Preek over het 4e gebod (HC zondag 38) Gemeente van de HEER Jezus, gasten en luisteraars, Geen van de tien geboden maakt in de praktijk zoveel gevoelens los als het vierde gebod. Denk bijvoorbeeld aan het voorstel om voortaan tweede kamer verkiezingen te organiseren op zondag. Daar zit natuurlijk iets provocerends in tegenover het christelijke volksdeel. Maar aan de andere kant moeten wij – christenen – ons natuurlijk ook durven afvragen hoe belangrijk zoiets nu eigenlijk is. Zou je niet mogen stemmen als dat op zondag zou moeten? OK, dit kerkgebouw zou voor de verkiezingen dan niet gebruikt kunnen worden. Is het eigenlijk niet ook een beetje zo dat wij door al dat verzet (denk ook aan winkels die wel of niet open mogen op zondag) als christenen soms de verkeerde boodschap afgeven: dat het ons gaat om een regel. Dat wordt nog versterkt door allerlei discussies over wat wel en wat niet mag op zondag – een onderwerp dat de catechismus niet aanroert – zoals TV kijken, het bekende ijsje en vroeger: reizen op zondag. Dat zijn de voorbeelden waar buitenstaanders het eerst mee komen als je zegt dat je christen bent. Snappen anderen eigenlijk nog wel waarom wij de christelijke sabbat (de zondag) vieren? Begrijpen we het zelf? Daar komt dan nog bij dat over de verhouding tussen de joodse sabbat en de christelijke sabbat verschillend wordt gedacht. Volgens de één is de zondag als rustdag wél, volgens de ander juist níet gegrond op een goddelijk (lees: het vierde) gebod. Spannende vragen dus, juist rond dit vierde gebod. Alle reden om dit vanmiddag met elkaar te bespreken. Ik wil dit doen aan de hand van verschillende stappen door de geschiedenis. Te beginnen met wat er over de sabbat staat in het Oude Testament, dan het Nieuwe Testament, de tijd van Jezus, die van Paulus en vervolgens de tijd van de reformatie. En dan vandaag natuurlijk. Maar de duivel ligt altijd op de loer. De duivel misleidt ons op twee manieren; 1) door ons wijs te maken dat Gods geboden vandaag niet meer gelden, ook het vierde gebod (dat is wetteloosheid, vrijblijvendheid). Voor het onderwerp van vanmiddag betekent dit: veel mensen trekken zich niks aan van het gebod om te rusten, om de sabbat te houden. Die invloed werkt – met vernietigende gevolgen – door in de kerk van vandaag; 1) anderen trekken zich (in reactie daarop?) terug in een wetticistische houding. Geloven wordt dan iets van allerlei ge- en verboden van dingen die je moet of juist niet mag op zondag.
Maar laten we eerst de Bijbel doorlopen zodat we ontdekken wat het sabbatsgebod nu eigenlijk inhoudt en betekent. [dia 1] In Exodus 20:11 staat de tekst van dit gebod: ‘Houd de sabbat in ere, het is een heilige dag. Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de zevende dag is een rustdag, die gewijd is aan de HEER, uw God; dan mag u niet werken. Dat geldt voor u, voor uw zonen en dochters, voor uw slaven en slavinnen, voor uw vee, en ook voor vreemdelingen die bij u in de stad wonen. Want in zes dagen heeft de HEER de hemel en de aarde gemaakt, en de zee met alles wat er leeft, en op de zevende dag rustte hij. Daarom heeft de HEER de sabbat gezegend en heilig verklaard.’ Een paar dingen vallen op. In de eerst plaats dat er staat: ‘gedenk de sabbatdag’ (vert. 1951). De sabbatdag wordt hier niet nieuw ingesteld, die bestond al.1 De Israëliet moest deze dag blijven gedenken, dat betekent: blijven vieren. Er staat verder dat de Israëliet dit moest doen door deze dag heilig te houden. Dat betekent: apart zetten van de andere dagen.2 Vooral door niet te werken zoals op de andere dagen. Maar ook door op die dag samen te komen.3 Welke herinnering moest de Israëliet levend houden. Deze: dat God rustte nadat Hij de hemel en de aarde gemaakt had. De sabbatdag onderhouden betekende dus eigenlijk: beseffen dat het leven niet jouw prestatie is, maar door God gegeven en gemaakt. Het is een eigenlijk een antiverslavingsdag. Dat laatste kan je ook lezen in [dia 2] Deut. 5:15. Daar wordt als motivering bij het vierde gebod vermeld: ‘Bedenk dat u zelf slaaf was in Egypte totdat de HEER, uw God, u met sterke hand en opgeheven arm bevrijdde. Daarom heeft hij u opgedragen de sabbat te houden.’ De Israëlieten moesten terugdenken aan de slavernij – die periode van 400 jaar waarin ze maar door en door moesten gaan – en Gods redding daaruit. God zegt nu in het vierde gebod: mensen die bij Mij horen die mogen niet opnieuw in slavernij. Die mogen niet maar door en door gaan. Die mogen (!) rusten.
1
O.a. Exodus 16:23. Het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar het betekende mogelijk ook dat de Israëliet zich rein moest houden, bijv. afzien van de (sexuele) omgang. Zie R.D. Anderson, Gedenk de sabbatdag, noot nr. 2 (http://katwijk.gkv.nl/anderson/nl/index.html) 3 Leviticus 23 vers 3: ‘Zes dagen kun je werken, maar de zevende dag is het sabbat, een dag van volstrekte rust, die je als heilige dag samen moet vieren.’ 2
Als je maar doorgaat en doorgaat dan verdwijnt vanzelf ook het besef dat het leven genade is: dat God het heeft gemaakt. Niet jij. Dat je mag leven vanuit rust: Gods Geest werkt alleen in mensen die ophouden zelf te presteren. Die leven vanuit de rust die God geeft. Die Gods Geest laten werken ín hen. [dia 3] In Exodus 31 (vers 12-17) kan je lezen dat de sabbat een teken van het verbond tussen God en Israël was, een dag om ‘adem te scheppen’. De sancties op overtreding van het vierde gebod waren zwaar. [dia 4] Wie de sabbat schond, moest ter dood gebracht worden.4 Waarom zou dat zijn? Naast het 2e gebod waarschuwen de profeten ook – met name – tegen overtreding van het 4e gebod. Je zou kunnen zeggen: door het leven tussen de volken die God niet dienden stonden twee geboden onder druk: het verbod om God te dienen d.m.v. beelden en het gebod om rust te houden. God zegt: Ik wil niet dat jullie mij vereren zoals de andere volken hún goden vereren (d.m.v. eigengemaakte beelden) en werk je niet kapot. Zoals de andere volken doen voor hun zogenaamde goden. Ik zei net dat de sabbat het teken van het verbond tussen God en mensen genoemd wordt. Als je de sabbat schendt, maak je de hele relatie met God kapot. Overtreding van het 4e gebod is eigenlijk overtreding van de hele wet. Voor vandaag betekent dat: als je niet leeft vanuit de rust die God geeft, wordt elk gebod jouw prestatie. In plaats van een geschenk van God. [dia 5] Een voorbeeld om dit duidelijk te maken, uit de profeten: ‘Wanneer je je voeten rust gunt op sabbat en geen handel drijft op mijn heilige dag, wanneer je de sabbat als een dag van vreugde ziet, de dag van de HEER als een heilige dag, wanneer je hem in ere houdt door niet je gang te gaan, geen handel te drijven of zaken te bespreken, dan vind je vreugde in de HEER. Ik zal je laten rijden over de hoogten van de aarde en je laten genieten van het land dat ik je voorvader Jakob in bezit heb gegeven. De HEER heeft gesproken! ’5 Komen we bij het Nieuwe Testament. [dia 6 – leeg scherm] Wat opvalt is, dat God zijn volk in het Oude Testament vooral waarschuwt tegen wetteloosheid. In het Nieuwe Testament moet Jezus de Farizeeën waarschuwen tegen wetticisme. De grote lijn van het sabbatsgebod is deze: God gaf zijn volk een dag om te rusten. Om ons te leren te leven vanuit die rust. Om adem te happen, een anti-verslavingsdag.
4 5
Exodus 31:14-15. Jesaja 58 vers 13-14.
Wat was er nu gebeurd in de loop van de tijd? De joden waren (in Jezus’ tijd) de sabbat gaan gebruiken, niet als een geschenk van God maar als een geschenk aan God: een prestatie van mensen. Zij waren wetticistisch geworden in hun onderhouding van het 4e gebod. Wat doet Jezus dan? [dia 7 – titel] Hij maakt duidelijk dat alle regels die de Farizeeën hadden bedacht rond de sabbat verkeerd zijn. Dat doet Hij door het gebod om te rusten in perspectief te zetten. Jezus noemt 3 voorbeelden van dingen die voorrang hebben boven de stipte onderhouding van de sabbat. [dia 7.1] God vindt barmhartigheid belangrijker dan offers en de stipte onderhouding van ceremoniële wetten.6 M.a.w.: Jezus maakt duidelijk al zou je op sabbat met geen vinger je computer aanraken, maar je doet het vanuit de verkeerde motieven, het help je niks. [dia 7.2] En Jezus maakt ook duidelijk dat zijn levensreddende werk (denk aan de genezing op sabbat) belangrijker is dan het houden van de sabbat. Net zoals je op sabbat natuurlijk ook best je zoon of dier uit een put mag halen. Nood breekt wet.7 [dia 7.3] Ook het tempelwerk heeft voorrang boven het sabbatsgebod.8 Jezus maakt dus (opnieuw) de betekenis van het 4e gebod duidelijk. [dia 7.4] De sabbat is geen prestatie van mensen. Maar een geschenk van God: als je bij God hoort, mag je leven vanuit de rust die God geeft. We gaan iets verder in de geschiedenis. [dia 8 – leeg scherm] We lezen in de Bijbel trouwens nergens dat de joodse sabbat wordt afgeschaft of vervangen door christelijke sabbat. In de eerste tijd blijven de joodse sabbatdag én de zondag (1e dag van de week) zonder problemen naast elkaar bestaan. Ook Jezus onderhield de joodse sabbatdag. Later, onder invloed van veel strijd met de joden (zie de brief aan de Galaten!) werden die dagen duidelijker van elkaar onderscheiden en van elkaar afgebakend. De eerste dag werd steeds meer de christelijke sabbatdag (onze rustdag)9 zoals de zevende dag de joodse sabbat was en is. Dat is niet alleen maar toevallig gebeurd zodat we nu zouden kunnen denken dat de joodse sabbat eigenlijk de echte sabbat is en de christelijke sabbat alleen maar een menselijke instelling. Het heeft o.a. te maken met iets heel belangrijks dat Paulus schrijft in Kolossenzen 2 [dia 9]:
6
Matteüs 12:7. Lucas 14:5. 8 Matteüs 12:5. 9 Hoewel de joodse sabbat nergens met zoveel woorden wordt vervangen door de christelijke sabbat, bevestigde o.a. Jezus zelf de betekenis van de dag van zijn opstanding. Bijvoorbeeld door na zijn opstanding op de eerste dag van de week aan zijn leerlingen te verschijnen. 7
‘Laat niemand u iets voorschrijven op het gebied van eten en drinken of het vieren van feestdagen, nieuwemaan en sabbat. Dit alles is slechts een schaduw van wat komt – de werkelijkheid is Christus.’ (vers 16-17) Dit is een belangrijke tekst. Er blijkt namelijk uit dat christenen niet verplicht zijn de joodse sabbatten en feestdagen te houden. De hele feestkalender van de joden was, schrijft Paulus, maar een schaduw van de werkelijkheid: Jezus. Dat betekent voor óns iets heel belangrijks. Namelijk dat de zondag geen naar de 1e dag van de week verplaatste joodse sabbat is. Want de sabbat als ceremonie (dat is schaduw) met al haar verplichtingen is voorbij, vervuld in Jezus Christus. Alle regels en ceremoniële voorschriften die de joden op de 7e dag van de week verplicht moesten houden, hoeven wij niet meer te houden. Wij hoeven ons op die dag niet ritueel rein te houden (d.w.z: geen geslachtsgemeenschap hebben, geen dode mensen of dieren aanraken, enz.).10 Het betekent óók dat de zondag voor ons niet een verkapte joodse sabbat mag worden. D.w.z., een dag die beheerst wordt door ceremoniële wetten. Wij hoeven niet – op straffe van de dood – de televisie uit te laten, al het werk te laten liggen, thuis te blijven als er tweede kamerverkiezingen zouden zijn op zondag. Een zondag wordt niet heilig door geen TV te kijken of door niet naar het strand te gaan. Paulus is hier heel duidelijk over. Als je zo heilig wilt worden, dan ook de andere sabbatswetten!11
De sabbat als ceremoniële verplichting is voorbij. Nu de werkelijkheid gekomen is, moeten we ons niet langer bezig houden met de schaduwen. Wat op zondag niet heilig is, is dat door de week ook niet. En andersom natuurlijk. Om wat iemand doet op zondag of niet mag niemand in de gemeente veroordeeld worden. Zoals de joden dat deden bij Jezus en zijn leerlingen. [dia 10 – leeg scherm] Wat betekent het vierde gebod dan voor ons en voor onze zondag? Heb ik nu het 4e gebod afgeschaft en de zondag gedegradeerd tot een instelling van mensen? Voor alle duidelijkheid: het is niet aan mij om aan Gods geboden iets af te doen of daaraan toe te voegen. 10
Ook zijn de sabbatsjaren en extra sabbatten voor ons niet verplicht. Vgl. verder ook Paulus in het vervolg van Kol. 2: ‘‘Raak dit niet aan, proef dat niet, blijf daarvan af’ – het zijn menselijke voorschriften en principes over zaken die door het gebruik vergaan. Dat moet allemaal voor wijsheid doorgaan, maar het is zelfbedachte godsdienst, zelfvernedering en verachting van het lichaam; het heeft geen enkele waarde en dient alleen maar tot eigen bevrediging.’ (vs. 21-23) 11 Galaten 5 vers 4: ‘Als u probeert door God als een rechtvaardige te worden aangenomen door de wet na te leven, bent u van Christus losgemaakt en hebt u Gods genade verspeeld.’
Gods wetten zijn goed, en heilig12 en gelden ook vandaag nog.13 Het 4e gebod geldt ook vandaag nog – misschien wel actueler dan ooit! De vraag is alleen hoe. De betekenis van het 4e gebod is, volgens de catechismus, dat je leeft uit Gods Woord, de sacramenten gebruikt, God aanroept en de armen barmhartigheid bewijst. Dat je leeft vanuit Gods rust, te beginnen op zondag. De zondag heiligen is dus geen doel op zich, dat doen we om te leren alle dagen te sterven aan onszelf en op te staan in Christus zodat zijn Geest ons regeert. De sabbat houden betekent dus: ophouden zelf te werken en rust nemen zodat God door zijn Geest in jou kan werken. Alle dagen van je leven! Te beginnen op zondag. Want hoe heilig je nu de zondag? Maar op één manier: door 1) samen 2) naar de kerk te gaan. In de kerk tot rust komen. Dat is heel concreet: werk, school, deadlines, opdrachten, commissies, e-mail en dossiers laten liggen voor wat ze zijn. Niet omdat je daardoor heilig wordt, maar om ruimte te maken om met de gemeente God te ontmoeten in de kerk. De sabbat houden, dat is: Gods Geest in je laten werken. Te beginnen in de kerk. Het is wel de vraag of we dat ook zo beleven, juist in de kerk. Heel vaak wordt ook ons kerkewerk opgejaagd door de eisen die wij daaraan stellen. Tot in de eredienst aan toe. Het is van belang dat de zondag opnieuw een rustdag wordt. Te beginnen in de kerk. Dat wij rusten, tot rust komen, luisteren, opladen. In plaats van presteren. Dat eredienst opnieuw: service wordt, bediening. Als je de zondag / de kerkdienst écht zo beleeft, dan wordt vanzelf elke dag een rustdag. Een dag die je met een voldaan gevoel mag afsluiten. Een dag die gezegend was omdat God door zijn Geest in jou werkte. De discussie over de vraag of de christelijke sabbat een menselijke instelling of een instelling van God is daarom deels een non-discussie. Waarom? Omdat de sabbatsrust alle dagen verplicht is op grond van het 4e gebod, te beginnen op zondag, in de kerk. De catechismus zegt: als wij ophouden zelf te werken en beginnen ruimte te maken zodat God in ons kan werken – en dat doe je vooral op zondag in de kerk – dan begin je de eeuwige sabbat in dit leven! De zondag wordt dan, en dat is een quote van Calvijn, een ‘toren’ waarop we eens per week omhoog kunnen klimmen om zicht te krijgen op God en zijn werk. Een dag waarop je samenkomt om belijdenis te doen van je geloof, om zijn Naam aan te roepen, de sacramenten te gebruiken.’ 12
Romeinen 7 vers 12: ‘Kortom, de wet zelf is heilig en de geboden zijn heilig, rechtvaardig en goed.’ Romeinen 3 vers 31: ‘Stellen wij door het geloof de wet buiten werking? Integendeel, wij bevestigen de wet juist.’ Zie voor de vraag hoe God(s Geest) de wet gebruikt: Heidelbergse Catechismus, v/a 115.
13
Voor de duidelijkheid en tot slot: wat heeft het sabbatgebod dus met onze zondagsrust te maken? Wat ís zondagsrust? Daarover hebben de kerken op de synode van Dordrecht al iets moois gezegd [dia 11]: ‘Deze dag moet zo aan de godsdienst gewijd worden, dat men daarop rust van alle slaafse werken […] alsook van alle ontspanning die de godsdienst belemmert.’14 God geeft ons een speciale dag om te genieten van de rust met Hem: rust om naar de kerk te komen. Het is mooi als ook anderen die rust ook in acht nemen (winkeliers, stemlokalen). Laten we voor die rust opkomen, maar verplichten kunnen we ándere mensen niet. Niemand wordt heilig door op zondag geen ijsjes te verkopen. Of door niet te stemmen op zondag. Maar je kunt wel zélf besluiten om het geld op die dag niet te laten rollen. Als een getuigenis dat de rust die je van God krijgt voor jou belangrijker is dan handel en geld verdienen. Maar verplicht is het niet. Als je maar tot rust komt, in de kerk. Laat dus maar zien dat jij die rust dus wel neemt. Op zondag, door naar de kerk te gaan. En dat je daarom ook ‘s maandags geestelijke rust hebt. Dat je een geheim hebt waar iedereen naar op zoek is (mindfullness, yoga, meditatie) dat jij dat hebt: rust, harmonie, balans. Hoe? Doordat je in de kerk verzoend bent met God. Wees er maar duidelijk over op je werk. Dat jij dáárom niet meegaat in het circus van werk en vermaak, dat nooit halt houdt. Het vierde gebod blijft altijd in het nieuws. [dia 12 – leeg scherm] Zoals ook in het Oude Testament. Want onze hele vierentwintig-uurs-economie vloekt met het christelijke leven. Net als dat van Kanaän. Iedereen denkt dat hij of zij het zelf moet maken. En als dat niet lukt ben je een looser, een mislukkeling. Zo niet bij God. Bij Hem is je leven gelukt nog voordat je begon met één vinger uit te steken. Op de eerste dag van de week al. Als je nog niets hebt gedaan. Toen je in de kerk opnieuw verzoend werd met God. Toen je zijn zegen ontving. Een dag waarop je Jezus mag ontmoeten:
14
De Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619 stelde met betrekking tot de kwestie van sabbat en zondag zes regels op, die onder ons een moreel gezag genieten. Deze regels luiden als volgt: 1. In het vierde gebod is iets ceremonieels en iets moreels; 2. Ceremonieel is geweest de rust van de zevende dag na de schepping en de strenge onderhouding van die dag, die het joodse volk in het bijzonder was opgelegd; 3. Moreel is het dat een zekere en vastgestelde dag voor de godsdienst bestemd is, met daarvoor zoveel rust als voor de godsdienst en de heilige overdenking daarvan nodig is; 4. Nadat de sabbat van de joden is afgeschaft, moeten de christenen de zondag plechtig heiligen; 5. Deze dag is sedert de apostelen in de oude christelijke kerk altijd onderhouden; 6. Deze dag moet zo aan de godsdienst gewijd worden, dat men daarop rust van alle slaafse werken (uitgezonderd die werken die uit liefde en de tegenwoordige noodzakelijkheid voortspruiten), alsook van alle ontspanning die de godsdienst belemmert.
‘Kom naar Mij, jullie die vermoeid zijn en onder lasten gebukt gaan. Dan zal ik jullie rust geven. […] Dan zullen jullie werkelijk rest vinden.’ Hier krijg je een zacht juk en een lichte last.15 Dat loopt ook op maandag een stuk makkelijker. [amen]
15
Matteüs 11:28.
