z u i d e r l u c h t

4

cultureel maandblad | jaargang 2 | april 2008

zuiderlucht Nederlandse directeuren in Duitse musea 10 Jan Dibbets brengt licht in kerk van Ransdaal 14 Hugo Claus (1929-2008) en Het Verdriet van België 19 Cellist Pieter Wispelwey speelt met ArkA 23 Ex-Idol Boris in duet met vader Gé 24

+ bijlage: Film Festival Maastricht 2008

www.zuiderlucht.eu cultureel maandblad april 2008


Uitsluiten

5 Lucebert in Landgraaf

Begin maart opende de Vlaamse kunstpaus Jan Hoet in het Maastrichtse provinciehuis de expositie ‘Mooi niet’, een selectie uit de collectie van het Sittardse museum Het Domein. Een temperamentvol tijdsbeeld (de verzameling is amper tien jaar oud) dat laat zien welk een erfenis de vorig jaar opgestapte museumdirecteur Stijn Huijts in Sittard heeft achtergelaten. Hoet is voor veel museumdirecteuren een richtpunt sinds hij in 1986 met zijn Chambres d’Amis de hedendaagse kunst letterlijk bij de mensen over de vloer bracht. Goede kunst sluit niemand uit. Stijn Huijts slechtte op een andere manier de muren van het museum: door de kunst van de straat, en de leefwereld die daarbij hoort, binnen te halen. Hij ontsloot het bibberbegrip ‘glocalisme’ tot het toegankelijke motto ‘de wijk en de wereld’. In Maastricht waarschuwde Hoet de kunstwereld zijn autonomie te bewaren. “Kunst is géén cultuur. Kunst streeft niet naar consensus. Cultuur doet dat wel.” De uitspraak was ook bedoeld voor bestuurders en politici, die zich diezelfde week lieten fêteren op de Tefaf, de kunstbeurs die zo weinig van doen heeft met de essentie van kunst zoals Hoet daar tegenaan kijkt. Tefaf is handel. En handel sluit uit. Dat blijkt ook in Maastricht. Tijdens kunstbeurzen en biënnales elders op de wereld zijn er buiten het beursterrein side shows van allerlei pluimages te zien. Leegstaande winkels, slooppanden en industriële ruimtes worden tijdelijk omgebouwd tot museale ruimtes en galeries en vormen zo een onzichtbaar lint door de stad. Die alternatieve route ontstaat nu ook tijdens Tefaf. Mooi voor Maastricht, zou je zeggen. Maar nee, Tefaf vindt het niks en spreekt van parasieten. Er mocht eens een euro niet in de richting van de beurs rollen. Erger is dat de om zijn onafhankelijkheid geroemde burgemeester Leers de beurs wat graag van dienst wil zijn om niet welgevallige nieuwkomers uit te sluiten. In ruil daarvoor krijgt Maastricht de steun van Tefaf (wat die ook moge inhouden) om in 2018 Culturele Hoofdstad te kunnen worden. Een titelrace waarvoor de stad, aldus Leers, kansloos is zonder een Van den Ende Theater. Tja. Nee, dan het kleine Ransdaal, waar de inwoners beretrots zijn op de glas-in-loodramen die Jan Dibbets voor hun parochiekerk heeft ontworpen. In dit nummer een reportage uit het dorp en een gesprek met de kunstenaar die de Ransdalers het licht bracht. Precies 25 jaar geleden kocht ik het toen net verschenen boek Het verdriet van België van Hugo Claus. Vlak voor het ter perse gaan van deze editie overleed Claus, een van mijn literaire helden. De Belgische kunstcriticus Paul Depondt eert de schrijver in Zuiderlucht met het essay Het groot verdriet dat België heet. We buigen het hoofd, koesteren de herinneringen en citeren de laatste regels uit Claus’ meesterwerk. “We gaan zien. Wij gaan zien. Toch.”

7 Le Sacre blijft “baanbrekend” 9 Geschiedenis van het speelgoed 10 Nederlandse museumdirecteuren in Duitsland 13 Hans Lemmen, koorddanser 14 Jan Dibbets in kerk Ransdaal 16 Tobias Duysens in Station Zuiderlucht 17 Wie snijdt de taart aan? 19 25 jaar Het Verdriet van België: bij de dood van Hugo Claus 23 ArkA speelt met Pieter Wispelwey 24 Family Affair: Boris en Gé Titulaer 26 Agenda En verder: 11 Enkeltje Utopia door Wido Smeets 15 Siciliaanse Notities door Pieter Beek 23 Perron Poëzie met Frans Budé 25 Inkijk met Peter Zumthor Cover: Glas-in-lood rozet in de Theresiakerk in Ransdaal, ontworpen door Jan Dibbets (pagina 14) foto Mark Kuipers

Op zondag 20 april komt J. Bernlef naar onze boekhandel voor een lezing. Bernlef is befaamd om boeken als Hersenschimmen en Buiten is het maandag. Voor de Boekenweek 2008 schreef hij het geschenk De pianoman. De lezing begint om 15.00 uur en is gratis bij te wonen.

Ga voor een overzicht van onze activiteiten naar www.selexyz.nl of kom naar de winkel.

dominikanerkerkstraat 1 maastricht (043) 321 08 25 www.selexyz.nl

werken uit de collectie van Jo en Marlies Eijck werk van kunstenaars uit de jaren ‘60 - ‘80, met een verrassende bijdrage van hedendaagse kunstenaars.

Hedge House

WIDO SMEETS

hoofdredacteur [email protected]

Word begunstiger en krijg elke maand Zuiderlucht thuisbezorgd. Als welkomstgeschenk ontvangt u het boek ‘Enkeltje Utopia’ van Wido Smeets. Ga naar www.zuiderlucht.eu en klik op de button ‘begunstigers’ of bel naar 043 3510029.

Lezing J. Bernlef

foto: leo van der noort

Inhoud

Kasteel Wijlre open donderdag en vrijdag van 11.00-17.00 uur. nieuw! ook elk 2e weekend van de maand van 14.00-17.00 uur. hedge house • kasteel wijlreweg 1 • 6321 pp wijlre tel 043 450 26 16 • www. hedgehouse.nl


DE AUDITIERUIMTE

HOU JIJ VAN SPELEN? CHECK DE TONEELKAMERS VAN HET HUIS! LIMBURGSE FEDERATIE VAN AMATEURTONEELVERENIGINGEN, WWW.LFATONEEL.NL (MET O.A. IN APRIL REGIOBIJEENKOMST ZUID, EEN ONTMOETING ZONDER PLANKENKOORTS) WWW.HKLIMBURG.NL/TONEEL (MET O.A. IN APRIL/MEI ‘GRASHOEK IS WEG’) MET TONEEL VALT HET DOEK IN DE SERIE ‘HET HUIS MET DE 1000 KAMERS’...

WWW.HKLIMBURG.NL HET HUIS MET 1000 KAMERS.

Avond van Nieuwe Poëzie en Poëziefestival 19 en 20 april 2008 Landgraaf

IEDER WEEKEND AF TER DINNER EN LATE NIGHT VOORSTELLINGEN!

dichters o.a. Rutger Kopland, Nachoem M. Wijnberg, Anneke Brassinga, Rozalie Hirs, Frans Budé en Judith Herzberg speciaal onderdeel: oratorium ‘Troost de hysterische robot’ van Lucebert muziek o.a. Irene Maessen en Vocal Group Odeon locatie Landgoed De Overste Hof, Overstehofweg 14, Landgraaf info en reserveringen Postbus 31000, 6370 aa Landgraaf t 045 569 52 92 www.poeziefestival.nl de (achtste) dag van de poëzie wordt mede mogelijk gemaakt door Ministerie van oc&w Gemeente Landgraaf Rabobank Landgraaf Stichting Brand Cultuurfonds Media Groep Limburg:

Lira fonds Prins Bernhard Cultuurfonds vsbfonds Drukkerij Pietermans Piet Gerards Ontwerpers Landgoed De Overste Hof

RIL 2008 25 MAART T/M 26 AP vervolg.nl 350 30 50 www.het 3 04 T CH RI ST AA EATER M

DERLON TH

nte rtelling over de marka Een tragikomische ve

nachtrestaurant stamgasten van een


Lucebert in Landgraaf

Zonder titel. Tekening van Lucebert uit 1978.

Oude poëzieknarren en smachtende brugpiepers nemen deel aan de achtste Poëziedag in Landgraaf, een van de drie grote poëziefestivals in Nederland. Én er is de opvoering - de tweede pas - van Luceberts oratorium ‘Troost de hysterische robot’ uit 1988. “Een buitenkans die niemand zich mag laten ontgaan.” door Cyrille Offermans

Z

ijn ze er nog, de meisjes van tien die hun poesiealbums door vriendinnen en juffen laten volschrijven met tranenrijke beloften van eeuwige vriendschap en trouw? En de verlegen Romeo’s van vijftien die hun even verlegen Julia’s met smachtende verzen uit de tent proberen te lokken? Het moet wel haast, gezien de astronomische aantallen gedichtenschrijvers waar onderzoekers gewag van maken. Enkele jaren geleden waren er dat volgens een NIPO-onderzoek maar liefst 620.000. Ook als niet alle puberale liefdesgedichten de uitverkoren adressant bereiken, mogen we aannemen dat er in ons land toch minstens zo’n half miljoen lezers van poëzie bestaan.

Dat zijn getallen om van te duizelen. Je zou denken dat de planken in de boekhandels moeten bezwijken onder het gewicht van de poëtische zielenroerselen. Maar niets is minder waar. Een paar schamele bundeltjes, liefst van Toon Hermans of een zelfbenoemde stadsdichter, dan heb je het in de meeste winkels wel gehad. Kennelijk bestaat er een hemelsbreed verschil tussen het gedicht als hoogstpersoonlijke brief en het gedicht voor een anonieme lezer, het gedicht van de amateur – in dit geval zeer letterlijk op te vatten – en dat van de professional, het gedicht van de hartenbreker en dat van de taalsmid. Kennelijk heerst het idee dat poëzie als kunst, want daar gaat het om, moeilijk en onbegrijpelijk is. En

signalement

een beetje is dat ook wel zo. Maar het is ook een vooroordeel. Poëzie is er niet alleen om te begrijpen, sterker: een zekere onbegrijpelijkheid moet je voor lief nemen, zoals bij alles wat je ontroert, imponeert, in vuur en vlam zet. Het is net als bij ambitieuze muziek: je moet er naar leren luisteren. En het helpt als je de dichter (m/v) zelf hoort voordragen. Alle reden dus om op 19 en 20 april naar Landgraaf te gaan. Daar wordt, alweer voor de achtste keer, de Dag van de Poëzie georganiseerd, na de Nacht van de Poëzie (Utrecht) en Poetry International (Rotterdam) de belangrijkste poëziehappening van het land. Aantrekkelijk is de dag, die vreemd genoeg twee dagen duurt, onder meer vanwege de afwisselende programmering en de muzikale entr’actes. Het festival begint op zaterdagavond in Landgoed De Overste Hof in Landgraaf met optredens van Mustafa Stitou en Rutger Kopland en de bekendmaking van de winnaar van de Jo Peters Poëzieprijs, genoemd naar de in 2001 overleden uitgever en oprichter van het festival. De vier genomineerde dichters lezen voor en gaan vervolgens in gesprek met Marjoleine de Vos en Marja Pruis. Gezien de reputatie van beide dames beloven dat spannende en leerzame gesprekken te worden. Op zondagochtend mogen tijdens het jeugdpoëziefestival 150 jeugdige talenten hun werk komen voordragen. Zondag zijn er optredens te verwachten van onder meer Anneke Brassinga, Frans Budé, Judith Herzberg, Hans Groenewegen en Gerrit Kouwenaar,

de bijna vijfentachtigjarige, in elk geval mentaal nog uiterst vitale nestor van de Nederlandse poëzie. Attractie van de dag is een uitvoering van het oratorium ‘Troost de hysterische robot’ van Lucebert, een stuk met een verhaal. Op 20 mei 2006 hield ik in het leegstaande Shell-gebouw aan het IJ in Amsterdam een lezing over Lucebert. Dat gebeurde tijdens het eerste Overhoeksfestival op uitnodiging van de bewonersvereniging Amsterdam Noord. Het festival moest de gemeente ervan overtuigen dat in het Shell-gebouw een cultuurcentrum moest komen dat zijn naam en inspiratie ontleende aan Lucebert. Mijn lezing ging over de ideeën van de in 1994 overleden schilderdichter over een eigentijds museum als interdisciplinaire werkplaats. Een jaar later vond tijdens het tweede Overhoeksfestival, geheel in de geest van de kunstenaar, de wereldpremière plaats van ‘Troost de hysterische robot’, niet door professionele zangers maar door een aantal dichters begeleid door elektronische muziek. Kort daarna werd bekend dat de bewonersvereniging Amsterdam Noord de exploitatierechten van het Shell-gebouw kreeg. De uitvoering van het oratorium in Landgraaf is de tweede ooit. Dat is een buitenkans die niemand zich mag laten ontgaan. Lucebert schreef de tekst van het oratorium in 1988. Jacob ter Veldhuis, een van Nederlands belangrijkste componisten, zou het complexe werk op muziek zetten maar daar is, afgezien van een paar aria’s, niets van terechtgekomen. In

het stuk beschrijft Lucebert een inktzwarte wereld, waarin slechts sprake is van intimidatie en tirannie. Aan de dreiging kan alleen zingend ontkomen worden. Maar de taal is geschonden, de zintuigen zijn verminkt, zingen is haast onmogelijk geworden. De figuur van ‘de technicus’ belooft verlossing: hij zal een mens ontwerpen die, door hartstocht noch doodsangst van de wijs te brengen, in zijn volmaaktheid tevens volkomen leeg is: de robot. Daar tegenover staan de niet te imponeren ‘kinderen van de nevel’ die, geïnspireerd door heks en tovenaar, ‘lachen en joelen om gevaren / aan de hemelse afgrond’. In het fenomenale slotkoor bewijzen zij dat er ook in prozaïsche tijden nog gezongen kan worden. De achtste Dag van de Poëzie in Landgraaf peilt het muzikale gehalte van de poëzie twintig jaar later. Ik ben benieuwd of ze er nog zijn, de dichters die de eentonigheid van het bestaan in flonkerende zinnen logenstraffen, de meisjes van tien of de jongens van vijftien die heus wel weten dat ze geacht worden te piepen zoals de ouden zongen, maar die hier laten horen tot heel wat verrassender piepwerk in staat te zijn. Dag van de Poëzie, 19 en 20 april in Landgraaf. Zaterdag is de Avond van de Nieuwe Poëzie in de Overste Hof (20.00 uur). Zondag is het Jeugdpoëziefestival in de Rabobank (10.00 uur). De slotmiddag met de opvoering van Luceberts ‘Troost de hysterische robot’ is weer in de Overste Hof (13.00 uur). www.poeziefestival.nl


Galerie new Untitled Eigentijdse schilderkunst, fotografie en sculpturen Bolwaterstraat 30 Venlo

www.galerienewuntitled.nl

Karin Bos en Elke Lutgerink Expositie is te zien tot en met 3 mei

galerie dis Galerie DIS Tafelstraat 28 6211 JD Maastricht tel 043 325 91 17 Geopend: Do t/m Za van 13h - 17h en op afspraak

www.galeriedis.nl Corjan Nodelijk van 6 april t-m 18 mei

advertentiezuiderluchtkleinoutli1 1

12-03-2008 14:46:38

museum Land van Valkenburg Grotestraat Centrum 31 6301 CW Valkenburg aan de Geul tel. 043 601 63 94 Geopend: di t/m vr 10-17u, za en zo 13-17u. [email protected] www.museumlandvanvalkenburg.nl

galerie zeemeermin Wij nodigen uit voor de expositie

eyck ’48 – een jubileumexpositie over een bijzonder jaar 2 mrt t/m 7 sep salon mergelland 2 mrt t/m 20 apr

“VERSTILDE SCHOONHEID” Stillevens in olieverf door HUB POLLEN Vanaf 16 maart 2008 Galerie de Zeemeermin, Theo Doesborgh Nabben 13, Steyl Open zondagmiddag en na afspraak telefoon 077 3732165

27-04 - 08-06-2008

Danielle van Broekhoven NL Schilderijen

kunsthandel primavera-art Theo Schroijen Sphinxlunet 101E 6221 JK Maastricht Geopend: op afspraak tel. 06 10625212 [email protected]

Primavera-Art

Galerie De Stijl Mijnwerkerslaan 42 3550 Heusden-Zolder, België Tel. + 32 473 55 20 22 [email protected] www.galeriedestijl.be Openingsuren: iedere zondag van 14 tot 18 u. of na telefonische afspraak

Werken in stock van: Peter Cox, Marieke Dorenbosch, Bart Dorst, Guus van Enckevort, Jacques Huinck, Willem Janssen, Luis Penin,Guus Seibert en Alexander Vogels.


De tornado van Stravinsky Niet eerder speelde het Limburgs Symfonie Orkest ‘Le Sacre du Printemps’ van Igor Stravinsky, het stuk waarover diens biograaf schreef dat het publiek nog nooit muziek hoorde die zo brutaal, wild, agressief en schijnbaar chaotisch was. Bijna 95 jaar later vindt Ed Spanjaard, chef-dirigent van het LSO het stuk “nog steeds verpletterend en baanbrekend.”

Igor Stravinsky. foto ©2004 Milken Family Foundation

door Emile Hollman

H

oe verpletterend ook, de opvoeringen van Le Sacre du Printemps door het LSO zullen eind deze maand niet zo’n schandaal veroorzaken als de wereldpremière, 95 jaar eerder, in het Théatre des ChampsElysées in Parijs. Op die 29e mei 1913 stonden vier balletten van Sergei Diaghilev in een choreografie van Nijinski van het vermaarde Les Ballets Russes op het programma. Al vanaf de eerste noten was het rumoerig in de zaal. Toen het doek viel en de dansers zichtbaar werden, kwam een deel van het publiek luidkeels in opstand. Was het de onconventionele choreografie, de expressionistische muziek,

het heidense libretto? Hing de onrust al in de lucht die een jaar later zou leiden tot de Eerste Wereldoorlog? Was Parijs weer eens toe aan een relletje? Er is sindsdien veel geschreven over het concert dat de geboorte van de moderne muziek markeert. In Le Sacre du Printemps probeerde Stravinsky de oerkracht van de natuur te verklanken. Het stuk van ruim een half uur begint voor onze begrippen aangenaam rustig met een fagotsolo die de slapende aarde symboliseert. Evengoed noemde de Zwitserse componist Arthur Honegger alleen dit begin al “de bom die onze stijl en onze techniek radicaal omverwierp”. Gedurende die aanvangsfase ziet het publiek meisjes snelle, schijnbaar ongecontroleerde bewegingen maken. Ze worden

opgejaagd door jongens die hen proberen te vangen voor het huwelijk. Pas later zullen de dorpsoudsten verschijnen die voorgaan in een ritueel waarin een maagd moet dansen tot de dood erop volgt. Dit om de lente gunstig te stemmen. Niks schokkends, tenminste als je in ogenschouw neemt dat het Parijs van die jaren de werken van Joris-Karl Huysmans, waarin vrouwen in weerzinwekkende rituelen worden geofferd aan satanisten, al achter de kiezen heeft. Niettemin is er meteen bonje in de tent. Voorstanders proberen de luid gedebiteerde kritiek te overstemmen door nog harder te applaudisseren. De enthousiast klappende componist Maurice Ravel is een van hen. Hij wordt voor vuile jood uitgemaakt terwijl collega Claude Debussy het

publiek tracht te kalmeren. Componist en criticus Florent Schmitt scheldt dames die anders zulke elegante kreetjes slaken uit voor hoeren van het (sjieke) zestiende arrondissement. De muziekcriticus van The New York Times, Carl van Vechten, tekende later op dat hij zo geëmotioneerd was dat hij aanvankelijk niet eens in de smiezen had dat iemand met zijn vuisten op zijn kop stond te timmeren. Enfin, terwijl Diaghilev boos met de zaallichten knippert en Nijinski zijn dansers toeschreeuwt dat ze vooral dóór moeten gaan, verrichten de inderhaast opgetrommelde gendarmen 27 arrestaties. Het tumult houdt aan tot het einde van de voorstelling.

in de Sacre 208 handen die er op 118 instrumenten aan te pas moeten komen. Die instrumentatie verklaart tevens waarom het zo lang duurde voordat het LSO Le Sacre du Printemps op het repertoire zette: de bezetting moet ervoor uitgebreid worden. “Zonder speciale fondsen of samenwerkingsverbanden is het niet te realiseren”, zegt dirigent Ed Spanjaard die het stuk nog steeds “verpletterend en baanbrekend’’ noemt. Maar het LSO is jarig en dat wil wel helpen. Bovendien wil elk zichzelf respecterend symfonieorkest het stuk ooit gespeeld hebben, net zo goed als elke ambitieuze dirigent de Sacre op zijn palmares wenst.

Stravinsky’s biograaf Roman Vlad zette de gebeurtenis als volgt weg in de analen: “Niemand had ooit zoiets gehoord, het deed geweld aan het heilige concept van schoonheid, harmonie, toon en expressie. Nooit eerder hoorde het publiek muziek die zo brutaal, wild, agressief en schijnbaar chaotisch was. De Sacre kwam aan als een tornado.” Stravinsky was uiteraard laaiend en noemde de critici naïef en dom. De componist, die tijdens een uitvoering in Londen nog eens met hoon overladen werd en pas na de eerste concertante uitvoering in Parijs (letterlijk) op handen werd gedragen, liet later in zijn testament opnemen dat er met de uitvoering van zijn Sacre nooit gerommeld mocht worden. Daar werd één keer een uitzondering op gemaakt, toen de Nederlander Maarten Bon van de erven de quatre-mainsversie mocht interpreteren. Bon telde

Voor Ed Spanjaard is dat niet anders. Hij hoorde zijn eerste live-uitvoering toen hij veertien jaar oud was. “Ik vond het een kakofonie! Ik heb het stuk goed leren kennen tijdens repetities van Pierre Boulez in Londen, begin jaren zeventig. Het zit dus diep in mijn systeem, maar ik begin er weer fris aan.” Overigens geldt de directie van Boulez als een van de meest toonaangevende. Spanjaard popelt, hoewel hij zich kan voorstellen dat een dirigent de Sacre bewaart voor later. “Een eminente Nederlandse zanger, met een breed repertoire vertelde me onlangs dat hij de Sacre als luisteraar wil ‘bewaren’ tot na zijn pensioen. Hij heeft er veel over gelezen, maar wil de verrassing uitstellen.” ‘Le Sacre du Printemps’, door het LSO onder leiding van Ed Spanjaard. Op 25 april in Theater Heerlen, op 26 april in Theater aan het Vrijthof Maastricht.


LOST IN WONDER III IIIIV

$6-5663$&/536.(&/, # 13&4&/5&&35 05/04 SIDI LARBI CHERKAOUI/ HET TONEELHUIS/BIJLOKE GENT 10/04 BOSTHEATERPRODUCTIES

ORIGINE

IS.MAN

15/04 THEATERSMAKERSHUIS DE QUEESTE OSAMA THE HERO

18/04 THOMAS SMITH 19/04 LAÏS

NEJE

VAN 2 MAART T/M 25 MEI 2008

CONCERT

23 t/m 26/04 CIE CECILIA/DE WERF 15/05 OBLOMOV

SOEUR SOURIRE

HET DRAAGBARE PARADIJS

22/05 BEHOUD DE BEGEERTE

KONINGSBLAUW

CultuurCentrum Genk – Dieplaan 2 – 3600 Genk – t +32(0)89 65 38 70 [email protected] – W WWW.CultuurCentrumGenk.be

Welcome at the Princess Party Tanja Ritterbex

(NL)

ODAPARK centrum voor hedendaagse kunst venray | www.odapark.nl

De kunst van het wonen Vesteda is een landelijke verhuurder van kwalitatief hoogwaardige woningen en richt zich op huurders die grote waarde hechten aan plezierig wonen, een hoog wooncomfort en een aangename leefomgeving. Kunst voegt daar ons inziens een extra kwaliteit aan toe. Daarom combineren we in steeds meer projecten architectuur en woonbeleving met kunst. Zo heeft kunstenaar Marnix Goossens grote natuurfoto’s gemaakt voor de beide atria van Piazza Céramique. Het goede wonen.

Piazza Céramique (Jo Janssen Architecten) drie eigentijdse woongebouwen aan een intiem binnenplein op Céramique in Maastricht. Met 92 appartementen (waarvan 27 woon/werkwoningen), twee imponerende atria, een inpandige parkeergarage, huismeesterdiensten, domoticavoorzieningen (waaronder boodschappen aan huis) en de nabij gelegen health club met o.a. zwembad, ﬁtness en een sauna. Appartementen te huur vanaf ca € 800,- per maand. Tevens zijn er separate werkunits te huur. Geïnspireerd? Maak een afspraak voor bezichtiging. Bel (043) 328 41 41 of kijk op www.piazzaceramique.nl


Historisch strijdtoneel van speelgoed Zuiderlucht-medewerkster Maaike Lauwaert promoveerde eind maart op een proefschrift over de effecten van speelgoed op kinderen, vroeger en nu. Tot en met de virtuele games. Hoe gevaarlijk zijn ze voor de karaktervorming van de jonge gebruiker?

Coiffeurs

BOSCHSTRAAT 46 zonder afspraak BOSCHSTRAAT 48 MAASTRICHT op afspraak 043 325 58 64 alleen voor mannen

door Maaike Lauwaert

C

omputerspellen zijn immens populair en niet meer weg te denken uit de wereld van de moderne media. Met deze vaststelling dringt zich meteen de vraag op wat de consequenties daarvan zijn: wat spelen we, hoe spelen we en hoe belangrijk zijn ze bij het doorbrengen van onze vrije tijd?

Guido-ontwerpt

Grafisch ontwerp en Art direction

T 043 32 70 888

graphic design www.obidesign.nl

De ‘games’ van 100 jaar geleden: de ‘kinder cinematograaf’ uit 1907. foto De Vriend des Huizes. Tijdschrift voor het Huisgezin.

veranderingen op het gebied van arbeid, productie, transport, wetenschap en entertainment. Maar speelgoed is meer dan alleen een reflectie van maatschappelijke ontwikkelingen, het heeft het ook de potentie om die ontwikkelingen aan te zwengelen en te versterken. Het 19e eeuwse constructiespeelgoed was ook een antwoord op de toenemende angst van de gegoede burgerij voor de opkomende metropool. Die angst leidde ertoe dat ouders die het zich konden veroorloven hun kinderen steeds vaker binnenshuis hielden. In dat streven was speelgoed dat de kinderen aan huis kon kluisteren een uitkomst. Constructiespeelgoed was niet alleen ideaal om met name jongens uren bezig te houden, het bereidde hen ook voor op een mogelijke loopbaan als ingenieur. Daarbij zorgde dit speelgoed voor meer huiselijkheid omdat het niet geschikt was voor buiten. Het 19e eeuwse speelgoed bracht het spel, en daarmee ook de kinderen zelf, van buiten naar binnen. Bij computerspellen zien we iets vergelijkbaars. Ze zijn gemaakt

van en gespeeld op het ‘materiaal’ van deze tijd: digitale technologieën en computers. Daarmee weerspiegelen ze het toenemende belang van digitale technologieën en computers in onze cultuur. En: ook deze spellen zijn vooral bedoeld voor binnenshuis. De angst van ouders voor de stad en de buitenwereld is in de loop der jaren namelijk alleen maar toegenomen. Nog steeds houden we kinderen het liefst binnen na school, zodat we weten waar ze zijn. Jongeren die op straat hangen, vinden we vaak bedreigend, net als in de 19e eeuw. Toen werden de kinderen die overdag in de fabriek werkten en ’s avonds op straat rondhingen als een bedreiging beschouwd. Het probleem van computerspellen is echter dat ze vaak té aantrekkelijk zijn en kinderen wel erg goed weten bezig te houden. Dat gaat ten koste van de ontwikkeling van andere, vaak fysieke eigenschappen en dingen die ze in hun vrije tijd zouden kunnen doen. Inmiddels hebben fabrikanten, als reactie hierop, computerspellen ontwikkeld waarbij de spelers hun lichaam moeten bewegen om het spel te spelen.

De geschiedenis van commercieel (dus niet door ouders of kinderen zelf ontwikkeld) speelgoed leert dat het niet alleen maatschappelijke en culturele veranderingen weerspiegelt maar ook aanzwengelt en tot bij het kind brengt. Als spiegel én motor van sociale en culturele veranderingen is speelgoed meer dan simpele tijdverdrijving. Speelgoed staat vaak aan de bron van angsten, zorgen, verlangens en ruzies. Het vormt een strijdtoneel waar cruciale gevechten omtrent onze veranderende samenleving en cultuur en het opvoeden van nieuwe generaties plaatshebben. Bovendien is speelgoed belangrijk in het vormen en onderscheiden van generaties. Het kan generaties verbinden wanneer bijvoorbeeld (groot)ouders en kinderen een gezamenlijke interesse hebben. Maar het drijft ook vaak generaties uit elkaar wanneer (groot)ouders en kinderen elkaar niet kunnen vinden in een gedeelde spelwereld.

zuiderlucht word begunstiger en u krijgt elke maand Zuiderlucht thuisgestuurd. Welkomstgeschenk is het boek Enkeltje Utopia van Wido Smeets. Aanmelden via www.zuiderlucht.eu of [email protected]

TRANS FORM

ARCHITECTEN WWW.TRANS-FORM.NL

stud ioke

d lan rn

Nu spel en entertainment in toenemende mate zijn gedigitaliseerd, wordt me vaak gevraagd of ik, na vier jaar promotieonderzoek aan de Universiteit van Maastricht, kan vertellen of computerspellen de speler wel of niet agressiever maken. De vraag leidt onvermijdelijk tot teleurstellingen, want hij is onbeantwoordbaar. Een directe relatie tussen wat je doet in je vrije tijd en de vorming van je karakter is namelijk onmogelijk objectief vast te stellen. Je omgeving, je persoonlijkheid, het genre van computerspellen dat je speelt, de duur en frequentie van je spel zijn belangrijke factoren die een eenduidig antwoord onmogelijk maken. Bovendien heb ik mijn promotieonderzoek niet aan een psychologiefaculteit gedaan, maar aan de faculteit der cultuur- en maatschappijwetenschappen. Wel kan het historisch perspectief dat mijn onderzoek biedt, bijdragen aan ons begrip van de effecten en gevolgen van digitaal speelgoed en spel. Het onderzoek plaatst computerspellen in een langetermijnperspectief op zowel speelgoed als op de voortdurende veranderende leefwereld van kinderen. Speelgoed is de spiegel van onze samenleving. Zo is de 19e eeuwse industrialisering terug te zien in het mechanische en constructiespeelgoed uit die tijd. Dit van staal (bij uitstek het materiaal van de industrialisering) gemaakte speelgoed weerspiegelde de vaak door stoomkracht aangedreven

Maaike Lauwaert. The Place of Play. On toys, Technological Innovations and Geographies of Play. University of Maastricht.

Distance to the sun


In den vreemde, maar toch dichtbij Nederlandse museumdirecteuren in Duitsland

beetje afstand houden van de mallemolen die de kunstwereld kan zijn, maar of dat iets te maken heeft met Hollandse nuchterheid weet ik niet. Daarvoor ben ik te verknocht aan de plek en mijn werk.”

Peter van den Brink

Jacques de Gheyn II. Vier studies van naakte vrouwen. Uit de expositie ‘Holland in Linien’, nu te zien in het Suermondt-Ludwig Museum in Aken.

Duitsers hebben de neiging om het leven ernstig te nemen. Ook in de musea. Toch laten ze daar soms een andere ‘Lebensgeist’ toe, zoals de directeuren Guido de Werd van Kurhaus Kleef en Peter van den Brink van de Aachener Museen. “We laten het museum aansluiten bij het echte achterland. Dat is België en Nederland en niet Duitsland ten oosten van de Rijn.” door Mat Verberkt

“W

e laten ons niet opjutten door wat er in Düsseldorf of Berlijn gebeurt”, zegt Guido de Werd, directeur van het Museum Kurhaus in Kleef, veertig kilometer ten noorden van Venray. “Daarom is het fantastisch om hier in een weldadige rust te mogen werken. De Nederrijn heeft vele Nederlandse trekjes. Maar in de kunstopvatting is het degelijk, Duits, gebildet.”

ijkpunt van een stormachtige kunstwereld, zoals in de grote steden. Hier is alleen van belang welke kunst er te zien is. Kunst die past bij de collectie, kunst die past in de omgeving, kunst waar je een beetje trots op kunt zijn.” Een tentoonstellingsbudget ontbreekt in het Museum Kurhaus. De Werd bestiert met een piepkleine

De Werd glimt als hij zijn positie toelicht. “Ik ben als exoot wel een beetje het Auslaufmodell. Ik zit hier al tientallen jaren, het is mijn eerste positie en ik hoef niet weg. Dit museum is geen

Guido de Werd

10

staf het museum in het neoclassicistische gebouw aan de statige Tiergartenstrasse. De belendende 17e eeuwse parkaanleg is nog van Johan Maurits van Nassau en Jacob van Kampen. Die staf van anderhalve man en een paardenkop zorgt er voor dat in Museum Kurhaus innemende en goed verzorgde exposities elkaar opvolgen. Vier, vijf per jaar. Een zeer actieve vriendenkring haalt regelmatig extra euro’s binnen om ‘leuke’ dingen te doen zoals werk aankopen voor de collectie. Het museum bezit werken van Gerhard Richter, Christo, Cy Twombly, Mario Merz, Jeff Wall, Andreas Gursky, Thomas Struth en ga zo maar door. Wie de namen kent weet dat

ondanks de perifere ligging de hedendaagse kunst niet aan Kleef voorbij is gegaan. Daarvan getuigen ook de publieke werken die Niele Toroni, Lothar Baumgarten, Guiseppe Penone en Stephan Balkenhol speciaal voor het museum hebben gemaakt. En dan is er natuurlijk ook nog de collectie van Ewald Mataré, de leermeester van Joseph Beuys, en het atelier dat de laatste in het toen nog verkommerde Kurhaus had van 1957 tot 1964. “Dit museum vergt nogal wat van het improvisatievermogen van mij en mijn medewerkers, maar dat is dan ook het leuke,” zegt De Werd, die in Nijmegen is blijven wonen. “En dat weet men, geloof ik, in mij wel te waarderen. Ik kan gelukkig een

Niet minder verknocht aan zijn werk is Peter van den Brink. De voormalig hoofdconservator oude kunst van het Maastrichtse Bonnefanten is sinds drie jaar Leiter der Aachener Museen. In die hoedanigheid is hij vooral ook directeur van het SuermondtLudwig Museum. Hij wordt door de groeiende schare bezoekers en dus ook door de financiers van het museum op handen gedragen. ‘Er hat hier neues Leben eingepumpt,’ zei onlangs een Akense hoogwaardigheidsbekleder tijdens de opening van de tentoonstelling Holland in Linien. De opening vormde niet geheel toevallig een letterlijk voorspel van Tefaf Maastricht, naast kunstbeurs ook ‘dating’forum voor alles wat er toe doet in de mondiale wereld der klassieke beeldende kunsten. Van den Brink is behalve kundig museumdirecteur ook een handig netwerker. ”Het was hier een beetje een stille, eenzame bende die, overigens met veel deskundigheid, probeerde vooral niet te veel risico’s te lopen,” vertelt Van den Brink. “Mijn voorganger was al twee jaar weg en de geweldige verzameling hing of stond volgens strikte regels van museumpresentatie anno 1953.” In die rust van wetenschappelijke volledigheid


enkeltje utopia

Schreeuwen of zwijgen liep het publiek rond als om penitentie vragende karmelieten: zwijgzaam en nederig. De reuring in Aachen begon vorig jaar pas goed, ook al aan de vooravond van de Tefaf-opening. Met de tentoonstelling Gemaltes Licht: die Stilleben von Willem Kalf (1619-1693) kwam Van den Brinks netwerk en daarmee ook het museum zelf onder de aandacht van verzamelaars en kunsthandelaren. “We laten het museum aansluiten bij het echte achterland. Dat is België en Nederland en niet Duitsland ten oosten van de Rijn,” aldus Van den Brink. “Ik heb een ander blikveld naar binnen gebracht. Niet beter of slechter, maar gewoon anders. Musea van dit soort zijn er legio in Duitsland. Het is dus zaak je tent anders te positioneren, zoals dat tegenwoordig heet. De deuren niet naar Duitsland openen, maar naar het buitenland. Of meer inhoudelijk: niet naar binnen openen, maar naar buiten.” Momenteel wordt hard gewerkt aan de tentoonstelling Aachener Schattengalerie: die verlorene Bilder. Van den Brink brengt met deze expositie de zogeheten Beutekunst onder de aandacht. “Er is namelijk niet alleen Raubkunst, kunst die de Nazi’s hebben geroofd, maar ook kunst die na de oorlog verdween naar Amerika of Rusland. Duitsland en ook Aken heeft door die roof veel belangrijke werken verloren. Wij maken een documentaire expositie met replica’s, foto’s, glasnegatieven en hopen daarmee, dankzij degelijke research van de conservatoren, de originele werken op het spoor te komen. Dat wordt een eyeopener. Zelfs voor de Nederlandse kunstwereld, kan ik je alvast verklappen.” www.museumkurhaus.de

“D

Museum Kurhaus. Guido de Werd is directeur van B.C. Koekkoek Haus en Museum Kurhaus in Kleef. De Nederlandse kunsthistoricus begon kort na zijn studie in het B.C. Koekkoek Haus als conservator van de verzameling van deze vroeg 19e-eeuwse Nederlandse landschapsschilder en zijn leerlingen. In 1988 kreeg de stad Kleef ook de verzameling van de Duitse kunstenaar en Beuys-leermeester Ewald Mataré (18871965). Mede hierdoor werden er in het huis ook tentoonstellingen van hedendaagse kunstenaars georganiseerd. In 1997 werd het voormalige woonhuis van B.C. Koekkoek grondig gerenoveerd en in zijn oorspronkelijke 19e-eeuwse staat gerestaureerd. In dat jaar werd ook het vernieuwde Museum Kurhaus heropend. Naast een ruimte voor wissel- en vaste presentaties, kreeg ook de verzameling Ewald Mataré in het Kurhaus onderdak alsmede de verzameling laat Middeleeuwse Maas- en Rijnlandse kunst. Sinds vorig jaar wordt in het Kurhaus gewerkt aan de restauratie van het atelier dat Joseph Beuys in het gebouw had tussen 1957 en 1964.

Aachener Museen Peter van den Brink is sinds 1 maart 2005 Leiter der Aachener Museen. Met uitzondering van het Ludwig Forum voor hedendaagse kunst is hij daarmee ook directeur van alle andere stedelijke musea in de Karelstad met als belangrijkste huizen het Couvenmuseum en vooral het gerenommeerde Suermondt-Ludwig Museum. Onder Van den Brink nam het museumbezoek in Aken enorm toe. Het Suermondt-Ludwig Museum haalde in 2007 met 46.000 bezoekers meer dan het dubbele dan het jaar ervoor. Het museum biedt onderdak aan een van de belangrijkste verzameling altaarstukken uit de 12e tot de 17e eeuw en Rijnlandse en Nederlandse kunst uit de 15e, 16e en 17e eeuw.

it beeld deed een groot deel van de bevolking zijn vooroordeel tegen de moderne kunst opgeven”, schreef kunstcriticus Bram Hammacher in 1956 nadat de inwoners van Rotterdam het beeld De verwoeste stad van Ossip Zadkine hadden omarmd. Andere voorbeelden van beeldende kunst die gehoor vonden bij een groot publiek waren het anti-oorlogsschilderij Guernica van Picasso en, recentelijk, De schreeuw van Jeroen Henneman, ter herinnering aan de vermoorde Theo van Gogh. Toch heeft de (het moet gezegd: steeds minder toegankelijke) beeldende kunst het bij het grote publiek afgelegd tegen de lawine van beelden die de media dagelijks over ons uitstorten. In een wereld die wordt beheerst door publiekscijfers is voor de beeldende kunst nog amper plaats. De ondermijnende rol die de avant-garde zich ooit aanmat, bestaat alleen nog in onze herinnering. Een kunstenaar die gehoord en gezien wil worden, deint mee op de golven van de massamedia, waar men de taal van het geld spreekt en alles tot amusement wordt geformatteerd. De kunstwereld zelf kan er inmiddels ook wat van. Op Schiphol worden Rembrandts geëxposeerd omdat het goed is voor het merk Rijksmuseum en het merk KLM. Zoals De schreeuw van Jeroen Henneman vooral platte reclame is voor het merk Vrijheid van Meningsuiting. De kunstenaars die originaliteit en autonomie boven alles stellen, zullen over enkele decennia zijn verdwenen, voorspelde filosoof/dichter/hoogleraar Maarten Doorman onlangs tijdens de conferentie Brandende Kwesties in Maastricht. Tenzij ze hun kansloze positie in een verpulpte publieke wereld verlaten om een nieuw domein te ontdekken waar ze hun geloofwaardigheid terugvinden. Doorman verklapt niet waar dit artistieke Land van Ooit ligt. “Kunstenaars zullen het zelf vorm moeten geven, anders gaan ze eraan!”, luidde de provocerende slotzin van zijn voordracht. Vooralsnog is het beter te zwijgen dan met geschreeuw boven het mediageweld uit proberen te komen. Shock Art werkt niet meer, de media hebben ook dit concept geannexeerd en geperfectioneerd. Hoe heftig de oorlogsdoeken van Armando, de pornografische scènes van Marlene Dumas en de martelschilderijen van Ronald Ophuis ook zijn, ze halen het niet bij de opgefokte, als waarheid gepresenteerde kunststukjes van Peter R. de Vries en Geert Wilders. Doormans appèl aan kunstenaars – de luwte in om te hergroeperen – werd onbedoeld bevestigd door de entourage van de conferentie, die plaats had in een oefenzaaltje van het Maastrichtse conservatorium. Moderator Michaël Zeeman sleepte met stoelen over het slecht verlichte podium en rende met de microfoon van de ene vragensteller naar de andere. Zijn enthousiasme was aanstekelijk, maar het was en bleef een incrowd party. Hoewel ze er wel over moeten kunnen oordelen, hadden politici, beleidsmakers, opinieleiders en pers geen interesse in de Brandende Kwesties in de kunstwereld. Het is vrijwel ondenkbaar dat een kunstwerk nog het grote publiek mobiliseert zoals De verwoeste stad en Guernica dat ooit deden. Tenzij de maker zich laat verleiden tot een optreden bij tv-programma’s als De Wereld Draait Door. Programma’s die Peter R. de Vries en Geert Wilders presenteren als schrijver en cineast. Eerbare beroepen die ooit door kunstenaars werden uitgeoefend. WIDO SMEETS

www.museen.aachen.de

11


Domani Dominicanenplein 15 5911 KN Venlo

Concerten Exposities Besloten ontvangsten Huwelijken

Domani is een exclusief, nieuw cultureel podium in hartje Venlo, gevestigd in een historisch Rijksmonument, de laatmiddeleeuwse kapel Mariaweide. In deze voormalige kapel, door Woningstichting Venlo-Blerick verbouwd en getransformeerd tot Domani, worden per september 2007 verschillende culturele activiteiten georganiseerd. Schitterende en bijzondere concerten, voorstellingen en exposities. Daarnaast is het mogelijk Domani te huren voor ontvangsten, recepties en presentaties. Ook worden er huwelijken voltrokken.

Kom eens langs en laat u verrassen door het culturele programma van Domani 11 april Bert van den Brink, piano met diverse gasten (Jazz) 18 april Ensemble Mikado (renaissance muziek op oude instrumenten)

www.domani-venlo.nl #POOFGBOUFONVTFVN .BBTUSJDIU 5BM35IF4VN 'PDVTSPOEMFJEJOH[POEBHNBBSU EPPS"MFYBOEFSWBO(SFWFOTUFJO PNVVS XXXCPOOFGBOUFOOM

12


Hans Lemmen, koorddanser op zoek naar zijn schaduw Hans Lemmen lijkt een man van tegenstellingen: een kluizenaar die grote projecten organiseert. Magische voorstellingen die toch heel dicht bij huis blijven. “De mens is een koorddanser, die van alles met zich meedraagt: zijn schaduw, zijn keerzijde, zijn verleden. Hij komt er nooit van los, maar het houdt hem ook overeind.” door Duncan Liefferink

“D

e mens is half dier.” Hans Lemmen zegt het blijmoedig, maar de ondertoon is serieus. “We leven hier nu vreedzaam naast elkaar, maar kijk naar Kosovo, Bosnië. De buurman kan je zo de keel afsnijden. Zo is het altijd geweest en het kan zo weer gebeuren.” Ook in de tekeningen en bronzen beelden van Hans Lemmen (Venlo, 1959) is de mens vaak half dier. Zijn werk wordt bevolkt door mensen met hertenkoppen en honden met mensenhoofden. Mensen worden verzwolgen door dieren en andersom. Onder een enigszins onttakeld engelachtig wezen staat doodleuk ‘animal’. Daartegenover staan momenten van liefde, rust en vrede. Man en paard omhelzen elkaar. Een kampeerder komt tot zichzelf in de natuur. Een Limburgse carréboerderij staat als een huiselijke veste in het glooiende land. Vooral de tekeningen zijn een directe afspiegeling van Lemmens kijk op de wereld. “Ik heb altijd getekend. Vroeger beschouwde ik dat helemaal niet als kunst. Het is mijn manier om grip te krijgen op wat er om mij heen gebeurt. In mijn tekeningen zitten heel basale emoties, zoals angst, of de behoefte aan geborgenheid. Bepaalde archetypen komen steeds weer terug – de boom, het huis, het hert, het zwaard – maar dan in mijn eigen omgeving. Ik teken vaak de boerderij die ik vanuit het raam kan zien, of mijn hond. Die zie ik in het echt ook elke dag.”

“Tekenen doe ik heel associatief, iedere tekening is het resultaat van honderden kleine beslissingen. Om dat te kunnen, moet ik een bepaalde staat van ontreddering hebben bereikt. Daarom ben ik na mijn tijd aan de Academie in Maastricht ook niet in de Randstad gaan wonen, zoals veel collega’s. Daar gebeurt het misschien, maar ik heb de rust nodig.” Ontreddering? Dat klinkt niet best. “Onthechting is misschien een beter woord. Maar als zo’n periode te lang duurt, slaat de twijfel toe. Je gaat je afvragen: waar doe ik het allemaal voor?” Als tegenwicht stort hij zich van tijd tot tijd op grote projecten in de openbare ruimte. Eén van de bekendste voorbeelden is de bronzen boom die hij bij een Rotterdams winkelcentrum plaatste. Uit de stam steekt een hand die permanent tot 37 graden verwarmd wordt: “Aangenaam!” Dergelijke projecten hebben veel voeten in de aarde: overleg met gemeentes, vergunningen, het regelen van materialen en logistiek. “Als je daarmee bezig bent, verdwijnen de twijfels. Je komt onder de mensen, je wordt meegesleept.” Voorlopig hoogtepunt van Lemmens werk op locatie is zijn opdracht voor het Grensschap Albertkanaal. De geschiedenis van het grensgebied tussen Maastricht, Lanaken en Riemst reikt van de Neanderthalers via de Romeinen, de bloedige Slag bij Lafelt (1747) tot de aanleg van het Albertkanaal in de jaren dertig van de vorige eeuw en de Tweede Wereldoorlog. Behalve historisch is het

13

Van linksboven, met de klok mee: ‘Zonder titel’ (gewassen inkttekening op geprepareerd papier), ‘Zonder titel’ (gewassen inkttekening op geprepareerd papier), ‘Zonder titel’ (Brons, unica) en Romeinse Daalhofweg (ontwerp bij project Grensschap Albertkanaal). foto’s Peter Cox

gebied ook ecologisch en geologisch interessant. Samen met projectbegeleider Bart Vandermeeren uit Hoeselt werkt Hans Lemmen aan veertien sites die de sporen van de geschiedenis in het huidige landschap zichtbaar en voelbaar maken. Terugkerende elementen in deze land art zijn een granieten kei waarin een zitruimte is uitgehakt, een boom die groei en tijdsverloop symboliseert en een ‘Grensschapspaal’, geïnspireerd op de grenspalen uit 1843 die nog in het gebied te vinden zijn. Eén van de blikvangers is de ‘Kesseltse Kip’ (van het werkwoord ‘kiepen’), een kunstmatige heuvel gemaakt met grond uit het Albertkanaal. Lemmen verhoogt die heuvel met nog eens acht meter. Het

materiaal is ook nu afkomstig uit het Albertkanaal: van de nieuwbouw van de brug bij Vroenhoven. Het Grensschapproject wordt mede gefinancierd met Europees geld, gericht op de sociaal-economische ontwikkeling van de regio. Toen hij het plan opvatte een gebeeldhouwde mensfiguur op één van de sites te plaatsen (een plan dat om andere redenen niet doorging) moest Lemmen zijn uiterste best doen om aan te tonen dat het hier níet om kunst ging. Hij vindt het een mooie grap: “Volgens Marcel Duchamp is kunst kunst als een kunstenaar het zo noemt. Als een kunstenaar het geen kunst noemt, is het dus geen kunst! En eigenlijk klopt het ook wel. Mijn beelden en tekeningen zijn veel

persoonlijker. Die zijn echt van mij. Het Grensschapproject is reageren op de omstandigheden en heel veel organiseren. Maar leuk werk is het wel!” In 2005 maakte Lemmen voor een tentoonstelling in Brussel een bronzen mannetje dat over een stalen kabel loopt. Onder hem, als een contragewicht, hangt zijn schaduw. Het beeld is een prachtige samenvatting van Lemmens oeuvre. De mens is een koorddanser, die van alles met zich meedraagt: zijn schaduw, zijn keerzijde, zijn verleden. Hij komt er nooit van los, maar het houdt hem ook overeind. Hans Lemmen, Sculpturen en tekeningen, Galerie Wansink, Maastricht, van 30 maart t/m 3 mei. www.galeriewansink.nl en www.hanslemmen.nl


De pastoor zingt weer met plezier uit zijn brevier Nooit was Jan Dibbets op het idee gekomen om glas-in-loodramen te ontwerpen. Totdat hij door de Franse cultuurminister Jack Lang gevraagd werd voor de kathedraal van Blois. Hij kreeg de smaak te pakken en voorzag de kerken van Wijlre en Ransdaal van nieuwe ramen, met opvallend weinig kleur. “Het blijft heel minimaal, en dat is de bedoeling.” door Wido Smeets

“D

e beste plek is op het priesterkoor, op de middelste stoel. Ik ben benieuwd of u de symboliek ontdekt.” Met een raadselachtige glimlach trekt pastoor Frans Crutzen uit Ransdaal zich terug uit zijn parochiekerk. Het licht dat daar binnenvalt wordt sinds kort gefilterd door de glas-inloodramen van Jan Dibbets. Naar de stellige overtuiging van de pastoor is dat het best gelukt op het priesterkoor, de plek waar hij zijn missen opdraagt. Symboliek? Bij Dibbets, de minimalist die met zijn kunstige perspectiefcorrecties de platheid van schilderkunst en fotografie ter discussie stelt? Het antwoord (“Jazeker!”) komt van de kunstenaar zelf. Hij exposeert al jaren niet meer in Nederland, en van interviews houdt hij ook al niet. Het buitenland is hem liever dan Nederland, “waar je alleen kunt leven als je je mond houdt.” Toch reist hij graag af naar het ZuidLimburgse heuvelland, waar zijn goede vriend Frans Crutzen hem trakteert op koffie en vlaai. Nou en of lopen zijn ramen in de Ransdaalse kerk over van symboliek, zegt Dibbets wanneer we na de vlaai door de kerk lopen. Neem nou kleurgebruik en compositie van de ramen boven het priesterkoor. Geel is de kleur van God, paars weerspiegelt het lijden, rood is de kleur van de liefde. Horizontale en verticale vlakken verwijzen naar de band tussen de gelovigen en God, en de gelovigen onderling. Dibbets is niet gelovig. “Ik ben

katholiek opgevoed, ik geloof niet dat je het daarvan moet hebben. Maar bij een gebrek aan beschaving kan het geloof wel wat betekenen.” Het kunstenaarschap van Jan Dibbets (Weert, 1941) kreeg een onverwachte wending toen hij eind jaren tachtig van de vorige eeuw door Jack Lang, de toenmalige Franse minister van cultuur, werd gevraagd glas-inloodramen te ontwerpen voor de kathedraal van Blois. De bisschoppelijke ballotage – het zonder haperen bidden van het Onze Vader – doorstond hij probleemloos, waarna hij van 1990 tot 2000 aan het project werkte. Zijn aanvankelijke twijfels had hij overwonnen door een jaar lang Franse kerken te bezoeken en zich te verdiepen in de vroeg-christelijke symboliek. In de jaren dat hij aan de ramen voor Blois werkte, kwam Dibbets in contact met pastoor Frans Crutzen, toen nog werkzaam in Wijlre. De pastoor wilde het parochiekerkje opknappen, onder meer door de bestaande glas-in-loodramen te vervangen. Hij was onder de indruk van de ontwerpen die Dibbets voor Blois had gemaakt, het licht van zijn ramen zou maar al te goed passen in het donkere kerkje van Wijlre. Ondanks tegenwerking van diverse kanten, zoals het bisdom, kreeg Crutzen het voor elkaar. De kerk werd opgeknapt, en Dibbets zorgde voor het glasin-lood. Drie jaar lang stonden de betonmolens in de kerk, maar het was het meer dan waard, zegt Crutzen. “Door de nieuwe ramen was het licht bij elk weertype anders. Het was een grandioze sacrale ruimte geworden, ik zong weer met

14

plezier uit mijn brevier.” Maar veel parochianen voelden zich verblind door de helderheid van de nieuwe ramen. Dibbets: “Gekankerd dat ze hebben! Mijn God, wat is dat een vervelend stel mensen daar. Stank voor dank kregen we.” Behalve van de plaatselijke ‘kasteelheer’ en kunstverzamelaar Jo Eyck, die Crutzen op het spoor van Dibbets had gezet. Eind van het liedje was dat de pastoor werd weggepromoveerd; de ontwerpen voor de ramen van het priesterkoor zijn nooit uitgevoerd. Dibbets: “Daar zitten nog steeds de oude ramen. Ze zijn spuuglelijk en laten geen licht door.” Pastoor Crutzen werd door de bisschop overgeplaatst naar het nietige Ransdaal. Hij wil niet veel kwijt over die pijnlijke periode, ook omdat de gedwongen verhuizing goed uitpakte. “Wat een oord van verbanning had moeten zijn, werd een oase van rust en hartelijkheid.” In Ransdaal kon Crutzen zich uitleven in zijn oorspronkelijke vak van archivaris (“je eerste liefde vergeet je niet”) en tegelijkertijd verder gaan waar hij in Wijlre mee had moeten stoppen: het opknappen van de parochiekerk. Het kostte niet veel moeite ook hier Dibbets aan zijn zijde te krijgen. “We maken hier af wat in Wijlre nooit is voltooid”, zegt Dibbets. De Theresiakerk in Ransdaal stamt uit 1933 en is een ontwerp van architect Frits Peutz. Het is een zogenaamde ‘schuurkerk’, met een opvallend groot zadeldak op een houten constructie. De bouw kostte 90.000 gulden (41.000 euro), niet op te brengen voor een

Jan Dibbets: “Hoeveel zeg je? Nóg eens 25?”. foto Mark Kuipers

parochie van 800 zielen. Maar gemeenschapszin en zelfwerkzaamheid zijn goed ontwikkeld in Ransdaal. De kerk werd opgetrokken met door de parochianen zelf gehouwen Crauberger Steen. De kerktoren werd, tot woede van Peutz, met vier meter ingekort. Uiteindelijk is de kerk betaald uit leningen en giften. Na zijn aantreden in Ransdaal nam Crutzen de restauratie van het kerkdak ter hand met als belangrijk onderdeel het weghalen van de witte tempexplaten, waardoor de houten kerkzoldering weer zichtbaar werd. De klus werd geklaard door de parochianen. Crutzen: “Op een dag kwamen ze met een enorme ketel soep de kerk binnen. Ik vond dat ik niet kon achterblijven en heb toen enkele flessen Els en Bokma op het altaar van Sint Jozef gezet. Voor een keer moet dat kunnen. Jozef was per slot van rekening ook een handwerksman.” Door de ingrepen aan het dak en het glas-in-lood heeft de Theresiakerk een ander aanzien gekregen. De helderheid van

nieuwe ramen doet recht aan de soberheid van Peutz’ architectuur. Dibbets: ”Het is als bijou dat aan het geheel wordt toegevoegd.” Net als in Blois en Wijlre werkt Dibbets vanuit een grid van ruitjes waar gekleurde blokjes en rechthoeken in oplichten. Behalve de rozet in de toren zijn de afbeeldingen abstract en geometrisch. Maar daarmee niet betekenisloos. De in trio’s gegroepeerde ramen in de noorden de zuidgevel vergelijkt hij met een fuga, een meerstemmig stuk waarin het hoofdthema in minimale variaties steeds wordt herhaald. Het glas-in-lood in het middenschip geeft een vergelijkbaar effect omdat de gekleurde blokjes op elk raam een andere plaats innemen. ”De ramen lijken hetzelfde, maar zijn het niet”, zegt Dibbets. Iets wat in technische zin ook geldt voor het uit acht lagen opgebouwde ‘kleurloze’ glas dat hij gebruikte. Op de zuidgevel van de kerk koos hij voor een groenige menging om het warme licht aan die kant wat af te koelen. De ramen in de noordgevel hebben een rode menging die het kille


Siciliaanse notities

“Ik kon toen niet achterblijven en heb enkele flessen Els en Bokma op het altaar van Sint Jozef gezet.” licht aan die zijde opwarmt. Het is een subtiel spel met licht dat met het blote oog bijna niet te vangen is. De fascinatie voor licht stamt uit zijn jeugd, toen hij met zijn vader naar het Rijksmuseum ging. Eigenlijk om Rembrandt te zien, maar de kleine Dibbets kon zijn ogen niet afhouden van het werk van Pieter Jansz Saenredam, de eerste schilder die kerkinterieurs tot thema verhief. “Net als bij Vermeer gebeurt bij Saenredam iets met het licht. Bij Rembrandt natuurlijk ook, maar daar is het licht gedramatiseerd. Daar heeft het een psychologisch effect, daar val ik niet voor. Bij Vermeer en Saenredam is het licht kaal en hard.” Iets wat de modernist Dibbets veel beter bevalt, getuige zijn beroemde perspectiefcorrecties met foto’s en tekeningen, te zien in musea over de hele wereld, waarin hij ook de manipulatieve kant van het licht behandelt. Het ruitjesgrid dat hij sinds Blois hanteert, lijkt in vergelijking met het traditionele veelvormige glas-in-lood een beperking. Niet voor Dibbets. “Je kunt zelfs een schaap maken zonder van die structuur af te wijken. Het blijft heel minimaal,

en dat is de bedoeling.” Tot schaapjes heeft Dibbets zich in Ransdaal niet laten verleiden. “Het is ‘kill your darlings first’, hier nog meer dan in Blois.” In Wijlre en Ransdaal zijn Dibbets’ ramen allengs minimalistischer geworden, en sensitiever, met steeds minder figuren en kleuren. Het Zuid-Limburgse licht kan volgens hem niet tippen aan het licht in Blois, met de zilveren weerspiegeling van de Loire. De klus in Ransdaal is nog niet ten einde. In het voorbijgaan, we lopen van de doopkapel naar de uitgang, brengt glazenier Ed Geraerts de kunstenaar een overzicht onder ogen met een inventarisatie. Er moeten nog 25 ramen worden ontworpen. Dibbets: “Hoeveel zeg je? Nóg eens 25?” Hij veinst verontwaardiging, dan plooit zich een brede grijns om zijn mond. “Als ik de spullen in mei maar in huis heb. Want dan vertrek ik naar Italië.” Dibbets woont afwisselend in Italië en Nederland, sinds ‘Blois’ kan hij niet meer zonder die afwisseling. Zijn vrees voor een terugval na de Franse megaklus werd bewaarheid. “Ik kwam in een zwart gat terecht. Tien jaar ben ik met Blois bezig geweest,

Ramen van Jan Dibbets in de kerk van Ransdaal . foto Zuiderlucht

15

Olijfolie

B Pastoor Crutzen. foto Mark Kuipers

ik was bijna vergeten hoe ik kunst moest maken. Schizofreen werd ik ervan. Dat heb ik opgelost door in Italië alleen glas-in-lood te ontwerpen. Van het paard van de kunst spring ik dan op de fiets van het glas-inlood, en omgekeerd.” Terug in de pastorie hoort pastoor Crutzen nauwelijks op van de rekensom van de glazenier. De jaarlijkse inkomsten van de parochie bedragen 15.000 euro, afkomstig van collectes. Vraag hem dus niet waar hij het geld vandaan haalt voor al dat glas-in-lood. Maar het lukt elke keer weer. “Kwaliteit betaalt zichzelf”, luidt zijn credo, aangevuld met de oudtestamentische spreuk ’Deus Providebit’: God zal erin voorzien.

ij een rondgang over het 3000 vierkante meter grote terrein rond ons huis kijken we met voldoening naar de twaalf olijfbomen die al vol kleine vruchten staan. Dat was verleden jaar overigens ook, maar toen viel de hoeveelheid olijfolie van zoveel bomen wat tegen. Dat kwam zo. Echte boeren hebben twaalf olijfbomen in een handomdraai gerooid: harkachtige stokken worden door de takken getrokken en de olijven vallen bij duizenden op de grond. Of de bomen worden met stokken geslagen, waarna de olijven in netten op de grond worden opgevangen. Onze Siciliaanse huisvriend Corrado pakte het anders aan. Hij heeft er een week over gedaan om alle olijven en olijfjes met de hand te plukken. Het zag er prachtig uit, al die bakken barstensvol olijven, zonder blaadjes of takjes. Op een zaterdagochtend in november togen we voor dag en dauw naar de olieperserij (oleificio is het prachtige Italiaanse woord daarvoor) van Rossolini. Het zag er al zwart van de boeren en vooral van de grote bakken olijven. Ik schreef me in bij een mevrouw, betaalde vijftig euro en wachtte keurig op mijn beurt. Bij het lezen van een groot bord met de melding dat partijen van minder dan 300 kilo niet geperst zouden worden, ging ik me wat ongemakkelijk voelen. Maar Corrado stelde me gerust: “Dat stelt niks voor. Daar houden ze zich hier niet aan.” Daarna heb ik hem urenlang niet meer gezien. Niet toen ik na zes uren wachten eens ging vragen wanneer ik eigenlijk aan de beurt was (“Och meneer, uw naam was zo moeilijk te schrijven, dus ik heb helemaal vergeten hem op de lijst te zetten’), niet toen de boeren begonnen te morren op het moment dat mijn naam uiteindelijk toch tussen andere namen werd ingevoerd, niet toen mijn olijven gewogen werden en er niet meer dan 255 kilo in de bak bleek te zitten, niet toen ik vervolgens hele discussies moest voeren om mijn olijven toch geperst te krijgen. “Probeer maar 45 kilo van iemand anders te kopen”, zei de mevrouw van de perserij. Maar niemand wilde verkopen. Zij: “Dan moet je de prijs betalen van een persing van 300 kilo en dat is 35 euro”. Dat deed ik maar, in de veronderstelling dat ik uit 255 kilo olijven ongeveer 25 liter prachtige olijfolie zou krijgen. Pas toen bleek dat er maar twaalf liter olijfolie uit die 255 kilo olijven kwam, dook Corrado weer op. “Ze hebben de zaak geflest en olie achter gehouden”, zei hij. “Dat durven ze bij die grote jongens met duizenden kilo’s olijven niet te doen. We komen hier nooit meer terug!” En ik? Ik ben op een van de boeren afgestapt die net klaar was met persen. Ik kocht bij hem voor 125 euro een kan van 25 liter, gaf de helft aan Corrado (het loon van de plukker) en reed bij invallende duisternis naar huis. Natuurlijk mag Corrado eind van dit jaar weer de olijven komen plukken, want we houden van onze Corrado. Want zeg nou zelf, wie kan er ondanks deze kleine tegenvaller zeggen: we koken met onze eigen olijfolie, we trekken sliertjes eigen olijfolie over ons brood, we besprenkelen de sla met onze eigen olijfolie en we doen af en toe een litertje eigen olijfolie cadeau aan vrienden? Wij, wij kunnen dat zeggen. Heerlijk! PIETER BEEK


station

zuiderlucht

Tobias Duysens (1977) Objects trouvés

Station Zuiderlucht In de vierde aflevering van Station Zuiderlucht, halteplaats voor jonge kunstenaars en vormgevers, aandacht voor Tobias Duysens. Het werk Het huis en de maan wordt per opbod verkocht op www.zuiderlucht.eu Klikken op de button ‘Station Zuiderlucht’. Namen van bieders worden niet bekendgemaakt, wel de hoogte van het laatst geboden bedrag. De bieding begint bij 800 euro. Werk van Tobias Duysens is als presentatie van Station Zuiderlucht te zien in Galerie Stevens in Maastricht (april) en galerie New Untitled in Venlo (mei).

“In mijn werk ben ik op zoek naar verhalen. Theatrale miniaturen noem ik ze. Assemblages kan ook. De materialen zijn vaak afgedankt en ‘vergeten’. Oud hout, metaal en zelfs plastics worden in de beelden verwerkt vanuit het idee van de ‘objets trouvés’. Deze objecten worden met elkaar gecombineerd waardoor nieuwe beelden ontstaan. Verstilde beelden uit een ver verleden gaan als een eigen voorstelling spelen in het hoofd van de toeschouwer. Als scènes in een theaterstuk. Hier ligt de relatie met mijn dagelijkse werk: het ontwerpen van toneelbeelden en decors, en ontstaat een eigen vormentaal. In mijn leven, en dus ook in mijn werk, speelt humor een belangrijke rol.”

2003

afgestudeerd

‘Het huis en de maan’

‘Station Zuiderlucht’ wordt ondersteund door Amacura Sittard-Geleen, Galerie New Untitled Venlo, Galerie Stevens Maastricht, Huis voor de Kunsten Limburg, Océ Kunstbezit, Servatius en Unlimited.DSM.

Academie

Beeldende Kunsten Maastricht, Theatervormgeving | 2003 expositie in voormalige Lumière bioscoop, Rotterdam | 2005 expositie ‘Afgezaagd en vastgeroest’, Galerie Rob van Rijn, Maastricht | 2007 expositie ‘Huis van verbeelding’, Theater aan het Vrijthof, Maastricht ‘Lavabo’

16

‘Opscheppers’ (detail)


Wie snijdt de taart aan? Een van de acht toneelgezelschappen uit de Cultuurnota van minister Plasterk heeft het zuiden als werkterrein. De voorgenomen fusie tussen Het Vervolg en Els Inc. Geldt als eerste aanzet, maar hoe nu verder? In Maastricht denkt met daar anders over dan in Heerlen. “Mijn handen jeuken om diep de provincie in te gaan, mooie verhalen op te dissen en daar toegankelijke voorstellingen mee te maken.” door Annette Embrechts

A

lle betrokkenen zijn het over eens: dat grote theaterbrandpunt in de zuidelijke regio moet er komen. ‘Het achtste stadsgezelschap’, zoals de Raad voor Cultuur en minister Plasterk het noemen in de Cultuurnota 2009-2012. Een gezelschap dat jonge en ervaren makers aan zich bindt, dat talenten van de academie tijdig oppikt, dat landelijk opvalt en verhalen uit de streek ombouwt tot spannende voorstellingen en dat de band met het regionale publiek flink aantrekt. De grote vraag is echter nu: wortelt dat gezelschap straks automatisch in Maastricht, omdat daar Het Vervolg resideert, de Toneelacademie huist en de langste opvoeringsgeschiedenis ligt, of kan Parkstad Theaters in de voormalige mijnstreek ook een concrete rol spelen als deel van de thuisbasis? Directeur Bas Schoonderwoerd van Parkstad Theaters vindt het gelegitimeerd dat “een deel van de koek” naar Parkstad komt: “Ik heb hier een grote en hongerige bevolking, fantastische faciliteiten en multiflexibele zalen. Maar ik heb geen kunstenaars.” Het steekt hem dat van alle rijksgelden voor cultuur ruim 27 miljoen euro naar Maastricht gaat en krap 700.000 euro naar Parkstad

Limburg en Sittard-Geleen. Hij rekent graag voor hoeveel inwoners Maastricht in de schaal legt (114.000) tegenover Parkstad Limburg (336.000) en Sittard-Geleen (104.000): “In Parkstad Limburg, de vijfde stad van Nederland, wordt geen professioneel theater met landelijke allure gemaakt!” Volgens Schoonderwoerd hebben kunstenaars zich vanaf medio jaren tachtig steeds verder losgezongen van de culturele context waarin ze opereren, mede door toedoen van het veranderende subsidiebestel. “De autonomie van de kunstenaar heeft te lang voorop gestaan. Ze kregen geld voor hun plannen zonder dat zeker was dat theaters in de regio de resultaten van die plannen ook zouden programmeren.” Schoonderwoerd pleit er voor dat aanvragers voor rijksgelden minstens drie kompanen (lees: theaterdirecteuren of programmeurs) uit de regio zoeken die hun subsidieaanvraag ondersteunen. Hij had graag gezien dat de twee beoogde artistiek leiders van het stadsof regiogezelschap (Hans Trentelman van Het Vervolg en Arie de Mol van fusiepartner Els Inc.), zich nu al zouden vastleggen om bijvoorbeeld lijsttoneelvoorstellingen in zijn theater te komen maken. “Dat is wat anders dan hier in première gaan of een aantal avonden spelen. Als makers hier aan het werk zijn, kunnen schoolkinderen repetities

17

Martin de Smet en Roos ten Hooven in ‘Biedermann en brandstichters’ uit 2006 door Het Vervolg, geregisseerd door Arie de Mol van Els Inc. foto Leo van Velzen

bezoeken en liefhebbers achter de schermen kijken. Dat zorgt voor veel extra culturele dynamiek.” Guido Wevers, directeur van Theater aan het Vrijthof, wil zijn gepassioneerde collega zeker niet afvallen: “We moeten vooral samenwerken om zo veel mogelijk gedaan te krijgen. Er valt alleen maar cultuur te winnen.” Tegelijkertijd verschilt hij fundamenteel van visie met Schoonderwoerd: “Kunstenaars moet je nestelen in hun natuurlijke biotoop en dat is Maastricht, vanwege de traditie van Het Vervolg en vanwege de aanwezigheid van de Toneelacademie. Heerlen moet niet azen op hetgeen hier al is. Parkstad moet zelf op zoek gaan naar wat er borrelt onder de oppervlakte van zijn eigen urbane, industriële cultuur, en dat op een onverwachte manier articuleren. Vervolgens moet je kunstenaars verleiden daarmee aan de slag te gaan en onverwachte dingen te komen doen. Dit gaat niet om een bestuurlijk proces maar om een artistiek proces dat in die regio de kans moet krijgen. Ik weiger

in kwantitatieve aantallen te denken waarin je vastlegt welke kunstenaar wat met wie en waar moet maken.’ Schoonderwoerd vindt dat Wevers gemakkelijk heeft praten: “Hij heeft de koek. Het is lekker warm in een bestaand nest.” Wevers vindt dat Schoonderwoerd niet zou moeten azen op de taart in Maastricht maar zelf nieuwe broodjes zou moeten bakken. In ieder geval voelen ze allebei het begin van een culturele lente in Heerlen, mede door de nieuwe mogelijkheden van de schouwburg en de ambities van Stijn Huijts, de nieuwe directeur van het Glaspaleis in Heerlen. Arie de Mol, nu nog artistiek leider van Els Inc, maar straks met een deel van zijn ploeg partner van Het Vervolg in het nieuwe stadsgezelschap, ziet de plannen zeker breder dan alleen Maastricht. “We willen connecties in de hele regio, in Heerlen en Venlo maar ook in Aken, Luik en Hasselt. Bovendien moet ook de landelijke allure blijven. Voor dat je het weet is het

alleen voor de regio. Mijn handen jeuken om diep de provincie in te gaan, mooie verhalen op te dissen en daar toegankelijke voorstellingen mee te maken, waarmee ik niet ‘braaf’ bedoel maar ‘niet boven het publiek verheven”. Per idee en concept moet je kijken waar die het beste kunnen worden gerealiseerd. De roem van de nieuwe middenzaal in Heerlen is mij wel al ter ore gekomen.’ Brigitte van Eck, zakelijk leidster van Het Vervolg, verzekert Schoonderwoerd dat ze zeker ook in de toekomst met Parkstad Theaters zullen blijven samenwerken. De Mol is al aan het graven in Glück Auf, een bestaand stuk van Herman Heijermans over de mijnen. Wel wil hij straks graag op fietsafstand wonen van Maastricht, maar dat mag best landelijk, tussen Heerlen en het Vrijthof in. Nu vindt hij het vooral belangrijk dat alle betrokkenen consequent spreken over één van de acht stadsgezelschappen in plaats van het achtste stadsgezelschap: “Om te voorkomen dat we als Calimero achteraan komen. Onze plannen in Limburg zijn ambitieus.”


Limburgs Museum Venlo

Kasteel Hoensbroek

Museum Het Domein Sittard

Museum van Bommel van Dam Venlo

Thermenmuseum Heerlen

Bonnefantenmuseum Maastricht

• Limburgs Museum

Tijdens het museumweekend: Het uur van de waar-

tijdens het museumweekend gratis toegankelijk Keulsepoort 5, Venlo T 077-3522152 www.limburgsmuseum.nl open: di t/m zo 11-17 Tentoonstellingen: Neanderthalers in Europa, Henri Jonas-zijn muzen en demonen, Religieus erfgoed in Limburg gefotografeerd door Loek Tangel, jubileumexpositie Vrienden van het Limburgs Museum. Tijdens het Museumweekend zijn er voor de jeugd speciale activiteiten in de expositie Neanderthalers in Europa. Verder organiseert het museum rondleidingen in de vaste presentaties en een doorlopend filmprogramma.

• Stedelijk Museum Roermond

tijdens het museumweekend gratis toegankelijk Andersonweg 4, Roermond T 0475-333496 www.museum.roermond.nl open: di t/m vrij 11–17 za en zo 14 – 17 Tentoonstellingen: Het volk van Luyten, schilderijen tussen adel en arbeiders (tot en met 25 mei) en Decoratie ontketent decoratie, leerlingen BC Broekhin interpreteren Pierre Cuypers (tot en met 6 april). Tijdens het museumweekend: Onder het motto Een waarheid als een (kunst)koe kunt u de waarheid over het museum ontdekken en met de prijsvraag meedingen naar een prachtige kunstkoe. Gratis rondleidingen op zondag brengen allerhande (on)waarheden over het museum aan het licht.

• Stadsgalerij Heerlen

tijdens het museumweekend gratis toegankelijk Glaspaleis, Bongerd 18, Heerlen T 045- 5772210 www.stadsgalerijheerlen.nl open: di t/m vr 11 – 17, do 11 – 20 za, zo, feestdagen 1 3 – 17 tijdens museumweekend geopend van 11 – 17 Tentoonstellingen: Visual Moods en installatie Tenslotte. Hondevoer van de jonge kunstenaar Martina Florians, tot en met 6 april

18

heid: een interactieve kennismaking met de collectie (za & zo 12u); museumspel: leert je speels te kijken naar kunst (za de hele dag behalve tussen 12-13); muziek: Ensemble 88 treedt zondagmiddag op ter gelegenheid van het Charles Hennen Concours; jonge bezoekers kunnen een eigen versie van een schilderij knutselen; catalogi uit voorraad worden verkocht per pond of win een prachtig boekenpakket.

• Kasteel Hoensbroek

tijdens het museumweekend betaalt iedereen de prijs van een kinderkaartje € 3,95 Klinkertstraat 118, Hoensbroek T 045 - 522 7272 www.kasteelhoensbroek.nl elke dag open van 10 – 17.30

Tijdens het museumweekend en iedere andere dag: een kasteelbelevenis voor jong en oud, zoek de Geheime Kamer waar het licht dimt en het verhaal begint, beklim de Middeleeuwse toren mét griezelkerker, waan je in een andere tijd in de prachtige balzaal of doe de KaSpeelTocht met het hele gezin.

• Thermenmuseum

tijdens het museumweekend 4 euro entree

Stedelijk Museum Roermond

Stadsgalerij Heerlen

Tentoonstellingen: Kati Heck Bonzenspeck und Prollge-

habe (vanaf 5 april), op de afdeling Historie & Archeologie het “vernieuwde” tijdpad en de tentoonstelling Tabee Tabak. Tijdens het museumweekend: Overal in het museum staan wetenswaardigheden vermeld over de presentaties, waar of niet waar! In spelvorm en op verschillende niveaus: er zal in ieder geval een dosis leugens zitten in dit weekend!

• Museum van Bommel van Dam tijdens het museumweekend gratis toegankelijk

Deken van Oppensingel 6, Venlo T 077 – 351 34 57 www.vanbommelvandam.nl open: di t/m zo van 11 – 17 Tentoonstellingen: Hans Klein Hofmeijer Ochtendlicht, Marcel Berlanger Glaukopos en zaterdag om 12 uur de opening van Jef Diederen – Werken uit de museale collectie Tijdens het museumweekend: Kunstboekenmarkt met scherp geprijsde recente kunstboeken en catalogi, ga in gesprek met kunstenaar Hans Klein Hofmeijer en museumdirecteur Rick Vercauteren en ervaar, hoeveel verschillende waarheden rond een schilderij ‘waar’ kunnen zijn (za 14-15u en zo 13-14u), luister naar een bijzonder concert van Bart van Dongen m.m.v. het Nederlands Vocaal Laboratorium waarin je niet weet wat je hoort onder de titel De man, de vlag en de zanger (zon 15-16u).

Coriovallumstraat 9, Heerlen T 045 560 51 00 www.thermenmuseum.nl open: di t/m vr 10 – 17, za & zo 12 – 17

• Bonnefantenmuseum

Waan jezelf in de Romeinse tijd en proef de sfeer van 2000 jaar geleden! Dat is de belevenis die het Thermenmuseum Heerlen biedt. Bewonder de unieke opgraving van het gigantische badhuis. Aanschouw de eeuwen oude ‘Askist van Bocholtz’ met meer dan 50 unieke grafgiften en neem deel aan een Romeinse speurtocht.

Avenue Céramique 250, Maastricht T 043 3290190 www.bonnefanten.nl open: di t/m zo 11 – 17 Tentoonstellingen: Palazzo: het verzamelen van VroegItaliaanse kunst in Nederland, Tal R: The Sum, Prospect Park III: Fransje Killaars, Shoeshine & Chocolate Bar en andere bewegende beelden uit de collectie. Tijdens het museumweekend: onder het motto ‘de waarheid van de kunst’: lezingen, voordrachten en speurtochten (vanaf 7 jaar). Masterstudenten van de Universiteit Maastricht verzorgen drie rondleidingen over het thema kunst en waarheid en er zijn interessante voordrachten van filosofen, letterkundigen en filmdeskundigen (Patricia de Martelaere, Jeroen Linssen en Sander Blom).

Tijdens het museumweekend en iedere andere dag:

• Museum Het Domein Sittard

tijdens het museumweekend gratis toegankelijk Kapittelstraat 6, Sittard T 046 4513460 www.hetdomein.nl open: di t/m zo 11-17

tijdens het museumweekend gratis toegankelijk


Het groot verdriet dat België heet Vorige maand, exact 25 jaar na het verschijnen van ‘Het verdriet van België’ overleed Hugo Claus (1929-2008). De Belgische essayist Paul Depondt blikt terug op de ontstaansgeschiedenis van Claus’ magnum opus en de haat-liefde verhouding met zijn geboorteland. “Ik druk erop dat ik een Belg ben, ik wil een lid zijn van die paria-nationaliteit, uitgelachen door de Fransen en minachtend bekeken door de Nederlanders.” Hugo Claus in 1983 in café Groeninghe in Kortrijk, geïnterviewd door Cees Nooteboom. foto Eddy Posthuma de Boer

door Paul Depondt

“W

eet je waarom ik uit België weggegaan ben?”, antwoordde Hugo Claus op een vraag van De Vlaamse Elsevier in 1973 – tien jaar voor het verschijnen van zijn magnum opus Het verdriet van België. “Uit liefde voor mijn land. Je kunt het beter bekijken als je er afstand van neemt.” Hij vertelde het blad dat hij werkte aan een grote Belgische familieroman, “zoiets als En eeuwig zingen de bossen of Winden waaien over de rotsen”. Daar heb je afstand voor nodig. “James Joyce schreef ook over Dublin toen hij in Triëst woonde”, zei Claus. “Mijn vader was de oudste van zestien kinderen en mijn moeder komt uit een gezin van twaalf kinderen. Twaalf en zestien is achtentwintig ooms en tantes, die allemaal getrouwd zijn en ook weer kinderen hebben. Ik heb nog regelmatig contact met ze en de roman zal zich in heel België afspelen. Iedere Belg

kan er zich in terugvinden. Hoe lang ik erover zal doen, weet ik nog niet. Ik weet nooit iets van tevoren.” Vijfentwintig jaar geleden, op 31 december 1982, bezorgde Hugo Claus het met kroontjespen geschreven manuscript van Het verdriet van België aan zijn uitgever in Amsterdam. Iets meer dan drie maanden later lag het boek al in de winkelschappen. Al veel eerder dan in 1973 zei Claus in een gesprek met Jan Verdonck van het net als De Vlaamse Elsevier inmiddels opgedoekte weekblad De Nieuwe Linie dat hij ondanks De verwondering – zijn door velen bejubelde roman die speelt in de oorlogsjaren – “zichzelf nog verschillende keren zou overtreffen”. Twintig jaar heeft hij in interviews regelmatig allusie gemaakt op zijn ‘grote boek’. Het verdriet van België was wellicht het meest aangekondigde boek in de Nederlandse letteren, en zo ontstond een soort

19

‘zenuwachtige nieuwsgierigheid’ naar Claus’ meesterwerk. Tien jaar heeft hij met tussenpozen aan de roman gewerkt. In notitieboekjes, die hij tijdens het schrijven bijhield, noteerde Claus al zijn bruikbare herinneringen en invallen, zijn voornemens en plannen, de namen en karaktertrekken van zijn personages. Hij maakte notities over boeken die hij voor zijn roman las, hij bracht zijn verhaal in tekeningetjes en schetsjes in kaart, becommentarieerde de vorderingen en als een strenge boekhouder notuleerde hij zelfs dagelijks het precieze aantal woorden en regels dat hij had geschreven. De eerste versie van het boek, waar hij al vier jaar aan gewerkt had, heeft hij naar eigen zeggen “met een lekker autodestructief gebaar verbrand”. Toen het boek verscheen, zei Claus dat hij die eerste versie “na een klinische leesbeurt” heeft vernietigd, “uiteraard in aanwezigheid

van enkele vrienden om deze ceremonie de nodige luister bij te zetten”. Maar hij had, voegde hij er aan toe, “als de kruidenier die elke schrijver is” vooraf de beste fragmenten weggeborgen om ze later nog eens te gebruiken. Claus is toen aan de hand van zijn notitieschriftjes haast helemaal opnieuw begonnen. Het werd uiteindelijk een kloek boek, in druk 774 pagina’s, waarin – anders dan in het eerste voltooide manuscript – het fabuleren en de verbeelding een nog veel grotere plaats kregen. Het zou “een boek worden over het leven in Vlaanderen zoals ik dat gekend heb”, zei Claus toen hij aan Het verdriet begon, “maar zoals het nu niet meer bestaat”. Het is een roman die niet alleen de Werdegang in kaart brengt van een jongen – Louis Seynaeve – die schrijver zal worden, maar ook een beeld geeft van de politieke verhoudingen in België tijdens de Tweede

Wereldoorlog. Je kunt het boek lezen als een Bildungsroman over het aankomend schrijverstalent van de kleine Louis, als een min of meer autobiografische familiegeschiedenis of een sociale roman over de ‘Kortrijkse commerçanten’, als een veelkantig en fragmentarisch boek over het schrijven, of als een zedenschets van “het labyrint dat België heet”. Maar het boek is toch vooral de historie van die Werdegang. Claus zelf heeft het altijd betreurd dat sommige recensenten meer oog hadden voor ‘de schildering van Vlaanderen’ dan voor het ontluikende schrijverschap van Louis. De titel van het boek werd algauw een veel gehanteerde krantenkop, en vermoedelijk ook nu weer in 2008, door de rommelige politieke toestand in België. Ook twintig, vijfentwintig jaar geleden was het er een zooitje. De titel leende zich dan ook uitstekend


“Vlaanderen, dat is mijn taal, mijn aard, mijn perversiteiten, frustraties, wortels, haatliefde.” galerie dis

Omslag van de eerste druk uit 1983

voor krantenstukken en commentaren over de nakende boedelscheiding van België tijdens de onderhandelingen over opeenvolgende staatshervormingen. Later, toen de affaire Dutroux speelde en het land in de greep was van seksschandalen en andere kommer en kwel, werd de uitdrukking ‘het verdriet van België’ weer maar eens een kop waar je het hele verhaal kon aan ophangen. Toen het boek in maart 1983 verscheen, ging dat gepaard met een nooit geziene mediahype. Het was voorpaginanieuws, in alle kranten en weekbladen verschenen interviews, Claus was voortdurend op radio en televisie, en maakte een slopende promotietournee door de Lage Landen. Ik herinner mij nog goed de avond in de Hotsy Totsy, de Gentse nachtclub van Claus’ broer Guido, waar het boek werd voorgesteld. Er werd gezongen, er waren toespraakjes, er werd vooral ook flink wat drank ingenomen. Die dag heb ik de schrijver, met een paar collega’s, in zijn huis in Gent geïnterviewd voor de Vlaamse televisie. Bij het verschijnen van het boek zond de BRT – wat nu de VRT is – het interview uit, een uur met Claus over het schrijven van zijn grote

Belgische epos. Ik herinner mij hoe hij ons na het gesprek zegende, zoals een priester, maar dat fragment is er – geloof ik – naderhand uit weggeknipt. In elk geval: het boek stond er meteen. De kritieken waren lovend, behalve in de katholieke krant De Standaard die het meesterwerk geen zegen gaf. In de recensie werd het een ‘flutboek’ genoemd ‘dat beter kon worden teruggebracht naar iets van honderd pagina’s en dan nog …’ Intussen is het boek in twintig talen vertaald, ook in het Chinees, en is het in 1994 door Claude Goretta verfilmd. The Independent vergeleek het boek met A Portrait of the Artist as a Young Man, maar dan op de schaal van Ulysses, die andere klassieker van James Joyce. In april 1983 trokken Claus en zijn goede vriend Cees Nooteboom twee dagen lang door Vlaanderen, het decor van het boek, voor een zesdelig radioprogramma over Het verdriet van België. Het was een soort marathongesprek, elk met een microfoon in de hand, in het Kortrijkse café Groeninghe, bij een van de huizen van zijn vader, voor de poort van het Institut Saint-Joseph, de kostschool van Claus, en bij het standbeeld van de dichter Guido Gezelle. Het Walle uit Het verdriet is eigenlijk de naam van een oude wijk van Kortrijk. Walle is wat het mythische Macondo was voor Gabriel García Márquez of de West Country voor Thomas Hardy: een decor voor hun romans. Claus haalt alle zetstukken uit dat Clausland, verandert namen, jongleert met zijn herinneringen aan vroeger. Eerder dan een panorama van de streek waarin hij is opgegroeid, een literaire topografie, is het boek vooral een portrettering van een zeer herkenbare mentaliteit: het is, zei hij zelf, “enerzijds een ode aan de manier waarop mensen overleven, anderzijds ook een heel bittere kritiek op

20

het feit dat ze toch overleven, wat men ze ook aandoet”. Het is één van Claus’ thema’s: de Vlamingen zijn volmaakt gelukkig “en dat is wat ik hun verwijt”. Hij heeft evenwel geen uitgesproken hekel aan Vlaanderen, verduidelijkte hij in Elseviers Magazine toen het boek pas was verschenen, anders had hij het niet gemaakt. “Vlaanderen, dat is mijn taal, mijn aard, mijn perversiteiten, frustraties, wortels, haatliefde. Een personele binding, noemen ze dat. Je zult er maar mee zitten – en de Vlamingen zitten met mij. Het verdriet van België, in levenden lijve.” Het is een anekdotisch,

grappig en soms ook grotesk boek. Ik ken dat WestVlaanderen van Claus heel goed, omdat ik er ben opgegroeid, ik herken het decor van dat mythische Walle. Maar meer nog dan dat decor – het Texas van Vlaanderen – herken ik vooral die Kortrijkse mentaliteit van de ‘commerçant’, de koopmansgeest van de ‘Kortrijkzanen’. Het boek speelt grotendeels in de oorlogsjaren, tussen 1939 en 1947. Claus zinspeelt, met de nodige distantie, op zijn eigen privé-mythologie die diep geworteld zit in de katholiekflamingantische mythes. Het boek is opgedeeld in twee delen: in het eerste deel, Het verdriet,

dat gaat over het verblijf van de kleine Louis Seynaeve in het nonneninternaat, wordt de wereld bekeken vanuit de kinderogen van dat ‘stuk verdriet’ Louis; in het tweede, Van België, verandert de toon en wordt de familiekroniek ook realistischer. Dat tweede galeriedeel disis eigenlijk een in 1947 door Louis Seynaeve geschreven novelle – nu ja, bijna al een roman van 288 pagina’s – die de vroegrijpe jongen heeft ingestuurd voor een literaire wedstrijd van de krant Het Laatste Nieuws. Het is opmerkelijk hoe Claus voor elk deel een eigen toon heeft gevonden, een eigen stijl, zelfs een eigen woordenschat. Het

ronald van

ronald van

De Belforttoren in Kortrijk. foto Toerisme Kortrijk


Le Sacre du Printemps StravinSky

Ed Spanjaard dirigent Barbara Hannigan sopraan i.s.m. Maastrichts Conservatorium Vrijdag 25 april Heerlen | Theater Heerlen 20.00 uur | ` 30 | T 045 5716607 | www.parkstadlimburgtheaters.nl Zaterdag 26 april Maastricht | Theater aan het Vrijthof 20.15 uur | ` 30 | T 043 3505555 | www.theateraanhetvrijthof.nl www.limburgssymfonieorkest.nl

2008: het jaar van Claus Naar aanleiding van 25 jaar Het verdriet van België verscheen bij de Bezige Bij een gebonden, goedkope heruitgave van Claus’ grote roman. Voor het Antwerpse stadstheater Het Toneelhuis regisseert Guy Cassiers een bewerking van de romans De geruchten en Onvoltooid verleden. Journalist Mark Schaevers en acteur Josse De Pauw schreven de monoloog De versie Claus, een voor toneel bewerkte keuze uit de vele interviews die Claus gaf. ‘Behoud de begeerte’ organiseert onder de titel Een verloren werk van Claus een avond over een ontbrekend hoofdstuk van Het verdriet van België dat zich in een koffer bevond die de schrijver lang geleden kwijt raakte. Daarvoor schreven enkele gerenommeerde Vlaamse auteurs hún versie van dat verloren hoofdstuk, als eerbetoon aan het meesterwerk van Claus.

boek wordt, naarmate je vordert, steeds meer een spiegelpaleis, tegelijk een ‘mythologisering’ en een ‘demythologisering’ van Claus’ schrijverschap. Op den duur, nadat hij beseft dat het allemaal nog niet zo goed op het papier is uitgetekend, herschrijft Louis zijn novelle en pent de eerste zin van Het verdriet van België neer. De anekdotiek in het boek versterkt het verhaal van de aankomende schrijver Louis. Zo moet je – of liever: zo kun je – het boek lezen: het is de geschiedenis van het ontluikende schrijverschap dat zich met veel moeite en soms wel eens krampachtig ontworstelt aan de versmachtende tijdsgeest van het naoorlogse Vlaanderen. Claus trekt zich als het ware uit het katholiek-flamingantische moeras. Dát is de essentie van het verdriet, het is geen roman over het zwabberende België, ook al heeft de schrijver – dat kun je niet ontkennen - met tientallen door elkaar verhaspelde feitjes en verzinsels een magistraal portret gemaakt van het Vlaanderen van zijn jeugd.

Je leest zo vaak die zinsnede ‘het verdriet van België’ omwille van de sentimenten die meespelen in het boek, ook nu weer, nu het land versukkelt en dreigt uiteen te vallen. België leidt al langer aan het ‘splitsingssyndroom’. De Belgofoob Charles Baudelaire beschreef in 1864 al in de aantekeningen voor Pauvre Belgique, zijn venijnige smaadschrift tegen de Belgen, “hun voorliefde voor genootschappen, deelgenootschappen en kwartgenootschappen”. In België wordt alles opgesplitst, de boedel wordt verdeeld, het land wordt al sinds zijn ontstaan in 1830 “in stukken gehakt, verdeeld, overweldigd, overwonnen, geslagen en bestolen”. Ach België, ‘het is het land waar je doorheen komt als je naar Frankrijk gaat’, zei Henk Hofland ooit; “onze dikke grens met Frankrijk”, volgens Piet Grijs. Alsof het land geen bestaansreden heeft. Vroeg of laat, menen sommigen, valt het uiteen, zoals Tsjechië en Slowakije. Dan wordt de taalgrens een landsgrens. “De Belgen hebben

21

geen land”, luidt het bij Claus, LSO | ADV ZUIDERLUCHT MAART 20081 1 10-03-2008 10:19:14 “het is een bij elkaar geraapte gemaksoplossing, een privégrap van machthebbers. Om Frankrijk iets cadeau te doen en om Nederland iets te ontnemen.” Volgens Claus kun je het bestaan van een Belg op zichzelf al een identiteitscrisis noemen. Er zijn wel Belgen, maar het is geen volk. De Jaap van Zweden dirigent Belgische mentaliteit vindt Ed Spanjaard piano hij bekrompen. En toch: voor Mozart | Mahler 5 Vlaanderen heeft Claus een Vrijdag 30 mei Heerlen | Theater Heerlen groot gevoelen van tendresse, 20.00 uur | ` 30 | T 045 5716607 | www.parkstadlimburgtheaters.nl “en dan vooral voor de streek Zaterdag 31 mei Maastricht | Theater aan het Vrijthof 20.15 uur | ` 30 | T 043 3505555 | www.theateraanhetvrijthof.nl waarvan ik afkomstig ben”. Dat Vlaanderen heeft Claus www.limburgssymfonieorkest.nl in Het verdriet van België ‘verliteratuurd’ tot het Clausland dat Walle heet. Het is ook het LSO | ADV ZUIDERLUCHT MAART 20082 2 10-03-2008 10:19:14 decor van andere boeken van hem. De Geruchten speelt zich af in West-Vlaanderen, “gewoon omdat ik die streek het best ken”, zegt Claus. “Voor mij is het een mythisch landschap. Ik heb het iets makkelijker om mijn personages in dat kader te laten evolueren, dan bijvoorbeeld bij de Eskimo’s.” Junichi Hirokami dirigent Zuid-West-Vlaanderen, de streek Boris Belkin viool Bizet | Ravel | Tsjaikovski | Rachmaninov van Kortrijk, heeft hem altijd materiaal verschaft om over te Vrijdag 13 juni Maastricht | Theater aan het Vrijthof schrijven. “Ik schrijf met de melk 20.15 uur | ` 25 | T 043 3505555 | www.theateraanhetvrijthof.nl van mijn moeder”, aldus Claus. Zaterdag 14 juni Luik Salle Philharmonique Maar tegelijk kan hij dat ‘schone 18.30 uur | T 0032 42200000 Vlaanderen’ ook haten. In het www.limburgssymfonieorkest.nl weekblad Humo heeft hij zich een keer opgewonden toen hij in een of ander Vlaams blad de kop LSO | ADV ZUIDERLUCHT MAART 20083 3 OPENLUCHTCONCERTEN 2008 10-03-2008 10:19:16 ‘Hugo Claus, een psychopaat’ las. Dat was in 1962. Claus werd verweten dat hij Moeder Vlaanderen, “die de melk geeft aan haar zonen”, had verraden. De schrijver repliceerde: “Nee, de Vlamingen zijn een goed volk, een dom volk, maar ook een vreemd volk.” John Bröcheler | Jack Vinders De kleine Louis Seynaeve, die Daphne Ramakers | Frans Pollux schrijver wil worden, ontdekt in Nancy Deusings | Jan Stulen dirigent Het verdriet van België gaandetrance-dj Ron van den Beuken weg hoe vals en leugenachtig 27 juni Valkenburg | 28 juni Eijsden 29 juni Venray | 4 juli Montfort | 6 juli Arcen dát Vlaanderen kan zijn.

Van Zweden Spanjaard

TEMPERAMENT

][meed

Buiten

Paul Depondt is Belg, journalist, criticus en essayist en schrijft voor de Volkskrant.

Voor programma, lokaties en online entreebewijzen (` 5) www.limburgssymfonieorkest.nl

LSO | ADV ZUIDERLUCHT MAART 20084 4

10-03-2008 10:19:30


Podium

Zie ook de Agenda en www.zuiderlucht.eu

Heerlen

www.uitburo.nl/maastricht

poppodium NIEUWE NOR Vr 4 april | hiphop/pop | La Melodia is de nieuwste hiphop-sensatie uit Nederland. Voor fans van Pete Philly! – 21.00u. / € 8,-. Za 5 april | dance > balkan beats | De tweede editie van Balkanbende haalt de zigeuner in je boven – 22.00u. / € 3,50. Do 10 april | anders | Verhalen over het leven ‘on the road’ tijdens ‘Rock On Roll: The Stories’ – 21.00u. / € 5,-. Za 12 april | dance > dubstep | De nieuwste dance-rage heet dubstep, ons bijbehorende feest ‘Dubstance’ – 22.00u. / € 3,50. Do 17 april | rockabillypunk | Een explosieve live show van Mad Sin – 21.00u. / € 11,-. Vr 18 april | comics/folk | Jeffrey Lewis & The Jitters spelen nummers van de legendarische anarchistische punkband Crass als afsluiting van expositie ‘Hel’ van Marcel Ruijters – 21.00u. / € 8,-. Vr 25 april | pop | Alain Clark – uitverkocht. Vr 2 mei | nederhop | Extince: ‘Hitgevoelig als ABBA en flexibel als Barbapappa’ – 21.00u. / €12,-. Poppodium Nieuwe Nor - Pancratiusstraat 30 – Heerlen - www.nieuwenor.nl.

Maastricht

Venlo Poppodium Perron55 Venlo www.perron55.nl Vrijdag 4 april | Folk/Americana | CCC inc. – 21.30u, € 18 Zondag 6 april | Americana | Kimmie Rhodes – 20.30, € 12 Zondag 27 april | Pop voor Kids | Cowboy Billie Boem! – 15.00, € 8 www.perron55.nl

Domani Vr 11 april | serie jazzmuziek | Bert van den Brink, pianomuziek met diverse muzikale gasten, Winnaar van de Boy Edgar Jazzprijs – 20.15u Vr 18 april | serie oude muziek | Ensemble Mikado, Can she excuse…? Bijzondere uitvoering van consortliederen van Engelse Renaissance-componisten Voor meer informatie over het programma zie: www.domani-venlo.nl

Genk Cultuurcentrum Genk

Cultuurhuis AINSI Wo 2 april | theater | in deurdedeurdeur onderzoekt SKaGeN de wetten van de deurenkomedie 20.30u / €12,50 Za 5 april | dans | Ok-Ko Nelly Stair case is een toegankelijke en humoristische dansvoorstelling die zich afspeelt in het voorportaal van de hemel, door dansgezelschap LaMelis 20.30u / € 12,50 Zo 6 april | muziek | Chopin@delacroix, genie en natuur, een programma over muziek en kunst in de negentiende eeuw 15.00u / € 15,Za 19 april | dans | This, krachtige dansvoorstelling van Dylan Newcomb gebaseerd op het element aarde 20.30u / € 12,50 Zo 20 april | muziek | Jubileumconcert van Harmonie Sint Pieter 10.30u Vr 25 april | theater | Osama the Hero van De Queeste, toneelvoorstelling over de excentrieke 17-jarige Gary die een spreekbeurt houdt over een held van vandaag, met alle gevolgen van dien 20.30u / € 12.50 Reserveren: UITBalie +31(0)433505555 / www.uitbaliemaastricht.nl - www.gemaal.eu Lage Kanaaldijk 112-113 – Maastricht

Do 10 april | theater | Is.Man, Bostheaterproducties – Limburghal – 20.15u Vr 11 april | dans | Origine, Rigine idi Larbi Cherkaoui/ Toneelhuis/ Muziekcentrum de Bijloke Gent –– Limburghal – 20.15u Di 15 april | theater| Osama the hero, Theatermakershuis de Queeste - Limburghal – 20.15u Vr 18 april | comedy | Neje, Thomas Smith - Casino Modern – 20.15u Za 19 april |concert | Laïs – Casino Modern – 20.15 uur Wo 23 t/m 26 april | theatre | Soeur sourire, De Werf/Ciecelia –Limburghal – 20.15u Info en reserveringen: Cultuurcentrum Genk (B) – Dieplaan 2 – 3600 Genk (B) – T +32(0)89 65 38 70 – E [email protected] – W www.cultuurcentrumgenk.be

Het Huis van Bourgondië Vr 4 april | 6211| De laatste van dit seizoen! Een samenwerkingsverband van Het Huis van Bourgondië, Intro in situ, Marres en Lumiere. 20u00 Za 19 april | Simon says Blind Date-gastvoorstelling van Sarah Ringoet. 20u30 Wo 23 - 25 april | Jong Talent: Eva Knibbe en Hanna van Mourik Broekman. 20u30 Hoogfrankrijk 27, Maastricht. 043-3219960. www.huisvanbourgondie.nl

Intro • in situ, muziek en klank Wo 2 apr | Opening Film Festival |DAAU - 19.30u,Timmerfabriek Vr 4 apr | 6211 |vorm, klank, beeld en spel – 20.00u Vr 18 apr | Audioscoop met o.a. Legendary Pink Dots - 20.00u, werkplaats intro Zo 20 apr | Dada voor allen Ives Ensemble - 11.30u,Theater a/h vrijthof www.introinsitu.nl 043-3250511

KUMULUS – centrum voor kunsteducatie Vr 18 april | 125 jaar Muziekschool | Kumulus Night of the Proms Za 19 april | Lighthouse CD presentatie | 125 jaar Muziekschool Vr 25 april | Expositie | Talens Palet | Kumulus Herbenusstraat 19.30u 12 & 13 april | China Expo | Kumulus Valkenburg Kijk op www.kumulus.nl / www.125jaarmuziekschool.nl / www.lighthousemusic.nl

LUMIERE specials Wo 2 t/m zo 6 april | Film Festival Maastricht | Van 2 t/m 6 april vindt het grootste filmevenement van de regio Limburg weer plaats. Een kijkfestijn voor de cinefiele fijnproever, met een bonte mix van internationale topproducties, speciaal geïmporteerde films die nergens anders in Nederland te zien zijn, korte films en een speciale blik op vrouwelijke filmregisseurs. Meer informatie op www.lumiere.nl

Studium Generale www.SG.unimaas.nl Vr 4 april | Balkan Beat | Antwerp Gypsy Ska Orchestra – 21.15u Vanaf 10 april | lezingen, muziek, excursie | Tibetaans Boeddhisme Do 17 april | gesprek | Ziel in de stad! De Gregorio en De Klerk - 20.00u Vr 25 april | Avond van het Gesproken Woord | met: Loes Luca, Adriaan van Dis, Gerd Leers, Olga Zuiderhoek, Simon Vinkenoog e.v.a. – 20.15 u Meer informatie op www.SG.unimaas.nl

22

zuiderluchtgroot indd 1

12-03-2008 14:49:46


Het ontbreken van routine is een voordeel

perron poëzie

Opnieuw een dag Als alle licht zich spreidt, opnieuw een dag begint, geluid van ver, de wekker gaat, dan een wandelaar, doelgericht de Diepstraat in. Een bord wijst: ginds stroomt een rivier, krijgt men koffie, een veer legt aan. Hoe wolken zich verhangen naast een brug in de verte, er pruttelt traag een bootje op het water, het stottert, prevelt, dan ineens vooruit. En nooit dezelfde Maas, zoals zij haar gang steeds gaat in alle rust en hevigheid. Ach, de tijd is vluchtig, weifelt net als wij op welke wind de ganzen, in welke stroom de vissen gaan. Vraag het de veerman, hij weet de tol al duizendmaal betaald. Frans Budé Frans Budé (Maastricht, 1945) schreef een tiental dichtbundels. Meest recent zijn de novelle Afrit (2005) en de dichtbundel Blauwe rijst (2006). Nieuw werk is in voorbereiding. Zie ook: www.fransbude.nl Perron Poëzie wordt mede mogelijk gemaakt door Defauwes en

Het Maastrichtse symfonieorkest ArkA heeft voor zijn lustrumconcert cellist Pieter Wispelwey weten te strikken. Dirigente Manon Meijs: “Vijfennegentig procent van wat een orkest doet, komt door de dirigent. Ook de fouten!” door Duncan Liefferink

D

Zuiderlucht Cultuurreizen

Valencia Zuiderlucht Cultuurreizen organiseert ‘n vierdaagse groepsreis naar Valencia. De Maastrichtse architect Peter Claassens leidt u rond door Calatrava’s Stad van de Kunsten en de Wetenschap (foto), we bezoeken de bedreigde visserswijk en kunstenaarsenclave Cabanyel en nemen een kijkje in de in Spaanse Jugenstil opgetrokken Mercado Central, de grootste overdekte versmarkt van Europa. De in Valencia woonachtige kunstenares Monique Bastiaans leidt u rond door museum IVAM en we maken een uitstapje naar het atelier van de Iraaks-Nederlandse kunstenaar Saad Ali in Chiva. U overnacht in een door kunstenaars ingericht hostel. Vertrek op 10 oktober 2008. Kosten: 680 euro bij min. 20 deelnemers, incl. drie overnachtingen, transfers en twee maaltijden. Voor details en boekingsinformatie: www.zuiderlucht.eu/cultuurreizen

23

e muzikanten van het Maastrichtse symfonieorkest ArkA wrijven zich voltallig in de handen dat ze Pieter Wispelwey hebben weten te strikken voor een uitvoering van het Eerste Celloconcert van Sjostakovitsj. Behalve één van de meest vooraanstaande cellisten van Nederland is Wispelwey ook een van de meest eigenzinnige. Tijdens de spaarzame rustpunten in zijn internationale carrière treedt hij één, hooguit twee keer per jaar op met een amateur-orkest, meldt hij vanuit Dallas, waar hij optreedt tijdens een Amerikaanse tournee. Dat Wispelwey tijd maakt voor het jubilerende ArkA-orkest zegt veel over de kwaliteit die violiste en dirigente Manon Meijs in de afgelopen vijf jaar met het orkest heeft opgebouwd. “We zijn een amateur-orkest, maar we hebben wel ambities”, stelt Meijs. “Amateurs spelen vanuit het hart, veel meer dan beroepsmusici. Dat moeten ze vooral niet onderdrukken, maar ze moeten zich er wel van bewust zijn wát ze doen en waaróm ze het doen. Daar besteed ik veel aandacht aan.” Van Pieter Wispelwey komen vergelijkbare geluiden over het spelen met amateurs: “Het is

Het ArkA symfonieorkest met links, op viool, Manon Meijs. foto ArkA

anders in de zin dat als iets lukt er meer bevrediging is, soms gecombineerd met opluchting. Het ontbreken van routine kan een voordeel zijn. Het belangrijkste is dat door de liefde en toewijding de betekenis van de muziek er niet onder lijdt. Integendeel, de emoties kunnen extra hoog oplopen en daar gaat het toch uiteindelijk om. Het is eigenlijk altijd een groot plezier.” Een belangrijke sleutel tot het succes van ArkA is de repertoirekeuze. “Onder de blazers zit een aantal professionals en bijnaprofessionals”, zegt Meijs. “De strijkers zijn overwegend goede en zeer goede amateurs. Daar moet je rekening mee houden. Tegelijkertijd is het essentieel dat de orkestleden plezier in het spelen hebben en houden. De meesten doen het liefste het grote symfonische repertoire: Brahms, Bruckner, Mahler. De programmacommissie komt met de meest uiteenlopende suggesties, ik houd de speelbaarheid in de gaten. Er mag best eens iets mis gaan, maar het moet passabel blijven. De Negende van Sjostakovitsj, die we ook op het lustrumconcert spelen, is een goed voorbeeld. Het is een schitterend stuk, een echte Sjostakovitsj, grimmig en ironisch, met een diep dramatisch langzaam deel. Het eist in technisch opzicht veel van het orkest,

maar net iets minder dan de meeste andere symfonieën van Sjostakovitsj.” Meijs vindt het belangrijk dat het orkest daarnaast nu en dan oudere stukken speelt, bijvoorbeeld Bach of Mozart. Die muziek is veel doorzichtiger en kwetsbaarder: “Dat is heel goed voor de precisie en het samenspel van het orkest.” Behalve dirigent van ArkA en blazersensemble RAAK is Manon Meijs onder meer concertmeester (in deeltijd) van het Promenade Orkest. Ook speelt ze graag kamermuziek: “Bij kamermuziek ben je het meest direct met de muziek bezig. Bij het dirigeren gaat het natuurlijk ook om de muziek, maar er komen veel sociale vaardigheden bij kijken. Je moet zestig mensen zover zien te krijgen dat ze doen wat jij wilt. Ik ben altijd verbaasd over dirigenten die tegen het orkest mopperen ‘dat ze steeds langzamer spelen’. Dat doen ze zelf! Vijfennegentig procent van wat een orkest doet, komt door de dirigent, ook de fouten!”

Lustrumconcert ArkA Symfonie Orkest, op 20 april in het Theater aan het Vrijthof, met Pieter Wispelwey. Gespeeld worden werken van Sjostakovitsj, Rachmaninov en Copland. Aanvang 14.15 uur. www.arkasymfonieorkest.nl.


family affair

De zwarte inborst van Boris en Gé Titulaer

“Laten we eerlijk zijn”, zegt Boris als hij een poging doet zichzelf met zijn vader, de zanger Gé Titulaer, te vergelijken. “Ik heb aan Idols deel genomen. Dat zou hij nooit gedaan hebben. Nooit!” door Emile Hollman

‘K

eep the soul alive’ luidde het credo dat Boris te pas en te onpas door de microfoon schalde om zijn adrenalinehuishouding nog eens op te schudden. Een cocktail van talent, gedrevenheid, gevoel voor show en liefde voor de zwarte muziek maakten hem in 2004 in één klap beroemd toen hij de tweede editie van de populaire zangwedstrijd Idols won. Per limousine keerde hij in een triomftocht terug naar zijn geboortestad Venlo. In Maastricht kreeg hij van overheidswege eervolle versierselen opgespeld en de cd die Boris binnen twee weken produceerde, ging bijna 70.000 keer over de toonbank. De dagen bleken te kort en het hele showbizzapparaat draaide op volle toeren. “Ik had de knowledge niet om het spel mee te spelen”, blikt Boris Titulaer (Venlo, 1980) terug. “Als je echt hogerop wil komen moet je iedereen in de business hun credits gunnen. Ongetwijfeld had ik er commercieel nog meer uit kunnen halen, maar ik wilde mezelf niet verloochenen. Dat heb ik ook niet gedaan.” Vader Gé Titulaer (Venlo, 1948) en zoon Boris zijn deze avond samen gekomen in een restaurantje nabij het Conservatorium in Amsterdam waar senior twee dagen in de week zangles geeft. Boris woont tegenwoordig in Haarlem waar hij in zijn eigen studio doende is met zijn derde cd die vermoedelijk in het najaar zal verschijnen. Heeft Gé destijds zelf veel

last gehad van die hysterie rond zijn zoon? ,,Och, ze hebben hooguit ontdekt dat ik ook nog leefde”, zegt hij met gevoel voor understatement. Het succes van Boris had ook minder glinsterende kanten. Zo werd het gedonder met zijn muzikale vriend Gino Taihuttu breed uitgemeten en maakte Boris weinig vrienden in zijn geboortestad toen hij zich weinig vleiend uitliet over zijn voormalige soulmate, de in 2005 verongelukte pianist Glenn Corneille. Heeft Gé nooit de aanvechting gehad om in te grijpen? “Natuurlijk heb ik wel eens gedacht: verdomme hij laat zich uit de tent lokken en verleiden tot uitspraken, maar ik weet dat hij integer is en ervan leert. Ik heb nooit zo de neiging gehad om hem te bellen. Als Boris in de sores zit, belt hij mij. Het punt is dat ze een idol wilden die ze konden sturen. Maar Boris is eigenzinnig.” Dat heeft ie dan niet van een vreemde. Boris Titulaer moest nog geboren worden toen zijn vader Gé furore maakte met de groep Pat Cool die rockte met een stevige scheut jazz en die geen gitaristen telde maar wel twee toetsenisten. In populariteit benaderde de groep bands als Focus en Supersister. De dag dat Pat Cool sneefde door uiteenlopende ambities, betekende ook de opmaat naar een solocarrière. Gé’s eerste officiële soloplaat verscheen in 1980, het geboortejaar van Boris. Gé koos voor een repertoire dat in Nederland weinig populair was. Veel zwarte muziek, Al Jarreau, George Benson, Lou Rawls, maar ook Sinatra en andere grootheden uit de

24

foto’s Romy Finke

geschiedenis van het American Songbook. Hij heeft altijd heel steady zijn eigen weg bewandeld. Zich nooit laten opjagen door de showbizzindustrie. Boris: “Hij zegt wel altijd dat ik moet proberen niet te veel op hem te lijken; zelf schopte

hij natuurlijk ook altijd overal tegenaan. In zijn tijd was het zeer gebruikelijk om te playbacken, maar dat vertikte hij. Om die reden heeft hij heel veel televisieoptredens aan zijn neus voorbij zien gaan. Omdat ik wist hoe eigenwijs mijn vader kon zijn

riep ik altijd tegen mijn moeder: ‘Maar ík word wél beroemd!’ Weet je wel. Laten we eerlijk zijn: ik heb aan Idols meegedaan, dat zou mijn vader nooit gedaan hebben. Nooit.” Boris groeide op in de menagerie van een crooner.


i n k i jk

Het punt is dat ze een idol wilden die ze konden sturen. Maar Boris is eigenzinnig.” Thuis was er altijd muziek en er kwamen veel muzikanten over de vloer. “Daar ben ik absoluut erg door beïnvloed.” Gé: “Ik heb eens op North Sea Jazz gespeeld met Terry Clarke en dat concert werd op tv uitgezonden. ’s Morgens om een uur of acht zat ik thuis in Reuver de band te bekijken toen Boris erbij kwam staan. Terry begon te scatten, ik zag dat het diepe indruk op Boris maakte. Een paar uur later kwam hij tussen de middag terug uit school. Ik hoorde hem achterom binnenkomen terwijl hij dat idioom van Terry huppelend meebracht. Toen dacht ik: als het er zo inzit, dan komt het er vanzelf wel een keer uit.” Vraag Gé naar overeenkomsten met zijn zoon en hij noemt namen als Ray Charles, Lou Rawls, Donny Hathaway. De zwarte muziek. “In Amerika zijn er wel eens weddenschappen afgesloten of mijn stem in een wit of een zwart lichaam huisde. Voor Boris geldt dat ook. Als hij zingt, is ie van het begin tot het einde zwart”, verzekert Gé. “Ik doe de authentieke rythm & blues, hij die van deze tijd. In zijn presentatie is Boris wat jonger en charmanter. Wat hij rechts doet, doe ik links. Ik ben wat houteriger maar als ik echt los kom, heb ik wel iets van mijn zoon. Hij is veel energieker.” Dat heeft Gé wel eens zorgen gebaard. Boris: “Als ik met al die adrenaline op het podium sta, ken ik geen grenzen. Dan vind ik het heel moeilijk om na te denken over de gevolgen voor mijn stem.” Gé: “Ik heb Boris eens horen zingen op een festival in Helmond. Ik stond intens te genieten. Het was ongelofelijk goed.” Boris: “Te gek, dat hoor ik voor het eerst.” Gé: “Hij ging zo uit zijn bol, dat ik ergens tussen vertwijfeling en verrukking belandde. Dat is de ellende als je zelf zo veel met

zangtechniek bezig bent.” Lijken hun stemmen op elkaar? Boris: “Mijn stemgeluid is rauwer.” Gé: “Hij heeft wat meer ‘hoog’ in zijn stem en een fantastische falset die hij heel goed gebruikt. Ik kan veel met mijn stem, maar niet zoveel als Boris.” Boris: “Het verschil zit hem vooral in de generatie. Hij is uit 1948, ik uit 1980. Dat hoor je. Tegen de tijd dat ik zestig ben zul je horen dat mijn stem op die van mijn vader lijkt.” Gé: “Als je dat nog wil meemaken moet je de voorraad levertraan wel op peil houden.” Als ze samen zijn, gaat het altijd over muziek. Gé: “We groeien de laatste jaren iets meer naar elkaar toe. Boris gaat nog wel eens de jazzkant uit. Mijn voorspellend vermogen is niet zo groot maar ik zie hem ooit op pad gaan met een bigband.” Zelf heeft Gé Titulaer het vooral van het buitenland moeten hebben. “Voor mijn muziek is in Nederland niet echt een markt. Maar internationaal heb ik aardig kunnen verkopen. Platen zijn voor mij altijd promotieartikelen geweest om te kunnen optreden.” Boris: “Tegenwoordig geldt dat voor iedere artiest. Een plaat genereert vooral optredens. Ik heb in 2007 honderd shows gedaan, bijna alle grote clubs uitverkocht. Daar moet je het van hebben. Twaalf jaar geleden stond een gouden album voor 100.000 verkochte exemplaren. Nu is de goudstatus 30.000! En als je zwarte of jazz gerelateerde muziek maakt, is het helemaal moeilijk. Ik schaam me er niet voor te zeggen dat de Nederlandse platenindustrie te blank is. Er zijn zoveel culturen, er wordt zoveel mooie muziek gemaakt, die aandacht voor niet-blanke muziek komt vanzelf, ooit. En misschien mag ik mezelf wel de persoon noemen die daar zijn strepen in heeft verdiend.

25

Mijn eerste plaat verkocht bijna 70.000 keer, de tweede 20.000. Voor een platenmaatschappij is muziek al snel te zwart. Dat zou dan niet verkopen terwijl hiphop in Amerika al tien jaar het best verkopende genre is. Nu ik los ben van mijn platenfirma kan ik het allemaal zelf doen. Mijn nieuwe plaat is nog zwarter en rauwer.” Niet echt muziek dus voor de fans die zijn tronie na Idols boven het bed hingen. Boris: “Ik maak geen muziek voor kids. Dat geblèr en gekrijs van tieners trek ik niet langer. En juist die kwamen af op Idols. Logisch want dat is de toon die Jim en Jamai in de eerste ronde Idols hadden gezet. Mensen uit het circuit denken dat het programma een serieuzer profiel had gekregen als ik in editie één had gezeten.” Boris krijgt nog steeds aanbiedingen. Voor Dancing with the Stars, Dancing on Ice, de Wizzard of Ozz of de hoofdrol in Jesus Christ Superstar. “Te gek, een hele eer, maar het is niet mijn ding. Mij gaat het om de liefde voor muziek. Idols was voor mij vooral dé kans om als muzikant een breed publiek aan te spreken.” Het succes schiep wel verwachtingen. “Hier in Nederland willen ze zo graag dat je de ideale schoonzoon bent. Dat je lief bent, altijd lacht. Ik kan daar niet mee omgaan. Het zit niet in mijn systeem. Ik weet wel dat het allemaal showbizz is maar er zijn ook landen waar artiesten wel kunnen zeggen waar het op staat, en dat ze zich klote voelen. Hier staat negen van de tien keer iemand achter je die zegt: ‘Prima, dat mag, maar je moet het niet laten merken’.” Boris en Gé Titulaer spelen samen met de bigband/lighthouse combo van muziekschool Kumulus op 19 april in de Maastricht Music Hall.

Interieur Museum Kolumba in Keulen, een schepping van Peter Zumthor.

Bijna te veel van het goede door Duncan Liefferink

W

ie binnengaat in Museum Kolumba in de binnenstad van Keulen, komt in een andere wereld. Weg zijn het geraas van de stad, de winkels, de auto’s. Hier heerst stilte. De hoog oprijzende wanden in stemmige tinten, de zorgvuldig gekoesterde leegte en de kloosterlijke lichtinval laten er geen twijfel over bestaan: dit is een plek van bezinning, een Ort der Nachdenklichkeit. Kolumba is de nieuwbouw van het Aartsbisschoppelijk Museum. Het is genoemd naar de St. Kolumba, de grootste parochiekerk van het middeleeuwse Keulen. Tijdens de laatste oorlog werd de kerk vrijwel met de grond gelijk maakt. De ruïnes zijn nu onderdeel van het museum en via een eigenzinnig zigzaggende loopbrug te bezichtigen. Architect van Kolumba is de Zwitser Peter Zumthor (1943), bekend van onder meer het Kunsthaus Bregenz en de Therme in Vals in Oost-Zwitserland. Het gaat Zumthor nooit om het mooie ontwerp op zich. Hij denkt vanuit het gebruik van het gebouw, de vorm komt dan als het ware vanzelf. Dat herinnert aan de stelregel ‘vorm volgt functie’, maar veel meer dan de grote modernistische architecten betrekt Zumthor ook de wisselwerking met de omgeving, de zeggingskracht van materialen en het licht in zijn ontwerpen. In een lezing in 2003 sprak hij zelfs over de klank en de temperatuur van de ruimte die hem naar de juiste vorm leiden. Enige zweverigheid is Zumthor niet vreemd. Als ik ook eens een etiket mag plakken, dan zou ik hem een holistisch functionalist noemen. De schitterende collectie van het museum combineert oud met nieuw. Middeleeuwse houten kruisen en devotiebeelden worden gepresenteerd naast werk van nu. Soms, zoals in het geval van Andy Warhol, is de combinatie te direct en suggereert betekenissen die er niet zijn. Maar vooral in de grotere zalen werkt het. Ook hedendaagse kunstenaars als Antoni Tàpies, Jannis Kounellis en Eduardo Chillida is het er uiteindelijk om te doen het aardse te ontstijgen en een glimp van het hogere op te vangen. Geheel volgens de opvattingen van Zumthor draagt het gebouw krachtig bij aan het gevoel van onthechting. De vloeren en trappen liggen iets los van de wanden, alsof je wordt opgetild. En op de tweede verdieping openen zich onverwachts enorme ramen. Ver beneden je wemelt de stad. Kolumba biedt niets minder dan een religieuze totaalervaring. Zelfs de toiletten met hun grijze vloeren, hoge donkere wanden en felle uitlichting houden het sacrale karakter vast. Het is bijna te veel van het goede.

www.125jaarmuziekschool.nl Kolumba, Kunstmuseum des Erzbistums Köln. Dagelijks behalve dinsdag, 12-17 uur. Zie www.kolumba.de


Agenda

‘Neaderthalers in Europa’ in Limburgs Museum Venlo.

Items voor de agenda bij voorkeur digitaal aanleveren, vóór de 20e van de maand: info@ zuiderlucht.eu

Architectuur, mode en vormgeving > Amsterdam – Jo Coenen: 3 gebouwen, 7 motieven, 1 verhaal. Expositie met recente architectuur van Coenen in relatie tot zijn werk van de laatste vijftien jaar. Van 16/2 t/m 20/4 in expositieruimte Openbare Bibliotheek Amsterdam). > Hasselt – Designed by Artists. Van 10/2 t/m 4/5 in Z33 Hasselt Zuivelmarkt 33. www.z33.be > Hasselt – Mode 1750-1958 looks. Van 1/2 t/m 30/8. Modemuseum Hasselt Gasthuisstraat 11. www.modemuseumhasselt.be

Beeldende kunst > Aijen (Bergen) – Rosalie Hammink en Ron Meilof van 1/3 t/m 23/4 in Galerie Pictura. www.galeriepictura.nl > Bergen – Willebrord de Winter schilderijen en bronzen sculpturen. Van 14/3 t/m 5/5 in Kunsthuis de Bakkerij. www.bakkerijbergen.nl > Berg en Terblijt – Beeldentuin Giardino. Bronzen beelden van Valerio Demarchi , realistische fijnschilderwerken van Walter Brems, exclusieve zilverwerken van Thalen&Thalen. Vanaf 8/3 t/m 2/11. www.giardinobeeldentuin.nl > Brussel – Paul Klee, Alles theater. Van 1/3 t/m 11/5. Kunstschatten uit Wallonië van vroeger en nu. Dat verrassende land. Van 14/2 t/m 18/5. Paleis voor Schone Kunsten. www.bozar.be > Den Haag – Aquarellen van StanKlamer. Galerie Maurits van de Laar, Herderstraat. Van 8/3 t/m 6/4. > Echt –Schilderijen van Gerty Louppen, keramiek en brons van Anja Ysermans. T/m 5/5. Norbert Dabekaussen Kunst. www.dabekaussen.nl > Echt – Lei Hannen en Sonja Reedijk, keramiek, grafiek, collages. Galerie Lei Hannen. Op 19 & 20/4. www.leihannen.nl > Eindhoven – Cuevas, Mik en Stilinovic, t/m 4/5. Plug in, t/m april 2009. Van Abbemuseum. www.vanabbemuseum.nl > Eindhoven – Jorgen Polman en Sjaak Korsten t/m 25/5. Galerie Judy Straten Eindhoven. www.galeriejudystraten.nl > Genk – Sara Fanelli. Van 15/3

t/m 13/4. Foyer Cultuurcentrum. www.genk.be/cultuur > Genk – Mark Kentin C-Mine (Gemaal) van 20/3 t/m 20/4. www.genk.be/cultuur > Grubbenvorst – Tentoonstelling Gemengde techniek met werken van Leen Alting en Les Schute. Van 6/4 t/m 18/5 in Galerie Judy Straten Grubbenvorst. www.galeriejudystraten.nl > Hasselt – Designed by Artists. Van 10/2 t/m 4/5 in Z33. www.z33.be > Heerlen – Lezingen cyclus over duurzame architectuur door Olivier Henz op 2/4, door Manfred Hegger op 9/4. Architectuurcentrum Vitruvianum. www.vitruvianum.nl > Heerlen – Hel. Tekeningen van Marcel Ruijters uit zijn graphic novel De hel naar Dante, en 19e eeuwse folianten met illustraties van Gustave Doré bij Dantes Hel. Van 22/2 t/m 6/4. Kunstencentrum Signe. www.kunstencentrumsigne.nl > Heerlen – Visual Moods, ‘Tenslotte, Hondenvoer’. In de projectruimte: Francois Salden. Van 25/1 t/m 6/4. Stadsgalerij Heerlen. www.stadsgalerijheerlen.nl > Helchteren – ‘LEONIDEN 8’ van Johan Tahon. Kasteelbrouwerij Ter Dolen. www.terdolen. be > Helmond – Like a hurricane, Sven Kroner schilderijen 19972007. van 27/1 t/m 14/5. Gemeentemuseum Helmond. www. gemeentemusuemhelmond.nl > Heusden-Zolder – A State of Tense, expositie met Léopoldine Roux (F) en Tinka Pittoors (B), van 24/2 t/m 6/4 in Galerie De Stijl. www.galeriedestijl.be > Heusden-Zolder – Serieel. T/m 27/4. Kunstgalerij De Mijlpaal. www.demijlpaal.com > Limbricht – Galerie Prinsenhoek. Stockexpositie. www.galerieprinsenhoek.nl > Luik – Signe écriture signe. Mamac, museum voor contemporaine kunst, van 11/4 t/m 31/5. www.mamac.be > Luik – Anne Jones, André Romus. Monos Gallery, t/m 27/4. www.monosgallery.com > Maastricht – Xander Spronken, t/m 26/4 bij galerie Arte Moda. www.leonsalet.com > Maastricht – Hans Lemmen, sculpturen en tekeningen. Galerie Wansink Kapoenstraat 20. T/m 3/5. www.galeriewansink.nl > Maastricht – Tefaf expositie met werken van Joseph Beuys, Felix Droese, Georg Herold, Martin Kippenberger, Jürgen Klauke, Günther Förg, Imi

26

Knoebel, Martin Noël, Sigmar Polke, Katharina Sieverding en Jo Schultheis. Van 2/3 t/m 6/4. Henn Art. www.henn-art.com > Maastricht – Co Westerik, tekeningen en grafiek. Van 4/3 t/m 10/4 in boekhandel Selexyz. www.selexyz.nl > Maastricht – Mooi niet. Werken uit de collectie van museum Het Domein. Van 6/3 t/m 9/5 in het Gouvernement, Limburglaan 10, Maastricht. > Maastricht www.galerietrace.nl > Maastricht – Schilderijen van Cor Jan Nodelijk. Van 6/4 t/m 18/5. Galerie Dis. www.galeriedis.nl

> Maastricht – Happy End, werk van Marta Volkova. Van 8/3 t/m 19/4. Galerie Stevens. www.galeriestevens.nl > Maastricht – Maastricht ontmoet Dijkman. Retrospectief over postimpressionistische schilder Christoffel Dijkman (1879-1954), van 18/2 t/m 18/4 in Regionaal Historisch Centrum Limburg. www.rhcl.nl > Maastricht – Limburg Exotica. Niet-Limburgse kunstenaars schilderden Limburg. Van 29/4 t/m 18/5. Spaans Gouvernement. www.museumspaansgouvernement.nl >Nijmegen – Hortisculpturen van Ferdi. Tot en met 1 juni.

Het Raam, Grotestraat 66. > Tilburg – Carina Diepens t/m 4/5, Job Koelewijn t/m 22/6. Museum De Pont, www.depont.nl > Valkenburg – Salon Mergelland 3, groepstentoonstelling met professionele kunstenaars uit de regio. Van 2/3 t/m 20/4 In Museum Land van Valkenburg. www.museumlandvanvalkenburg.nl > Venlo – Karin Bos en Elke Lutgerink. Vanaf 16/3 in Galerie New Untitled. www.galerienewuntitled.nl > Venlo – Marcel Berlanger: Glaukopos. Expositie Hans Klein Hoffmeijer: Ochtendlicht. Van 7/3 t/m 1/6. Museum van Bommel van Dam. www.museumvanbommelvandam.nl > Venray – Welcome at the Princess Party. Solotentoonstelling van Tanja Ritterbex, van 2/3 t/m 25/5 in Odapark. www.odapark.nl > Weert - Project Bernhard Visser, GronToon, van 20/1 t/m 16/3. Materieschilderijen van Bernhard Visser, van 20/1 t/m 16/3 in , Gemeentemuseum Weert, locatie Tiendschuur. www.museumweert.nl > Weert – KunstINkijk. t/m 8/6 in gemeentemuseum Weert, locatie Tiendschuur. www.museumweert.nl

Fotografie en film Werk van Tanja Ritterbex in Odapark Venray.

> Maastricht – The Sum, solo-expositie van Deense schilder Tal R. Van 22/1 t/m 20/4. Palazzo. Het verzamelen van vroeg-Italiaanse kunst in Nederland (1900-1940). Vanaf 7/3 in Bonnefantenmuseum. De zuil van Genk van Luciano Fabro, avant-première in binnentuin. Prospect park 3: Fransje Killaars, kleur als onderdeel van het dagelijks leven: t/m 1/6. www.bonnefanten.nl > Maastricht - De Nederlandse Dino. Natuurhistorisch Museum Maastricht vanaf 9/2. www. natuurhistorischmuseummaastricht.nl > Maastricht – China, opening expositie en lezing (17/4, 20.00 uur) door Ko van Dun. Van 17/4 t/m 21 april, in Kumulus Maastricht. www.kumulus.nl > Maastricht –. Werk van Luis Penin en Jacques Huinck. Primavera-art, Sphinxlunet, tel: 0610 625212. > Maastricht – Schilderkunst en beeldhouwkunst 20e/21e eeuw. Galerie Rob van Rijn. Van 8/3 t/m 5/4. www.robvanrijn.nl

Museum Het Valkhof. www.museumhetvalkhof.nl > Roermond – het Volk van Luyten, schilderijen van adel en arbeiders. T/m 25/5. Stedelijk Museum. www.museumroermond.nl > Roermond - Galerie DZD. www.dzdart.nl > Schimmert – Expositie ’Dieren vertellen hun verhalen’. Tot 30/3. De Kunstwinkel. www.dekunstwinkelschimmert.nl > Simpelveld – Beelden van Kieta Nuij. Van 20/1 t/m 24/3 in Handweavers Design. www.handweaversdesign.nl > Sittard – Kati Heck. Van 5/4 t/m 15/6. Museum Het Domein. www.hetdomein.nl > Stein – Sculpturen van Piet Berghs. Tweede verdieping van Convoi, Businesspark Stein 194. Elke eerste vrijdag vd maand 1417 uur of op afspraak: www.pietberghs.nl > Tegelen – Bouwbureau De Kievit strijkt neer. Met werk van Suzanne Berkers, Erik van Maarschalkerwaard en Ingeborg Meulendijks. Van 25/3 t/m 20/4.

> Amsterdam – 60 jaar Magnum. T/m 12/5. Stedelijk Museum. www.stedelijk.nl > Genk – Johnny Harsh t/m 5/4, foyer stadhuis. > Luik – Jacky Lecouturier. Espace Photos. Monos Gallery. T/m 27/4. www.monosgallery.com > Maastricht – De Avonden. Themavoorstelling met 50 foto’s van 38 fotografen van de Gebonden Kunsten federatie. T/m 27/4 in ’t Brandweer, Capucijnenstraat. Woensdag t/m zondag van 12 tot 17 uur. www.gkf-fotografen.nl > Maastricht – Filmfestival Maastricht. Van 3 t/m 6 april Lumiere Cinema. www.lumiere.nl

Literatuur > Heerlen – Hel, tekeningen van Marcel Ruijters uit zijn graphic novel De hel van Dante. Ook te zien: 19e eeuwse folianten met illustraties van Gustave Doré bij Dantes Hel. Van 22/2 t/m 13/4. Op 13/4 komt Marcel Ruijters om zijn boek te signeren. Kunstencentrum Signe. www.kunstencentrumsigne.nl


> Landgraaf – De (achtste) Dag van de Poëzie. Op 19 en 20 april op Landgoed De Overste Hof en in Rabobank Landgraaf. www.poeziefestival.nl > Maastricht – Boekenfestijn, reizende boekenbeurs, MECC. Van 3, 4, 5, 6 april. www.boekenfestijn.com

Muziek > Amsterdam – Harmony, benefietconcert voor de International Association for Human Values. Met Alexandre Melnikov (piano), Quirine Viersen (cello), Isabelle Faust (viool) en het Osiris Trio. Sonate van Beethoven, pianotrio van Dvorak, Fünf Stücke im Volkston van R.Schumann en het derde pianotrio van Brahms. 11 mei Concertgebouw Amsterdam. Bussen vanuit Heerlen reserveren via: [email protected] > Genk - Lais, 19/4. Cultuur Centrum Genk. www.cultuurcentrumgenk.be > Genk – Ensemble Zefir Torna met barokprogramma. Schouwburg Cultuurcentrum. www.genk.be/cultuur > Eindhoven. Zoot Woman (8/4), Mothers Finest (17/4), Gregory Isaacs (27/4), The Posies (27/4). Effenaar. www.effenaar.nl > Hasselt – Monza (3/4), Girls in Hawaii (11/4), Deus (29/4, uitverkocht). Muziekodroom. www.muziekodroom.be > Heerlen – 23e Charles Hennen Concours met 30 jonge ensembles, 4,5,6 april. www.chc.nl > Heerlen – Le Sacre du Printemps van Stravinsky, Printemps van Debussy en wereldpremière liederen Visman met sopraan Barbara Hannigan. Limburgs Symfonie Orkest olv Ed Spanjaard, 25 april Theater Heerlen. www.lso.nl

gratis entree, Maastricht Music Hall. > Maastricht – Lighthouse Live XXL, met Boris, Gé Titulaer, Jodymoon, Holystoned, Loco Motive Kollective, BBThree, Adickdid, SLIM/KumulusBigband. Op 19/4, vanaf 19.30 uur, gratis entree, Maastricht Music Hall. > Maastricht – De Bard van Sibelius en vioolconcert Tsjaikovski door het Brabants Orkest olv Yuri Simonev. 18/4. www.lso.nl > Maastricht – Pieter Wispelwey met het ArkA Symfonie Orkest olv Manon Meijs, spelen werk van Copland (Fanfare for the common man), Sjostakovitsj (1e celloconcert & de 9e symfonie) en Rachmaninov (Vocalise). Op 20/4 , 14.15 uur. www.arkasymfonieorkest.nl >Maastricht - Le Sacre du Printemps van Stravinsky, Printemps van Debussy en wereldpremière liederen Visman met sopraan Barbara Hannigan. Limburgs Symfonie Orkest olv Ed Spanjaard, 26 april Theater aan het Vrijthof. www.lso.nl > Maastricht – Namgyal Lhamo, Tibetaanse muziek. Kumulustheater Herbenusstraat. 18/4, 20.30 uur. In kader Studium Generale. > Maastricht – Studium Chorale met werk van Huub Kerstens, Roderik de Man, Marijn Simons, William Allbright en Maurice Ravel. 24 mei Martinuskerk, 22 mei Orgelpark Amsterdam. > Maastricht – My Space: Maaska, 4/4. Muziekgieterij . www.muziekgieterij.nl > Heerlen – Rock on roll: the stories. Met Marco Roelofs, Jan Smeets en Anneke Giersbergen (10/4). Jeffrey Lewis & the Jitters (18/4), Alain Clark (25/4). De Nieuwe Nor. www.nieuwenor.nl > Sittard – Barokensemble Collegium AD MOSAM. Met

Stilleven met appels van Hub Pollen in de Zeemeermin in Steyl.

> Heerlen – Marc Huynen en Geert Roelofs, 12/4. Theater Heerlen. www.theaterheerlen.nl. > Heerlen – Belle Perez, 13/4 Theater Heerlen. www.theaterheerlen.nl > Horst – Iain Matthews, 9/4. Cambrinus. www.cambrinusconcerten.nl > Maaseik – Highlights uit opera, operette en musical door het Van Eyck Ensemble in Cultuurcentrum Achterolmen op 10 mei. www.vaneyckensemble.be > Maastricht – Kumulus Proms Night met leerlingen en docenten en Kon. Harmonie Maastricht 1825. Op 18/4, 20.30 uur,

stukken van Knüpfer, JC Bach, Buxtehude, Bruhns en JS Bach. Petruskerk, 17/4. > Sittard – Peter Pan Speedrock (11/4), Intwine (18/4), Springpop met oa Leaf (3/5). Fenix. www. fenix.nl > Venlo – CCC inc. (4/4), Kimmie Rhodes (6/4), Slashback afscheidsconcert (11/4), Rosemarys Baby (18/4), Raudive (26/4). Perron 55. www.perron55.nl > Venlo Matthaeus Passion door LSO o.l.v. Ed Spanjaard op 15/3 vanaf 19.30 uur. Theater de Maaspoort. www.lso.nl > Verviers – Fishbone (15/4), Mick Pointer (24/4), Brainville

27

(25/4), Beverly Jo Scott (26/4). Spirit of 66. www.spiritof66.be

Theater > Genk – Origine. Dans en muziek van Sidi Larbi Cherkaoui. Auditorium Limburghal, 11/4 20.15 uur. > Maastricht - Verre vrienden van Alan Aykbourn door theatergroep Mergel. 3,4,5, 11 en 12 april in ‘t Magisch Theatertje Maastricht-Amby. [email protected] > Maastricht – Datumloze Dagen van Jeroen Brouwers door Het vervolg. Van 12 t/m 17/5 in het Theater aan het Vrijthof. www.hetvervolg.nl

Diversen > Grathem – Ballade van de Natuur. Ontmoeting tussen Midden-Italië en Midden-Limburg, met kunstenaar Jan C.M. Peeters, violist Paul Winkens en harmonie Sint Agatha. Openluchtvertoning van de film Een witte ballade van Stefano Odoardi. Op 6/9 en 7/9 in Landschapstuin Op Kapittelsbos. www.opkapittelsbos.nl > Hasselt – Expositie over Oranjebitter. Van 9/2 t/m 31/8 in Nationaal Jenevermusuem. Witte Nonnenstraat 19. www.jenevermuseum.be > Hasselt – PLACE@SPACE. Kunstenaars, wetenschappers, architekten, ingenieurs en desigers maken de imopact van nieuwe technologieën zichtbaar. T/m 25/5. www.z33.be > Heerlen – Cultuurbrouwerij. Elke eerste maandag vd maand. www.cultuurbrouwerij.nl > Kerkrade – Vaste presentatie. Industrion. www.industrion.nl > Maastricht – Nacht van de filosofie. Thema: schoonheid. Met theater, muziek, voordracht en kunst. Café Ipanema, 5 april vanaf 20 uur. www.filosofiecafemaastricht.nl > Maastricht – China Dino. T/m 27/4. Centre Céramique. www.centreceramique.nl >Maastricht – De dag van het essay. 24 mei. Met Cyrille Offermans, J.F. Vogelaar, Marita Mathijsen, Huub Beurskens, Ger Groot. Groote Sociëteit aan het vrijthof. Vanaf 11.00 uur. > Maastricht - Conferentie met kardinaal Godfried Danneels over thema kerk en passant. Op 9/5 om 15.30 uur in de St. Janskerk. www.sterre-der-zee.nl > Maastricht – ‘Durf jij…’, expositie met een samenspel van woord, klank en beweging, van 13/1 t/m 6/3 bij Selexyz Dominicanen. www.selexyz.nl > Steyl – Verstilde schoonheid van Hub Pollen. Galerie de Zeemeermin. T/m 12/5. www. hubpollen.com > Swalmen – Elfde Internationale keramiekmarkt, 11 & 12 mei. Terrein Bossstraat. Van 10-18 uur. >Thorn – Toneelstuk Bok & Geit. Openlucht locatie van 8/8 t/m 17/8. > Venlo – Bronstijdvondst, van 21/12 t/m 16/3. Zotheid in de duisternis, Middeleeuwse tekeningen in de Sint Pietersberg. Van 12/1 t/m 16/3. Herman van den Bosch, van 12/1 t/m 16/3. Neanderthalers in Europa. Van 15/3 t/m 27/8. Henri Jonas, zijn

muzen en demonen. Van 29/3 t/m 25/5. Dit dorp, ik weet nog hoe het was, van 20/9 t/m 22/3 2009. Limburgs Museum. www.limburgsmuseum.nl

Colofon

[ DUITSLAND ] > Aken – Das Couven Museum im Haus Monheim wird 50. Van 10/5 t/m 21/9. Anita Brendgens, Das schwebende Tischgedeck. Van 27/9 t/m 2/11. Couven Museum. www.couven-museum.de > Aken – Bijeenkomst van schrijvers, elke eerste woensdag van de maand. Kulturhaus Barockfabrik, Löhrgraben 22. www.literaturbuero-emr.de > Aken – Meestertekeningen rondom Rembrandt en Ruysdael. Van 6/3 t/m 24/5 in het Suermondt Ludwig Musuem. www. suermondt-ludwig-museum.de > Aken –Cotemporary Moving Visuals, van 16/3 t/m 4/5, filmavond op 4/5 om 20.00 uur, rondleidingen op 13/4 en 27/5 om 15.00 uur. Beyond Stereotypes groepstentoonstelling, t/m 27/4 NAK (Neue Aachener Kunstverein)www.neueaachenerkunstverein.de > Duisburg – Fritz Wotruba (1907-1975), tekeningen en stenen. Van 3/2 t/m 4/5. Wilhelm Lehmbruck Museum, FriedrichWilhelmstrasse 40. > Düsseldorf – Karl Schmidt-Rottluff Stipendium, van 9/2 t/m 20/4 in de Kunsthalle. www. kunsthalle-duesseldorf.de > Düsseldorf – Jeroen de Rijke & Willem de Rooij t/m 13/4 in K21. K20: Meesterwerken uit de collectie t/m 27/4. www.kunstsammlung.de > Freiburg – Thomas Junghans (beelden) en Hans-Joachim Billib (schilderijen). T/m 6/4. Galerie Meier. > Goch -Gereon Krebber, van 20/4 t/m 6/6. Museum Goch. www.museum-goch.de > Keulen – Köln Progressiv 192033. Museum Ludwig. www.museum-ludwig.de > Kleve – Rijksmuseum Duitsland, tot einde jaar. David Thorpe van 27/1 t/m 12/5. Museum Kurhaus. www.museumkurhaus.de > Krefeld – Falling Right Into Place. The Fold in Contenporary Art. Werk van dertien internationale hedendaagse kunstenaars, van 2/3 t/m 25/5 in Museum Haus Lange/Kaiser Wilhelm Museum. www.krefeld.de/kunstmuseen > Krefeld – Kiki Smith: Her Home. T/m 24/8 in Museum Haus Esters. www.krefeld.de/ kunstmuseen > Mönchengladbach – Kunst im Euregiohaus. Met onder meer werk van Piet Killaars. Van 14/2 t/m 15/6 ma-do 10 tot 16 uur. Konrad-Zuse-Ring 6. www.euregio-rmn.de > Mönchengladbach – So ist es und nicht anders. Van 9/3 t/m 1/6. Joanne Greenbaum, schilderijen. Van 15/6 t/m 24/8. Robert Moriis, Notes on Sculpturs. Van 7/9 t/m 16/11. Museum Abteiberg. www.museum-abteiberg.de

Uitgever: (in opdracht van de Stichting Zuiderlucht): Bodosz, Stationsplein 27, 6221 BT Maastricht. Telefoon: 0031 43 3510029 Fax: 0031 43 3500636 Email: [email protected] Bankrekening: 93.67.79.675 Hoofdredactie: Wido Smeets Telefoon: 0031 43 3500591 Mobiel: 0031 653 338905 Email: [email protected] Eindredactie: Emile Hollman Telefoon: 0031 43 3500592 Mobiel: 0031 646 052505 Email: [email protected] Medewerkers: Danielle Arets, Benti Banach, Pieter Beek, Jurriaan Benschop (Berlijn), Paul Depondt, Ludo Diels, Annette Embrechts, Fons Geraets, Jasper Groen, Lene ter Haar, Meyke Houben, Maaike Lauwaert, Duncan Liefferink, Pascalle Mansvelders, Stijn Meuris, Cyrille Offermans, Erwin Roebroeks, Maaike van Stolk, Mat Verberkt, Leon Verdonschot, Paul Verstappen, Marieke Wiegel (Parijs), Francine van der Wiel Tekstcorrectie: Anna Peeters Fotografie: Romy Finke, Jasper Groen, Mark Kuipers, Jacques Peeters, Moniek Wegdam. Beeldbewerking: Picture Improvement Website: Gosi Design Ontwerp: Baer Cornet Vormgeving: Obidesign Commercie en relatiebeheer: Lorraine Witteveen-ter Meulen 0031 630 851148 [email protected] Administratie: Agnes Doughty [email protected] Bladmanagement: Bodosz Maastricht. o43 31510029 [email protected] Druk: Concentra, Hasselt (B.) Distributie: HabetsXpress ISSN: 1875-7146 Zuiderlucht wordt ondersteund door Brand Cultuurfonds, de Elisabeth Strouvenstichting en de

© Uitgeverij Bodosz. Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van de uitgever worden overgenomen of vermenigvuldigd.


.DWL+HFN

.DSLWWHOVWUDDW 3RVWEXV nlae6LWWDUG t f LQIR#KHWGRPHLQQO ZZZKHWGRPHLQQO 2SHQ7XH6XQKUV 3LQNVWHU]RQGDJPHLJHVORWHQSLQNVWHUPDDQGDJPHLJHRSHQG:KLWVXQGD\0D\FORVHGRSHQ:KLWPRQGD\0D\

05.04.08 ¥ 15.06.08

2SHQLQJXXU

7HJHOLMNHUWLMGVWDUWmim0DGHLQ0LUURUV 5H¼H[LRQDJHQXLQHZLOOLQJQHVVWRH[SORUHFRPPX QLFDWLRQ(OV%HXVHQHQ+LURDNL.DQDLWP 0XVHXPZHHNHQGHQ 28 www.zuiderlucht.eu cultureel maandblad april 2008 DOM.advZuiderl-Heck2.indd 1

03-03-2008 14:21:12

z u i d e r l u c h t

Recommend Documents