z u i d e r l u c h t

1

cultureel maandblad | jaargang 2 | januari 2008

zuiderlucht Volle kerk in Maastricht 7 Rijksmuseum in restauratie 10 De terugkeer van Sarah Bettens 17 Het Heerlen van Hubert-Jan Henket 18 Verzamelde bootlegs van The Boss 21

www.zuiderlucht.eu cultureel maandblad januari 2008

KAMER-AAD POPMUZIEK JE BESTE VRIEND? CHECK WWW.HKLIMBURG.NL/SPL

WWW.HKLIMBURG.NL

Dorpje Dousberg Maastricht

HET HUIS MET 1000 KAMERS.

N Architecten Koningsplein 16 6224 EC Maastricht Nederland T +31 (0)43 408 18 27 F +31 (0)43 362 87 90 E [email protected]


Inhoud

DNA Mode met stip Stokstraat 28-32 6211 GD Maastricht T. 043.3216432 www.kikiniesten.nl

5 Peter Fransman naar Het Domein 7 Volle kerk bij Selexyz Maastricht 8 Alledaagse foto’s in Haus Ester 10 Rijksmuseum in restauratie 13 Het valse geheugen 14 Maurer United in Station Zuiderlucht 17 Sarah Bettens is terug 18 Heerlen is een moderne stad 21 Bootlegs van The Boss 22 Grote Kunst van Frank van Hemert 23 Edwin Zwakman in Aken 24 Family Affair: Antoine en Piet Berghs 26 Agenda En verder: 7 Inkijk: Breekbare ideeën 9 Siciliaanse Notities 21 Hier & Daar 25 Enkeltje Utopia

Prada, Prada Red Line, Miu Miu, Jil Sander, Marni, Dolce & Gabbana, Balenciaga, Etro, Orson + Bodil, Lanvin, Alaïa, Chloé, Viktor&Rolf, Burberry Prorsum, Dries van Noten, Bottega Veneta, Hogan, Sergio Rossi, Brunello Cucinelli, Tods

Aan het begin van de vorige eeuw hebben we het verleden afgeschaft, aan het eind ervan droegen we de toekomst ten grave. Tot nu toe is de 21e eeuw de eeuw van ‘I want it here and I want it now’, maar ook dat feestje loopt binnenkort ten einde. De slinger van de klok beweegt alweer de andere kant op. De interesse in het verleden is terug en ook de toekomst trekt weer aandacht: er komt een nationaal historisch museum en ‘duurzaamheid’ was, vanwege de klimaatramp die op ons af schijnt te komen, het hipste woord van 2007. Eigenlijk hadden we al een historisch museum, het Rijksmuseum, maar dat is alweer een jaar of vier dicht, en daar komen er nog zeker vier bij. Ter voorbereiding van de glorieuze comeback na een ingrijpende restauratie, ironisch genoeg geleid door Spanjaarden en Limburgers. We staan er in dit nummer uitgebreid bij stil. Angst voor de toekomst is nergens voor nodig, zei architect Hubert-Jan Henket in de Peutzlezing waarvan we in dit nummer een verkorte versie presenteren. Henket ontleedt het DNA van Heerlen en komt tot de conclusie dat er een mooie toekomst gloort voor zijn geboortestad. “We moeten Heerlen niet meer bekijken als een ZuidLimburgse probleemstad, maar als een toekomstgericht onderdeel van een grote urbanisatie in de Euregio.” Durf de grenzen weg te denken, luidt de oproep van Henket. Het is precies wat Marc en Nicole Maurer deden met hun metroplattegrond van de fictieve stad Eutropolis, een kopie van de Londense plattegrond met stations als Sittard, Hasselt en Düren. Afstanden zitten, net als grenzen, vooral in ons hoofd. De Maurers bijten het spits af in de nieuwe reeks Station Zuiderlucht, een maandelijks platform voor (jonge) kunstenaars in dit blad. Daarnaast biedt Zuiderlucht de deelnemers ook de mogelijkheid tot een solo expositie in Maastricht (Galerie Stevens) en Venlo (galerie New Untitled). Verder in dit nummer: waarom de Vlaamse Sarah Bettens terugkeerde naar Europa, exposities van Nederlandse fotografen in Krefeld en Aken, bootleg-dvd’s van optredens van Bruce Springsteen, het geheim achter een overvolle kerk in Maastricht en het DNA in het kunstenaarschap van Piet en Antoine Berghs, vader en zoon. O ja, nog een duurzaam 2008 toegewenst!

ENKELTJE UTOPIA

zuiderlucht

Wido Smeets

Nieuwe begunstigers ENKELTJE UTOPIA

van Zuiderlucht krijgen het boek ‘Enkeltje Utopia’ van Wido Smeets gratis thuisgestuurd. Aanmelden via

Cover: Rijksmuseum in restauratie, foto Zuiderlucht zie pagina 10/11

www.zuiderlucht.eu of

Wido Smeets hoofdredacteur

uitgeverij bodosz

[email protected]

[email protected]


2008

t/m 10 februari Limburgia Exotica – Kunstenaars komen naar Limburg, 1850-1950 t/m 10 februari Het Genootschap verzamelt… 12 januari t/m 16 maart ‘Zotheid’ in de duisternis – tekeningen in de Caestertgroeve van de Sint-Pietersberg 12 januari t/m 16 maart Herman van den Bosch – feesten in Maastricht in schetsen en tekeningen 15 maart t/m 17 augustus Neanderthalers in Europa

Limburgs Museum

ROCK MY RELIGION EEn manifEstatiE ovEr hEdEndaagsE kunst En rEligiE

18-11 2007 - 01-02 2008

LOvE Is thE ONLY shELtER een tentoonstelling over geweld en religie

Deelnemende kunstenaars: david Cerny (CZ), Jirí david (CZ), Margi geerlinks (nl), gregory green (UsA), John isaacs (UK), Aad de Haas (nl), Pascalle Mansvelders (nl), dominic Mc gill (UsA), Ciprian Muresan (ro), Johan Muyle (B) Curatoren: Marijke Cieraad en theo lenders

Odapark centrum voor hedendaagse kunst Merseloseweg 117, 5801 CC venray | t +31 (0)478 513690 | [email protected] | www.odapark.nl Openingstijden dinsdag t/m zondag van 11:00 – 17:00 uur


david Cerny (CZ) / shark, foto: Zebra Fotostudio’s

Keulsepoort 5, 5911 bx Venlo 077 3522112 www.limburgsmuseum.nl

Het museum is mijn vak

Peter Fransman (Rotterdam, 1959) is de nieuwe directeur van museum Het Domein in Sittard. De afgelopen vijf jaar was hij directeur van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht. “Het Domein is geen Limburgs museum.”

Peter Fransman: “We hebben de deuren van de academie open gezet.” foto Zuiderlucht

door Emile Hollman

J

e bent gevraagd voor deze functie. Werd je erdoor verrast? “Nee, niet echt. Ik heb begrepen dat het gemeentebestuur zelf op zoek is gegaan naar een kandidaat en zich breed heeft laten informeren. Daarbij werd mijn naam steeds genoemd, dat is ontzettend leuk. Ik heb eerder als cultuurambtenaar bij de gemeente Sittard gewerkt en altijd contacten met diverse instellingen in de stad onderhouden, met Het Domein in het bijzonder waar ik bestuurslid ben van Made in Mirrors. Dat project is belangrijk waar het gaat om het internationaal functioneren van het museum.”

Had deze functie niet een openbare vacature verdiend? “Bij dit soort functies zoekt men naar kandidaten die het beste passen. Dat is niet ongebruikelijk. Men zoekt heel duidelijk in een profiel. Ik begrijp dat wel.” Niet bang dat ze buiten de provincie denken: die Limburgers regelen het onderling wel? “Dat denk ik niet, bovendien ben ik geen Limburger. Ik werk hier al zestien jaar en voel me verbonden met de regio. Het Domein is ook geen Limburgs museum, het heeft zijn wortels in de streek en verhoudt zich tot de omgeving maar heeft voor wat de afdeling hedendaagse kunst betreft een duidelijke

nationale en internationale context. Anders zou deze functie ook niet interessant voor me zijn geweest. Waar het om gaat is of de juiste man op de juiste plek zit en of hij dat kan laten zien.” Was je op zoek of werd je wakker geschud? “Ik werd wakker geschud. Eigenlijk was ik van plan om nog een paar jaar door te gaan op de academie. Ik heb altijd verder gekeken dan het instituut waar ik aan verbonden was. Ik doel op bestuurslidmaatschappen en dat soort zaken waarbij je het jezelf wel eens moeilijk maakt door de druk, maar het levert ook veel op: je weet wat in je omgeving gebeurt. Zie het als een vorm van idealisme.”

signalement

Lag het voor de hand dat je terug zou keren in museumland? “Ja. Het museum is mijn vak.” Had je ook ja gezegd tegen het Bonnefanten? “Interessante vraag, maar ik heb er nooit over nagedacht. Het is veel interessanter om heel dicht bij de inhoud te staan als je na een poos de museumwereld weer in gaat. Dan vind ik een klein museum met een goede programmering interessanter dan leiding te geven aan een groot instituut waar je verder van de inhoud komt af staan.” Je voorganger Stijn Huijts is alom geprezen omdat hij Het Domein een aansprekend profiel heeft gegeven. Je komt terecht in een gespreid bedje. Ga je nu op de winkel passen? “Er staat daar zoveel te gebeuren dat het niet op de winkel passen wordt. Door mijn werk op de academie ken ik de dynamiek van de jonge kunstenaars en dat sluit goed aan bij een museum dat zich op jonge kunstenaars richt. Wat dat betreft is Het Domein een scharnierpunt in de regio en daarbuiten. Over drie jaar moet de nieuwbouw van het museum gereed zijn, dat brengt een andere dynamiek met zich mee. En daar komt de ervaring die ik heb samen, die past in het gewricht van Het Domein op dit moment.” Begrijp ik nou dat je inhoudelijk niet veel zult veranderen? “Er ligt zo’n scala aan mogelijkheden. Er valt nog zoveel te presenteren binnen het beleid dat is uitgezet. Ik heb geen behoefte om dat om te gooien. Maar wil wel de grenzen daarbinnen opzoeken. Onze conservatoren

voor stedelijke historie (Kitty Jansen) en hedendaagse kunst (Lene ter Haar) beschikken over goede expertise en durven binnen hun vakgebied stelling te nemen.” Heb je zelf een uitgesproken idee van welke kant het op zal gaan met de musea? “Heel duidelijk die internationale context maar in relatie tot het maatschappelijke. Een museum is er niet alleen maar om te presenteren, het moet zich verhouden tot de eigen tijd en de wereld zoals kunstenaars dat ook doen. Naast dat maatschappelijke aspect zit er in de presentaties van de afgelopen jaren van Het Domein ook een zekere poëzie en een fijngevoeligheid. Heel bijzonder.” Stijn Huijts zit nu in het Glaspaleis in Heerlen. Niet lastig dat hij zo dichtbij blijft? “Hij komt in het dagelijks bestuur van Made in Mirrors en ik ga er uit om het zuiver te houden. Dat hij in de buurt blijft, vind ik alleen maar plezierig. Misschien kunnen Het Domein en het Schunck Glaspaleis nog wat samen doen op het gebied van hedendaagse kunst.” Hoe kijk je terug op de jaren als directeur van de academie? “Met een geslaagde accreditatie is bewezen dat het onderwijs meer dan op orde is. We hebben de deuren open gezet. Er zijn allerlei presentaties in het buitenland geweest en daar heb ik hard aan getrokken. De Meubelbeurs van Keulen heeft de academie gevraagd een centrale presentatie te maken. Nou ja, dan heb je naam gemaakt en resultaat behaald.”


kunsthandel schiltaere Witmakersstraat 1 6211 JA Maastricht tel. 043 325 85 89 Geopend: wo. t/m vr. 14.00 - 17.00 uur za. 12.00 - 17.00 uur en op afspraak

www.schiltaere.nl

galerie dis Galerie DIS Tafelstraat 28 6211 JD Maastricht tel 043 321 54 79 Geopend: Wo t/m Za van 13h - 17h en op afspraak

Limburgse kunst uit de 20e eeuw

www.galeriedis.nl LENA PREUSS, MIREILLE GROWMOWSKI EN RAPH BEUMERS - 12 JAN t/m 10 FEB

galerie prinsenhoek Ringweg 7 6141 LM Limbricht tel. 0464 518 459 of 06 55 183 747 Na telefonische afspraak. www.galerieprinsenhoek.nl

Appel, Wolkenar, Bram Bogart, Françoise Deprez, Zangs, Armando.

galerie wolfs Hoogbrugstraat 69 postbus 2206 6201 HA Maastricht tel. 043 321 04 41 mobiel. 06 18 64 10 31 [email protected]

www.galeriewolfs.nl

GALERIE7OLFS $ISJTUJOF8PMGT6OFNB )PPHCSVHTUSBBU 1PTUCVT E>.BBTUSJDIU Q J XXXHBMFSJFXPMGTOM HBMFSJFXPMGT!HBMFSJFXPMGTOM

gallery_showroom editions Tongersestraat 33 6211 LM Maastricht Geopend : Do 12.00 u - 18.00 u, Vr 12.00 u – 18.00 u, Za 12.00 u – 17.00 u En op afspraak. tel: 043 3251925 www.editions-showroom.com Maurice Mentjens, Simone v Bakel, Kiki v Eijk, Lonneke Gordijn,Chris Kabel, e.a

sebas tijdloos interieur Rechtstraat 50 6221 EK Maastricht tel. 043 350 06 43 [email protected] Geopend: Di, Wo en Vr 11h - 18h, Do 11h - 20h, Za 10h - 17h, 1e Zo v/d maand 12h - 17h

www.sebasti.nl

kunsthandel primavera-art Theo Schroijen Sphinxlunet 101E 6221 JK Maastricht Geopend: op afspraak tel. 06 10625212 [email protected]

Primavera-Art

Jacques Huinck schilderijen

keramiek galerie groot welsden Groot Welsden 48 6269 EV Margraten tel. 043 458 27 51 Geopend: woensdag, zaterdag en zondag van 13-17 uur en op afspraak. www.keramiek-grootwelsden.nl

t/m 20 januari 2008 VUUR-HOUT-ZOUT Joop Crompvoets en Ton van de Rotten (60 jaar keramist)


Het is weer druk in de kerk

Interieur van Selexyz Dominicanen in Maastricht. foto Selexyz/Etienne van Sloun

Wie kerkgebouwen in stand wil houden, gaat op zoek naar nieuwe functies. De zieltogende Dominicanenkerk in Maastricht werd omgetoverd tot een mega boekhandel die in het eerste jaar 180.000 bezoekers trok. “Dat mensen minder zouden lezen, is aan ons voorbijgegaan.” door Wido Smeets

“J

e vraagt je af waarom de paus nog niet is komen kijken. Hier staat de enige kerk in het noordelijk halfrond die elke ochtend volloopt, en vervolgens de hele dag vol blijft. Waar vind je dat nog?” De grap komt uit de koker van Selexyz-regiodirecteur Hans Peters, hij mag hem graag vertellen wanneer het succes van de Maastrichtse boekhandel Selexyz Dominicanen aan de orde is. En dat gebeurt nogal eens. Eind november wonnen ontwerpers Merx + Girod met de 1200 vierkante meter winkeloppervlak tellende boekenzaak de Lensvelt Interieurprijs 2007 voor vernieuwende interieurdisciplines. Met zijn drie lagen tellende boekenflat brengt Selexyz Dominicanen de middeleeuwse plafondschilderingen bijna op armlengte van de bezoekers, het was verreweg het meest sensationele ontwerp onder de genomineerden. De prijs kwam een jaar na de

opening van de winkel die vanaf het begin werd platgelopen. Aanvankelijk was het vooral een pantoffelparade van bezoekers die met open mond en ogen omhoog door de kerk schuifelden. Het waren de weken dat Hans Peters nog wat zenuwachtig bij de deur stond om te kijken of er behalve gekeken ook gekocht werd. Dat duurde niet lang. Gemiddeld komen er bij Selexyz Dominicanen 15.000 mensen per week over de vloer, van wie er zo’n 6000 ook daadwerkelijk kopen. Peters wil geen omzetcijfers noemen, maar stelt met genoegen vast dat de extraomzet (Selexyz lijfde vooraf de plaatselijke boekhandel De Plantage in) in het eerste jaar twee keer zo hoog was als begroot. En op koopzondag 15 december verkocht de vestiging in Maastricht voor het eerst meer boeken dan die in Nijmegen. De jaren voorafgaand aan deze extreme make over deed de 13e eeuwse kerk met zijn karakteristieke hoge gotische gewelven dienst als fietsenstalling, opslag-

i n k ij k

plaats, bierhal en expositieruimte. Toen Hans Peters eind 2001 met een collega-directeur de Maastrichtse binnenstad afstruinde op zoek naar een passende locatie voor een nieuwe vestiging, viel zijn oog op de kerk. “De fietsenstalling werd er net uitgehaald om plaats te maken voor de kerstmarkt. Binnen enkele minuten maakten we midden in de kerk een high five: dit was de perfecte locatie.” De overweging dat pal naast de kerk het vernieuwde winkelcentrum Entre Deux verrees, hielp een handje om de investering à 1,3 miljoen euro te kunnen verantwoorden. Met de komst van Selexyz Dominicanen is de boekenverkoop in Maastricht enorm gestegen. Hoewel de meeste bezoekers deel uitmaken van het jaarlijkse legioen van vijftien miljoen kooptoeristen, hebben ook de stedelingen zelf het boek ontdekt. Peters: ”Het is deels een verschuiving van koopgedrag. Mensen die voorheen een designvaas kochten, kopen nu een boek over designvazen.” Maar ook de afdeling literaire boeken loopt volgens Peters boven verwachting “Dat mensen minder zouden lezen, is aan ons voorbijgegaan.” Ook het cliché dat Maastrichtenaren vanwege hun katholieke en industriële achtergrond geen lezers zijn, houdt geen stand. Peters: “Maastricht is veranderd van een industriële in een dienstverlenende stad, met kennisinstituten met hoog opgeleide mensen die boeken lezen. Daarnaast is het aandeel jongeren opvallend. Op zaterdagmiddag is veertig procent van de bezoekers onder de 25 jaar.” Het succes maakt het extra navrant dat Peters als grondlegger ervan per 1 januari het pand heeft verlaten. De uit zeven mensen bestaande directie van Selexyz (een keten van 17 publieksboekhandels) is teruggebracht naar twee. Een van de hoofden die moesten rollen was dat van Peters. Hij is er een paar maanden “erg verdrietig” van geweest. “Bedrijven veranderen van inzicht, daar kan ik met al mijn passie en enthousiasme niet tegenop. Maar ik was graag gebleven om bij te dragen aan een verdere groei.”

High Tea Pot van Wieki Somers. foto Centre Céramique

Breekbare ideeën door Wido Smeets

I

n de ruim zes jaar dat Bart van den Boom artistiek leider is in het Maastrichtse Centre Céramique heeft hij de genius loci van het gebouw ruimschoots recht gedaan. Op de plek waar vroeger aardewerkfabrieken stonden, verrees eind jaren negentig een prestigieuze nieuwbouwwijk met het Centre Céramique als blikvanger. Programmeerde Van den Boom eerder enkele historische tentoonstellingen over dat aardewerkverleden, nu wilde hij de actualiteit betreffende keramiek in kaart brengen. Terwijl in de samenleving juist duurzame ideeën hip zijn, gaf gastcurator Louise Schouwenberg de expositie de titel Breekbare ideeën mee. Jarenlang had keramiek immers het imago van oubollig en duf. Te veel nijverheid, te weinig kunst. Te veel fysiek ook, en te weinig idee. Breekbare ideeën is een reactie op dat beeld. Zoals blijkt uit de leeftijd van de getoonde werken is keramiek alweer een jaar of tien een geaccepteerd onderdeel van de hedendaagse kunst. Hetgeen niet wil zeggen dat men daar het gilde der zaterdagse pottenbakkers heeft omarmd; de opleving van de keramische technieken komt grotendeels voort uit de onderzoeksdrang van autonome kunstenaars die – minder eenkennig als ze zijn – vormen en technieken zoeken die passen bij een idee en niet omgekeerd. Zo komen we hier Rob Birza tegen, prototype van een experimentele kunstenaar die graag allerlei technieken door elkaar gebruikt, met No more holidays, een serie taferelen die de hedendaagse vakantiegekte uitbeeldt. Het is niet het beste werk in deze omvangrijke expositie, uitgestald op de begane grond en de tussenverdieping van Centre Céramique. Door die brede, in twee delen uiteenvallende uitstalling wil het maar geen geheel worden. De kwaliteit zit hem meer in het overzicht van de mogelijkheden die keramische technieken tegenwoordig bieden. Anne Wenzel en Nick Renshaw laten de grote sculpturele kracht van keramiek zien, net als Han van Wetering met zijn quasi nonchalant bijeengekleide fallus Mon ‘Blanc’. En hoe goed toepasbaar keramiek kan zijn in conceptueel werk, blijkt bijvoorbeeld uit High Tea Pot van Wieki Somers. Het is niet alleen de autonome kunst die zich uitleeft in keramische technieken. Ook de sector zelf zoekt nieuwe wegen, zoals Koninklijke Tichelaar Makkum dat vormgevers van naam uitdaagde tot experimenteren met keramiek. Uit die hoek zijn in Maastricht serviezen van Hella Jongerius, Jürgen Bey en Studio Job te zien. Imponerend is de serie archetypische bureauartikelen (lamp, pennenbak, klok en prullenmand), jazeker, van keramiek, van Dick van Hoff. Een persoonlijke favoriet? Ik zag hem eerder, de video Pietá van Erzsbeth Baerveldt, waarop een vrouw in de weer is met een lemen lichaam, met muziek van Claudio Gizzi. Een gouden greep van gastcurator Louise Schouwenberg die zich moet hebben gerealiseerd dat dit werk het dichtst bij haar titel Breekbare ideeën blijft. Breekbare ideeën, t/m 20 januari in Centre Céramique in Maastricht.


De geur van lucht salami en groene

Tielt Winge. foto Bert Teunissen

Bert Teunissen fotografeert wereldwijd plattelanders die nog geen weet hebben van geoormerkte koeien en een geliberaliseerde energiemarkt. De Europese selectie die Haus Esters in Krefeld daaruit maakte, laat foto’s zien van waardige en gelukkige mensen. Heel anders dan de uit dezelfde bronnen puttende boeken Donau van Claudio Magris en In Europa van Geert Mak, die vooral angst voor verandering ademen. door Mat Verberkt

E

en van de direct merkbare gevolgen van de globalisering is dat we alles kunnen weten over spanningen in Parijse voorsteden, de gave van de Venezolaanse president Chavez om de Westerse wereld in het harnas te jagen, de gevechtshandelingen in Irak en Afghanistan. Maar hoe de keuken van onze buurman er uit ziet, of hoe moeke van drie straten verder haar wortelenstamp maakt, staat ons steeds minder helder voor ogen. Dat is de huidige tijdgeest waarin, ondanks de Grote Vooruit-

gang, als tegengewicht dan maar bordkartonnen fantasieën over een Swiebertjeswereld worden gepropageerd. Toch is de wereld echt en zal onherroepelijk blijven veranderen. Permanent. De vrees voor die verandering blijft bij de mensen echter altijd hetzelfde. Dat laatste is op zich een geruststellende gedachte; daardoor blijft de mens die ene stabiele factor in de wereld die hij zelf creëert. Maar wat als we die angst voor verandering nu eens konden uitschakelen? De mens blijft toch een mooi en boeiend wezen om in te blijven geloven, ondanks alle ellende zoals

oorlog, religie of politiek. Over deze - optimistische - boodschap gaat de tentoonstelling Domestic Landscapes. Ein Porträt von Europäern daheim, van de Nederlandse fotograaf Bert Teunissen in Museum Haus Esters in Krefeld. Daar zien we juist de schoonheid van alledaagse mensen, wier leven niet overheerst wordt door vrees. Schoonheid die we anders alleen maar kunnen verkennen in nostalgische buien tijdens vakanties in rustieke en relatief ongerepte oorden in Portugal of in Blitterswijck. Maar bij Bert Teunissen (Ruurlo, 1959) is het geen nostalgie. Hij fotografeert

de onopgesmukte alledaagse werkelijkheid. Bij binnenkomst kijkt een Johnny & Anita stel op leeftijd ons aan in de ambiente van een keuken. Een magnetron en enkele andere hedendaagse gebruiksvoorwerpen staan uitgestald als in een prijzenkast in hun verder absoluut stinknormale domein; de tafel geschikt, de prullaria van het alledaagse geordend zoals zij vinden dat het hoort. Even verder hangt de foto van een man in een soort grotwoning. Een tafel, een stoel en al het absoluut noodzakelijke dat een mens nodig heeft om zich warm te houden en te voeden.

Een stoof, een foor. Het alledaagse geordend zoals hij vindt dat het hoort. Het zijn slechts twee van de vele foto’s, sommige op buitenproportioneel formaat, die mensen laten zien in hun meest onmiddellijke omgeving: de woonkamer, de keuken, de schuur, het café, de werkplek. Omgevingen die alles verraden over het leven van de mensen omdat ze die zelf gemaakt hebben. Met een platencamera trekt Bert Teunissen sinds 1995 door de wijde wereld en knipt na een korte introductie de foto’s van deze mensen. Geen ensceneringen, geen ellenlange voorgesprekken, geen elektrisch licht, geen photoshop, maar pure empathie. Het zijn foto’s die je kunt proeven als er luchtgedroogde salami en hammen te zien zijn, waar je de verse kalk van de muren kunt krabben en de groene zeep op de vloeren ruiken, waar je de vuurhaard hoort knetteren, het gerochel van de oude roker


gedroogde zeep in je eigen hals blijft steken en de foto van de overleden echtgenoot kunt aanraken. In Krefeld is zijn productie van inmiddels bijna 300 wereldwijd gemaakte foto’s door de museumdirecteur/curator Martin Hentschel ingedikt tot 65 Europese momenten. Een zeer gelukkige ingreep omdat het werk van Teunissen er daardoor een verdiende extra dimensie bij krijgt. Want behalve mensen die ver weg lijken te staan van de wereld met geoormerkte koeien en geliberaliseerde energiemarkten (maar er wel door bedreigd worden) zien we hun trots. Of ze er nu een potje van hebben gemaakt zoals de verwaarloosd levende man in zijn kamer in Frauenzell, of niet, zoals de hautain ogende petite-bourgeoise in haar sleets-chique interieur in Nuits St. Georges. Elk portret getuigt van waardigheid. Schijnbaar onwezenlijk. Vriendelijk. Trots. En vooral zonder vrees. De expositie in Krefeld staat dankzij de ingreep van Hentschel op een lijn met films als Die Mitte van Stanislaw Mucha, het boek Donau van Claudio Magris en misschien zelfs met In Europa van Geert

Mak. Alle vier liefdevolle ensembleportretten van en over mensen die zich om de een of andere reden in het middelpunt van de wereld wanen, zonder arrogant te worden. In Die Mitte, waar letterlijk het middelpunt van Europa wordt gezocht, zien we mensen die niets anders doen dan leven in de luwte. Het zijn tuinkabouterverzamelaars, testbeeldvangers, amateurwetenschappers, kermisfotografen, herbergiers, mensen als u en ik die hooguit mogen denken dat ze in het middelpunt leven. Zo ook in Donau, het boek over de Duitse identiteit in Europa van de Italiaanse germanist Magris, waar boeren, ingenieurs, suppoosten, begrafenisondernemers, kippenfokkers en zigeuners hun zegje doen over het wezen van Europa. Over Maks In Europa wil ik voorlopig even zwijgen tot na de voltooiing van de documentaireserie naar zijn fenomenale boek. Net als in deze boeken gaat het in de foto’s van Teunissen over mensen die proberen hun bestaan te duiden. Op het platteland, in de stad, maar nooit ver weg van bureaucratie, oorlog en andere bemoeizuchtige

bedreigingen. Teunissens naar plaats en tijd genummerde en geordende foto’s maken net als het werk van Mak, Magris en Mucha deel uit van het archief van de onvolkomenheid van de globalisering. Door de mensen op die foto’s is het echter ook een gelukkig archief. Hun ontwapenende verschijning relativeert de grimmigheid, het cynisme, de vrees voor verandering die veel hoofdrolspelers in Die Mitte, Donau en In Europa kenmerken. Daardoor is Domestic Landscapes ook gewoon een gezellige tentoonstelling geworden, waar herinneringen kunnen worden opgehaald over hoe het was. Met mooie, vreesloze mensen die langzaam maar zeker uitsterven. Omdat de veranderingen in de wereld onontkoombaar zijn. Net als oorlog, religie en politiek, ook al zijn die in de foto’s van Teunissen niet direct zichtbaar.

Domestic Landscapes. Ein Porträt von Europäern daheim tot 10 februari in Museum Haus Esters, Wilhelmshofallee 97, Krefeld. www.bertteunissen.com

S i c i l i a a n se n o t i t ies

Inburgering I

n Nederland heb ik me altijd groen en geel geërgerd aan de leeghoofden die van iedere buitenlander verwachten dat hij de Nederlandse cultuur, geschiedenis, geografie, taal en wat al niet meer kent. Laten we aan het begin van dit nieuwe jaar eens kijken hoe het met onze inburgering op Sicilië gesteld is. Om te beginnen: we hebben een schotel op het dak, zodat we al die interessante Nederlandse tv-programma’s (schaatsen en zo) niet hoeven te missen. In die zin zijn we een beetje de Marokkanen of Turken van Sicilië. Het is onze eigen keuze. De taal. Helaas moet ik hier een onderscheid maken tussen mijn vrouw en mij. Zij begint langzaam maar zeker van alles te begrijpen, maar het praten gaat nog moeizaam en vrijwel altijd gepaard met een overdadig gebruik van handen en voeten. Iets wat de Sicilianen trouwens ook tijdens alle gesprekken doen en in dat opzicht is zij beter aangepast dan ik, al is het uit de nood geboren. Ik denk dat de Sicilianen haar een beetje een lange, gekke maar wel aardige Hollandse vrouw vinden, die als een cabaretière door de stad waart. Dat deed (en doet) ze in Nederland trouwens ook altijd. Bij mij ligt dat anders. Ik spel elke dag de krant La Sicilia (zoiets als Dagblad De Limburger, maar dan een echte krant met veel achtergronden) en ik spreek een aardig woordje Italiaans, vooral na een paar glazen wijn. Alleen heb ik wel eens last van goedwillende Sicilianen, die natuurlijk meteen horen dat ik buitenlander ben en die dan in een soort Kluk-Kluk-Italiaans vervallen: “Jij wonen in Nederland? Eten goed daar zijn?” Zoiets. En dan versta ik ze niet en vraag of ze gewoon willen praten. Maar ja, als ze dan hun Italiaanse tempo inzetten wil bij mij het heilige vuur van de taal ook wel eens doven. Dat komt wel goed. We hebben hier wel vrienden, maar ook Siciliaanse? Nee, wel een paar kennissen, bij wie we regelmatig over de vloer komen en altijd met open armen worden ontvangen. Ze zijn er trots op dat zíj buitenlandse ‘vrienden’ hebben en hun buren niet. En die kennissenkring strekt zich uit van de huisarts tot de poetsvrouw en alles wat daar tussen ligt. We hebben onze vaste winkels en daar zijn we graag geziene klanten. De politiek volg ik op de voet. Ik kan erover meepraten met de Sicilianen. Dat is voor mij een duidelijk pluspuntje, want de Siciliaanse mannen hebben het altijd over de politiek (die natuurlijk niet deugt). Tot slot het eten: heel stiekem wil ik me wel eens bezondigen aan zoiets als zuurkool (moet ik laten meebrengen uit Nederland en mijn vrouw lust het niet), maar ik maak dat ruimschoots goed door met mijn vrouw vaak en goed Siciliaans te eten. Al met al: een ruime voldoende voor mij op het terrein van de inburgering, al moet ik toegeven dat dat ook komt door een eigenschap die ik van de Siciliaanse mannen heb overgenomen: veel lof voor jezelf en wat minder voor anderen. Helaas een te kleine voldoende voor mijn vrouw. Moeten we dus nog een tijdje op dit eiland blijven, maar daar komen we wel overheen. PIETER BEEK

Estremoz. foto Bert Teunissen


Nieuwe Rijksmuseum praalwagen van het Vier jaar is het Rijksmuseum al dicht vanwege de restauratie. Tel daar door de vertraging van ’s lands duurste restauratieproject ooit (270 miljoen euro) gerust nog een jaartje of vijf bij. Architect Thomas Offermans probeert namens zijn Spaanse broodheren Cruz en Ortiz het hoofd koel te houden. door Wido Smeets

W

aar Hollands Glorie wordt bezongen, is de ironie niet ver weg. “Dit is een paleis van de kunst, een feestelijk nationale trots-gebouw”, zei directeur Roland de Leeuw ruim drie jaar geleden over het Rijksmuseum. Dat nationale trots-gebouw stamt uit 1885, de tijd van het opkomend nationalisme toen ’s lands grootheid moest worden bezongen met heldendaden uit het verleden. Uit de Tachtigjarige Oorlog bijvoorbeeld, toen de Hollanders zich losmaakten van het Spaanse juk. Laat dat Rijksmuseum, schatkamer van ons nationale bewustzijn, momenteel gerestaureerd worden door twee Spaanse architecten. In het protestantse Nederland was het de superkatholieke Limburgse architect Pierre Cuypers die eind 19e eeuw de bouwopdracht voor een nieuw Rijksmuseum binnensleepte. Tot ergernis van velen. Zo liet koning Willem III het bij de feestelijke opening afweten met de mededeling nooit een voet te zullen

zetten in ‘dat klooster’. Nu het museum ten prooi is gevallen aan een grondige restauratie is er opnieuw een Limburger die mee aan de touwtjes trekt. Thomas Offermans (Sittard, 1974) mag als een van twee projectarchitecten namens het Spaanse architectenduo Cruz en Ortiz de klus tot een goed einde brengen. In het inmiddels volledig gestripte Rijksmuseum loopt hij regelmatig Anne van Grevenstein tegen het lijf, directeur van het Restauratie Atelier Limburg en verantwoordelijk voor de opknapbeurt van de decoraties in het museum. (zie het artikel hiernaast) Was de bouw van het Rijksmuseum 125 jaar geleden al een opeenhoping van problemen, ook de huidige renovatie incasseert de ene tegenslag na de andere. De heropening is inmiddels uitgesteld tot 2010, maar ook dit jaartal wordt door niemand nog serieus genomen. Museumdirecteur De Leeuw, die binnenkort met pensioen gaat, verwacht dat het zeker 2012 wordt. De restauratie van het Rijksmuseum geldt als rehabilitatie

Thomas Offermans. foto Mark Kuipers

10

van een decennialang verguisd gebouw waaraan in de loop der jaren zoveel is versleuteld dat van het door Cuypers beoogde Gesamtkunstwerk (exterieur, interieur, inrichting en tentoonstelling moesten één geheel vormen) niets was overgebleven. Veranderende museale inzichten en stijgende bezoekersaantallen hadden geleid tot een opeenvolging van herinrichtingen en verbouwingen waarbij Cuypers bedoelingen vakkundig werden weggemoffeld. Het eerherstel kwam pas op gang na de expositie De lelijke tijd in 1995 waarin ook enkele objecten van Cuypers werden getoond. De expositie werd een keerpunt in het denken over 19e eeuwse neostijlen en ornamentiek. Het modernisme was passé, net als het taboe op het verleden en de liefde voor decoraties en ornamenten. In die jaren werden de eerste plannen gesmeed voor restauratie. Een prijsvraag leverde Cruz en Ortiz als verrassende winnaars op; dat een buitenlands bureau ons ‘feestelijk nationale trots-gebouw’ mocht restaureren, viel niet overal even goed. Architect Thomas Offermans, zes jaar in dienst bij het Spaanse bureau, heeft een eenvoudige verklaring voor de voorkeur voor zijn Spaanse broodheren: “Omdat ze zo goed zijn in het verenigen van oud en nieuw.” Zie hun meer dan geslaagde restauratieprojecten in Sevilla en Cadiz. Het duo deed relatief weinig ingrepen in Cuypers’ ontwerp. Door het strippen van de talloze aanpassingen en het slopen van de bouwsels in de binnenhoven

bracht hun voorstel veel daglicht terug, zoals Cuypers het ooit bedoeld had. De Spaanse trouvaille zat vooral in een ondergronds plein vanwaar de bezoekers hun weg zouden vinden in het museum. Een briljante oplossing dat de tweedeling van het museum door de fameuze doorgang voor voetgangers en fietsers, dwars door het gebouw, teniet zou doen. Maar zoals Cuypers ooit knarsetandend de onderdoorgang moest accepteren, en daarmee een weggestopte museum-entree, haalden ook Cruz en Ortiz bakzeil toen hun ontwerp in de ‘inspraak’ kwam. Het Stadsdeel Oud-Zuid vond namelijk dat het middenpad van de onderdoorgang, in het Spaanse ontwerp de plek waar de museumbezoekers met roltrappen afdaalden naar het plein in de voormalige binnenhoven, voor de passerende fietsers gereserveerd moest blijven. En weg was de joyeuze entree met de extra lichtinval

en het ondergrondse plein met zijn ruimtelijk effect. Toch is het niet zo dat in 2012 (of later…) een replica van Cuypers’ ontwerp van achter de steigerdoeken te voorschijn zal komen. De in een artikel in NRC Handelsblad gedane suggestie dat de Spaanse architecten een hekel hebben aan de decoraties van Cuypers, klopt niet, zegt Offermans. “Het probleem bij zo’n restauratie is dat alle betrokken instanties een opvatting hebben over de vraag wat van het oorspronkelijke ontwerp wel en wat niet tot in detail moet worden teruggebracht.” Het resultaat is een aanhoudend touwtrekken boven de tekentafel waardoor de voortgang van het project groteske trekjes begint te krijgen. Terwijl er volgens Offermans au fond weinig nieuws onder de zon is. “Zo gaat het nu eenmaal in de architectuur. Cuypers stond bekend als iemand die alles onder


wordt geen verleden Opnieuw schilderen gaat sneller door Duncan Liefferink

N

ederland zorgt over het algemeen goed voor de buitenkant van zijn historische gebouwen. Wat er achter de gevel gebeurt, is echter een andere zaak. Het Rijksmuseum, één van de belangrijkste monumenten uit de negentiende eeuw, stond er een goede eeuw na de opening van buiten nog redelijk herkenbaar bij, maar van het interieur was bitter weinig over. Decoratieve schilderingen waren verwijderd of weggekwast, beeldhouwwerk was verstopt geraakt achter tussenmuurtjes en daglicht vervangen door kunstlicht.

Het ondergrondse plein van het Nieuwe Rijksmuseum. Artists Impression Indigo

controle wilde houden, maar ook hij moest concessies doen. De voetgangersdoorgang is de bekendste, maar ook elders heeft hij pleisters moeten plakken waar hij niet helemaal uitkwam. Het maakt het ontwerp niet eenduidig en Cuypers’ streven naar een Gesamtkunstwerk ook niet erg waarachtig. Hij maakt lang niet overal waar wat hij suggereert.” Op de stelling dat Cuypers’ ambities groter waren dan zijn talent gaat Offermans niet in. Hij wijst op de nuchtere kijk van Cruz en Ortiz op het Rijksmuseum en het sobere ontwerp dat daaruit voortkwam. “We hebben het hier over een gebouw van slechts 120 jaar oud. Geen authentiek monument uit de 16e of 17e eeuw dus, maar een gebouw dat van neo-stijlen aan elkaar hangt.” Cuypers’ decoraties maakten integraal deel uit van de toenmalige inrichting, maar keren slechts gedeeltelijk terug. “Ze

zouden in de nieuwe museale omgeving als nep overkomen. Cuypers wilde elke zaal anders, wij streven juist naar uniformiteit, houten vloeren, witte muren en bovenlicht. Door die soberheid komt de tentoonstelling beter tot haar recht. Na oplevering moet hier een museum staan dat klaar is voor de 21e eeuw en miljoenen bezoekers moet kunnen ontvangen.” Het Nieuwe Rijksmuseum wordt geen praalwagen van het verleden, zoals Cuypers het zag, maar een eigentijds museum waarin kunst en geschiedenis een eenheid vormen. Van een klakkeloos eerherstel van het oorspronkelijke ontwerp zal geen sprake zijn. Offermans: “Het wordt geen imitatie van Cuypers. Evenmin zullen we oud en nieuw met elkaar laten contrasteren, zoals andere architecten vaak doen. We streven naar een hybride ontwerp waarin het beste van twee werelden in elkaar verstrengeld zijn.”

11

De ingrepen kwamen deels voort uit veranderde opvattingen over het tentoonstellen van kunst. Vooral in de naoorlogse jaren was het ideaal een witte doos, een soort verpleeghuis waarin de kunstwerken, die hun sociale functie toch al hadden verloren, in welverdiende rust hun dagen konden slijten. Daarnaast was er sprake van een vernietigingsdrang die zich specifiek richtte tegen de negentiende eeuw. De rijkdom aan kleuren en vormen en het teruggrijpen op historische stijlen, met name gotiek en renaissance, werden gezien als een smakeloze potpourri. Een belangrijk keerpunt was een tentoonstelling met de uitdagende titel De lelijke tijd, in 1995 gehouden in datzelfde, toen nog maagdelijk witte Rijksmuseum. De herwaardering voor de negentiende eeuw leidde tot diverse restauratieprojecten en hernieuwde aandacht voor de belangrijkste bouwmeester uit die tijd, tevens architect van het Rijksmuseum, Pierre Cuypers. “Er zijn nog veel bronnen beschikbaar”, zegt Anne van Grevenstein, directeur van de Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) en verantwoordelijk voor de restauratie van het interieur van het Rijksmuseum. “Er zijn tal van foto’s uit

Anne van Grevenstein. foto Mark Kuipers

de beginjaren van het museum. Verder krabben we op sommige plekken, geleid door die foto’s, heel voorzichtig de witkalk weg en dan komen de oorspronkelijke schilderingen te voorschijn. Ook zijn er fragmenten bewaard die nooit zijn overgeschilderd. Gelukkig hebben we nog veel van de ontwerptekeningen en kleurstalen uit het atelier van Cuypers.” Het historisch en materiaaltechnisch onderzoek van Van Grevenstein vindt plaats in samenwerking met de restauratie-opleiding van de Universiteit van Amsterdam. Er is voor gekozen niet alle oorspronkelijke schilderingen bloot te leggen en te restaureren, maar ze te reconstrueren op de later aangebrachte lagen witkalk. Niet alleen blijft het origineel zo behouden, het is ook praktischer: opnieuw schilderen gaat nu eenmaal sneller. Dat gebeurt wel met oude technieken zoals het werken met sjablonen en doorstuiftekeningen, waarbij een patroon via gaatjes in het ontwerp op de muur wordt gebracht en vervolgens ingekleurd. Andere onderdelen, zoals rechte biezen, worden juist uit de hand getrokken. Wie het team bezig ziet, ziet een concentratie en een toewijding die haast niet meer van deze tijd lijken te zijn. Des te mooier dat de uitvoering net als in Cuypers’ tijd is gekoppeld aan een schildersvakopleiding, in dit geval Sint Lucas in Boxtel. Het decoratiewerk omvat ook een serie van maar liefst 78 schilderijen op doek van Georg

Sturm. Beschadigd en verkreukeld kwamen ze uit het depot. “Vroeger werden zulke patiënten met een mengsel van hars en was op een nieuw doek gestreken”, zegt Van Grevenstein. “Nu spannen we het doek losjes op met behulp van tientallen of zelfs honderden trekpunten. Dan bevochtigen we de achterkant. Als het doek verzadigd is, rekken we het heel langzaam op. De vezel komt zo weer in de oorspronkelijke vorm. We luisteren als het ware naar het weefsel.” Lachend: “Het is net Zen!” Toch zijn de toewijding aan de details en het luisteren naar schilderijen geen doel op zich. Uiteindelijk leiden ze tot het grote geheel, hoewel lang niet al het decoratiewerk van Cuypers in ere wordt hersteld. Over het vinnige debat dat hierover wordt gevoerd, houdt Van Grevenstein zich op de vlakte; net als in Cuypers’ tijd stellen restauratoren zich dienstbaar op aan de architect. “Het decoratieprogramma van het Rijksmuseum is vanuit de architectuur opgezet. Het beste zie je het bij de behandeling van het licht. Voor Cuypers was het museum een kunsttempel. Van de vrij lichte voorhal kwam je door de relatief donkere eregalerij in de nog veel lichtere Nachtwachtzaal, het allerheiligste. Door het weer toelaten van daglicht in het museum keert dat dramatische, haast barokke lichteffect weer terug. De decoraties waren natuurlijk daarop afgestemd. Daar houden we bij de restauratie terdege rekening mee”, zegt ze diplomatiek.


Podium

Zie ook de Agenda en www.zuiderlucht.eu

Heerlen poppodium NIEUWE NOR

Vrijdag 4 Januari | ska/punk | Jaya the Cat promoot haar derde studio album ‘More Late Night Transmissions with...’. - 21.00u / € 8,-. Zaterdag 5 Januari | dance/dubstep| Dubstance, de eerste Dubstep-avond in Zuid-Limburg – 22.00u/€ 3,50. Vrijdag 11 Januari | hiphop | Rapper Typhoon legt zijn hart bloot in Tussen Licht en Lucht en laat je meegenieten van zijn bloedeerlijke raps – 21.00u / € 10,Zaterdag 12 Januari | dance/alternatief | Huist er in jouw bloed een zigeuner of een kleine Rus? Dan is Balkanbende iets voor jou. Ons antwoord op de Balkan Beats-rage – 22.00u / € 3,50. Vrijdag 18 Januari | pop | Voicst trapt de clubtour van haar nieuwe album A Tale of Two Devils af in Heerlen. Support: Gramm – 21.00u / € 10,Zaterdag 19 Januari | dance/minimal/techno | miNOR [Nu Breed] brengt het Euregionale minimal/techno-talent samen – 22.00u / € 3,50 Zaterdag 26 Januari | dance/alternatief | De DJ’s met ‘peper in hun platentas’: That 80’s Feeling met Ersatz DJ’s – 22.00u / € 3,50. Poppodium Nieuwe Nor - Pancratiusstraat 30 – Heerlen - www.nieuwenor.nl

Maastricht

www.maastrichtsuitburo.nl

Venlo Poppodium Perron55

Zondag 6 januari | rhythm & roots | Matinee met T-99 – 17.00u, entree gratis. Zaterdag 19 januari | voorronde Nu of Nooit 2008 | Met Mother Matrix, The Alter Glow, Ad Rem, Ongenode Gaste en Sleazy Dreams – 21.00u, € 6,Donderdag 24 januari | amerikaanse topper | Diana Jones – 20.30u, € 12,www.perron55.nl

Euregio Genk

AINSI

Woensdag 9 t/m 12 januari | besloten conferentie | Creative Challenge Call: Zorgeloos Leven door Hogeschool Zuyd Dinsdag 15 januari | theater | Glanzen, Cie de Koe en Lampe - 20.30u Vrijdag 18 januari | besloten presentatie en netwerkbijeenkomst | Creative Challenge Call: Cultuur en Economie door Huis voor de Kunsten Limburg en Limburgs Festivalplatform met o.a. Gotra Ballet Dinsdag 22 t/m 25 en 27 januari | theater | Walram, Art Buro Limburg / Het Gemaal - 20.30u. Tekst regie Emanuel Muris. Demonen van het nakende vaderschap drijven Walram tot een hallucinante zoektocht naar zijn eigen identiteit Zaterdag 26 januari | theater | The Autopsy Project, André Gingras - 20.30u www.theateraanhetvrijthof.nl/ UITBalie 043 3505555

intro • in situ muziek en klank

Zondag 6 januari | Der Weltbaumeister, Quatuor Attaque - 11.30u, Th a/h Vrijthof Woensdag 16 januari | 6211, start: 20.00 uur, Huis van Bourgondië Zondag 20 januari | Winterreise, Muziektheater de Helling - 11.30u, Th a/h Vrijthof Woensdag 23 januari | Hoorspelen Radiodocumentaires, 20.00u, Intro in situ www.introinsitu.nl /Intro in situ: 043-3250511

LUMIERE specials

Zondag 6 januari | documentaires | The best of IDFA on tour - 14.00u. Alle winnaars van het International Documentary Film Festival Amsterdam 2007 in 1 dag. Donderdag 17 januari | movies that matter | Hijos la guerra - 19.30u. Een onthutsend portret van de Mara Salvatrucha, de meest gevaarlijke criminele bende van Latijns America en de VS. Inleiding en nagesprek i.s.m. Amnesty International. Vrijdag 18 januari | drama | You, the living - 19.3u. Topfilm van Zweedse grootmeester Roy Andersson. Preview van het International Film Festival Rotterdam. Kijk voor het volledige programma op www.lumiere.nl

Cultuurcentrum Genk

Woensdag 16 januari | dans | Volta, inti/anabel Schellenekens – 20.15u Woensdag 23 januari | theater | Iets Anders, Lazarus – 20.15u Vrijdag 25 januari | comedy | Uw Beste Vriend, Gunther Lamoot – 20.15u Vrijdag 15 februari | muziek | Buxtehude, Bl!ndman – 20.15u Zaterdag 16 februari | muziek | Het is feest!, Raymond van het Groenewoud – 20.25u Donderdag 21 februari | muziek | Camping Shaâbi, Think of one – 20.15u T +32(0)89 65 38 70 – [email protected] – www.cultuurcentrumgenk.be

$FOESJMMPO "TTFQPFTUFS .BTTFOFU

3FTFSWFFSOVWPPSEF[FPQFSB -BBUVNFFWPFSFO OBBSIFUIFEFOEBBHTFMFWFO JOFFOTQSPPLKFTBDIUJHF ESPPNXFSFME

MECC Maastricht

Woensdag 2 t/m 6 januari | show | Romanza, Holiday on Ice. Een hartstochtelijke kus. Een moment boordevol passie. Eeuwige liefde. Romantische vertellingen en liefdesverhalen fascineren man en vrouw al eeuwenlang. Sinds het begin der tijden zijn mannen en vrouwen op zoek naar ware liefde en oprechte passie. Meerdere aanvangstijden zie www.MECC.nl & www.holidayonice.nl

MINERVA Maastricht

Vanaf donderdag 3 januari | film | SAW 4. Vierde deel in huiveringwekkende horrorreeks; Jeff moet zijn dochter bevrijden uit de klauwen van Jigsaw. Vanaf donderdag 10 januari | film | The Kite Runner. Drama naar roman van Khaled Hosseini; over Afghaanse jongens die hun vriendschap op de proef stellen. Vanaf donderdag 17 januari | film | The Flock. Thriller met Richard Gere als veiligheidsagent die stuit op zijn laatste grote zaak terwijl hij zijn opvolger inwerkt. Kijk voor het volledige programma op www.minervabioscopen.nl

Theater aan het Vrijthof

Vrijdag 11 januari | cabaret | Comedy Explosion - 20.15u. In wisselende samenstelling toert een groep stand-up komedianten door Nederland. Woensdag 16 januari | komedie | Thwak! - The Umbilical Brothers - 20.15u. Onweerstaanbare komedie van de Australiërs David Collins en Shane Dundas. Dinsdag 22 januari | opera | Snow White - 20.15u. Naar het bekende sprookje van Donald Barthelme uit 1967, over het eeuwige geworstel van de mens met de liefde. Kijk voor het volledige programma op www.theateraanhetvrijthof.nl

12

GFCVVS5IFBUFSBBOIFU7SJKUIPG.BBTUSJDIU GFCVVS5IFBUFSBBOIFU7SJKUIPG.BBTUSJDIU GFCVVS1BSLTUBE-JNCVSH5IFBUFST)FFSMFO


Vals geheugen

Deze maand verschijnt ‘Enkeltje Utopia’, een bundel verhalen en observaties op het snijvlak van kunst, cultuur en samenleving van Wido Smeets. Een voorpublicatie. door Wido Smeets

H

oe lang zullen ze er gehangen hebben, de schoolplaten van J.H. Isings? In elk geval tot diep in de jaren zestig, toen ik er op de basisschool als broekeman bij wegdroomde. Schreef ik ‘basisschool’? Pardon. Ik bedoelde lagere school, waar de leraar nog onderwijzer heette, en de directeur hoofd der school. Audiovisueel onderwijs stond nog in de kinderschoenen, van het Studiehuis had nog niemand weet. Geen zinnig mens durfde te verkondigen dat vaardigheden belangrijker zijn dan kennis, en dat je iets niet hoeft te weten zolang je het kunt opzoeken. Waarmee niet is gezegd dat alles beter was, toen. Elke tijd vergt een andere onderwijsaanpak, het maakt het vak ook zo gecompliceerd. Maar de herinneringen uit mijn jeugd aan de manshoge historische platen van J.H. Isings gelden als levenslang. De Amsterdamse tekenaar Johan Herman Isings (1884-1977) werd vooral bekend door de 43 schoolplaten die hij maakte tussen 1910 en 1970. Toen hij zijn laatste plaat afleverde was ik net van school, maar de tekeningen van De Noormannen voor Dorestad en De overwintering op Nova Zembla staan in mijn geheugen gebeiteld. En De kroning van Karel de Grote tot keizer niet te vergeten, in 800, zo’n jaartal dat je nooit meer ontglipt. Mijn favoriete schoolplaten waren De kerstening van koning Clovis in 496 (toegegeven: dit jaartal heb ik gegoogled) en De onderwerping van Widukind aan Karel de Grote, in 785. Mijn fascinatie voor de Saksische krijgsheer Widukind is verklaarbaar; ik droomde weg bij de gedachte dat zijn en mijn

voornaam dezelfde herkomst hadden – hetgeen klopt. Mijn lagere school was een katholieke school. De onderwijzers, die namen droegen als Bijlmakers en Stakenborg, stonden uitgebreid stil bij de bekering van heidense aanvoerders als Clovis en Widukind en de moord op de Ierse missionaris Bonifatius, in 754 bij Dokkum. Het waren de nadagen van de verzuiling, onderwijzers in protestantse klaslokalen maakten ongetwijfeld een andere selectie. De hagepreek (1566) bij Rijswijk zal erbij hebben gezeten, en de verklaring van Luther op de Rijksdag in Worms (1521). De (ontbrekende) kennis van de vaderlandse geschiedenis is inmiddels een maatschappelijk thema. De confrontatie met vreemde culturen heeft Nederlanders aan het twijfelen gebracht over identiteit, afkomst en tradities. Wie de natiebreed tentoongespreide wartaal na de moord op Theo van Gogh in herinnering roept, weet dat ‘opzoeken wat je niet weet’ geen lievemoedertje helpt als elk benul over de samenhang der dingen is verdwenen. Veel Nederlanders van veertig jaar en ouder ontlenen die samenhang aan de lessen vaderlandse geschiedenis. Over de Batavieren, Bonifatius, Karel de Grote, de Noormannen, Floris V, de Tachtigjarige Oorlog, Nova Zembla, de Slag bij Nieuwpoort, Oldenbarnevelt, Goejanverwellesluis, de Bataafsche Republiek, de Belgische Opstand 1830-1839, de Grondwet van 1848, en ga zo maar door. De onderwijzer vertelde verhalen, in de rug gedekt door de schoolplaten van Isings. Het trainen en onderhouden van het geheugen was bittere noodzaak; van internet met

13

zijn zoekmachines, prachtige vindingen trouwens, was nog geen sprake. Samen met zijn zonen Jan jr. en Bas, beiden historicus, schreef Jan Blokker een boek over deze verhalen, hun herkomst en hun lacunes en ze maakten het boek aanschouwelijk met de schoolplaten van Isings. De publicatie en het succes van het boek, getiteld Het vooroudergevoel, kan niet los worden gezien van de trauma’s waar Nederland na de moorden op Fortuyn en Van Gogh mee kampt. Hoe moeten we ons opstellen in dit tijdperk van opperste verwarring als we de herkomst van ons gedachtegoed, tradities en gewoontes niet kennen? Het vooroudergevoel is geworden wat de Blokkers moeten hebben beoogd: een bundeling klassieke geschiedenisverhalen die voor oudere generaties een feest van herkenning oplevert. Ze doen dat op de aanstekelijke wijze die kennelijk in hun genen zit, vol understatement, ironie en schalkse verwijzingen naar het hier en nu. Elke tijd kleurt zijn vaderlandse geschiedenis opnieuw; de voortdurende herziening van die beelden is even eindeloos als de geschiedenis zelf. Het boek van de Blokkers is nostalgie, natuurlijk. Maar ook een pleidooi voor de terugkeer van aanschouwelijk geschiedenisonderwijs. En, in elk geval bij mij, een confrontatie met het falende geheugen. De door mij zo bewonderde schoolplaten van Clovis en Widukind ontbreken namelijk in het boek. Een anti-paapse streek van de schrijvers? Of is mijn particuliere herinnering even bouwvallig als ’s lands collectieve geheugen na de moord op Theo van Gogh? Op zoek naar de bevestiging van mijn nagloeiende herinne-

De slag bij Nieuwpoort (1600), fragment van Isings-plaat uit het boek Het Vooroudergevoel.

ringen bezoek ik de school van mijn jeugd. De directeur blijkt nooit gehoord te hebben van Isings, laat staan van het boek van de Blokkers. Hij begeleidt me welwillend naar een poetshok waar, zo vermoedt hij, nog enkele vergeten schoolplaten staan opgeslagen. Ze blijken van Stan de Reuder, een matig getalenteerde navolger van Isings. Geen spoor van Clovis, geen glimp van Widukind. Moderne historici hebben aardigheid in twijfel, schreef E.H. Kossmann ooit over zichzelf en zijn collega’s. De twijfels die me overvallen in dit poetshok kan hij niet hebben bedoeld. Waren het wel de platen van Isings, in die uithoek van mijn herinnering? Ik sla enkele stutten in mijn bouwvallige geheugen en realiseer me dat de lotgevallen van Clovis en Widukind waarschijn-

lijk in mijn herinnering zijn gebrand door diavoorstellingen, in een verduisterd klaslokaal van commentaar voorzien door een weldadig aan zijn pijp lurkende onderwijzer. Exit Isings, exit nostalgie. Zo’n confrontatie met het valse geheugen stemt nederig, je leert jezelf, je waarnemingen en je herinneringen in twijfel te trekken. En daarmee de geschiedenis zelf. Maar om daar de aardigheid van in te zien, moet je je die geschiedenis wel eerst eigen maken.

Lezers van Zuiderlucht kunnen de bundel ‘Enkeltje Utopia’ (232 blz) bestellen via info@ zuiderlucht.eu. Kosten 14,95 euro, inclusief verzendkosten. Begunstigers van Zuiderlucht krijgen het gratis thuisgestuurd als nieuwjaarsgeschenk.


zuiderlucht

station

Genk Limburg Diepenbeek

Hasselt

Beverst

Munsterbilzen Leut Bilzen

Rapertingen Terkoest Stevoort

Waltwilder

Vliermaalroot

Proosterbos

Martenslinde Hoeselt

Bosmeer

Stein

Lograaf

Opitter

Schalkhoven

Wimmertingen

Eisden

Mariaheide

Romershoven

Alken

Sittard-Gelee

Mechelse bos

Bree

Hees

Elsloo

Maasmechelen

Neerbeek Beek

Boorsem

Kleine-Spouwen

Uikhoven

Kortessem Gruitrode

Spaubeek

Geulle Maastricht/Aachen Airport

Opoeteren

Guihoven

Wijnantsrade Meerssen

Opglabeek

Hulsberg

Rijkhoven

Klimme Valkenburg a/d Geul

Hoelbeek Lanaken

‘s Herenelderen

Sibbe Smeermaas Borgharen

ijzeren

Maastricht

Hoeselt

Tongeren

Berloz Aalst Sint-Truiden

Mheer

Dalle

Herderen

Slenaken

Bombaye

Froidmond

Heure-le-Romain Artre de la Chapele

Halembaye

Visé

Schoppem Warsage

‘s-gravenvoeren

Sint Martens-Voeren

T

Sint Pieters-Voeren

Neufschateau

Jeuk

Aubel

Dalhem

Saint-Remy

Aux Crois

Blégny Bost

Chárneux Cheratte VorouxGoreux

Clermont

Elsaut

Thimister Clermont Bierset

‘Station Zuiderlucht’ wordt ondersteund door Amacura Sittard, Galerie New Untitled Venlo, Galerie Stevens Maastricht, Huis voor de Kunsten Roermond, Servatius, en Unlimited.DSM.

Herve Herstal Wandre Verviers

Bellaire

Grand-Rechain

Liége

Ondernemingen, instellingen en particulieren die via ‘Station Zuiderlucht’ kunstenaars willen ondersteunen, zijn welkom: 043 3510029 of [email protected]

eutropolis ZL def.indd 1

Paifve

Reijmerstock

Banholt

Borgworm

Kerkombij-Sint-Truiden

Epe

Genoelselderen

Houtain-St-Siméon

Vreren

Wihogne

Gulpen

Oost-Maarland

Riemst

Millen

Pousset

Gronsveld

Eijsden Zichen Zussen Bolder

Maurer United Architects nemen de aftrap in een nieuwe reeks in Zuiderlucht die ruimte biedt aan (jonge) kunstenaars en vormgevers om hun werk voor een breed publiek te presenteren. Behalve in Zuiderlucht en op www.zuiderlucht.eu wordt het werk ook fysiek getoond op een kleine solopresentatie die te zien zal zijn in twee galeries: Galerie Stevens in Maastricht en galerie New Untitled in Venlo. Daar zal ook werk van de desbetreffende kunstenaars te koop worden aangeboden.

Schin op Geul

Margraten

Villa Park

Membruggen

‘s Herenelderen

Station Zuiderlucht

Cadier en Keer

Heugem

Membruggen

Ransdaal

Soiron Grand-Rechain

Soiron

Olne

14


Garzweiler Holzweiler

Titz

Selfkant

Geilenkirchen Teveren

en

Tetz

Jabeek

Gut Hommerchen

Bingelrade

Frelenberg

Onderbanken

Stetternich

Windhausen

Hambach

Brunssum

Rimburg

Amstenrade

Niederzier

Jülich

Marienberg

Merkelbeek

Oberzier Arnoldsweiler

Aldenhoven

Mariarade

Birkensdorf

Hoensbroek

Ubach over Worms

Inden

Übach-Palenberg

Düren

Baesweiler

Heerlen

Schlich Langerwehe

Landgraaf

Kerpen

Mariaweiler

Schaesberg

en

Heerlerbaan Benzenrade Kerkrade-Herzogenrath Alsdorf

Voerendaal

Nörvenich Huls

Merzenich

Simpelveld Wijlre

Nijswiller

Bocholtz

Richterich

Würselen Eschweiler

Drielandenpunt

Mechelen

en Vaals

Langerwehe

Unter-Stolberg

Haaren

Birkesdorf

Düren

Mariaweiler

Eilendorf Krummerruck

Aachen

Stolberg

Brand

Zweifall Vossenack

Burtscheid

Kommerscheidt Smidt

Grauenhof Raffelsbrand

Hasenfeld

Steinebrück

Teuven

Kornelimunster Oberforstbach

Kelmis Hombourg

Zweifall

Venwegen Walheim

Montzen

Raeren

La Clouse

Heimbach

Lammersdorf

Simmerath

Friesenrath Schmithoff Roth

Julémont Henri-Chapelle

te

rt

Eupen

OstertogenWald

Rother Wald

Roetgen

EUTROPOLIS

Limbourg

15

Wanneer men de ‘London Subway Map’ op schaal projecteert op de Euregio Maas-Rijn, beseft men dat deze regio feitelijk één groene, internationale en veelzijdige metropool is met de volgende unieke kenmerken: drie miljoen inwoners, drie nationaliteiten, tenminste drie verschillende talen, een groot aantal actieve dialecten, meerdere uitstekende universiteiten en scholen, talloze culturele instellingen en een authentieke Europese geschiedenis. Een ware ‘Culturele Hoofdstad van Europa’ toont zich aan iedereen die de bestaande grenzen negeert. Het leggen van verbanden, ook op het gebied van infrastructuur, is essentieel voor het realiseren van deze Eutropolis. www.maurerunited.com


27-12-2007 9:07:40

museum Land van Valkenburg

06/01 - 10/02/2008

SCENERYVERSUSLANDSCAPE Anne Vanoutryve Luc Daniëls Frans Van Roy

Grotestraat Centrum 31 6301 CW Valkenburg aan de Geul tel. 043 601 63 94 Geopend: di t/m vr 10-17u, za en zo 13-17u. [email protected] www.museumlandvanvalkenburg.nl LIMBURGSE KUNSTKRING 13 JAN t/m 24 FEB

www.galeriedestijl.be

Galerie new Untitled

zuiderlucht

Eigentijdse schilderkunst, fotografie en sculpturen Bolwaterstraat 30 Venlo

www.galerienewuntitled.nl Groepsexpositie LOVE TO SHOW IT Opening 18 januari 19.30 uur

#POOFGBOUFONVTFVN .BBTUSJDIU 5BM35IF4VN 'PDVTSPOEMFJEJOH[POEBHNBBSU EPPS"MFYBOEFSWBO(SFWFOTUFJO PNVVS XXXCPOOFGBOUFOOM

16


Gewoon paaf da groepke

Sarah Bettens: “Je zoekt het niet op een lesbisch icoon te worden.” Foto: Lieve Blancquaert

Zangeres Sarah Bettens zorgde voor een mediastunt door haar nieuwe cd Shine gratis in het Vlaamse dagblad de Morgen te steken. De oplage van de krant steeg naar 180.000 stuks. Maar het blijft sappelen: “Spelen, spelen, spelen en hopen op een mirakel” door Emile Hollman

D

e Keulse binnenstad is omgetoverd tot één gigantische kerstmarkt. Tienduizenden lampjes flikkeren onophoudelijk of schijnen aan gevels en in bomen. Maar in de hele godvergeten Altstadt schijnt het licht nergens zo warm als op het titelnummer van de nieuwe cd van Sarah Bettens, Shine genaamd. Shine, when the world is dark as night/ (…) And when you just can’t shine no more/ that’s what I am here for zingt Bettens over een van haar dochters die is achtergebleven in Tennessee waar ze al jaren woont. Op gepaste afstand van de kerstdrukte maakt ze zich op voor het twaalfde concert van haar Europese tournee die op 12 januari het Theater in Heerlen aandoet. Haar blonde haar heeft Bettens (Kapellen, 1972) opgeborgen in een wollen grijze muts die tot ver over haar oren reikt. Als ze al herkend wordt hier dan is het aan haar lange gestalte, haar licht hese stem of haar stralende ogen. Ze is bijzonder content met de reacties op de nieuwe plaat die ballads afwisselt met ongepolijste poprock. De Ancien Belgique in Brussel en Paradiso in Amsterdam liepen vol. “Het blijft ongelofelijk moeilijk voor een Belgische of Nederlandse groep buiten de landsgrenzen door te breken. We toeren nu door zes landen. Dat wij hier vanavond in Keulen spelen voor een uitverkocht huis, is echt speciaal.”

17

Wat zijn je verwachtingen voor Amerika? “In Amerika is het altijd weer opnieuw beginnen. Ik heb nu de cd uitgebracht op een eigen label alleen maar om die online beschikbaar te kunnen stellen. We hopen dat we de kans krijgen met een echt label te kunnen werken. Links en rechts geven we er wel wat concerten, maar zoals in Europa op tournee met een bus en elke avond spelen, dat lukt gewoon niet.“ Waar ligt dat aan? “De platenmaatschappijen zijn angstig om een deal te sluiten met een nieuwe groep, zeker als die geformeerd is rond een vrouw die ouder is dan 21 en geen videoclip heeft waarop ze haar borsten ontbloot. Iedereen is zo MTV-gericht en visueel ingesteld. Blijft over: spelen,

spelen, spelen en hopen op een mirakel. Het vergt een enorme investering een tournee te organiseren zodanig dat het ook financieel haalbaar wordt. Dan heb ik het over break even en niet over geld verdienen. Zelfs in Europa mag ik al blij zijn als ik kan toeren zonder er geld op toe te leggen.” Zo’n stunt als met De Morgen zal de verkoopcijfers flink drukken. “Er is sindsdien bijna geen cd verkocht. Maar de promotionele waarde is onbetaalbaar. Er zijn 180.000 mensen die mijn cd hebben. Zowel ikzelf als de platenfirma kregen ervoor betaald. Dit project is nu al lucratiever dan mijn hele vorige cd Scream. Er wordt zoveel illegaal gedownload. Het is stillekens aan niet meer haalbaar. De winkels gaan het niet redden. Mijn dochters willen hun muziek alleen maar online kopen en rechtstreeks op de iPod ontvangen. Artiesten moeten naar nieuwe wegen zoeken.” Bettens brak in 1993 door met K’s Choice, de band die ze samen

met haar broer Gert oprichtte. Ze trouwde jong en vertrok met haar Amerikaanse echtgenoot naar California. Enkele jaren geleden verliet Sarah hem voor een gezamenlijke vriendin. Het bleef niet onopgemerkt in de Vlaamse bladen. Nu komt ze met een heel persoonlijke plaat. Was ze niet bang dat het allemaal weer opgerakeld zou worden? “Het ligt in mijn aard om over dingen te schrijven die mij persoonlijk raken en de lessen die ik daaruit trek. Ik woon niet in België dus ik heb niet zo’n angst voor verlies van privacy. Dan nog zijn de dingen waarover ik schrijf ook super universeel.” Shine mogen we opvatten als een positief statement, maar in het openingsnummer schetst ze het verstikkende huwelijk dat ze achter de rug heeft. “Er zit wel een zeker contrast in deze plaat. Toch denk ik dat de nummers die niet zo happy zijn ook nog iets van hoop uitstralen. Ik ben best politiek bewogen en ik kan heel emotioneel met dingen bezig zijn, maar aan het einde van de dag ben ik super tevreden met mijn leven. Ik vind het belangrijk dat te laten doorschijnen.” Schijn je voor meisjes die worstelen met hun coming out? “Je zoekt het niet op om een lesbisch icoon te worden. Maar jonge meisjes nemen mij nu eenmaal als voorbeeld van een lesbienne met een succesvol leven. Ik heb besloten daar open over te zijn, zodanig dat anderen er met mij over willen spreken. Hollywood en Nashville zitten vol met mensen in de closet. In Nashville is niemand out. En waarschijnlijk is 65 procent van de country-artiesten daar homoseksueel.” De nieuwe plaat is rauwer. “Met Shine wilde ik terug naar het groepjesgevoel. We hebben geprobeerd die plaat zo spontaan mogelijk en zo live mogelijk op te nemen. Geen bullshit, gewoon paaf da groepke.” Sarah Bettens speelt op 12 januari in de Limburg Zaal van Theater Heerlen.


Heerlen kan weer de stad van Nederland Er is niets mis met de potentie van Heerlen, vindt architect Hubert-Jan Henket (1940). Leer uit het verleden, wend de blik naar de toekomst en maak gebruik van het unieke DNA van de stad. door Hubert-Jan Henket

A

ls tiener woonde ik in mijn verbeelding in Amerika, in een huis zwevend boven Los Angeles. Die verbeelding wortelt in mijn geboorteplaats Heerlen, toen de modernste stad van Nederland waar net als in jaren vijftig en vroege jaren zestig een sfeer heerste van optimisme en onvoorwaardelijk geloof in de vooruitgang. Natuurlijk was er in die tijd ook sprake van een provinciaalse spruitjeslucht en van Rooms conservatisme. Maar juist de dynamiek die de mijnindustrie met zich mee bracht gaf je in Heerlen een sterk gevoel van bevrijding, van moderniteit, van de kracht van innovatie. Voor ons was de toekomst iets fantastisch. Met de tekenclub van tekenleraar Henk Fonville van het Bernardinuscollege maakten we in 1955 vanaf het dak van het Glaspaleis een reusachtige tekening van acht meter lang die de stad van toen, de mijnen en het omringende prachtige landschap uitstekend weergeeft. Dit was de moderne stad die burgemeester Van Grunsven, architect Peutz en stadsarchitect Klijnen aan het bouwen waren. Laat me wat moderne beelden uit die tijd schetsen. Om te beginnen het Retraitehuis van Peutz waar ik misdienaartje was, en Schunck, nu het Glaspaleis, waar we bij Sinterklaas op bezoek gingen. Vervolgens natuurlijk het Stadhuis van Peutz waar

vooral de prachtige binnentrap mij enorm inspireerde. Of wat te zeggen van het Sportfondsenbad waarvan als we maar hard genoeg riepen bij mooi weer, langzaam het hele dak wegschoof zodat we binnen en toch buiten konden zwemmen. Mijn vader was als ingenieur verantwoordelijk voor de energievoorziening bij de Staatsmijnen. Per helikopter van Sabena ging hij veel vanaf vliegveld Beek naar Brussel of Frankfurt om vandaar naar de rest van Europa te vliegen. De mijnen hadden tal van patenten op hun naam staan, de mijn Maurits werd beschouwd als de modernste mijn van Europa. Wij mochten als kinderen regelmatig komen kijken als er proeven werden gedaan met transformatoren of isolatoren waar elektrische vonken van tien meter lang op los werden gelaten, of als ophaalmachines met volgeladen liften op maximale daalsnelheid werden stopgezet om de beveiligingsinstallatie te testen. Ook herinner ik me dat bij het 50-jarig bestaan van de Staatsmijnen de enorme steenberg bij Terwinselen helemaal wit was gespoten, zodat je het idee had in de Alpen te zijn. Dat was Heerlen toen, een stad waar alle lagen van de bevolking trots op waren en die mij door zijn moderniteit altijd enorm heeft geïnspireerd. Mijn Heerlense achtergrond heeft mij voor een groot deel beïnvloed in de overtuiging dat moderniteit in ons vakgebied niet primair gaat

over stijl, maar over vooruitgang en sociale verantwoordelijkheid. Het is een manier van denken, een ideaal dat wij als architecten mee kunnen helpen om een betere wereld te creëren voor iedereen. Enkele projecten waar deze inspiratie en manier van denken bij mij in heeft geresulteerd, zijn de restauratie (samen met Wessel de Jonge) van sanatorium Zonnestraal, de uitbreiding van Teylers Museum in Haarlem en het paviljoen van museum Boymans van Beuningen in Rotterdam, restauratie en uitbreiding van de Hogeschool voor de Kunsten in Arnhem, het verblijfsgebouw van de White Fathers in Dar es Salaam, het Rijkswaterstaatgebouw in Maastricht en de kanselarij van de Nederlandse ambassade in Bangkok. In deze opsomming heb ik vooral iets willen tonen van mijn streven om continuïteit en vernieuwing met elkaar in evenwicht te brengen, vanouds een kernopgave van architectuur. Maar de vraag is dan natuurlijk of het in onze hyperdynamische tijd überhaupt nog wel zinvol is om naar zo’n evenwicht tussen continue en tijdelijk, naar houdbaarheid op lange termijn te streven? Of is het zo dat de behoefte aan permanente verandering waarmee we geconfronteerd worden automatisch lange termijn kwaliteit onmogelijk maakt? Voor een antwoord op deze vragen wil ik eerst een korte geschiedenis van verandering geven. In 1460, de hoogtijdagen

van de Renaissance, schilderde Antonello da Messina een portret van Hiëronymus, de heilige die zich in het jaar 374 terugtrok in de woestijn. We zien echter geen heremiet in de woeste leegte van de woestijn, waar de Goden heersen en de metafysica de antwoorden biedt op het onbekende, maar een geleerde in zijn studeerkamer. U ziet een individu, een onafhankelijk denkende wetenschapper die kennis vergaart in een geconditioneerde ruimte, het resultaat van menselijke innovatie en interventie, symbool van de geest van de Renaissance. Hoewel de atmosfeer vredig is, vertelt het schilderij ons over een wereld in beweging, in transformatie, een wereld waarin het gotische verleden is veranderd in de heersende moderniteit van de Renaissance. Sindsdien hebben de karakteristieken van moderniteit het Westerse denken, de onafhankelijkheid van het individu en het bewustzijn dat vandaag anders is dan gisteren, ons steeds meer in beslag genomen. Dit besef kwam in een stroomversnelling door de snelle ontwikkeling van wetenschap en techniek, vooral sinds de Verlichting. Maar de snelle veranderingen leverden niet alleen rozengeur en maneschijn op. De Franse politicoloog Alexis de Tocqueville brengt rond 1830 een bezoek aan Manchester. Hij schrijft: “Hier heeft de mensheid zijn hoogste alsook zijn meest barbaarse ontwikkeling bereikt. Hier laat de beschaving wonderen zien, maar is de beschaafde mens bijna gereduceerd tot een wilde.” Hier gold de wet van de anonimiteit van de massa, met slechte gezondheids- en arbeidscondities. Daarom probeerden vanaf het eind van de 19e eeuw avant garde intellectuelen en kunstenaars

de samenleving te bevrijden van tradities en waardesystemen van het verleden en op zoek te gaan naar een nieuwe, eerlijke orde. Vanaf nu golden het heden en de toekomst, de geschiedenis werd verbannen naar de vuilnisbak. In deze optimistische geest werd de periode van wederopbouw en de welvaartsstaat geconstrueerd. Maar het bleek dat de rationeel geplande toekomst een paar akelige verschijnselen met zich meebracht en bovendien minder voorspelbaar en maakbaar dan gehoopt. Na het verleden werd ook de toekomst afgeschreven; in de huidige wereld van hyperverandering en kortstondigheid zijn tijd en plaats relatief geworden. Combineren we deze hyperdynamiek met de onvoorstelbare kracht van de consumptiemaatschappij dan zijn we aangekomen in de wereld van de globalisering waarin bijna alles en iedereen afhankelijk van elkaar is geworden en waarbij groei en korte termijnwinst de maatstaf zijn van alle beslissingen. De meeste politici en architectengoeroes menen dat dit een onvermijdelijke uitkomst is van maatschappelijke evolutie en dat je je het beste kunt laten meedrijven als een kurk in de wildstromende rivier van ontwikkelingen. Daarom hoort u collega-architecten vertellen dat Shanghai en Los Angeles de prototypen zijn van onze steden. Daar voegt Rem Koolhaas nog het advies aan toe: “Fuck the past, fuck the context, fuck the user.” Maar verwacht de maatschappij niet juist van ons architecten dat we meehelpen om enige orde te scheppen in de chaos van nu? Dat we inspiratie aandragen, niet in de zoektocht naar wat ons scheidt maar naar wat ons bindt, naar nieuwe gemeenschappelijke

Heerlen in 1955 gezien vanaf het dak van het Glaspaleis, getekend door leerlingen van het Bernardinus College.

18


modernste worden

“De snelle vergrijzing geeft Heerlen een voorsprong.” foto Alexander Massey / Vrienden van het Vitruvianum

identiteiten? Rem Koolhaas vindt van niet. “Totale onzin”, zegt hij. “Identiteit is als een muizenval, waar steeds meer muizen het oorspronkelijke lokaas moeten delen. (…). Hoe sterker de identiteit, hoe meer ze inperkt, expansie tegenhoudt, interpretatie, vernieuwing, tegenstelling.” Kortom: wat u nodig heeft, zijn steeds nieuwe adrenaline shots. Ik ben het met deze gedachte absoluut niet eens. Volgens mij is ons bestaan een paradoxale heen en weer beweging tussen de droom van een betere toekomst en tegelijkertijd de angst voor de onzekere afloop ervan aan de ene kant, en de vertrouwdheid van de herinnering en tegelijkertijd de vreugde van de bevrijding uit het verleden aan de andere kant. Angst heb je voor wat komen gaat, bevrijd word je van wat voorbij is. Enthousiasmeren doe je met de toekomst, vertrouwen put je uit het bekende

verleden. Onze opgave in de huidige context van hyperdynamiek en consumptieve economie is juist nieuwe verbindingen uit te vinden tussen continuïteit en houdbare moderniteit. Een zoektocht naar nieuwe gemeenschappelijkheid, het specifieke dat kan binden, dat tegelijkertijd herkenbaar is en durf geeft om het nieuwe onbekende op te zoeken. Juist die gelijktijdige gedrevenheid naar vooruitgang en naar continuïteit die we al eeuwenlang in Europa kennen, maakt onze steden uniek ten opzichte van de steden in de rest van de wereld. Die Europese stad kan eigenschappen hebben die het koesteren waard zijn. Door de ervaring van de schoonheid ervan krijgen we een gevoel dat er dingen zijn die er toe doen op lange termijn, dat er samenhang en continuïteit is, dat er zorgvuldigheid is en

19

liefde voor de dingen. Bovendien kan de stad ons de herkenning van het gemeenschappelijk eigene geven, een plek die we kennen, die inspireert, een plek waar we trots op willen zijn, een plek die begrip schenkt in de hectiek van het moment. Dit is wat mijn grote leermeester Aldo van Eyck communal home coming noemde. De volgende vraag is dan of Heerlen nog steeds die stad is waar iedereen zich thuis kan voelen, geïnspireerd door wordt en trots op kan zijn. Om daarop te antwoorden ga ik terug naar het begin, naar mijn jeugdige dromen over een zwevend huis in de heuvels boven Los Angeles. Het was een geconstrueerde werkelijkheid – net als Heerlen in de tweede helft van de jaren zestig. In 1965 was minister Joop den Uyl in de toenmalige schouwburg de boodschap komen brengen dat de modernste

kolenmijnen van Europa binnen enkele jaren gesloten zouden worden. Plotseling werden de trotse mijnwerkers, ingenieurs en andere Heerlenaren gedegradeerd tot slachtoffers en als patiënten aan het infuus gelegd. Om deze dwangmatige verandering te kunnen duiden, werden rigoureus alle fysieke herinneringen aan een heroïsch verleden gesloopt en verwijderd. Heerlens moderniteit, een deel van zijn DNA, werd vernietigd. Zo gebeurde het dat trots en toekomstdroom van een stad verwerden tot een zielig verleden. En niettegenstaande alle inspanningen van de afgelopen vijftien jaar is die trots nog niet teruggekeerd. Vervolgens heb ik me de vraag gesteld of Heerlen, natuurlijk op een andere manier dan vroeger, toch weer de modernste stad van Nederland zou kunnen worden. De conclusie is: ja, mits.

De kerneigenschappen van Heerlen samen met de toekomstige condities zijn namelijk zodanig dat de stad heel geschikt is om te passen in de opgaven van deze tijd. Ik noem die opgave het vinden van houdbare moderniteit. Lange termijn en innovatie moeten meer dan ooit een verbond zien te sluiten. Dan is de vraag wat ik versta onder houdbare moderniteit? De aarde is zo’n 4,5 miljard jaar geleden ontstaan, sinds 3,5 miljard jaar is er sprake van leven, sinds 100.000 jaar lopen er mensen rechtop rond. Een grote groep wetenschappers is het erover eens dat als wij in het huidige tempo doorgaan met onze toewijding aan kortstondigheid, het binnen enkele eeuwen einde verhaal is voor menselijk leven op aarde. De waarschuwingen die de natuur ons geeft, liegen er niet om. Een tijd geleden zei een emeritus paleontoloog in NRC Handelsblad: “Ach, de aarde heeft wel voor hetere vuren gestaan dan de mensheid”. Zonder de mens draait de aarde heus wel (weer) door. Een relativering met de kracht van een kernbom, maar wel een die dwingt tot essentiële vragen. Willen wij als erflaters van de kortstondigheid de door onze invloed verslechterende ecosystemen zo wel aan onze kinderen en kindskinderen overdragen? Natuurlijk komen de ontwikkelingen in wetenschap en technologie ons te hulp met ecologisch schone uitvindingen. Maar zonder verdere bewustwording en het nemen van onze verantwoordelijkheid zullen we het huidige groeidenken niet kunnen stoppen. Tegelijkertijd worden we in Europa geconfronteerd met bevolkingskrimp en vergrijzing. Ligt het dan niet voor de hand om de economische koers te veranderen van een korte termijn kwantitatieve groei naar een meer lange termijn kwalitatieve groei? Dit zoeken en maken van een ecologisch houdbare en schone >>


Glaspaleis Heerlen in de jaren 30 van de vorige eeuw. foto Vrienden van het Vitruvianum

samenleving is daarom een noodzakelijke toevoeging geworden aan het moderniteitsdenken, het maken van een betere wereld dan hij nu is. Dit ideaal zou je houdbare moderniteit kunnen noemen, een heel andere interpretatie van moderniteit dan die van vroeger. Wat heeft dit betoog over houdbare moderniteit met Heerlen te maken? Volgens mij heel veel, omdat Heerlen in zijn huidige DNA een groot aantal kenmerken heeft die hier op aansluiten. Economische groei, zoals die tot nu toe wordt benaderd, is uiterst moeilijk gebleken in Zuid-Limburg. Maar elk land heeft bepaalde regio’s die in een bepaalde periode de krachtcentrales vormen voor de nationale economie en andere gebieden die achterblijven. Waarom zou je van deze nood geen deugd maken? Op economisch gebied achterblijvende gebieden kunnen zich gemakkelijker concentreren op kwalitatieve prestaties op de langere termijn. De bevolking van Heerlen zal in de komende twintig jaar elf procent krimpen. Dan zal dertig

procent van de bevolking 65+ zijn, de beroepsbevolking zal verder zijn gedaald. Heerlen is koploper van dit fenomeen, maar andere steden zullen volgen. Toch zijn er wel degelijk positieve aspecten te onderkennen aan krimp. Er komt meer fysieke ruimte vrij, die de mogelijkheid tot een kwaliteitssprong biedt. Als je zou beslissen om geen toestemming te verlenen voor bouwen op maagdelijke grond, maar alleen voor sloop-nieuwbouw of herbestemming, komt er ruimte vrij. Die ruimte kun je of toevoegen aan je parkareaal of gebruiken om zelfvoorzienende landbouw te ontwikkelen die je minder afhankelijk maakt van transport. Wellicht kan het mijnwaterproject ingezet worden om de energiebehoefte van de kassen die daarvoor nodig zijn, te leveren. En het ontwerpen van mooie effectieve kassen, mogelijk op bestaande of nieuwe gebouwen, moet voor ons architecten het probleem niet zijn. Ook de vergrijzing heeft positieve kanten. De vraag naar meer zorg zal dwingen tot een effectievere taakverdeling tussen

20

publieke bemoeienis en private initiatieven. Het idee van de ‘zorgvallei’ sluit hierop aan. Die effectievere zorg kan aantrekkende werking hebben op een deel van de ongeveer 400.000 mensen die vanuit de Randstad op zoek zijn naar een betere leefomgeving. Dat vraagt wel om een aantrekkelijker binnenstad dan nu. Dat betekent dat Heerlen veel strenger moet zijn tegenover ondernemers die kennelijk nu nog zelf kunnen bepalen hoe hun gevels en dus de openbare ruimte eruit zien. Daarnaast is het gemiddelde architectuurniveau van Heerlen te laag om een aantrekkelijke beleving te bereiken; de uitzonderingen bevestigen de regel. Goede ontwikkelingen zijn de opknapbeurt van het Pancratiusplein en de uitbreiding van de schouwburg. Daarnaast zou het stadsbestuur minder bang moeten zijn dat ondernemers weglopen als ze niet mogen bouwen wat ze willen. Het is de gemeenschap die bepaalt waar ontwikkelingen plaatsvinden en dat is natuurlijk primair in je bin-

nenstad en in de kernen van de buurten. Zo is het enorm jammer dat de Hogeschool Zuyd niet in de binnenstad ligt maar ongeveer bij Voerendaal. Hetzelfde dreigt met het ROC te gebeuren. Dat proces moet je hoe dan ook keren: de aanwezigheid van studenten in de binnenstad is economisch, cultureel en sociaal van eminent belang, zeker in een vergrijzende stad. Een ander kenmerk van het Heerlense DNA is dat het van oudsher een immigrantenstad is. Waren dat in de periode van de mijnen de Hollanders, Italianen en Spanjaarden, nu zijn het Hollanders, Turken, Marokkanen en Surinamers. Dat betekent dat Heerlenaren vanaf het begin van de 20e eeuw gewend zijn met vreemde culturen om te gaan. De journaliste Tracy Metz wees er onlangs op dat weinig steden oog hebben voor een dankbare, hoewel minder glamoureuze oplossing van de vergrijzing: het aanboren van de groeiende immigrantenbevolking. De economische activiteit onder immigranten mag vaak kleinschalig zijn, er is wel veel van, ze blijven in de stad en zijn enorm ondernemend. Wat zou er kunnen gebeuren als een veel ondernemersvriendelijker klimaat voor immigranten zou worden geschapen? Zoek naar nieuwe dwarsverbanden tussen autochtonen en allochtonen, tussen jong en oud, tussen economie en cultuur, zodat nieuwe gemeenschappelijkheid kan ontstaan. Een ander onderdeel van het Heerlense DNA is de prachtige omgeving. Goede ruimtelijke planning heeft geleid tot het intact houden van het heuvellandschap dat door de eeuwen heen zo gegroeid is en verrassend weinig is aangetast in de laatste veertig jaar. Een enorme rijkdom die van grote waarde is voor de leefkwaliteit en een ecologisch schone omgeving. Dit moet steeds meer toeristen kunnen aantrekken. Tenslotte wil ik nog iets zeggen

over het DNA van Heerlen als netwerkstad. Niet alle steden zijn gezegend met een sterke oude binnenstad, zoals Maastricht of Aken. Daar moet je dus niet mee willen concurreren. Heerlen is een verzameling buurten die zijn samengeklit tot een stedelijk gebied met een redelijk chaotisch centrum: het kenmerk van veel 20e eeuwse steden. In Heerlen zijn al die buurten nog steeds redelijk autonoom: een kracht waar je je voordeel mee kan doen in de overgang van werkstad naar cultuurstad. Een ander voordeel is dat je minder voorzichtig hoeft te zijn met ingrepen in het centrum, dat je dus relatief eenvoudig kunt transformeren naar een hoger niveau. Wel zou ik willen waarschuwen voor de huidige hoogbouwmode. Hoogbouw is leuk voor het ego van architecten en stedenbouwers maar sterk energieverslindend en nadelig voor het prachtige landschap. Als je Heerlen niet meer bekijkt als een Zuid-Limburgse probleemstad maar als een toekomstgericht onderdeel van een grote urbanisatie in de Euregio, als je het eigen DNA van Heerlen positief kan vertalen, als je continuïteit en vernieuwing aan elkaar weet te verbinden, dan kan Heerlen werkelijk richtinggevend worden voor de toekomst. Dan kan Heerlen weer de modernste stad van Nederland worden. Een stad met een grote houdbaarheidswaarde waar de mensen trots op zijn omdat ze meewerken aan een nieuwe en betere wereld. Een stad om van te houden. Bovenstaande tekst is een ingekorte versie van de Peutlezing 2007 door Hubert-Jan Henket, getiteld Zoektocht naar houdbare moderniteit. De Peutzlezing is een initiatief van de Vrienden van het Vitruvianum en maakt sinds 2003 deel uit van de jaarlijkse Architectuurweken Heerlen. Eerdere sprekers waren Wim van den Bergh, Bob van Reeth en Jo Coenen.


de verzamelaar

HIER & DAAR

Hiphop op Booch?

In zijn zoektocht naar nieuw talent stelt het Heerlense jongerenfestival Booch? ook in 2008 het podium weer ter beschikking aan een DJ en een band, voortgekomen uit een contest. Dit jaar komt daar voor het eerst een hiphopact bij. DJ’s, bands en hiphoppers kunnen zich aanmelden via www.booch.nl. De voorrondes zijn in Heerlen, Sittard en Aken en mogelijk in Roermond en Maastricht.

Bezeten van The Boss

Samen festivallen

Zestien Limburgse festivals hebben de afgelopen jaren de krachten gebundeld op het gebied van marketing en cultuurregie. Ook ontwikkelden ze eigen producties die, onder de naam Talent Industry, het afgelopen jaar al tijdens enkele festivals werden uitgevent. Daarnaast is er een gezamenlijk boekje gemaakt dat op vrijdag 18 januari in het nieuwe cultuurhuis AINSI in Maastricht (vanaf 16.00 uur) wordt gepresenteerd. Het boekje, een initiatief van de provincie en het Huis voor de Kunsten, wordt ingezet om subsidiënten en bedrijfsleven te interesseren.

Bruce Springsteen tijdens een concert in Bilbao. Inzet: Jos Westenberg foto’s Jos Westenberg

Menu in Huis van Bourgondië

De Vlaming Piet Menu is bij de Maastrichtse theaterwerkplaats Het Huis van Bourgondië de opvolger van Maarten Verhoef als artistiek directeur. Menu werkte sinds 2000 als programmeur bij de Brakke Grond in Amsterdam en was er verantwoordelijk voor de promotie van Vlaams theater. Menu: “In het Huis van Bourgondië kan ik met mensen uit de hele euregio werken. Zulke sluiswachters, die dingen van over de landsgrenzen kunnen signaleren, zijn er te weinig. Maastricht is er de ideale plek voor.”

Binnenste Buiten

Het is niet de bedoeling om museumpje te gaan spelen, maar met de aanstelling van conservator Ad Himmelreich wil de provincie Limburg meer aandacht besteden aan de eigen kunstcollectie. Eind jaren negentig werd het ‘eigen’ kunstbeleid wegbezuinigd; onder gouverneur Léon Frissen en diens kabinetschef Jos Kievits wordt het stokje weer opgepakt. Himmelreich heeft 100.000 euro op jaarbasis tot zijn beschikking. Zijn eerste visitekaartje is de tentoonstelling Binnenste Buiten Buitenste Binnen, tot en met 22 februari te zien in het Gouvernement in Maastricht.

Balletmuziek van Marijn Simons

World Festival Parade in Brunssum en het Orlando Festival in Kerkrade hebben danser/choreograaf Joost Vrouenraets en violist/componist Marijn Simons gevraagd een balletvoorstelling te maken dat deze zomer in première gaat. Vrouenraets neemt de choreografie en het libretto voor zijn rekening, Simons de muziek. Het gaat om een tweeluik, TURO geheten. Deel één, op muziek van Janácek, refereert aan de aanslagen op 9/11. Deel twee is geïnspireerd op de Toren van Babel en betreft nieuwe muziek voor strijkkwartet en ‘pre-recorded percussion’ van Marijn Simons.

Baldessari wint B.A.C.A.

De Amerikaan John Baldessari is de winnaar van de B.A.C.A. 2008. Hij wint de kunstprijs van het Bonnefantenmuseum omdat hij volgens de jury “een belangrijke brug slaat tussen de beeldcultuur van de Pop Art en Nouveau Realisme en de lichting kunstenaars/fotografen die tot een jongere generatie behoort.” Het werk van de Westcoast-kunstenaar wordt verder omschreven als humoristisch, anti-autoritair en ver afstaand van de ‘canonieke’ werken van de Pop Art-kunstenaars. Later dit jaar krijgt de laureaat een expositie in het Bonnefanten.

21

door Paul Verstappen

J

os Westenberg (38) lijdt aan Springsteen-koorts. Enkele symptomen van deze ongeneeslijke ziekte zijn veel shows bezoeken en live-opnames verzamelen. Zijn verhaal is exemplarisch voor veel trouwe Nederlandse fans van de The Boss; dertigers en veertigers die hem voor het eerst zagen optreden tijdens de commerciële hoogtijdagen van Born in the USA in de jaren tachtig. En hem sindsdien zijn blijven volgen. Westenberg ontdekte Springsteen via zijn zus. “Ze vond The River een fantastisch nummer en wilde in 1984 een Springsteenspecial bekijken op de Duitse televisie. Ik zag een stukje van Rosalita met The E Street Band, de energie spatte van het scherm. Zoiets had ik nog nooit gezien.” Vier jaar later beleefde Westenberg zijn eerste Springsteenconcert in De Kuip. “Tijdens het tweede nummer, een bewerking van de klassieker Boom Boom, stond ik met open mond te kijken. Ik was helemaal overdonderd.” Dat euforische gevoel wil hij steeds opnieuw beleven. “Ik kan me niets mooiers voorstellen. Waarom zou je daar dan niet vaker van genieten? Ik weet wat je tijdens een show kunt

verwachten, maar toch slaagt Springsteen er in om je iedere avond te verrassen. In Bilbao speelde hij vorig jaar bijvoorbeeld in een kleine zaal. Het enthousiaste publiek stond tegen het podium aan gedrukt. Mijn vriendin Muriël kon bij Born to Run op de eerste rij meespelen op Springsteens Fender-gitaar. Dat zijn onvergetelijke momenten.” Na het recente optreden in Londen op 19 december staat zijn teller op negentig bezochte concerten. “En ik heb al een aantal kaartjes voor dit jaar klaarliggen.” Westenberg wil hierover niet opscheppen. “Een liefhebber die één concert per tour bezoekt, kan voor mij net zo’n grote fan zijn.” Niets kan tippen aan een concertbelevenis in een volgepakt stadion. Maar bootlegs, obscure illegale opnames van onuitgebrachte studiosessies en concerten, zijn een mooi alternatief. “Hubert van Hoof draaide wel eens zo’n ‘witte plaat’ in zijn KRO-programma. Ik herinner me nog een krakende uitvoering van Thunder Road, in 1975 opgenomen in The Roxy, een kleine club in Los Angeles.” Hij probeert alle opnames van Springsteen-shows te pakken te krijgen. “Ik heb een aantal tours compleet, of bijna compleet.”

“Tegenwoordig delen fans veel muziek via het internet. Zo doe ik veel internationale contacten op. We helpen elkaar ook aan concertkaartjes.” Westenberg is overigens geen eenkennige Springsteen-fan. Hij schat dat zijn muziekverzameling bestaat uit 4000 cd’s en 1500 dvd’s. “Ik verzamel ook opnames van andere artiesten. Jaarlijks bezoek ik ongeveer vijftig concerten. Mijn hoogtepunten van de laatste jaren? Fred Eaglesmith, Southside Johnny, Steve Earle, John Hiatt en Jimy Barnes.” Hoe combineert hij zijn verzamelwoede met een gezonde relatie? “Mijn vriendin is ook Springsteen-fan, dus dat helpt. Ik heb nog een stapel cassettebandjes met optredens die nog niet op cd zijn uitgebracht. Die zijn haar eigenlijk een doorn in het oog, maar ik wil ze nog niet weggooien”, lacht hij. Samen met zijn vriendin is hij een van de dragende krachten van internetmagazine Be True, een site met nieuws, concertverslagen en achtergrondinformatie. “We hebben 2500 geregistreerde Belgische en Nederlandse fans. Vooral tijdens tournees is het bijhouden van de site bijna een dagtaak.” Springsteen is een sociaal bewogen artiest, die in zijn songs ook maatschappelijke kwesties aansnijdt. Magic, de titelsong van zijn laatste rockalbum, handelt bijvoorbeeld over de politieke trucjes van George Bush. Moet een rockzanger wel de rol spelen van een activist? De kwestie lokt nog steeds felle discussies uit op de Springsteen-forums. Westenberg waardeert het dat de rocker zijn nek durft uit te steken. “In 2008 is het in de Verenigde Staten weer verkiezingsjaar. Ik verwacht dat Springsteen weer op zijn ‘zeepkist’ stapt om een statement te maken, ook al zullen er daardoor weer Republikeinse fans afhaken.”


Grote Kunst van Frank van Hemert

Zaalimpressie, werk van Frank van Hemert. foto Museum van Bommel van Dam

Bij Frank van Hemert is alles groot: de formaten, de gebaren, de thema’s. Zo ook zijn tekeningen, nu te zien in Museum van Bommel van Dam in Venlo. Als Van Hemert wonden tekent, zijn het inderdaad echte wonden. En bij het weergeven van vrouwelijke orgasmen laat hij weinig aan de verbeelding over. Schokkend? Ach, we zijn wel wat gewend tegenwoordig. door Duncan Liefferink

“I

k teken mijn hele leven na”, zegt Frank van Hemert in de catalogus. Hij had misschien beter kunnen zeggen dat hij het hele leven natekent. De titel van de expositie zegt het al: Birth Copulation Death. Het gaat hier over de grote thema’s: de bepalende gebeurtenissen in het bestaan, de relatie van de mens tot het leven, tot de dood en tot elkaar. Voor minder doet hij het niet. Van Hemert pakt de thema’s voortvarend aan. Hij werd bekend met series grote, expressieve schilderijen in felle kleuren. Ze dragen titels als You/Me (over liefde, seksualiteit, het opgaan in elkaar), Laatste slaapkamer (over de dood), Und die Frauen warten…(over eenzaamheid en gemis). Al in 1982, op 26-jarige leeftijd, haalde hij er de Documenta in Kassel mee. Naast die schilderijen vormt het werk op papier – ‘tekeningen’ in brede zin, want hij maakt ook gebruik van bijvoorbeeld acrylverf en collagetechnieken – een volwaardig onderdeel van Van Hemerts oeuvre. Ook de tekeningen worden in series vervaardigd en hebben vaak monumentale ambities. Soms lopen ze parallel aan de schilderijen. You/Me verschijnt bijvoorbeeld zowel op doek als op papier. Andere series, zoals de Hölderlintürme, zijn voorbehouden aan het papier. Het is een goed initiatief van Museum van Bommel van Dam, overigens in samenwerking met Teylers in Haarlem en musea in Siegen en Hamm, om een

22

ruime selectie van Van Hemerts tekeningen te tonen zonder de allesoverheersende aanwezigheid van de schilderijen. Het werk van Frank van Hemert (Kerkrade, 1956) is niet alleen groot en monumentaal, het is ook zeer expliciet. Het begint met de voorstellingen zelf. Die laten weinig te raden. De wonden in de serie Wond zijn inderdaad wonden. De orgasmen van de vrouwen in La Petite Mort laten weinig aan de verbeelding over. Schokkend? Ach nee, dat valt wel mee. We zijn wel wat gewend tegenwoordig. Bovendien: “Een tekening is pas geslaagd als hij een bepaalde intimiteit uitstraalt”, zegt Van Hemert. Juist in het meer seksueel getinte werk slaagt hij daar verbazend goed in. Ook de bedoelingen van zijn

werk steekt Van Hemert niet onder stoelen of banken. Neem de Kruisiging uit 2006-2007. Het is een collage in kruisvorm van een aantal tekeningen van masturberende vrouwen. Er kan weinig twijfel over bestaan dat hier een direct verband wordt gelegd tussen seks, dood en religie. Dezelfde thema’s duiken op in de al genoemde serie You/Me. Op zes grote tekeningen zijn steeds twee (in één geval vier) uitgebloeide paardenbloemen te zien die op enige afstand om elkaar heen slingeren. In combinatie met de titel is duidelijk dat het hier om aantrekking en afstoting tussen een ‘jij’ en een ‘ik’ gaat. De uitgebloeide bloemen – de zaadpluisjes deels er nog aan, deels verwaaid in de wind – zijn een verwijzing naar de dood, die al in liefde, seks en voortplan-

ting ligt besloten. Het religieuze aspect komt tot uitdrukking in de kruisvorm waarin ook deze tekeningen zijn opgehangen. Vooral de paardenbloemen zijn prachtig getekend. Net als Van Goghs zonnebloemen zijn het net mensen. Ze geven de tekeningen, ondanks het grote formaat, de kwetsbaarheid en intimiteit die Van Hemert nastreeft. De achtergrond bestaat uit een ogenschijnlijk abstract lijnenspel, dat mooi diepte geeft aan de bloemen. Maar als je beter kijkt, maken zich uit dat lijnenspel, jawel, copulerende paren los. Dat is nu net te veel. Ik voel mij dan als kijker niet meer serieus genomen. Toch blijven elementen uit de tekeningen van Van Hemert op het netvlies hangen, bijvoorbeeld de paardenbloemen of de stakerige benen uit de Hölderlintürme. Ze brengen op een heel directe manier iets over: licht en donker, harmonie en conflict, beweging en stilstand, de tegenstellingen die de essentie van het leven uitmaken. Waardoor ontstaat dan toch het gevoel dat dit werk zichzelf enigszins overschreeuwt? Lopend over de tentoonstelling kwam ik tot de conclusie dat het te maken moet hebben met de al te opdringerige combinatie van heftige motieven en zwaar beladen betekenissen. Daarbovenop komt het cordon van inhoudelijke pretenties dat titels, zaalen catalogusteksten rond het werk leggen. Het is alsof we ervan doordrongen moeten raken dat hier Grote Kunst gemaakt wordt. Misschien is dat ook wel zo, maar dat hoef je er niet steeds bij te zeggen. Met iets minder aplomb gebracht zouden de onmiskenbare kracht en overtuiging van Van Hemerts lijnen beter tot hun recht komen. Frank van Hemert – Birth Copulation Death. Museum van Bommel van Dam, Venlo, tot 25 februari 2008. www.vanbommelvandam.nl.


Fotografische streken van Pietje Bell Bij Edwin Zwakman moet je je steeds afvragen of je wel ziet wat je ziet. Een overzicht van zijn werk op locatie is bijeengebracht in het Ludwig Forum in Aken. Krachtige beelden van een conceptuele Pietje Bell.

Een van Zwakmans ‘Iconic Targets’ uit de expositie in Aken.

door Duncan Liefferink

H

et is nacht. We zijn in Regent’s Park, hartje Londen. Dichtbij ligt de streng bewaakte Amerikaanse ambassade. Door het park sluipt Edwin Zwakman. Hij heeft zich goed voorbereid. Overdag heeft hij onopvallend metingen verricht. Hij weet precies hoeveel materiaal hij nodig heeft om zijn opdracht te volvoeren. Zijn doelwit is een op het gras geparkeerde tractor. Zonder aarzelen gaat hij aan de slag. Ruim voor het eerste ochtendgloren heeft hij het gevaarte van onder tot boven wit geschilderd. Op de flanken staat in grote zwarte letters ‘UN’. De volgende dag keert Zwakman terug om foto’s te maken. Eén daarvan is te zien op de tentoonstelling Iconic Target in museum Ludwig Forum in Aken. “Ja”, zegt Zwakman, “dat was wel spannend. Het was eigenlijk een soort aanslag, maar dan omgekeerd.” Het lijken wel de streken van Pietje Bell – en dat zijn het natuurlijk ook – maar

tegelijkertijd gaat Zwakman met grote trefzekerheid te werk. Bij het zien van de karakteristieke witte voertuigen van de Verenigde Naties denk je aan brandhaarden, noodhulp. Zeker in een stad als Londen mist dat zijn uitwerking niet; de autoriteiten zijn er als de dood voor terroristische aanslagen. “Een park was de enige plek waar ik zoiets als dit ongemerkt kon doen”, zegt Zwakman. “Overal elders in de binnenstad is beveiliging, vooral op plekken met een symbolische lading: regeringsgebouwen, toeristische trekpleisters. Iconic targets noemen ze die.” Het mooie is dat met deze actie een heel mechanisme in werking werd gezet. De letters ‘UN’ op witte ondergrond bleken voldoende om de Londense politie te laten uitrukken met oranje afzettingen, gevolgd door ramptoeristen die foto’s maken met hun mobieltjes. De werking van beelden en symbolen, de vooringenomenheid van het kijken, dat is waar het Zwakman (Den Haag, 1969) om gaat. Hij brak een jaar of tien geleden door met grote foto’s van nieuwbouwwijken en

23

polderlandschappen. Ze leken net echt, echter dan echt haast, maar als je goed keek, zag je dat er dingen niet klopten. Details ontbraken, zijwegen voerden in het niets. Langzaam kreeg je door dat zijn landschappen in het atelier waren nagebouwd. Het waren maquettes van karton, plastic, ijzerdraad, speelgoedautootjes, stukken afvoerbuis, cassettebandjes. Tot je verbazing, misschien zelfs verontrusting, had je deze illusie in eerste instantie voor zoete koek geslikt. Naast deze foto’s van nagebouwde landschappen houdt Zwakman zich bezig met projecten op locatie. Ook bij dit werk gaat het om de macht van beelden en beeldconventies, maar het begint als het ware aan de andere kant, niet bij de illusie maar bij de werkelijkheid. Een voorbeeld is de Londense tractor. Op dit deel van Zwakmans oeuvre ligt in de expositie in het Ludwig Forum de nadruk. Speciaal voor de tentoonstelling reed Zwakman een dag lang met een graafmachine door Aken. Ook dit bakbeest (‘Achttien ton!’ glundert Pietje Bell) was wit

Op zoek naar een origineel cadeau? Bestel nu een cadeaucheque op

www.chateauhotels.nl of bel 043 - 608 89 00

geschilderd en voorzien van de letters ‘UN’. “Grappig genoeg reageerden veel mensen niet zozeer op de graafmachine zelf”, vertelt Zwakman, “maar meer op de camera’s die de gebeurtenis registreerden. Hier moest iets te doen zijn! Het laat zien hoezeer onze blik bepaald wordt door de media.” De zaal vol foto’s van de graafmachine op toeristische hotspots in de stad is misschien wat veel van het goede. Ze zijn een beetje als vakantiekiekjes waarop steeds weer de familie prominent in beeld verschijnt – hetgeen op zich interessant is: weer een ander type beelden dat je als kijker parten speelt. Gelukkig is in dezelfde ruimte ook een korte video van het avontuur te zien. Daar rijdt die graafmachine zomaar door de straten van de stad! Ook als je Aken niet goed kent, doet de omgeving meteen vertrouwd aan. Die vertrouwdheid is belangrijk voor het effect van lichte vervreemding. Een project met een UN-bus in de besneeuwde buitenwijken van Vilnius werkt in dit opzicht minder goed: de beelden zien er zo echt uit dat ze net zo goed de realiteit hadden kunnen zijn. Paradoxaal genoeg werkt dat in de hand dat je er onverschilliger tegenover staat. Edwin Zwakman wordt door het Ludwig Forum gepresenteerd als conceptueel kunstenaar, maar in tegenstelling tot sommige bloedeloze collega’s in dit genre weet hij zijn concepten om te zetten in krachtige beelden. “Je kunt theoretiseren wat je wilt”, zegt hij zelf, “en dat doe ik graag, maar je moet er ook mee oppassen. Uiteindelijk is beeldende kunst pre-verbaal. En eigenlijk is het heel simpel wat ik doe. Ik stop een paar elementen bij elkaar die niet helemaal bij elkaar horen en maak er een foto van. Dat is alles.” Edwin Zwakman – Iconic Target. Ludwig Forum für Internationale Kunst, Aachen, tot 24 februari 2008. Zie www.ludwigforum.de.

Guido-ontwerpt

Grafisch ontwerp en Art direction

T 043 32 70 888

minds are

Bodosz

like parachutes,

ideeën | concepten |

they

journalistieke producties

function best

T +31 43 3510029

when

www.bodosz.nl

open

graphic design www.obidesign.nl

E X P O S I T I E

Henri Jonas 1 8 7 8

M G

1 9 4 4

U S E U M S P A A N S O U V E R N E M E N T

MAASTRICHT 10 NOV T|M 10 FEBR 2008 WWW.MUSEUMSPAANSGOUVERNEMENT.NL

TRANS FORM

ARCHITECTEN WWW.TRANS-FORM.NL


family affair

Niet vluchten maar

Piet Berghs (Meers, 1948) is beeldhouwer. Zijn zoon Antoine (Geleen, 1971) komt op zowat alle afstanden in de beeldende kunst uit. “Mijn werk begint op het moment dat ik stop met praten.” door Emile Hollman

P

iet: “Kunst speelde geen enkele rol thuis. Mijn vader stierf toen ik twaalf jaar oud was. Wat was ons dorp Meers in die tijd? Twee mestvaalten en een modderpoel. Doorzetten, zei mijn moeder altijd. Vanuit ons ouderlijk huis op de Maasdijk keken we uit op een weids landschap waar de Maas doorheen kronkelde. Mijn vader was visser en zijn kotter lag in het water voor de deur. Op een dag belde er een missionaris die het landschap, de rivier en de boot wilde tekenen vanuit het slaapkamerraam. Toen zijn tekening af was, vroeg hij of hij mij mocht portretteren. Ik weet nog precies hoe ik op het hellinkje in het gras heb gelegen, dat ik een jasje droeg met visgraatmotief en een capuchon. Nooit zal ik vergeten dat die man tegen mijn ouders zei: ‘Dat jongetje wordt later kunstenaar of kloosterling’.” Antoine: “Zoiets hebben ze over mij ook wel gezegd. Zowel op de kleuterschool als op de lagere school als op de middelbare school zat ik tussen de nonnen…” Piet: “Zuster Pia klampte me eens aan en zei: meneer Berghs, komt u toch eens kijken. Antoine tekent zo mooi. Als dat geen opvolger van u wordt, vreet ik een bezem.” Antoine: “Ik vind mezelf nog altijd geen goede tekenaar maar ik weet wat ze heeft gezien. Ik was een gesloten kind, een dromer. Maar wat ik zeggen wilde: die geestelijke kant heeft er altijd wel ingezeten. Ik heb altijd al geworsteld met de wereld.

In Amsterdam heb ik me meer verdiept in het boeddhisme. Tot ik mijn vriendin Myriam Custers, ook kunstenaar, leerde kennen en weer wat korter bij de aarde kwam.” Piet bleef als tiende en laatste kind thuis bij moeder. Hij eigende zich de keuken toe en begon christusbeelden te snijden uit hout. Pas toen hij trouwde in 1970, schreef hij zich in aan de kunstacademie. “In ons milieu riep kunstzinnigheid weerstand op. Ik heb me altijd anders gevoeld dan andere kinderen. In zo’n omgeving denk je dan al snel dat er iets mis is met je. Mijn moeder zei: zijn fantasie is zo vol als een bok met paardenkeutelen. Toch wist ik dat het zou gebeuren.” Antoine wilde eigenlijk schaapherder worden: lopen in het ritme van zijn gedachten. Hij zou er nog voor kunnen kiezen, moest het nodig zijn. “Als je er een metafoor van maakt en je ziet de schaapherder als iemand die volkomen in zijn eigen tempo over de wereld wandelt, niet opgejaagd door de tijdsdruk, dan zou je kunnen zeggen dat ik er een geworden ben.” Niettemin is Antoine een man van deze tijd die nadrukkelijk reageert op zijn omgeving. Deze schaapsherder kan zijn kudde gedachten met hetzelfde gemak hoeden in Manhattan waar hij een poos woonde en werkte als in deze of gene negorij. Er is veel in de vluchtige wereld dat hem nauwelijks kan bekoren. Het versnelde tempo bijvoorbeeld. “Ik heb het gevoel dat we ons allemaal op een glijbaan bevinden. Ik probeer daarin een oplossing te vinden. Niet door te vluchten,

24

maar door weerstand te bieden in de vorm van traagheid.” Hij toont zich schatplichtig aan zijn vader: “Van Piet heb ik de wilskracht en de overlevingszin meegekregen om er mee om te kunnen gaan.” Piet: “Voor mij is het proces van maken, de tijd nemen, niet te snel tevreden willen zijn, een vorm van meditatie.” Als kind richtte Antoine thuis een museumpje in met enkele bandkeramische vondsten en een vuistbijl. Hij fabriceerde tickets en overhandigde die bij wijze van entreebewijs aan zijn ouders. Inmiddels heeft het werk van Antoine zijn weg gevonden naar heel wat Nederlandse musea. Piet heeft in Stein de beschikking over een eigen museumloft, zij het op een industrieterrein, maar ter beschikking gesteld door een heuse Mecenas. Hij werkt het liefst met steen, het best met Naamse steen. Piet Berghs takelt een beeld uit het verleden waarin Antoine met een duim in de mond op de drempel van het atelier naar zijn vader kijkt. Piet, ineens opgetogen: “Ik had eens een schommel voor de kinderen getimmerd en er een paardenkop bij gemaakt. ‘Nou ben je een echte beeldhouwer’,” zei Antoine tegen me toen ik hem erop zette.” Ze genieten nog even na, vader en zoon. Antoine: “Als kind ervoer ik ook de moeizame kant van het kunstenaarschap: het bereiken van aandacht, het opbouwen van een oeuvre, de persoonlijke worsteling in het atelier. Ik ben door de wol geverfd.” Een tijd lang twijfelde hij tussen kunst en de elektrische gitaar. “Muziek

is nog altijd een grote drijfveer voor me.” Piet: “In die tijd hoorden we een hele tijd niks van Antoine. Hij zou naar het Conservatorium gaan en opeens bleek het de kunstacademie te worden. Eerlijk gezegd zakte ik een beetje door de grond. Want je weet hoe moeilijk het is.” Evengoed wist Piet dat het hier om lotsbestemming ging. “Laatst zei iemand: ‘die zoon van jou is ook kunstenaar geworden hè?’ Nee, zei ik, hij was het al.” Karakterologisch zien vader en zoon Berghs veel overeenkomsten bij elkaar. Het wordt al heel wat lastiger als ze de weerslag daarvan moeten zoeken in hun beider werk. Piet is een beeldhouwer pur sang, Antoine laat geen enkele discipline onbenut. Dat hij de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst mocht ontvangen in 2006, doet daar verder niet aan af. Piet richt zich sterk op de natuur, tracht aan grote blokken steen iets van het mysterie te ontlokken. Antoine: “Als je Piet in een grote stad zet, heeft dat geen enkele invloed op zijn werk. Ik combineer facetten, natuur, stad.” Piet: “Het werk van Antoine is gecompliceerder. Hij toont heel veel facetten van zijn kunstenaarschap tegelijk. Die trekken in een sneltreinvaart aan je voorbij. Ik vergelijk het met een barcode die je moet scannen. Als je héél goed kijkt, zou je die zelf kunnen scannen, het voelt alsof een computer die code zou kunnen omzetten in realistische beelden. Het is lastig, ik voel me gehandicapt als ik inhoudelijk over het werk moet praten. Mijn werk begint op het moment dat ik stop met praten. Toen Antoine in Amsterdam op de Rijksacademie zat, had hij een wensmachine ontwikkeld. Die raakte me heel diep, ik begon spontaan te huilen. Het ging om

een transparante wolk die werd vol geblazen door een omgekeerde stofzuiger.” Antoine: “Een metafoor voor het maken van een wens, een soort van voortzetting van het hoofd.” Antoine: “Wij zijn emotioneel bij elkaar betrokken. Ik weet altijd in welke fase hij zich bevindt. Als je met die kennis een beeld ziet dat indruk maakt, dan weet je onmiddellijk: dat is raak.” Piet: “We hoeven elkaar maar in de ogen te kijken en we weten hoe laat het is.” Beiden staan ze voor wat ze noemen een belangrijke tentoonstelling. In januari gaat Antoine exposeren in Het Domein te Sittard, Piet krijgt in de herfst het Stedelijk Museum in Roermond ter beschikking. Antoine: “Ik deponeer er mijn eigen state of being. Ik presenteer projecten die mijn situatie weergeven, waarin ik wijs naar waar ik ben, waar we zitten, wat dit om ons heen allemaal is. Ik maak een pas op de plaats en zeg: kijk om je heen. Al wil ik daar ook niet te dwingend in zijn.” Er zullen straks brandnetels groeien in Het Domein. “Ik vind een brandnetel als vorm belangrijk. Maar ik ben niet in mijn brandnetelperiode aanbeland of zo. Het is een sterk beeld, brandnetels groeien op plekken in de stad waar je ze niet wil hebben. Op blinde vlekken, op plekken waar letterlijk ruimte is. Als je brandnetels in de natuur tegenkomt, gaat het weer om een heel ander soort ruimte. Daar woekert het.” Je moet maar durven, de beitel te zetten in een stuk steen dat al miljoenen jaren zijn geheimen met zich meedraagt. Piet: “’Ik ben al zo wijs, laat me zo wijs’, luidt een Japans spreekwoord. In Meers staat een sculptuur van me getiteld De Lichtvanger dat ik wel beschouw als een hoogte-


traag zijn

enkeltje utopia

Spelbrekers D

punt. In dat beeld ben ik grotendeels van de steen afgebleven. Ik denk vaak: moet ik er niet met mijn poten van af blijven? Maar in de groeve is zo’n blok ook al gezaagd. De drang is heel sterk. In een steen zitten zoveel mysteries opgesloten die ik bloot wil leggen, actualiseren als het ware. Dat doe ik door de steen ogenschijnlijk week te maken, te laten ademen. Ik zou er een probleem mee hebben om er een figuratie in te kappen, want

wij mensen zijn maar een nietig onderdeel van het totaal.” Antoine: “Wat ik probeer is datgene wat ons omringt de hand te schudden. Er vriendjes mee te zijn. We hoeven ons niet druk te maken of onze wereld blijft bestaan. De natuur gaat door, of wij daar nu onderdeel van zijn of niet. Dat is geen zwartgallige maar juist een bemoedigende gedachte. Ik wil mezelf ook niet zien als de troon van beschaving

25

www.antoineberghs.nl

e plaats van bestemming biedt een troosteloze aanblik. Gisteren zaten we nog buiten met een glaasje wijn, zegt de buurvrouw. Ja ja, gisteren. Gisteren is geschiedenis, vandaag geselen regen en wind de gevels van dit voor indiaanse zomers bedoelde huis. Ons verzet - haastig gesloten luiken en op het vuur gegooide blokken hout – is van een voorspelbare vergeefsheid. Maar, zo heb ik me voorgenomen, het weer zal geen spelbreker zijn in deze vier dagen zelf opgelegde retraite. Met twee boeken voor onderweg en een plankje met ongelezen meesterwerken ter plekke zal zelfs het armageddon me koud laten. In de hangmat of aan de keukentafel, het is me om het even waar ik deze gestolen dagen zal verbrengen. En de laptop, die op de valreep nog mee kon in de rugzak, komt er alleen in noodgevallen uit. Leesdagen zullen het worden. De vlammen in de open haard likken langs de blokken hout, mijn ogen glijden over de ruggen van de meesterwerken op dat vermaledijde plankje. Ik ben zo’n onmogelijke lezer die in vier, vijf boeken tegelijk bezig kan zijn. Terwijl ik nadenk over de besluitvaardige man die ik altijd meen te moeten uithangen (terwijl de astrologische wetenschap me als weegschaal heeft geoormerkt), trekken mijn grijpgrage handen enkele boeken uit het rijtje. Waarom, zo fluistert de duivel genaamd Twijfel me in, zou ik me beperken tot het uitlezen van De macht van het bouwen, die ontluisterende pil van Deyan Sudjic over hoe toparchitecten stroop rond de mond smeerden - en smeren – van potentaten om hun ontwerpen te kunnen realiseren. En is Voltaires Brieven uit Engeland, waar ik in het vliegtuig in heb zitten grasduinen, niet juist een bundel waarvan je het genot moet uitsmeren over een langere periode, één brief per week bijvoorbeeld? Zo zwaait Twijfel in mijn hoofd met een slopershamer om zich heen. Hij laat me zonder wroeging een oude essaybundel van Bernlef van het plankje grijpen voor een ontmoeting met door hem bewonderde spelbrekers in de literatuur als Italo Calvino, Georges Perec en Julio Cortázar, en lees zijn herinneringen aan Jan Hanlo, befaamd dwarsligger van eigen bodem. Een paar uur later zet ik Bernlef weer op zijn plaats en steek over naar Huub Beurskens, wiens verhalenbundel De echoïst een aan mijn schuldgevoel appelerende knipoog verzendt. Voorafgaand aan een vorige retraite in dit huis had ik het boek aangeschaft maar onaangeroerd gelaten; op het plankje waren immers nog tal van wachtenden vóór hem. Ik tast toe. Nu is Beurskens niet zo’n schrijver waar je even twintig of veertig bladzijden in wegleest, maar ik laat me versieren door een verhaal met de titel De wrede liefde van Rita Polanen. Over een slager en diens gedroomde vrouw. Mannen leven in een wereld van gedroomde vrouwen en Flaubert leerde ons lang geleden al hoe je daarmee omgaat, maar Beurskens geeft er met zijn fantastische vertelling weer een heel andere wending aan. Zo zap ik van boek naar boek en eindigt deze retraite als alle andere. Veel aangeroerd, niets voltooid. Ik lijk verdomme wel een weegschaal, roep ik mezelf op de laatste dag tot de orde, verkoop Twijfel een oplawaai en grijp, zoals het een besluitvaardige man betaamt, naar mijn laptop. Regen en wind geselen de gevels van het tochtende en kierende huis, maar ik merk er niets van.

foto’s Romy Finke

WIDO SMEETS

of de natuur. We zijn er eerder een plaag voor. Mijn werk is geen oplossing, mijn kunstwerken zijn achterblijfsels. Zoals de slang zijn huid achterlaat. Het scheppingsproces is voor mij belangrijker dan het werk zelf.” Als vanzelf knikt het hoofd van Piet mee. www.pietberghs.nl


Agenda

Detail van installatie van Han Rameckers in ‘t Brandweer Maastricht

Architectuur, mode en vormgeving > Heerlen – Fragiele duurzaamheid. Overzichtsexpositie over het werk van architect Gaston Eysselinck (1907-1953). Vitruvianum, Glaspaleis, t/m 6/1. www. vitruvianum.nl – Maastricht - ‘Cuypers, architectuur met een missie’. Nederlands Architectuurinstituut NAi. Van 22/9 t/m 6/1 2008. www.naimaastricht.nl > Roermond - Architect Pierre Cuypers (1827-1921), vernieuwer vanuit het verleden. Stedelijk museum, van 16/9 t/m 13/1. www.museum.roermond.nl > Rotterdam –‘Cuypers, architectuur met een missie’. NAi. Van 22/9 t/m 6/1. www.nai.nl > Weert – Pierre Weegels fecit; wederopbouwarchitect. T/m 6/1, Gemeentemuseum Weert locatie Tiendschuur. www.museumweert.nl

Beeldende kunst > Aijen (Bergen) – Theo Laurentius en Wim Korink, van 12/1 t/m 23/2 in Galerie Pictura. www.galeriepictura.nl > Amsterdam – Het Naakt is Terug. Van 20/1 t/m 20/2. www.dekunstfabriek.nl > Antwerpen – Jan Kempenaers. Tot en met 20/1 in het Middelheimmuseum. www.middelheimmuseum.be > Bergen – Kunsthuis De Bakkerij. www.bakkerijbergen.nl

Werk van Bart Lens in de Mijlpaal

> Berg en Terblijt – Beeldentuin Giardino. www.giardinobeeldentuin.nl > Bingelrade – Ateliers/beeldentuin van Joyce Oyen en Guido Ancion. In januari en februari gesloten. www.oyenancion.nl > Brussel – De wereld rond,

Portugal (t/m 3/2). Paleis voor Schone Kunsten. www.bozar.be > Echt – Werk van Magda Luttikhuizen, van 17/11 t/m 6/1, en Karel Thijssens, van 8/12 t/m 6/1, bij Norbert Dabekaussen Kunst. www.dabekaussen.nl > Eindhoven – Vormen van verzet. Van Abbemuseum. T/m 6/1. www.vanabbemuseum.nl > Eindhoven - Thomas Nowotny, fotografie, van 8/12 t/m 10/2 Galerie Judy Straten. www.galeriejudystraten.nl > Eupen - Ikob Museum für Zeitgenössische Kunst. Laricarda t/m 13/1 > Groot Welsden – Werk van Natascha Rieter en Siegfried Gorinskat. Keramiek Galerie Groot Welsden. www.keramiek-grootwelsden.nl > Grubbenvorst – ‘Review 07’, terugblik op 2007, van 9/12 t/m 10/2. Galerie Judy Straten. www.galeriejudystraten.nl > Hasselt – Anders kijken, installaties van Marina Yee, van 25/11 t/m 10/2 in Z33. www.z33.be > Heerlen – Winterstocktentoonstelling t/m 3/2. www.viapgalerie.nl > Heusden-Zolder – www.galeriedestijl.be > Heusden-Zolder –White Not, met architect Bart Lens en goudsmid Nilton Alves Cunha. Van 14/12 t/m 9/2. Kunstgalerij de Mijlpaal. www.demijlpaal.com > Heerlen – Coming Home 2. Met Jeroen Bisscheroux, Victor Bergen Henegouwen, Suzan Drummen, Lilian Eliëns, Erik Franssen, Joost van Haaften, Robert Lambermont, Stanislaw Lewkowicz, Nathalie Pijls, Berend Vonk en XY Dumb-office 2002 (Jean Pierre Zoetbrood) Van 13/12 t/m 20/01. Kunstencentrum Signe. www.kunstencentrumsigne.nl > Heerlen – Kunstsupermarkt & François Salden. Stadsgalerij. T/m 13/1. www.stadsgalerijheerlen.nl > Heerlen – Portretten van Wim Albrink. ’t Patronaat. T/m 12/1. www.patronaat.eu > Jabeek – Galerie REM. Collectie. www.galerierem.nl > Limbricht – Galerie Prinsenhoek. www.galerieprinsenhoek.nl > Luik – Monos Art gallery. www.monosgallery.com > Luik –Mamac, museum voor contemporaine kunst. www.mamac.be > Luik – Galerie Nadja Vilenne. www.nadjavilenne.com www.achterolmen.be > Maastricht – Mai-Thu Perret.

26

Land of Crystal. Van 11/9 t/m 6/1, Bonnefantenmuseum. De zuil van Genk van Luciano Fabro, avant-première in binnentuin. Open restauratieatelier van SRAL met doeken van Georg Sturm uit Rijksmuseum, tot januari 2008. www.bonnefanten.nl > Maastricht – RRHYXYB, met werk van Ruud Janssen, R>W> Beerens, Han Rameckers, Yiyi de la Mota, XY Dumb Office 2002 (Jean-Pierre Zoetbrood) en Ben Leenen. Van 15/12 t/m 27/1 in ’t Brandweer, Capucijnenstraat. Woensdag t/m zondag van 12 tot 17 uur.

Himalaya in Galerie new Untitled Venlo

> Maastricht – Breekbare Ideeën. Ontwikkelingen in kunst en vormgeving in keramiek. Werk van onder meer Hella Jongerius, Ted Noten, Han van Wetering, Rob Birza. Van 2/12 t/m 20/1 in Centre Céramique. www.centreceramique.nl > Maastricht – Werken van Jürgen Reichert, van 2/12 t/m 5/1 in Galerie Dis. www.galeriedis.nl > Maastricht – Galerie Onyva. www.mariaes.nl > Maastricht – Europese meesters in Venetiaans glas, met Luigi Benzoni, Ripollés en Koen Vanmechelen. T/m 6/1, Galerie Post & Garcia. www.postgarcia.nl > Maastricht – Galerie Rob van Rijn. Schilderkunst en beeldhouwkunst 20e/21e eeuw. www.robvanrijn.nl > Maastricht – Werken van Bruno Pedrosa, t/m 12/1 in Galerie Stevens. www.galeriestevens.nl > Maastricht – Werk van Susan Schildkamp en Paul Beckers. Van 16/12 t/m 9/2 in Galerie Trace. www.galerietrace.nl > Maastricht – Stock en nieuwe aanwinsten. Van 16/12 t/m 27/1. Galerie Wansink. www.galeriewansink.nl > Maastricht – Galerie Wolfs. www.galeriewolfs.nl > Maastricht – Sound of Music, de relatie tussen digitaal beeld

en muziek. Van 20/1 t/m 30/3 in Marres, Centrum voor Contemporaine Cultuur. www.marres.org > Maastricht – Werk van o.a. Pieter Defesche, Appie Drielsma, Charles Eijck, Gene Eggen, Robert Graafland, Sjef Hutschemakers, Piet Killaars, Lei Molin, Anton Rooskens, Hans Truijen en Jaap Min. Schiltaere Kunsthandel. www.schiltaere.nl. > Maastricht – Kim Chun Hwan. T/m 6/1 in Traders Pop Gallery. www.traderspopgallery.nl > Maastricht – Quaedvlieg Modern Fine Art. [email protected] > Maastricht – Henri Jonas, zijn muzen en demonen. Spaans Gouvernement, van 3/11 t/m 3/2. www.museumspaansgouvernement.nl > Maastricht – Binnenste Buiten Buitenste Binnen, expositie met onder meer Paul Devens, Suchan Kinoshita, Mathieu Knippenberg, Karin Peulen en Han Rameckers, van 4/12 t/m 22/2 in het Provinciehuis. > Maastricht – Appie Drielsma, a retrospective. Samen met Henn Art Exhibition, van 5/11 t/m 25/1. Regionaal Historisch Centrum, Pieterstraat 7. > Margraten – Hout en Zout, werk van Ton van de Rotten en Joop Crompvoets, van 18/11 t/m 20/1, Keramiek Galerie Groot Welsden. www.keramiek-grootwelsden.nl > Nederweert – Kunst met karakter. Anouk van Ham, Yvonne Savelkoul, Maris Schilder en Yvette Wiers. Van 9/12 t/m 1/3 in Kunstzaak De Smeêt, Kerkstraat 76. www.artfive.nl > Roermond - Werk van Lambert Oostrum en Regina Bartholme. Van 2/12 t/m 27 januari in Galerie DZD. www.dzdart.nl > Roermond – ‘Pierre Cuypers, vernieuwer vanuit het verleden’. Stedelijk Museum Roermond, van 16/9 t/m 17/2. www.museum.roermond.nl > Rotterdam – Dierenstreken. Japanse schilderingen 1700-1950. Théophile-Alexandre Steinlen, een overzicht. Kunsthal, van 22/9 t/m 20/1. www.kunsthal.nl > Rotterdam – Jean Tinguely, Alles beweegt! Van 10/10 t/m 27/1, Kunsthal. www.kunsthal.nl > Schimmert – Renee Korff de Gidts, Petra Bittl, Carmen Meunziger, Eva Koj, Els Puts en Eddy van Meulebroeck. Van 4/11 t/m 27/1, De Kunstwinkel. www.dekunstwinkelschimmert. nl > Sittard – Os Gemeos, ‘The flowers in this garden were planted

by my grandparents’. T/m 6/1, museum Het Domein. Van 19/1 t/m 20/3: Antoine Berghs. www.hetdomein.nl > Stein – Beelden van Piet Berghs. Tweede verdieping van Convoi, businesspark 194. Elke eerste vrijdag vd maand of op afspraak: www.pietberghs.nl >Tilburg – Reinoud van Vugt. Museum De Pont, t/m 6/1. www.depont.nl > Valkenburg - Christmas Art Fair. Museum Land van Valkenburg. T/m 6/1. www.museumlandvanvalkenburg.nl > Venlo – Lov to show it. Hidenori Mitsue, Griet Menschaert, Rachida Post, Marissa van Mourik, Anouk Bax, Jeroen Vrijsen en Hugo Tieleman. Van 18/1 t/m 9/3 in Galerie New Untitled. www.galerienewuntitled.nl > Venlo – Galerie Sir Harald’s Art. Eigen collectie. www.sirharaldart.nl > Venlo - Looking Up, werk van Yvonne Rooding en Arjen Markenstein, van 24/11 t/m 26/1 in Galerie Tuur, Straelseweg 77. > Venlo - Limburgia Exotica, de ontdekking van Limburg door kunstenaars tussen 1850 en 1950. Werk van o.m. Gouwe, Aad de Haas, Corneille en Neuhuys. Van 1/12 t/m 10/2 in Limburgs Museum. www.limburgsmuseum.nl > Venlo – ‘Mijlpaal’, met werk van Rini Ronckers. Expositieruimte MAWU, Maaskade 4. www.rininronckers.nl > Venlo – Birth copulation death, werk op papier van Frank van Hemert. Van 7/12 t/m 24/2. (dis)Connected, recent werk van Karin van Pinxteren en Julia Winter, van 7/1 t/m 24/2, Museum van Bommel van Dam. www.vanbommelvandam.nl > Venlo – Kamer voor Kunst/Monique Bruls. www.kamervoorkunst.nl > Venray – Kunstmanifestatie Rock my Religion. Love is the Only Shelter, van 18/11 t/m 1/2. De geweldloze en de gewelddadige, van 18/11 t/m 27/1 in Odapark, centrum voor hedendaagse kunst. www.odapark.nl > Weert – Project Bernhard Visser, GronToon. Van 20/1 t/m 16/3, Gemeentemuseum Weert, locatie Tiendschuur. www.museumweert.nl

Fotografie en film > Eindhoven - Thomas Nowotny, fotografie, van 8/12 t/m 10/2 Galerie Judy Straten. www.galeriejudystraten.nl


> Gulpen – ‘She’. Fototentoonstelling van Luc ten Klooster. Van 9/12 t/m 25/1 in herberg De Zwarte Ruiter. www.luctenklooster.ontheweb. nl > Heerlen – Glaspaleis. Verkiezing nieuwsfoto van het jaar. Van 12/12 t/m 6/1. > Maastricht – Lumiere Cinema, filmhuis Maastricht. www.lumiere.nl > Tongeren – Completely Hollywood (Abridged). Theaterrit door 175 films in 90 minuten. www.develinx.be > Venlo – ‘Aanwinsten’ met werk van Patricia Keur, Kim Zwarts, Jacques Peeters, Erwin Olaf, Andrea Stultiens en Cas Oorthuys. Van 2/12 t/m 6/1 in het Limburgs Museum. www.limburgsmuseum.nl

Literatuur >Aken – Bijeenkomst van schrijvers, elke eerste woensdag van de maand. Kulturhaus Barockfabrik, Löhrgraben 22. www.literaturbuero-emr.de > Hasselt – Dichter tussen ridders en jonkvrouwen: Hendrik van Veldeke en zijn tijd. Van 6/10 t/m 6/1, met publieksdagen en workshops. Literair Museum Hasselt. www.vivaveldeke.eu

www.ccha.be > Hasselt – Nouvelle Vague, 25/1. Muziekodroom. www.muziekodroom.be > Heerlen – Theater. Di-rect (4/1), Leine (5/1), Kerkraads Symfonieorkest (5/1), Sioen (12/1), Sarah Bettens (12/1), Cosi fan Tute (15/1), Marc Huynen Quartet (19/1), Lisanne Soeterbroek en Mireille Heijtjes (20/1). > Heerlen – Jaya the Cat (4/1), Dubstance (5/1), Typhoon (11/1), Balkanbende (12/1), Voict (18/1), Nu of nooit voorronde (25/1). www.denieuwenor.nl > Landgraaf – Salimata Diabaté & band (Guinee-Conakry). Theater Landgraaf, 12/01. www.swil.nl > Maastricht – Voorronde Nu of Nooit, 4/1. Muziekgieterij. www. muziekgieterij.nl > Maastricht – Muzikaal Speelgoed. Concert van het LSO voor kinderen van 2 tot 12. Op 5/1, aanvang 15.30. Razende Ravel, Ravel-programma door LSO. Op 12/1, vanaf 14.30 uur. Feestelijk Nieuwjaar met LSO en Mastreechter Staar. Op 4/1 vanaf 20.15 uur en 5/1 vanaf 19.30 uur. Theater aan het Vrijthof. www.theateraanhetvrijthof.nl > Ottersum - Searing Quartet, Iain Matthews, AdvanderVeen (13/1), Ellen ten Damme (20/1). Cultureel Podium Roepaen.

13/4 vanaf 11.30. Vocaal ensemble Pavane, 18/5 vanaf 11.30 uur. Ensemble Quintetto Burletta, 15/6 vanaf 11.30 uur. In Stedelijk Museum Roermond. www.museum.roermond.nl > Sittard – Metalcore (18/1), Shameboy (19/1), Melomanics (25/1), Nu of Nooit voorronde (26/1) www.fenix.nl > Sittard - Nieuwjaarsconcert LSO en Mastreechter Staar, op 6/1 om 14.30 uur. Lollo Meier, gypsie gitarist uit Born. 24/1 vanaf 20.30 uur. Stadsschouwburg Sittard-Geleen. > Venlo – Lavinia Meijer (13/1),Nadara (18/1) Domani. www.dmani-venlo.nl > Venlo – Mesj says hello to Lucien Foort (5/1). Voorronde Nu of Nooit (19/1), Epica (20/1), Diana Jones (24/1). Perron 55. www. perron55.nl > Verviers – Tribute to Dire Straits (4 & 5/1), Nine Below Zero (9/1), Catherine Feeny (21/1), Chris Jagger & Charlie Hart (25/1), Metal Night (26/1), Prince Robinson met Colin Bass (exCamel) (28/1). Spirit of 66. www.spiritof66.be > Weert – Hyacint House (13/1), John Watts (Fisher Z) (18/1), Hub en Heuwy Metalfest (26/1), Finale Nu of Nooit (10/2). De bosuil. www.debosuil.nl

Theater

Werk van Suzan Drummen bij Kunstencentrum Signe Heerlen.

> Maastricht – Poëzie aan de Maas, met o.a. K. Michel, Saskia de Jong en Paul Hermans. Op 27/1 vanaf 14.30 uur in Leescafé Centre Céramique. www.centreceramique.nl > Sittard – Lezing door Stefan Brijs, schrijver van De Engelenmaker. BiblioNova, 10 januari, 19.30 uur, 046-4510303. > Valkenburg – Literaire avond met Rascha Peper. Bibliotheek, 11/1, 20.30 uur.

Muziek > Arcen – Nieuwjaarsconcert zangkoor Arcen. 6/1.Franz Pfannerhuis. 9/12. www.roompot. nl/franzpfannerhuis > Gulpen – Benefietconcert t.bv. het Livingstone Malawi-project van B. de Ponti. Met vrouwenkoor Femmeuse Maastricht, Universiteitskoor Maastricht, Ji Hyun Yi (sopraan), Bianca Tabois (harp), Karin van de Hurk (trompet), Bart Verbeek (trompet), Wim Vluggen (dirigent). 13/1, 20 uur. Herberg De Zwarte Ruiter. > Hasselt – Willy Deville. Grote Schouwburg 19/2. www.ccha.be > Hasselt – Hooverphonic.12/1. Sioen, 25/1. Grote Schouwburg.

www.cultureelpodium.nl > Roermond – Voorronde Nu of Nooit (5/1), Hardbeat VIII (14/1), Take it over (21/1) en Oud > Nieuw Party (31/12) in de Azijnfabriek. www.azijnfabriek.nl > Roermond – CK Theater, Roermond. > Roermond – Margriet Laumen en Ben Heijnen, 20/1 vanaf 11.30 uur. Mia Dreese (fluit), 17/2 vanaf 11.30 uur. Trio Dravegna/ Schwartz/Arias Luna, 9/3 vanaf 11.30 uur. Ensemble Rossignol,

Lollo Meier speelt op 24 januari in de Stadsschouwburg in Sittard .

27

> Hasselt – El Tattoo del Tigre, op 18/1, 19/1 en 20/1 in Cultuurcentrum Hasselt. www.ccha.be > Heerlen – Muziektheater de Helling. Winterreise. 22/1. Theater Heerlen. Rembrandts Spiegel (Muziektheater van Peter Greenaway) 8/1. www.parkstadlimburgtheaters.nl > Maastricht – Kleine Teun, polderdrama van Alex van Warmerdam door Het Vervolg. 8, 9 en 10/1 (try outs), 12/1 (première), 15/1 t/m 31/1 en 7/2 t/m 9/2, Derlon Theater. www.hetvervolg.nl > Maastricht – Gotra Ballet. ‘I have a dream…’ van Joost Vrouwenraats. 5/1 en 6/1. Walram, multimediale voorstelling over Euregionale identiteit. Op 22/1, 23/1, 24/1, 25/1 en 27/1 in Cultuurhuis AINSI, Lage Kanaaldijk (bij ENCI). Daarna in Eupen (9/3), Genk (14.4) en Alsdrof (15/4).

Diversen > Hasselt – Jenevermuseum. De wijze en de dwaas, de alchemist in woord en beeld. Van 16/9 t/m 6/1. www.jenevermuseumhasselt.be > Heerlen Cultuurbrouwerij, met kunstenaar Brigitta Santegoeds en schrijver Henri de Hoon. Café Madame van Dam. 7/1. www.cultuurbrouwerij.nl > Hoensbroek – Sprookjeskasteel, van 22/12 t/m 6/1, Kasteel Hoensbroek. www.kasteelhoensbroek.nl > Kerkrade – Industrion – www.industrion.nl > Maastricht – Kleinhandelaren en hun winkelwaren in vroegmodern Maastricht. Lezing door Erwin Steegen, 7/1, aanvang 20.00 uur in aula VMBO Bonnefantencollege, Eenhoornsingel 100. www.lgog.nl

> Sittard – Soundsouvenirs, met onder meer Paul Devens, Rod Summers en Ray Moon. Van 24/11 t/m 24/2 in Het Domein. www.hetdomein.nl > Venlo – Dit dorp, ik weet nog hoe het was. Transformatie op het platteland, van 20/9 t/m 22/3. Zotheid in de duisternis, Middeleeuse tekeningen in de Sint Pietersberg. Van 12/1 t/m 16/3. Limburgs Museum. www.limburgsmuseum.nl > Tongeren – Tweede State of the Union van Knack-directeur Rik van Cauwelaert. De Velinx, 16/1. www.develinx.be > Weert – Judith Krebbekx, Mater Dolorosa. Van 10/2 t/m 30/3, Gemeentemuseum Weert, locatie Jacob van Horn. www.museumweert.nl [ DUITSLAND ] > Aken – Aus Oma’s Weihnachtsstube. Gescheidenis van de kerstversiering. Van 1/12 t/m 3/2, Couven Museum. www.couven-museum.de > Aken – Iconic Tragets, fotografie van Edwin Zwakman. Van 24/11 t/m 24/2 in Ludwig Forum. www.ludwigforum.de > Aken – Suermondt-Ludwig Museum. Aachener Wunderkammer t/m 27/1. www.suermondt-ludwig-museum.de > Aken – Pieterjan Ginckels, van 13/1 t/m 2/3 in NAK (Neue Aachener Kunstverein). www. neueaachenerkunstverein.de > Aken – Eisengarten. www.burg-wilhelmstein.de > Berlijn – Hamburger Bahnhof. Von Bill Viola bis Aernout Mik. T/ m 24/2. Roman Signer t/m 27/1. www.hamburgerbahnhof.de > Duisburgg – Gianfredo Camesi, van 2/11/ t/m 24/2 in Museum DKM. www.stiftung-dkm.de > Duisburg – Fritz Wotruba (1907-1975), tekeningen en stenen. Van 3/2 t/m 4/5. Wilhelm Lehmbruck Museum, FriedrichWilhelmstrasse 40. > Düsseldorf – Kunsthalle. www.kunsthalle-duesseldorf.de > Düsseldorf – K20. Hiroshi Sugimoto t/m 06/01. K21 Jeroen de Rijke en Willem de Rooij t/m 13/4 www.kunstsammlung.de > Düsseldorf – Museum Kunstpalast. Bonjour Russland. Franse en Russisiche mesterwerken 1870-1925. Van 15/9 t/m 6/1. www.bonjour-russland.de > Goch – Museum Goch. www.museum-goch-de > Keulen - Museum Ludwig. www.museum-ludwig.de > Kleve – Museum Kurhaus. Robert Indiana, t/m 06/01. Rijksmuseum Duitsland, tot einde jaar. David Thorpe van 27/1 t/m 12/5. www.museumkurhaus.de > Krefeld - Domestic Landscapes. Ein Porträt von Europäern daheim. Foto’s van Bert Teunissen. T/m 10/2 in Museum Haus Esters, Wilhelmshofallee 97, Krefeld. www.bertteunissen.com

Colofon

Uitgever: (in opdracht van de Stichting Zuiderlucht): Bodosz, Stationsplein 27, 6221 BT Maastricht. Telefoon: 0031 43 3510029 Fax: 0031 43 3500636 Email: [email protected] Bankrekening: 93.67.79.675 Hoofdredactie: Wido Smeets. Telefoon: 0031 43 3500591 Mobiel: 0031 653 338905 Email: [email protected] Eindredactie: Emile Hollman. Telefoon: 0031 43 3500592 Mobiel: 0031 646 052505 Email: [email protected] Medewerkers: Danielle Arets, Benti Banach, Pieter Beek, Jurriaan Benschop (Berlijn), Fons Geraets, Jasper Groen, Lene ter Haar, Guuz Hoogaerts, Meyke Houben, Maaike Lauwaert (Brussel), Duncan Liefferink, Pascalle Mansvelders, Stijn Meuris, Leentje Mostert, Cyrille Offermans, Erwin Roebroeks, Maaike van Stolk, Leon Verdonschot, Paul Verstappen, Marieke Wiegel (Parijs) Tekstcorrectie: Anna Peeters Fotografie: Romy Finke, Jasper Groen, Vincent van den Hoogen, Mark Kuipers, Jacques Peeters, Moniek Wegdam. Beeldbewerking: Picture Improvement Website: Gosi Design Ontwerp: Baer Cornet Vormgeving: Obidesign Commercie en relatiebeheer: Lorraine Witteveen-ter Meulen 0031 630 851148 [email protected] Administratie: Agnes Doughty [email protected] Bladmanagement: Bodosz Maastricht. o43 31510029 [email protected] Druk: Concentra, Hasselt (B.) Distributie: HabetsXpress Zuiderlucht wordt ondersteund door het Fonds BKVB, Brand Cultuurfonds, SNS Reaalfonds, de Tripoolsteden, de gemeente Venlo en de

© Uitgeverij Bodosz. Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen of vermenigvuldigd.


WONEN WERKEN ZORGEN LEREN BELEVEN

0ROCESSENVERSNELLEN KWALITEITLEVEREN VERTROUWENVERDIENEN$AARGAATHETOMINONZEDIENSTVERLENING 2/GROEPADVISEERTOVERLANGETERMIJNHUISVESTINGSVRAAGSTUKKEN'EEFTBELEIDSADVIEZENOVERRUIMTELIJKE ONTWIKKELINGEN VERZORGTINTEGRALEGEBIEDSONTWIKKELINGINOPDRACHT VOERTDEDIRECTIEVANCOMPLEXE BOUWWERKENENBEHEERTGEBIEDENENGEBOUWEN'RAADMETERISKWALITEIT MAATSCHAPPELIJKRENDEMENTEN LEVENSDUURKOSTEN/FHETNUOMWONEN WERKEN ZORGEN LERENOFBELEVENGAAT

WWWROGROEPNL 28


z u i d e r l u c h t

Recommend Documents