Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen
43e jaargang nr. 4, november 2010 Verschijnt 4x per jaar
Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen Email:
[email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl OPENINGSTIJDEN: Maandag 19.00-22.00 uur Dinsdag 13.30-17.00 uur Donderdag 19.00-22.00 uur Vrijdag 13.30-17.00 uur LEDENADMINISTRATIE:
K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen
BETALINGEN:
Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen
BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN J. H. Scholten J.A.M, van der Zanden J.G. Hotste op Bruinink G.J. Slotman H.B. Slotman M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M. J. Wentink
Bizetstraat 31 , 7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31 , 7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen wee voorzitter, voorz. wg. hist, onderzoek Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen penningmeester Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen voorz. wg. monumenten/archeologie
tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5721999 tel. 5724134 tel. 5722711
"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76 Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen De muurschildering in de Pancratiuskerk zie artikel op pag. 3279
-o
Oplage: 925 exemplaren
Redactie REDACTIE J.G. Hofste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur F. de Lugt, redacteur
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: A. Bekkenkamp, N. Eeltink, H. W. van 't Erve, K. Faber, J.P.J. Geuyen, J.G. Hofste op Bruinink, H. Kormelink, F. de Lugt, W. Oltwater, A.C. Radstake en J.H. Scholten.
REDACTIEADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen
Inhoud INHOUD JAARGANG 43, NUMMER 4, november 2010 PAGINA 3257 t/m 3284 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN DE NIEUWE KALENDER VOOR ELKE HOKSEBARGER HANZESTAD DEVENTER* OPEN MONUMENTENDAG 11 SEPTEMBER 2010* ARCHEOLOGISCHE REDDINGSACTIE a.d. DR. PRINSSTRAAT* SCHATGRAVEN IN DE GESCHIEDENIS VAN HAAKSBERGEN* RICHT UW BLIK OMHOOG BOEIEND DRIELUIK OVER HET VERVOER IN OOST-NEDERLAND (boekrecensie) HEEREN EN HELDEN VAN HAAKSBERGEN (boekrecensie) DE VERDWENEN GRAFZERKEN EN WAPENBORDEN VAN DE PANCRATIUSKERK DE GEHEIMEN VAN EEN MUURSCHILDERING RICHT UW BLIK OMHOOG HAKESBERGE VERBRANT
PAG. 3258 PAG. 3259 PAG. 3259 PAG. 3260 PAG. 3261 PAG. 3262 PAG. 3263 PAG. 3266 PAG. 3269 PAG. 3270 PAG. 3271 PAG. 3274
PAG. 3276 PAG. 3279 PAG. 3283 PAG. 3283
* Verslag van lezing/activiteit * inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 16 januari a.s. * kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als formaat JPEG meeleveren met vermelding van onderschrift en herkomst N.B. foto's zonder vermelding van herkomst zijn gemaakt door H. J. Krooshof
VAN HET BESTUUR Op vrijdag 20 augustus overleed Johan Aarnink op de gezegende leeftijd van negentig jaar. Op zijn gedachtenisprentje staat terecht vermeld dat hij veel interesse had in architectuur en geschiedenis, vooral van Haaksbergen. Hij heeft zich jarenlang als vrijwilliger ingezet voor onze Kring. Wij zullen hem blijven herinneren als de good old Johan Aarnink, de zo ervaren deskundige vakman, die voor elk probleem wel een oplossing wist. Onder zijn leiding werd o.a. in 2003 ons Historisch Centrum verbouwd en opnieuw ingericht. Wij zijn verheugd dat onze kring na de uitgave van het boek Van Marke naar Maatschap, 150 jaar landbouw in Haaksbergen, eind 2009, nog geen jaar later opnieuw een boek over Haaksbergen kan aanbieden. Het is het baanbrekende werk van de historicus en publicist Dr. Wim Nijhof getiteld "HEEREN EN HELDEN VAN HAAKSBERGEN, de geschiedenis van een textieldorp in Twente". Dit boek gaat over mensen, over machtige fabrikanten en onderdanige arbeiders, over boeren en kooplieden, over pastoors en dominees, over katholieken, protestanten en joden. Het mag een zeer belangrijke bijdrage genoemd worden in de geschiedschrijving over ons dorp. Op zaterdag 6 november werden in zalencentrum "'t Hagen" de eerste exemplaren aangeboden aan o.a. de heren Loed Jordaan, fabrikant, en Hendrik Hilderink, fabrieksarbeider. Door sponsoring is het mogelijk dat onze leden tegen inlevering van de toegezonden coupon het boek niet voor € 25 maar voor slechts € 10.00, kunnen ophalen. Wij werden overdonderd door 600 aanmeldingen voor de fietstocht op Open Monumentendag op zaterdag 11 september. Dit aantal maakte het noodzakelijk deze tocht op zaterdag 25 september te herhalen. De tocht voerde langs allerlei normaliter niet-toegankelijke landgoederen, alle een link met het textielverleden. Wij danken hierbij nogmaals de bewoners van deze panden voor hun spontane medewerking. De kalender 2011-2012 met als titel "Verrassend Haaksbergen" is gereed. Er zijn er inmiddels al veel van verkocht. Mocht u er nog geen hebben, ze zijn nog te verkrijgen bij de plaatselijke boekhandels, VVV en Historisch Centrum. Op zondag 19 december bent u vanaf 11 uur van harte welkom op onze Open Dag in ons Historisch Centrum. Er is een expositie van foto's, gemaakt door onze huisfotograaf Henk Krooshof. Tentoongesteld worden foto's waarvan een klein gedeelte gebruikt is voor onze nieuwe kalender. Wij hopen velen van u op deze bijzondere dag te mogen begroeten. Mede namens het bestuur wens ik u allen prettige feestdagen en een gezond 2011 toe. J.H. Scholten, voorzitter 3258
NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: G.M. Baden, Veldmaterstraat 12, 7482 TB Haaksbergen J.H. Breukers, Hazenweg 7-A, 7481 PC Haaksbergen T.A.M.J. ten Cate, H.W. Mesdagstraat 5, 9718 HA, Groningen D. Diderius, Oude Deldenerweg 125-66, 7548 PM Enschede B.R.M. Diepenmaat, Boerenmaat 9, 7481 DV Haaksbergen J.M.B. Drent-Leussink, Corn. Trooststraat 28, 7482 XX Haaksbergen J.H.M. Heerink-te Lintelo, Past. Wienholtsstraat 41, 7481 KA Haaksbergen C. van Hulten-Veehof, De Biester 6, 7481 BB Haaksbergen B.J.M, ter Huurne, Vonkenkaamp 38, 7482 GA Haaksbergen J.A., Kersemaekers, Haagwinde 22, 7483 AD Haaksbergen M.J.B. Kleinsman, Hondelink 132, 7482 KV Haaksbergen H., Kremer, Haaksbergerweg 39-C, 7481 RR Haaksbergen G.J.M. Leussink, Hunzestraat 24, 7555 WB Hengelo W.A. Lansing, Hanebulterweg 11, 7481 TW Haaksbergen Linda Morssinkhof-Essink, Hengelosestraat 40, 7482 AC Haaksbergen W & S Ooms, Haagwinde 24, 7483 AD Haaksbergen H.B. Oude Veldhuis, Bartokstraat 7, 7482 TT Haaksbergen A.Th. Prinsen, J. Vermeerstraat 33, 7482 EM Haaksbergen J. Scholten, De Braak 24, 7481JG Haaksbergen H.J.J. Scholten, Past. Wienholtsstraat 47, 7481 KB Haaksbergen A Swidde, De Noor 9, 7481 RL, Buurse J.W.M, ten Thije, het Meuke 70, 7481 JH Haaksbergen Twents Genot, Eibergsestraat 4, 7481 HK Haaksbergen W & F van Ulsen, Hofland 1, 7481 HG Haaksbergen G. Visser-van Vemde, Kroonprins 8, 7481 CJ Haaksbergen H.A. ten Voorde, Karel Doormanstraat 39, 7482 BJ Haaksbergen P. ten Voorde, Karel Doormanstraat 12, 7482 BL Haaksbergen G.H. Wassink, Sint Bonifaciuslaan 41, 5643 NA Eindhoven M Wessels-Boerma, Beukenstraat 39, 5753 GA, Deurne H. Wildenborg, Huusker 3, 7482 KA Haaksbergen
SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken: J.H.Scholten: Echt Overijssels en Ga en doe evenzo. H.Krooshof: Een goed fundament en Het Twentse Model. Gem. Haaksbergen: Archeologische waardenkaart. W.G.M.Diepenmaat: Herdenkingsbord 10 jaar bevrijding. J.Zijlstra: Geschiedenis 3259
van rundveeverbetering in Noord-Holland. Mevr.B.M. ten Kate-Leeftink: 2 schilderijen: De Bommelas en Buurserzand. H. J. ter Beest Hoogtekaart van de Schipbeek. Bodem- en hoogtekaart, geomorfologische kaart en historische kaarten van gem. Haaksbergen. F. de Lugt: Vrij van D-day tot V-day. Mevr. H. ten Have-Mengerink: 2 blauwdrukken v.d. openbare lagere school te Haaksbergen. H.M.Freen: Het zout der aarde t.g.v. 50-jarig jubileum van 't Zout. J.G.Hotste op Bruinink: Twaalf eeuwen Katholiek Twente en Twente, land van natuur en arbeid. H.G.Waanders: Doos met bidprentjes. J.Orde/mans: Herinneringen eerste communie en vormsel van 2 personen (Latijns stuk). Mevr.B.Slotman: Nieuwe arbeidsverhoudingen in Nederland 1935-1945 naar het voorbeeld van de Twentse textielindustrie. K.Müller. DVD Een verrassend stukje Nederland met o.a. Haaksbergen. Ons bezoek aan Overijssel. Mevr. Heinink-Staal: 21 jaarboeken Twente en bidprentjes. Mevr.A.v.d.Wetering-Reith: 15 boeken van diverse woningcorporaties in Noord en Oost- Nederland. Hist.Kring Eibergen: Het boek van Hupsel. Geschiedenis van een Eibergse buurtschap. F.Leferink: DVD. TV Oost opnamen in Haaksbergen met thema "Zet 'm op 11 - tours". H. te Lintelo: Bidprentjes. Hr. en mevr Ten Dam. Archief Gabriëlschool en Het Stampertje (Foto's, dia's en oorkonde). Fam. H.Ordelmans-Beek: Foto's, bidprentjes en boekje "Weck". Mevr. Hilderink-Rietman: Archief vrouwenraad. G.J.Leppink: Diverse boeken. D.Bouwman: Verzameling bidprentjes. H. J. van Lochem: Meerdere boeken en diverse archiefstukken. G.B.Dickman: Logboek van Han Jordaangroep. Mevr.A.Mars: Diverse boeken in dialect. W.H.Willink: Documenten en boek Overijsselse Buitenplaatsen. Mevr.Ulenbelt: Div. archiefstukken van Jordaan met o.a. loonadministratie (in bruikleen).
AANWINSTEN (Boeken) Jaarboek In de Hof van Twente 2009 Cultuurhistorische atlas Winterswijk Sinds jaar en dag. NGV Twente 1984-2009 ( boek + CD) Het markeboek van de Eschmarke Een heide(ns) karwei Reliëf in Tijd en Ruimte Overijsselse windmolens van toen en nu De Joodse gemeente te Borculo De verdwenen Joodse gemeenschap van Borculo Het grote gemis De textielbaronnen Republiek van adel
3260
DE NIEUWE KALENDER VOOR ELKE HOKSEBARGER
2011 -2012
2-iishn-isi-iu' ttïrimi H;i;il:slicriyn
Voor wie hem nog niet heeft: de nieuwe kalender van de Historische Kring Haaksbergen is verkrijgbaar in het Historisch Centrum, ingang achterzijde van het gemeentehuis en de plaatselijke boekhandel. De prijs is 11 euro per exemplaar, zolang de voorraad strekt. Traditiegetrouw is deze uitgave goed voor twee jaargangen, 2011 en 2012. Het is weer een fraaie kalender geworden met 13 grote foto's van karakteristieke gebouwen en monumenten in Haaksbergen. De foto's zijn van Henk Krooshof, de vormgeving is verzorgd door Jan ten Asbroek en Drukkerij Hassink tekende voor een puntgave afwerking. Op de cover prijkt het Glazen Bos. Door de maanden heen zijn er foto's te zien van het vernieuwde Waterpark Het Lankheet, de Toren van de St. Pancratiuskerk, molen De Korenbloem, Hof te Vaarwerk, Erve Denneboom, de Dievelaarsschuur, het voormalige Sigarenfabriekje, het Textielmonument, pand Grooters, het Ploddershuis, de Stofkamer van Frankenhuis en het Oald'n Karkhof. Echt een sieraad om aan de muur te hebben hangen! De kalender heeft een formaat van 29,7 x 42 cm en kan ook worden gekocht bij de plaatselijke boekhandel en de VVV. Toezending is eveneens mogelijk via bestelling op
[email protected]. Dat kost wel 7 euro extra voor verpakking en porto, dus in totaal 18 euro. Gaarne vooraf betalen op banknummer 32.42.29.917 van Historische Kring Haaksbergen, onder vermelding van 'kalender'.
3261
HANZESTAD DEVENTER (verslag van een activiteit) Op zaterdag 9 oktober j.l. vertrokken we om 12.30 uur met 92 personen verdeeld over twee bussen richting Deventer. Om 13.30 uur werden we ontvangen in de Oude Mariakerk met koffie en diverse soorten Deventerkoek. Daarna werd het gezelschap opgesplitst in vijf groepen en door begeleiders van de Een groep deelnemers bij de stadsmuur V.V.V. rondgeleid door het oude Deventer. De stad is één van de oudste steden van Nederland en is een echte Hanzestad. Het oudste stenen woonhuis staat in Deventer(in de Sandrasteeg). Tijdens de middeleeuwen kwamen er kooplieden uit heel Europa om deel te nemen aan de jaarmarkten. In deze periode is met name de huidige binnenstad ontstaan. We bezochten eerst het oudste gedeelte van de stad. Dat is het Noorderbergkwartier met het plein het Grote Kerkhof en de monumenten zoals het Stadhuiscomplex en de Lebuïnuskerk. Deze kerk is een grote gotische hallenkerk (zijbeuken zijn even hoog als de middenbeuk). De kerk heeft nog een crypte uit het jaar 1040. Het grote orgel heeft meer dan 2700 pijpen. De stadswandeling ging daarna door het oude handelsgedeelte van de stad, het Bergkwartier. In de tweede wereldoorlog heeft de stad veel geleden onder de bombardementen. Na de tweede wereldoorlog is er veel gedaan aan res-
3262
Aandachtig luisterend naar wat de stadsrondleider heeft te vertellen
tauratie van deze historische binnenstad. Het stratencomplex is nagenoeg helemaal intact. Vele prachtige koopmanspanden zijn gerestaureerd en vaak weer voorzien van snijramen of gevelstenen. Via de Bergkerk (hoogste punt van Deventer) ging de stadswandeling naar het stadsplein de Brink met het bekende Waaggebouw. Om 16.00 uur werd hier de stadswandeling afgesloten en hadden we een goed beeld gekregen van dit gedeelte van Deventer mede door de enthousiaste begeleiders. Daarna was er tot 17.00 uur gelegenheid voor een vrije wandeling. Om 17.00 uur vertrokken we met de bussen richting Haaksbergen en ging iedereen tevreden en voldaan huiswaarts. Jan Geuijen
OPEN MONUMENTENDAG 11 SEPTEMBER 2010 (verslag van een activiteit) "Het textielverleden van Haaksbergen" Met een aarzelend zonnetje en voor de zekerheid toch maar een regenjack in de fietstas vertrekken we al vroeg in de morgen naar 't Stien'nboer, waar we in het "houten huis van Jordaan" de fietsroute voor deze dag krijgen uitgereikt. Dit van de Fazantstraat verplaatste huis gaat dienst doen als theeschenkerij annex museum met een permanente expositie over het Haaksbergse textielverleden. Deze morgen is het een drukte van belang, veel bekende gezichten en vol goede moed beginnen we aan de monumententocht. Allereerst komen we bij een achter bomen en De familie Beumer met de oorkonde behorende bij de toegekende
veel groen verscholen
monumentenprijs 2010
oud boerderijtje van de fam. Beumers, in de volksmond Het Ploddershuis genoemd. Dit unieke boerderijtje en inmiddels een gemeentelijk monument is geheel in originele staat bewaard gebleven. Je waant je terug in de tijd. Het is de bedoeling dat de boerderij een educatieve functie krijgt in samenwerking met de theeschenkerij Jordaan. Daarna komt villa De Bleeck in
3263
zicht. Deze villa is één van de zes monumentale huizen van de familie Jordaan in Haaksbergen. Het huis staat op de plaats waar in feite met het oprichten van de fabriek Jordaan & Zonen de grondslag werd gelegd voor de Haaksbergse textielindustrie. Aan het exterieur van de villa is het verleden van deze fabriek nog duidelijk te zien. In het blauwververshuisje zien we nog de oude putten waarin het linnen in de toen gebruikelijke blauwe kleur werd geverfd. Op naar de Markt waar we een uitleg krijgen over de monumentale pastorie en de nu na de herinrichting van de markt mooi uitkomende Pancratiuskerk. Deze kerk staat op de oudst bebouwde plek van Haaksbergen (uit 900) en is gebouwd op de oever van een beek, die vroeger door het dorp stroomde. Het dominante bouwwerk is een prachtig monument en levend symbool van de religieuze geschiedenis van ons dorp. Opzij van de Pancratius staan weer twee villa's van Jordaan: het Notarishuis met zijn mooie balkonhekken en pand Grooters met zijn fraai uitgezaagde decoratieve dakranden. Vervolgens komen we op de hoek van de Blankenburgerstraat/Ruisschenborg bij het eerste bankgebouw van Haaksbergen. Dit gebouw dateert van 1922 en met de tijd veranderde ook de naam: van Bank Jordaan in Twentsche Bank, in ABN en tenslotte in ABN/AMRO. Deze bank heeft een grote rol gespeeld in de economische en sociale ontwikkeling van ons dorp en daarom verdient onze Monumentenraad en Historische Kring alle steun om dit gebouw te redden van de sloop en door renovatie te behouden voor onze gemeenschap. De bekendste villa van Jordaan De Blanckenborgh dateert van begin 1900. Oorspronkelijk heette de villa Sonnevanck, maar later is het huis omgedoopt tot de Blanckenborgh. Na de lunch in het atrium van ons gemeentehuis en de uitreiking van de jaarlijkse monumentenprijs 2010 aan de familie Beumers is er nog voldoende tijd om een terrasje te pakken en te genieten van een heerlijk glas wijn in de stralende herfstzon. Dan vervolgen we de tocht en komen bij villa Jordaan aan de Spoorstraat. Naast deze villa staat een grote muur. Hoe vaak komen we niet door de Spoorstraat en nooit heb ik, en met mij ongetwijfeld talloze Haaksbergenaren, geweten en gezien wat er achter die muur verborgen ligt: een heel idyllisch gelegen kleine begraafplaats Het verhaal van Eric Ooink op de begraafplaats aan de Spoorstraat
3264
met een honderdtal eenvoudige grafstenen. Prachtig om te horen hoe deze rustplaats tot stand is gekomen en over de toenmalige pastoor, die niet toestond, dat er Katholieken begraven werden. Bijzonder vind ik het familiegraf met plaquette ter nagedachtenis aan Han Jordaan, die in 1945 omkwam in het vernietigingskamp Mauthausen. Mooi en opvallend is de reusachtige rode beuk, die de gehele rustplaats overschaduwt. Dan arriveren we in het Raabos bij het prachtige landhuis/boerderij van de fam. Schutten. Deze boerderij werd vroeger door de textielheren gebruikt als start- en rustplaats tijdens de jaarlijkse jacht. In dit bos liggen voor mij veel herinneringen. Toen onze kinderen nog klein waren, gingen we met hen vaak naar dit bos voor een wandeling, paddenstoelen, eikels of tamme kastanjes zoeken. En nog altijd staat de imposante oude eik voor de paardenstal. Wat is dit bos met boerderij een schitterend landgoed geworden! Op naar De Braak, waar dhr. Bouman heel gastvrij zijn woning aan ons laat zien. Het huis dateert rond 1860 en was oorspronkelijk een arbeidershuisje, dat textielfabrikanten dicht bij de fabriek lieten bouwen voor hun arbeiders. Even verderop staan we stil bij het Ariënsmonument en vervolgens op Een geïnteresseerde groep deelnemers luisteren naar wat Nico Spit naar het eindpunt. heeft te vertellen In het bekende Dievelaarslaantje komen we voorbij het onderkomen van de Han Jordaan scoutinggroep: de Dievelaarsschuur. Oorspronkelijk is dit een turfdroogschuur geweest in het Haaksbergerveen. Later werd het een theehuis van de familie Jordaan en in 1951 is de schuur herbouwd op deze plek. Naamgever is dhr. J. Dievelaar, die vroeger een steenfabriek oprichtte en tevens handelde in turf. Deze interessante tocht bewijst des te meer dat de Open Monumentendag een uitstekende mogelijkheid is mensen in contact te brengen met de historie van ons dorp. Dat voor de Historische Kring en de Monumentenraad deze fietstocht een schot in de roos is geweest, wordt onderstreept door de liefst 600 mensen die zich hebben opgegeven. Heel veel dank aan de organisatoren. Harry van 't Erve.
3265
ARCHEOLOGISCHE REDDINGSACTIE AAN DE Dr. PRINSSTRAAT De week van Hemelvaart 2010 is voor de archeologie en de geschiedenis van het dorp Haaksbergen een zwarte week geweest. In deze week werden aan de Dr. Prinsstraat, in de pastorietuin van de Hervormde kerk, de graafwerkzaamheden uitgevoerd voor de bouw van een appartementencomplex dat door Domijn voor Livio wordt ontwikkeld. Hoewel in het voortraject hiervan een beperkt archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden, is bij de graafwerkzaamheLeden van de Hist. Kr. op zoek naar archeologische voorwerpen den toch een voor (Foto: A.G.M. Roerink) Haaksbergen waardevolle archeologische vindplaats verloren gegaan. Aan de ene kant is dit gebeurd omdat het vooraf uitgevoerde onderzoek niet adequaat was voor de locatie en de resultaten hiervan door het net van archeologische monumentenzorg zijn geglipt. Aan de andere kant is deze vindplaats verloren gegaan omdat een archeologische vondstmelding door leden van de Historische Kring Haaksbergen (HKH) vanaf de rand van de bouwput tijdens de graafwerkzaamheden, een zogenaamde artikel 53-melding, niet effectief door de gemeente werd opgepakt. Maar ook omdat pogingen van enkele leden van de HKH om nog iets te redden toen het nog mogelijk was uiteindelijk werden beëindigd door de initiatiefnemer. Desondanks kon nog een beperkt aantal waarnemingen in de bouwput worden gedaan. Tevens werd een aantal vondsten geborgen uit de afgegraven grond die aan de Parallelweg werd gedeponeerd. Hiermee kan het verlies van de vindplaats niet worden opgevangen, maar het biedt wel enig inzicht in wat verloren is gegaan. De pastorietuin moet worden gezien als één van de archeologisch meest waardevolle stukken bodem in het centrum van Haaksbergen. De ligging nabij de Pancratiuskerk betekent dat het behoort tot het oudst bebouwde deel van het dorp Haaksbergen. En omdat het terrein langdurig een pastorietuin is geweest, is de bodem op die plek al sinds lange tijd niet ingrijpend verstoord door bouwwerken, aantoonbaar sinds
3266
1832 op basis van de kadasterkaart uit dat jaar. Aan de zijde van de Dr. Prinsstraat werd in de bouwput de mogelijke beekloop waargenomen van de Buurserbeek uit de tijd dat deze nog door het huidige centrum van Haaksbergen liep. Deze voormalige beekloop is bepalend geweest voor de vorming van het vroege dorp. In de noordwesthoek van de bouwput werden muurresten of uitbraaksleuven en een mogelijke keldervulling van een bakstenen gebouw aangetroffen. Waarschijnlijk zijn dit de resten van een hoek van de Hervormde pastorie zoals die op de kadasterkaart van 1832 staat ingetekend, de voorloper van het gebouw waar tegenwoordig Domijn in is gevestigd. Verder werden meerdere grondsporen in de bouwput gezien. Deels waren dit kuilen waar houten palen in waren gezet. De onderkant van een aantal palen was zelfs nog aanwezig. Een aantal van deze ingegraven palen lag op een keurige rij en vormde een structuur. De aard van deze structuur kon echter niet worden onderzocht. Mogelijk had deze structuur iets te maken met de voormalige beekloop, bijvoorbeeld een beschoeiing of steiger. Het hout van deze palen kon echter niet worden geborgen. Op een paal die wel beter kon worden bekeken, bevond zich aan de bovenkant een lip waarmee deze vermoedelijk deel uitmaakte van een constructie. Direct daaronder bevonden zich een aantal inkervingen. De functie van de inkervingen is niet duidelijk, maar de regelmatige afstand tussen de inkervingen zou kunnen duiden op een functie als schaalverdeling om een peil te meten. De meest in het oog springende vondst die in de bouwput werd gedaan, was een houten waterput. Deze waterput was een zogenaamde boomstamput, gemaakt uit de uitgeholde stam van een eik. De resten van deze waterput werden door leden van de HKH herkend toen deze nog in de grond zaten. Helaas werden de resten van de waterput, ondanks nadrukkelijke waarschuwingen, bij afwezigheid van de leden van de HKH rond lunchtijd toch uit de grond gehaald, waardoor geen mogelijkt--heid meer bestond om de inhoud De gevonden houten paal met inkervingen van de put, waar juist bijzondere (Foto: A.G.M. Roerink) vondsten uit kunnen komen, te
3267
onderzoeken en te verzamelen. Uiteindelijk kon de helft van een grote uitgeholde eikenhouten boomstam nog worden gered voor verdere vernietiging. De HKH heeft het hout van de waterput op eigen kosten laten dateren met behulp van dendrochronologisch onderzoek, dat wil zeggen dateringsonderzoek aan de hand van de jaarringen van het hout. Omdat het hout van de boom waaruit de waterput werd gemaakt tot de laatste ring van de nog levende boom aanwezig bleek, kon een zeer exacte datering worden vastgesteld. De boom bleek in de zomer van 1377 te zijn gekapt, waarmee de verloren vindplaats op zijn minst tot in de middeleeuwen teruggaat. Ten slotte werd los vondstmateriaal verzameld, hoofdzakelijk uit het gronddepot aan de Parallelweg waar de uitgegraven grond werd opgeslagen. Aangezien deze vondsten door de verplaatsing geen relatie meer hebben met de vindplaats is alle informatie over de context, het verhaal achter de vondsten in samenhang, verloren gegaan. Deze losse vondsten vertegenwoordigen diverse materiaalgroepen, waaronder middeleeuws grijsbakkend aardewerk, middeleeuws en post-middeleeuws steengoed, roodbakkend aardewerk (deels met slibversiering), een fragment van een maalsteen (tefriet/basaltlava), fragmenten van zandstenen bouwelementen en een heel spectrum van objecten van metalen voorwerpen tot pijpenkoppen. Onder het tot dusverre verzamelde vondstmateriaal bevinden zich ook vondsten van relatief recente datum, zodat de verzamelde collectie een doorlopende neerslag is van de historie van Haaksbergen sinds 1377, of eerder, tot heden. Deze verzameling vondsten is vanzelfsprekend slechts een fractie van de vondsten die voorafgaand aan de graafwerkzaamheden in de bodem aanwezig waren. De Werkgroep Monumenten en Archeologie van de HKH is in voorbereiding om de gedane vondsten verder te onderzoeken. Archeologisch gezien, is de conclusie dat een mogelijk behoudenswaardige vindplaats zonder gepast systematisch onderzoek verloren is gegaan, want niets van het beschrevene (bodemgesteldheid, structuren, grondsporen en vondsten) is afdoende gedocumenteerd. Hopelijk wordt het in de pastorietuin duur betaalde leergeld gebruikt om in de toekomst de weinige overgebleven resten van Haaksbergen die in de bodem bewaard zijn gebleven beter op waarde te schatten. Op basis van de Nederlandse wetgeving ten aanzien van de archeologische monumentenzorg zijn de instrumenten hiervoor in elk geval beschikbaar. Norbert Eeltink en Ab Radstake Bronnen: Daalen, S. van; 2010. Rapport dendrochronologisch onderzoek D-10.5498. Overheid.nl Monumentenwet 1988 Stichting Kadastrale Atlas van Overijssel 1832; 2010. Kadastrale Atlas van Overijssel 1832, Haaksbergen. (CD-ROM)
3268
SCHATGRAVEN IN DE GESCHIEDENIS VAN HAAKSBERGEN (verslag van een activiteit) Op initiatief van Het Oversticht is een project gestart om kinderen te interesseren voor archeologische schatten. Onze vereniging was hierin ook geïnteresseerd en
Een groep leerlingen bij het bestuderen/determineren van archeologische voorwerpen
op 28 september werd ons Historisch Centrum omgebouwd tot een schoolklas. De leerlingen van groep 8 van de Bonifatiusschool uit de Veldmaat gingen onder leiding van mensen van het Oversticht en medewerkers van de Historische Kring aan het "graven" naar schatten uit onze Haaksbergse bodem. In groepjes konden de leerlingen kiezen uit diverse bodemvondsten die op de tafels uitgespreid lagen. Daarna konden ze deze voorwerpen bestuderen aan de hand van de boeken die ter beschikking waren. Zeer geconcentreerd gingen de jongens en meisjes aan het werk, geassisteerd door de aanwezige "deskundigen". Later op school werden de resultaten die ze gevonden hadden netjes op de computer uitgewerkt en op tentoonstellingskaartjes gezet. In het Atrium van ons gemeentehuis werd een tentoonstelling ingericht, die op 8 oktober j.I. werd geopend door onze wethouder Patrick ten Voorde. Hij vervulde die taak met verve. Het bracht hem even terug in zijn oude vak als leerkracht. Judith Jansen
3269
van Het Oversticht ging nog wat nader in op de geschiedenis van de gevonden voorwerpen, waarna er gelegenheid was de uitgestalde vondsten te bewonderen. Het betrof hier diverse objecten te weten: vuistbijlen, speerpunten, versierde potscherven, krammen en spijIn uiterste concentratie kers, maar ook een pijp van aardewerk uit 1800. Alle stukken waren voorzien van de door de kinderen gemaakte bordjes. Dat kinderen zaken vaak anders beleven dan volwassenen verwachten, blijkt wel uit het antwoord op de vraag wat ze nu het mooiste vonden van dit werk. Zij vonden namelijk de witte chirurgenhandschoenen, die ze ter bescherming van de voorwerpen aan moesten het mooiste, want dat maakte het geheel pas echt. Ik denk dat dit initiatief om kinderen te betrekken bij ons erfgoed navolging verdient; ook schoolklassen van andere basisscholen zijn van harte welkom om zelf een tentoonstelling vorm te geven. Wim Oltwater
RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar dit huis in Haaksbergen staat? Het antwoord vindt u op blz. 3283
(Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
3270
BOEIEND DRIELUIK OVER HET VERVOER IN OOST- NEDERLAND (boekrecensie) Spoorwegen in Winterswijk & omstreken (ISBN 978-90-70560-34-8); Langs Weg & Rail, streekvervoer in Oost-Nederland (ISBN 978-90-70560-35-5); Hanze, Tol Handelswegen, in Oost-Nederland (ISBN 978-90-70560-37-9). Drieluik over de geschiedenis van het vervoer in Oost-Nederland, verschenen in respectievelijk 2007, 2008, 2010, voorzien van een gezamenlijk trefwoordenregister. Uitgave: Vereniging Het Museum in Winterswijk. Auteur Arjan Ligtenbarg, deel III met medewerking van Nico Spit van de Historische Kring Haaksbergen. Prijs 28,50 euro per deel; de drie delen samen 75 euro. Verkrijgbaar bij de Historische Kring Haaksbergen en in de boekhandel. Als jongetje raakte Arjan Ligtenbarg gefascineerd door het rangeren van de locomotieven bij het treinstation waar hij in Winterwijk dichtbij woonde. Zijn belangstelling heeft zich vertaald in drie dikke en rijk geïllustreerde streekhistorische uitgaven over het treinvervoer, het streekvervoer en het wegennet in onze regio. Hij gaat ver terug, naar de tijd van de zandwegen, toen de auto en de trein er nog niet waren. De trein ging in de Achterhoek en Twente pas rijden toen met de oprichting van de GOLS (Geldersch Overijsselsche Locaal Spoorweg) in 1881 een spoorwegnet kon worden opgebouwd. De eerste lijn dateert uit 1884 en liep van Winterswijk via Ruurlo en Neede naar Hengelo. Zo kwam Haaksbergen aan een spoorlijn te liggen. Volgens een verslag in de Enschedese Courant klonken in Haaksbergen saluutschoten en was er kindergezang. Alle stations langs de route waren versierd. Op 7 december 1885 werd de lijn doorgetrokken van Boekelo naar Enschede. Daarbij zong een koor van schoolkinderen uit Haaksbergen een liedje dat vermoedelijk door een schoolmeester was gemaakt: "Vrolijk rent langs bos en beemden, 't Ijzeren paard maar lustig voort, krachtig snuivend, dartel brieschend,
3271
door geen zweepslag aangespoord, altijd is ons zwartje klaar, om te hollen, hollen maar." En nog twee coupletten van dit aandoenlijke kaliber. Het wordt beschreven met ook veel oog voor anekdotes. Bijvoorbeeld hoe de machinisten het signaal kregen dat ze bij de haltes moesten stoppen. De haltechef draaide een seinarm met een rechthoekige paars gekleurde plaat met witte rand omlaag. Dan wist de machinist dat er vracht was of dat er passagiers stonden. En reizigers in de trein moesten de conducteur vragen om bij de gewenste halte te stoppen. Bij een snelheid van aanvankelijk 30 km/u en later 50 km/u was dit natuurlijk goed te doen. Omdat de overwegen in die tijd vaak onbewaakt waren, hadden de locs een bel, wat verklaart waar de naam Bello vandaan komt. Het stationsgebouw in Haaksbergen kreeg railaansluitingen naar ABTB, Frankenhuis & Zn, Jordaan & Zn, Twentsche Wollenstoffenfabriek, Twentsche Kabelfabriek, de Coöperatieve Vereeniging Landbouwersbelang en de R.K. Boeren- en Tuindersbond. De reizigersdiensten op de GOLS-lijnen werden voor Haaksbergen opgeheven op 3 oktober 1937, het goederenvervoer functioneerde gedeeltelijk nog tot 1972. Haaksbergen heeft aan hetGOLS-tijdperkwel het trotse bezit van de MBS overgehouden (1967) met ook een monumentaal station. Arjan Ligtenbarg De trein verloor het in de regio van de veel goedkopere en frequenter rijdende autobussen, die bovendien met de haltes veel dichterbij konden komen. De Twentsche Autobus Diensten (TAD) verzorgde al in 1926 een buslijn van Enschede naar Haaksbergen, die in 1929 werd overgedaan aan de Twentsche Elektrische Tramwegmaatschappij (TET). En uit de richting Winterswijk werd in 1934 de lijn van de Eerste Bus Dienst Onderneming (EBDO) doorgetrokken van Eibergen naar Streekvervoer in Oost-Nederland Enschede. Later gingen alle lijnen van de Achterhoek naar Enschede over naar de kapitaalkrachtige Geldersche Stoomtramweg Maatschappij (GStM), de voorloper van de Geldersche Tramwegen (GTW), en kwam er ook een buslijn uit Doetinchem naar Enschede. GTW werd GSM, daarna GVM, die per 1 januari 1997 met TET transformeerde tot Oostnet, wat twee jaar later resulteerde in de splitsing Connexxion (groen en
Langs O,
Weg Cy Rail r
3272
geel) en Syntus (geel). In 2005 voerde Connexxion voor Twente de naam Twents in en kwam ook de donkerrode TET-kleur terug. Na 1995 reed er ook een paar jaar een Interliner Arnhem-Doetinchem-Enschede en Winterswijk-Enschede. Dat was business class reizen tegen betaling van een treintarief, met een telefooncel bij de haltes en weinig stopplaatsen. Het sluitstuk van het lijnennet zoals we dat nu rond Haaksbergen kennen, was vanaf 1978 de buurtbus van Haaksbergen naar Buurse en in 2003 de lijndienst naar Goor, die daar aansluit op de trein naar Zutphen. Het derde deel, dat onlangs verscheen en waar HKH-lid Nico Spit een aandeel in had, behandelt het ontstaan en de ontwikkeling van 1 net we ennet ^^ \/\/[ ntprCXA/l 11^ ^fr * 9 in Oost-Nederland,
,
Spoorwegen in
XV l of l J .^fcj \^L OITI St TG k G n ~~W^
met het accent op de Acnternoek en Twente
- Al|es wordt behandeld, vanaf de vroege Middeleeuwen tot de moderne tijd. Hoe door de Hanzesteden de handelsroutes ontstonden over de weg en over het water, de postwegen, de rijksen provinciale wegen, de snelwegen en de spoorwegen, en hoe de wegenbelasting zijn oorsprong vond in de tolheffingen. Deventer was de meest centrale stad in het ontstaan van het wegennetwerk in deze hoek van het land. Boeiend is het om te lezen hoe in gedeeltes zo'n honderdvijftig jaar geleden een begin werd gemaakt met de Twenteroute en hoe al op een kadastrale kaart uit 1961 stond aangegeven langs welk tracé dit een vierbaansautoweg kon worden, een plan dat nu dus 50 jaar later in uitvoering gaat komen! Ook de aanleg van de A1 wordt beschreven, waar in 1932 mee werd begonnen en waarvan het laatste gedeelte in 1992 werd voltooid, dus 60 jaar later! De auteurs hebben zich vol overgave en vanuit een voelbare betrokkenheid ingespannen om alle verzamelde informatie in de boeken verwerkt te krijgen. Dat gebeurt met zoveel details, dat het soms lastig is om de hoofdlijnen te blijven zien. Maar voor de liefhebbers zijn dit soort doorvorste boeken een waardevol bezit, om te lezen en om nostalgisch te genieten van de talrijke oude plaatjes. Frans de Lugt
3273
HEEREN EN HELDEN VAN HAAKSBERGEN (boekrecensie) Geschiedenis van een textieldorp in Twente Zaterdag 6 november werd in restaurant 't Hagen -een bij deze gebeurtenis passende locatie- het boek "Heeren en Helden van Haaksbergen, van de auteur Dr. W. Nijhof gepresenteerd. Het boek is geschreven door Dr. W. Nijhof, op initiatief van en onder auspiciën van de Historische Kring van Haaksbergen, het onderwerp is twee eeuwen van "geschiedenis van een textieldorp in Twente". De auteur is in deze regio geen onbekende. Geboren in Enschede in 1939; het begin van zijn loopbaan was van 1960 tot 1971 verslaggever van het dagblad Tubantia. In 2008 promoveerde hij als historicus op een biografie Heeren en Helden van van Dr. J.H. van Heek. Zijn proefschrift werd uitgegeven onder de titel "Kunst, katoen en kastelen". Een Haaksbergen Geschiedenis van een omvangrijk en algemeen geprezen werk, dat werd textieldorp in Twente aangewezen als "Overijssels Boek van het Jaar". Wim H. Nijhof Nu heeft hij zich verdiept in de geschiedenis van de textielindustrie van Haaksbergen. De auteur verschafte aan twee locale insiders, Jan Leppink en Eric Ooink, de gelegenheid om gaandeweg hun zienswijze in te brengen. De geschiedenis van Haaksbergen is al vele jaren het onderwerp van serieuze studie. De geschiedenis van de kerken, van verenigingen, van fabrieken is in publicaties vastgelegd. Vorig jaar verscheen een noodzakelijke aanvulling, de geschiedenis van de locale landbouw en veeteelt: "Van Marke naar Maatschap". De verslaglegging van het dorp in al zijn facetten is uniek te noemen. (Mogelijk gaat iemand zich er nog eens toe zetten om de politieke geschiedenis van de Haaksbergse gemeenschap te beschrijven.) Een de textielindustrie als geheel omvattend verhaal ontbrak. Dat verhaal is er nu. Vlot geschreven, gedetailleerd, wetenschappelijk, fraai uitgegeven. De titel dekt de lading; er wordt bijzonder aandacht geschonken aan personen: Heeren en helden. De fabrikanten en de arbeiders. Het is opvallend dat in de tekst de fabrikanten aangeduid worden met een soort adelijke titel: Heeren, en met een kleine letter de helden. Maar beide groepen worden met aandacht en respect beschreven. De fabrikanten waren rijk, maar lang niet zo rijk als hun Enschedese collega's. Ze bouwden statige huizen en richtten landgoederen in, maar op veel kleinere schaal dan die van Enschede. Ze waren patriarchaal en hadden een hekel aan socialisten. Ze hadden, zoals elders, een dominerende plaats in de protestantse kerk. De arbeiders waren niet allemaal helden, maar de auteur heeft warme belangstelling voor hun verhalen. De term 'helden' komt in het bijzonder naar voren bij de beschrijving van de stakingen en van de gebeurtenissen in de oorlog. Met name de terechtstelling van 8 arbeiders van Jordaan door de Duitsers in 1943. Wat de oorlog 3274
betreft: ook een fabrikantentelg, Han Jordaan, is in dit kader een held. En twee personen worden uitgelicht als helden: de kapelaan Ariëns en de vakbondsman Toon Middelhuis. Haaksbergen was een plaats, die na de Franse tijd niet onder deed voor Enschede. Maar in de loop van de negentiende eeuw nam Enschede een beslissende voorsprong. De trein kwam hier 20 jaar later dan in Enschede, en de eerste stoommachine werd hier ook 20 jaar na die van Enschede geïnstalleerd. Die achterstand werd niet meer ingehaald. Maar niettemin bloeide in Haaksbergen een zeer gevarieerde textielindustrie, die het karakter van het dorp blijvend heeft bepaald. Bij de presentatie introduceerde de voorzitter van de Historische Kring Haaksbergen, H. Scholten, in het bijzijn van ca. tachtig genodigden de schrijver van het boek. Hij wenst aan de drie H's van het boek een vierde H toe te voegen: Hulde voor dit bijzondere werkstuk, van zo groot historisch belang voor Haaksbergen. Burgemeester Loohuis wil er nog een H aan toevoegen: Hulde voor de Historische Kring, die opnieuw een belangrijk pro- v.l.n.r. Loed Jordaan, Wim Nijhof, Jan Leppink en Hendrik Hilderink ject in gang heeft gezet. Haaksbergen kan trots zijn op zo'n vereniging. De burgemeester gaat in op de hem voorgelegde vraag: Hoe is het Haaksbergen vergaan na de ondergang van de locale textielindustrie? "Kijk maar om je heen..." In Haaksbergen bepalen nu zo'n honderd bedrijven, kleine en grote, het nieuwe aanzien van Haaksbergen. De monocultuur van de textiel is veranderd in een veelzijdig patroon van activiteiten. De auteur Nijhof geeft in grote lijnen de inhoud van zijn boek weer. Hij dankt in het bijzonder de heren Leppink en Ooink voor hun betrokkenheid en deskundige inbreng. Aan het slot houdt hij een pleidooi voor de oprichting van een Historisch Museum c.q. Textielmuseum in Haaksbergen. "Wie het Textielmuseum Jannink heeft gekend en nu naar de Twentse Welle gaat, die springen de tranen in de ogen..." Nijhof weet ook al twee gebouwen te noemen die voor dit idee in aanmerking kunnen komen. De eerste exemplaren van het boek worden dan uitgereikt, resp. aan Jan Leppink, de initiator, en aan de heren Loed Jordaan en Hendrik Hilderink, als representanten van de "Heeren en de helden." Haaksbergen is weer een prachtig boek rijker. A.Bekkenkamp 3275
DE VERDWENEN GRAFZERKEN EN WAPENBORDEN VAN DE PANCRATIUSKERK Overal in Nederland is bijzonder weinig overgebleven van de grafmonumenten, de rouw- of wapenborden en van wat er op genealogisch gebied in groten getale in de kerken te zien was. Wapens werden uitgekapt, wapenborden, heren- en koorbanken als brandhout gebruikt, grafzerken verkocht om er stoepen of drempels van te maken enz. Vaak werden planken- of tegelvloeren over de grafzerken en grafstenen gelegd. Ook in de provincie Overijssel resten ons nog heel weinig kerkelijke monumenten. Hier speelde echter ook nog mee, dat de meeste grafzerken waren gemaakt van Bentheimer zandsteen, een zachte steensoort, waardoor de opschriften al vrij snel wegsleten. Tijdens de Bataafse Republiek moesten alle rouwborden uit de kerken verwijderd worden, anders werden ze vernietigd, wat in veel gevallen ook inderdaad gebeurd is. Rouw(wapen)borden zijn betrekkelijk grote ruitvormige borden in lijst, opgehangen in kerken ter nagedachtenis aan een overledene. Op hout of linnen is het wapen geschilderd en bevat het meestal de naam of initialen van de overledene en de sterfGrafzerken in de stiftkerk te Weerselo. (Foto: Oudheidkamer datum met de aanduiding Twente) obiit. Als synoniem voor rouwbord wordt daarom wel van "obit" (met één i) gesproken. In het algemeen was het koor van de kerken vóór de Reformatie de ruimte voor het altaar en de geestelijkheid. Na de Reformatie ging die ruimte in andere handen over. Het werd de plek voor de herenbanken en de graven van de plaatselijke adel. In de 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw waren er nog verschillende grafzerken en wapenborden te vinden in de Pancratiuskerk te Haaksbergen. In de Franse tijd werden er Franse troepen in het kerkgebouw gelegerd, die er danig huishielden. Het vernielde orgel werd in moeizame arbeid en met grote kosten door de organist en orgelbouwer Ambrost gerepareerd. Ook de banken, eigendom van boeren en notabelen ter plaatse werden opgestookt evenals de in de kerk aanwezige rouwborden, zwarte houten wapenschilden, die destijds ter gedachtenis aan gestorven familieleden van adellijke families in de kerk opgehangen waren. De door de Franse troepen veroorzaakte schade aan de kerk werd door Gerrit Eijssink, kerkmeester, als volgt gespecificeerd :
3276
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Schade aan drie banken Schade aan vier banken Schade aan vier voetplanken Schade aan de "kategesierbank" Schade aan drie banken in het "doophuisken" Schade aan de lessenaar voor de koster en het kistje en de preekstoel samen 7. Schade aan de Honesser banken 8. Schade aan de Buurser banken 9. Schade aan de "bank tot de Nagmaalstavel: 10. Schade aan de kist en twee sloten 11. Schade aan de twee deuren onder het orgel 12. Schade aan de grote deuren
6,50 3,75 15,20 3,05 6,20
Totaal
2,50 8,20 44,45 10,55 4,25 12,20 4,80 f 121,65
Nicolaas Albertus Armbrost, de organist, had de reparatiekosten van het orgel getaxeerd en gespecificeerd als hieronder aangegeven : Lood voor het maken van de pijpen Timmerloon en hout Diverse kleinigheden Voor het "opmaken van het orgel in de zin van ondergetekende" Totaal
100,00 80,00 70,00 130,00 f 380,00
Toen in 1810 de kerk aan de Katholieken moest worden afgestaan, werden de grafzerken verwijderd en hier en daar als stoep gebruikt. Zo lag voor de ingang van het nieuwe gedeelte van het voormalige hotel Centraal een zerk van Sophia Berentsen. De natuurstenen platen voor de toreningang waren waarschijnlijk ook oude grafzerken. Volgens de Ned. Heraut 1884 zag men vroeger in de kerk de volgende zerken: 1 Ao 1657 den 27 Augusti is gestorven juffr. Sophia Berentsen huysvrouw van Jonker Jacob Buissonet van der Ager. (Het alliantiewapen Buissonet van der Ager x Berentsen). 2 Het wapen Valck. Ao 1657 den 15 September is in den Heere gerust de Hoog Ed. Juffer Anna Maria Valck 3 Het alliantiewapen Limborg x Van Althuys. Sijn in den Heere ontslapen ao 1680 den 27 September Arnold van Limborg, ontfaenger generael der graefschap Bentheim, richter toe Haexbergen. Ao 1690 den 18 Junij Anna Elisabeth van Alt Huys, geboren tot den Oldenhuyse, sijn huysvrouw. 4 Het wapen Van Limborg. Ao 1690 den 25 Desember is in den Heere ontslapen Adolf van Limborg, rigter tot Haexbergen en vaendrig van een compagnie dragonders ten dienste der Vereenigde Nederlanden. 3277
Ook zag men er de volgende wapenborden: 1 2
3 4
5 6 Een wapenbord in de Mariakerk in Oosterwijtwerd. (Foto: Internet)
7
Het wapen Berentsen (in ruitvorm). Obiit den 27 Augustus anno 1657. Het wapen Valck gedeeld met Berentsen (in ruitvorm). Obiit den 15 September anno 1657. Het wapen Van Limborg. Obiit den 27 September ao 1680. Het alliantiewapen Van Limborg X Van Olthuys. Obiit die 18 Junij anno 1690. Het wapen Van Limborg.Obiit XXV Desembris anno 1690 Het wapen Van Limborg. Obiit die 29 Augustl MDCCX Twee wapens: l. op goud een omgewende en klimmende windhond van rood met gouden halsband; II. Limborg.
Enkele gegevens over de personen vermeld op de grafzerken: Sophia Berentsen was de weduwe van jonker Swier Grubbe, richter van Haaksbergen. Zij hertrouwde met jonker Jacob Buissonnet van der Ager, een vaandrig. Haar woning had het huisnummer 106 (thans Spoorstraat 19). Dit huis heette vroeger "De Halve Maan". Anna Maria Valck geb. Berentsen was getrouwd met Mr. Willem Valck, burgemeester van Zutphen. Ze stierf aan de pest ten huize van wijlen haar tante Sophia Berentsen. Arnold van Limborg was ontvanger-generaal van de Graafschap Bentheim en richter van Haaksbergen. Hij was gehuwd met Anna Elisabeth van Althuys, geb. tot den Oldenhuyse. Ze bewoonden "Het Spanbedde", een deftig huis met grachten en Bentheimer stenen ramen (thans Irenesingel). Adolf van Limborg was richter van Haaksbergen en vaandrig van een compagnie dragonders ten dienste van de Verenigde Nederlanden. Hij bewoonde ook het hiervoor genoemde huis "Het Spanbedde". Klaas Faber Bronnen : Historie van Haaksbergen: Deel l, II, Historie der kerken van Haaksbergen. Tijdschriftten: De Nederlandsche Heraut, De Nederlandsche Leeuw. Mr. P.C. Bloys van Treslong Prins - Genealogische en Heraldische Gedenkwaardigheden
3278
DE GEHEIMEN VAN EEN MUURSSCHILDERING In de Pancratiuskerk bevindt zich een muurschildering waar de bezoeker niet vanzelf tegenaan loopt. Het is een kunstwerk van Herman Walstra, in 1947 aangebracht tegen wat voor de vergroting van de kerk (afgerond in 1888) de linker buitenmuur was van de toren. Dus na binnenkomst via het torenportaal twee keer links en dan komt de fresco in het zicht. Alleen al die plek om de hoek geeft dit werkstuk iets mystieks. De afbeelding mag bijzonder heten. Waar muurschilderingen in kerken meestal een religieus thema hebben, heeft deze een volledig Haaksbergens karakter: elf herkenbare inwoners kijken met enkele kinderen tamelijk devoot omhoog naar vijf hemelse figuren die boven H.G. Walstra (1888-1972) de Markt zweven. Ook afgebeeld zijn de (Foto: K.R.O.radiogids 1937) wapens van Haaksbergen en van de aartsbisschop van Utrecht, kardinaal De Jong. Diverse vragen dringen zich op: wat was het idee achter deze schildering, wat wordt er precies uitgebeeld, wie was Herman Walstra? En natuurlijk is er de vraag: wie zijn de personen die op deze fresco zo levendig staan afgebeeld? In de kerkelijke archieven wordt hierover helaas niets aangetroffen. Een verklaring kan zijn dat de toenmalige pastoor Elbersen in dat jaar 1947 is overleden, waardoor verslaggeving achterwege is gebleven. Hermannus Gerardus Walstra werd geboren op 11 oktober 1888 in Groningen. Daar volgde hij zijn eerste opleiding aan de Minerva academie, waarna hij zijn studie voortzette in Duitsland. Tijdens de eerste wereldoorlog keerde hij terug naar Nederland en vestigde zich in Utrecht. Al als jong kunstenaar ontwikkelde hij zijn talent voor het decoreren van kerken. Zo schilderde hij in 1924 de kruisweg in de Sint Maarten kerk in Tiel en dit deed hij later ook in de Heilige Petrus en Paulus kerk in Goor. Hij vervaardigde Pastoor H.E. Elbersen (1886-1947) verder portretten in olieverf, stadsgezichten en doop- en bidprentjes. En hij maakte naam als (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)
3279
beeldend kunstenaar. Van zijn hand staat in het Moederhuis der Congregatie van de zusters van Schijndel een 55 cm groot Mariabeeld met een glimlachend kindeke Jezus op haar arm. Daaruit spreekt enige humor bij de kunstenaar. In 1934 werd hij gekozen tot secretaris van de Algemene Katholieke Kunstenaarsvereniging, groep beeldende kunsten. In die hoedanigheid hield hij enkele radiocauserieën voor de KRO over onderwerpen als 'Het katholieke gezin en de religieuze kunst'. Herman Walstra overleed op 25 mei 1972. De personen op de afbeelding in de Pancratius zijn geportretteerd met op de achtergrond de kerk, de boerderij Kerkemeier (eigendom van de kerk), een fabrieksgebouw met rokende schoorstenen en een pand in wederopbouw met de vlag in top. Gezien het jaar 1947 kan de muurschildering voeding geven aan de gedachte dat de bevolking hiermee dankbaarheid tot uitdrukking heeft willen brengen dat de kerk in de oorlogsjaren gespaard was gebleven voor vernielingen. Maar zekerheid voor deze veronderstelling is er niet. Om de identiteit van de afgebeelde personen te achterhalen raadpleegden wij enkele Haaksbergenaren die herinneringen hebben aan die naoorlogse periode. Dit resulteerde in het onderstaande beeld: Links vooraan: Jannes Brummelhuis, landbouwer, bekend als Kerkemeiers Jans (1879-1955). De man met het snorretje achter Jannes: architect Antonius Johannes Schilderman (1894-1980). Naast Jannes: smid Theodorus Hermanus Jozef Wildenborg (1913-1991). De vrouw met het schort wordt aangezien voor Gertruida Hermina Koenderink (1902-1995), maar het zou ook Aletta Christina Huisintveld (1896-1982) kunnen zijn. Vooraan, half geknield: Gerhardus Bernardus Somhorst, wever, vakbondsman en wethouder (1891-1982) en bakker Hendrikus Hoogland (1907-1974). De partij aan de rechtkant toont de non met de naam zuster Gerda, geboren Suze Walstra (1917-heden). Zij was kleuterleidster en wordt omringd door kinderen. Helemaal rechts staat pastoor Henricus Everardus Elbersen (1886-1947). De man en de twee vrouwen achter hem van rechts naar links zijn respectievelijk politieagent Antonius Spikker (1887-1971), Aleida Martina Kempkes-Smits (1907-1984) en Maria Bertha te Lintelo-Koenderink (1901-1970). Mevrouw Kempkes is verkleed, wat een herinnering is aan haar verzetsverleden. Mevrouw Te Lintelo was moeder van 16 kinderen, van wie er enkele op deze schildering staan afgebeeld. Tussen de beide vrouwen en zuster Gerda staat een verkenner van de padvinderij: Hermannus Gerhardus Maria Schuiten (1925-1999). De gezichten van de engelen die boven de Markt zweven lijken geïnspireerd door zusters uit het ziekenhuis, maar daarover valt geen bevestiging te krijgen. Nadrukkelijk moet ook opgemerkt dat over de juistheid van de hierboven gegeven identificatie niet in alle gevallen honderd procent zekerheid bestaat. Herman Walstra had een geheel eigen manier van werken, zo vertelde ons de 93-jarige Franciscanesser zuster Gerda, die tussen 1946 en 1950 in Haaksbergen werkzaam was als kleuterleidster. Geboren als Suze Walstra was zij een verre nicht van de schilder. "Herman heeft iedereen afzonderlijk getekend en zijn personen 3280
w
K> 00
pas daarna in de muurschildering verwerkt. In de kerk werkte hij liefst 's avonds, dan wist hij dat niemand over zijn schouders meekeek, want dat vond hij niet zo prettig", zo herinnert zij zich, wanneer wij haar spreken in het verzorgingshuis in de Nicolaasstichting in Denekamp. Met Herman heeft zij buiten haar Haaksbergse periode weinig contact gehad. Maar toen hij in de Pancratius actief was, had zij veel contact met hem, want soms nam hij zijn dochtertje mee, de toen ongeveer 7-jarige Renée, en die logeerde dan in het Antoniusziekenhuis aan De Braak, waar zuster Gerda woonde. Zelf overnachtte Walstra in het hotel van de weduwe Eijsink aan de Spoorstraat, waarvan de achterzijde schuin tegenover het Antonius lag. "Ik herinner mij hem als een rustig persoon. Volgens mij heeft Renée model gestaan voor het kind, waar ik op de muurschildering mijn armen omheen heb geslagen. Maar zeker weten doe ik dat niet, want hij heeft ons niet samen getekend. Herman was een snelle tekenaar. Hij tekende mij in de klas op school; ik moest een houding aannemen alsof ik een kind omarmde en daarmee was hij in één keer klaar. Ik weet nog wel dat hij zei, dat het de bedoeling was om in deze schildering een afspiegeling te geven van het dorpsleven." De afzonderlijk getekende portretten werden door de kunstenaar aan de betrokkenen aangeboden om te kopen. Volgens kleinkinderen van Kerkemeier rekende hij gepeperde prijzen tot wel 100 gulden, wat heel veel geld was in die tijd. Opa Kerkemeier zag om die reden van aankoop af. Dat de muurschildering voor de kerk is behouden, mag een geluk heten, want in de jaren zeventig is bij een interne opknapbeurt serieus Portrettekening van A. J. Schilderman, overwogen om dit kunstwerk onder de witkwast zoals Walstra van alle afgebeelde te laten verdwijnen... personen een tekening had gemaakt (Foto: Arch. Hist Kr. Hbg.)
Hendrik Scholten en Frans de Lugt BRONNEN: Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag, informatie verzameld door J. te Lintelo. Katholieke Radiogids van 2 november 1935 en 8 januari 1937. Publicatie in het blad Opgang van 28 juni 1924 over Walstra's muurschildering van de kruisgang in de Sint Maarten in Tiel. Publicatie in het Gildeboek 1939 aflevering III over een Madonna-beeldje in het Moederhuis van de Congregatie van de zusters in Schijndel. Gesprek met zuster Gerda (geboren Suze Walstra), een verre nicht, 93 jaar, woonachtig in de Sint Nicolaasstichting in Denekamp, die van 1946 tot 1950 werkzaam was als kleuterleidster aan de
3282
R.K. kleuterschool en verbleef bij de zusters in het St. Antoniusziekenhuis aan De Braak. Voor het herkennen van afgebeelde personen werd informatie verkregen van mw. Rie Best-Otte en dhr. Ton Otte, dhr. Fons Leferink en dhr. J. te Lintelo.
RICHT UW BLIK OMHOOG Dit huis staat aan de Eibergsestraat nr.28. In het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw bouwde de Wed. Johanna Possener uit Hengelo dit huis. Enkele jaren later werd de koopman Hartog Eichenwal uit Hengelo eigenaar. Hij verkocht het spoedig daarna aan G.J. Brummelhuis die er met zijn vrouw Geertruida Johanna Morsinkhof ging wonen (Foto: J.G. Hofste op Bruinink)
HAKESBERGE VERBRANT! Op 16 augustus 1851 brak brand uit in de broodbakkerij van Evert Maatman aan de Molenstraat1. Aangewakkerd door de sterke westenwind sloeg het vuur al snel over naar de tegenovergelegen huizen en naar de Oostenstraat (nu Von Heijdenstraat) en richtte vooral daar grote schade aan. Het was niet de eerste grote brand, die Haaksbergen ooit trof. In de stadsrekening van Deventer2 wordt melding gemaakt van een brand, die Haaksbergen in 1424 teisterde. Dat blijkt uit de tekst: 'It. enen boden van Diepenhem die boedscap brachte dat Hakesberge verbrant was'. Die boodschap kwam 'des dinxdaghes' na 'den sonnendaghe Jubilate'. Zondag Jubilate 1424 viel op 14 mei. De boodschapper uit Diepenheim kwam dus op dinsdag 16 mei in Deventer aan met de mededeling 'dat Hakesberge verbrant was'. Ook in de daarop volgende week in mei 1424 werd de brand van Haaksbergen nog eens aangehaald om een datum nader aan te duiden: It. bij Lubbert Budel en lohan van Graes an gerekent die in der tijt doe Hakesberge brande (enz.).... De branden van 1424 en van 1851 zullen beslist niet de enige branden geweest zijn, die Haaksbergen ooit troffen. 1. Historie van Haaksbergen, deel III, pag.105; 2. G.M. de Meyer: De Stadsrekeningen van Deventer, deel IV, pag. 451-452, Groningen 1976.
Henk Kormelink. 3283
W O O N D E C O R A T I E
TEN HAGENvL
TEN HAGEN schilderwerken
..ALLES ONDER ÉÉN DAK
VERF & BEHANG PARKET a LAMINAAT VLOERBEDEKKING ZONWERING BINNEN&Burr£N GORDIJNEN KLEUR ADVIES
SCHILDERWERKEN 24-UURS GLAS SERVICE
LlJSTENMAKERIJ
10% KORTING met de RelatieCard! (elke kopende klant krijgt een RelatieCard met recht op interessante korting)
HAAKSBERGEN - MA. DE RU IJTERSTRAAT 2O WWW.TENHAGENSCHILDERWERKEN.NL
Tel. 053-5722162
LEETERS ADVOCATEN
Unipro is producent van Uzin kleefstoffen, Oeshfloor kunstharsvloeren en Ren o vloer vl oerren o vati esy stem en
©Unipro Mr LP.F.M.C. Leeters Mr A. van Zutphen Mr A. W. van Rutten
3284
Spoorstraat 32 74811 HZ HAAKSBERGEN tel.: (053)572 57 57 fax: (053)572 22 01
Het is tijd voor een bank waar je lid van kunt worden. Het is tijd voor de Rabobank.
"£en nieuit/e kijk op beter zien11 ook uw specialist in contactlenzen Ra, , leeslenzen cylinderlenzen f'£_ kleurlenzen
Van der Linde De Echte Bakker
Jhr. von Hey denstraat 30 telnr. 053-5721394 Spoorstraat 59 telnr. 053-5742888
VAN DER WERF gediplomeerd opticien - registeroptometrist BSc. - contactlensspecialist Spoorstraat 2 / aan de markt - Haaksbergen Tel.053-5722696
DIJKSTRA RD plastics
PLASTICS BV
producent van kunststof verpakkingsemmers voor o.a. de voedings- en verfindustrie.
Industriestraat 3O-34 7482 EZ Haaksbergen, NL Tel.: 053-5723884 Fax: 053-5727845 E-mail:
[email protected] www.rdplastics.nl
Profiteer iedere week van nieuwe grandioze aanbiedingen! Wijnhandel & Slijterij Relatiegeschenken Cadeauartikelen Feesten & Evenementen
rj&>
Twents Genot
Eibergsestraat 4 Haaksbergen
T 053 572 87 12 www.twentsgenot.nl
Betere kwaliteit voor een betaalbare prijs
BOEK EN BURO HAAKSBERGEN Spoorstraat 67 7481 HX Haaksbergen tel. 053-5723524 fax 053-5741344
[email protected]
Thuis zien of uw boek op voorraad is:
www.boek-en-buro.nl
r.ia.tuiu=»inra
BONZET
BOEKBINDERS V.O.F.
ACCOUNTANTS
• Enschede • Haaksbergen
Voor het inbinden van boeken, tijdschriften en
Blankenburgerstraat 41 7481 EA Haaksbergen (053)5741979 www.smkaccountants.nl
vervaardigen van dozen en mappen De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 053-4314069
— GRONDVERZET —
— DRAINAGE WERKZAAMHEDEN
(SIER) BESTRATINGEN
—
—
GROENVOORZIENINGEN
—
LANDBOUWMECHANISATIE
CULTUURTECHNISCHE WERKEN
— —
LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN
Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430
*electro<
aanleg en onderhoud van electrotechnische installaties, airco, ventilatie, stalbewaking,
Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau
[email protected]
www.electrobreukers.nl
inbraak, brand, beveiliging, alle electrische app-, audio, video, SAT-schotels, antennes, telecom, ISDN, (mob.) telefonie,
UNETO-VNI
computers, netwerk, verlichting
