l *•**
Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen
40e jaargang nr. 3, augustus 2007 Verschijnt 4x per jaar
Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen Email:
[email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl OPENINGSTIJDEN: Maandag 19.00-22.00 uur Dinsdag 13.30-17.00 uur Donderdag 19.00-22.00 uur Vrijdag 13.30-17.00 uur LEDENADMINISTRATIE:
K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen
BETALINGEN:
Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen
BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN J.H. Scholten J.A.M, van der Zanden J.G. Hofste op Bruinink G. J. Slotman G. P. Wes M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink
Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen vice voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen penningmeester Wiedenbroeksingel 88, 7482 BD Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen voorz. wg, monumenten/archeologie
tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5722814 tel. 5724134 tel. 5722711
"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76 Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen
Oplage: 700 exemplaren
De oude schuur op het erf van de boerderij Nijenhuis in Buurse (Zendvelderweg 7). De Enschedese familie Elderink had tot de jaren vijftig deze boerderij in eigendom. De schrijfster Cato Elderink bracht er veel tijd door (zie artikel op pagina 2933 van dit nummer).
§ (Foto: H.J. Krooshof)
Redactie REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur J.G. Hofste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, correctie, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur
MEDEWERKERS J.B.M. Heerink, J.H. Kluitenberg, H. Kormelink, G.J.W. Leppink, H.F. Mensink, Th. J. Meijerink, W. Rikkers, J.H. Scholten, A.van de Wal, C.W.M.J. Wentink, G.P. Wes, J.A.M, van der Zanden.
REDACTIEADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen
Inhoud INHOUD JAARGANG 40, NUMMER 3, AUGUSTUS 2007 PAGINA 2913 t/m 2940 1 VAN HET BESTUUR 2 NIEUWE LEDEN 3 NAAR AANLEIDING VAN .... 4 OPGELET 5 DE GESCHIEDENIS VAN DE TWENTSE TAAL (verslag van een lezing) 6 RICHT UW BLIK OMHOOG 7 BATAVIAWERF EN KAMPEN (verslag van een excursie) 8 ONTHULLING BORD "PREHISTORISCHE KAMPPLAATS OP DE HASSINKBRINK" 9 BELGISCHE VLUCHTELINGEN 10 DE VOORGESCHIEDENIS VAN HOTEL CAFÉ-RESTAURANT "CENTRAAL" 11 GENEALOGIEËN (DEEL 11) 12 MARKANTE HAAKSBERGENAREN 13 BUURSE EN CATO ELDERINK 14 RICHT UW BLIK OMHOOG 15 J.W. SAMBERG, FENOMEEN
PAG. 2914 PAG. 2916 PAG. 2917 PAG. 2917 PAG. 2917 PAG. 2918 PAG. 2918
PAG. 2920 PAG. 2921 PAG. 2928 PAG. 2931 PAG 2932 PAG. 2933 PAG. 2938 PAG. 2939
2913
VAN HET BESTUUR De afgelopen periode heeft zich gekenmerkt door een groot aantal activiteiten. Op donderdag 10 mei was ons bestuur aanwezig bij de officiële start van de meimarkt. Aanleiding was de onthulling van een schildje aan de meiboom met daarop het logo van onze veertigjarige vereniging. Tijdens de opening op vrijdag 11 mei en de daarop volgende Open Dagen van TEHA Theater De Kappen was door vrijwilligers van onze vereniging een tentoonstelling ingericht met gegevens en foto's van willekeurige Haaksbergenaren, overleden tussen 1950 en heden. Ook was een boek samengesteld van de geëxposeerde foto's en dat werd daar te koop aangeboden. Zowel voor de expositie als voor het boek was veel belangstelling. De vraag naar het boek was zelfs zo groot, dat inmiddels al een tweede druk is uitgegeven. De tentoonstelling zelf is nog te zien van 3 t/m 16 september in het Woon en zorgcentrum Het Saalmerink en gezien de nog te verwachten grote belangstelling overwegen wij deze expositie nog eens te herhalen tijdens de a.s. Kerstmarkt en dan in ons Historisch Centrum. Samen met de Heimatverein Ahaus vond op woensdag 30 mei een dagexcursie plaats naar Lelystad en Kampen. Hieraan namen maar liefst 105 personen deel. Een verslag van deze dag vindt u verderop in deze uitgave. Op zondagmorgen 3 juni waren enkele bestuursleden uitgenodigd voor een rechtstreekse uitzending van Radio Sternet. De interviewer, Tonnie Waanders, gaf ons gelegenheid om de talrijke activiteiten van onze vereniging toe te lichten. Vooral ons jubileumjaar werd speciaal onder de aandacht gebracht. Op 13 juni was een delegatie van de Historische Kring en van de wandelkring DIO als bedenkers van het Möll'npad te gast bij het college van de gemeente Haaksbergen. (Foto: RTV Sternet) Ook afgevaardigden van de ondersteuners de Hoksebargse Möll'nvereniging, IVN en de wijkraad Centrum/Zuid waren hierbij aanwezig. Wethouder Eshuis liet ons weten, dat de gemeente het idee helpt realiseren en zelfs van plan is nog breder te kijken naar de mogelijkheden in het gebied tussen Klaashuisstraat, Buurserbeek en Scholtenhagen. De verwachting werd uitgesproken in het voorjaar van 2008 werkelijk met de uitvoer van het herstel van dit pad te kunnen beginnen. In 2002 werd bij de aanleg van de nieuwe woonwijk Hassinkbrink door leden van de
2914
archeologische werkgroep van onze Kring een bijzondere vondst gedaan. Op een kleine oppervlakte van circa 2 x 2 meter vonden zij een grote hoeveelheid kleine vuurstenen werktuigen waaronder veel pijlpunten. Daar had waarschijnlijk een tent of hut gestaan. In totaal zijn 2600 stuks vuursteen geteld. Duidelijk werd, dat men hier een jachtkamp had gevonden met een grote hoeveelheid houtskool, afkomstig van de haardplaats van dit kamp. Dit houtskool is door deskundigen van de Rijks Universiteit Groningen gedateerd op 6200 jaar voor het begin van onze jaartelling, de zgn. middensteentijd. Daarmee is dit voor Haaksbergen de oudste plaats waar bewoning kan worden vastgesteld. Tot 1997 stond hier de boerderij Horkenborg, een erf dat uit de middeleeuwen dateerde. Daarom werd door de gemeente i.s.m. onze Historische Kring een bord ontworpen met daarop het verhaal over het opgegraven jachtkamp. Dit bord werd op donderdag 5 juli bij de Kamerbrug, in de buurt van de opgraving, onthuld door wethouder mevr. M. van Beek en de heer J. Haverkate als lid van de wijkraad. Overigens: het erf en het grondgebied van de huidige Hassinkbrink lagen in de historische buurschap Holthuizen. In het weekblad "Rond Haaksbergen" werd op 28 juni een puzzel geplaatst. Deze was gemaakt door de heer Henk Kormelink, één van de oprichters van onze vereniging 40 jaar geleden. Bij het oplossen was enige historische kennis nodig. Het heeft ons aangenaam verrast dat bijna 150 goede oplossingen zijn ingeleverd. Door dit aantal was loting noodzakelijk. De gelukkigen waren M. Asbroek, J.H. van Beek, J. Bossink, H. Freriksen, M. Hannink-Slotman, J.A.M. Laarveld en H.M. Meijerink. Op vrijdag 20 juli konden de winnaars tijdens een gezellige bijeenkomst in het Historisch Centrum de prijzen in ontvangst nemen. Het verheugt ons ook de leden te kunnen mededelen, dat op korte termijn het "Rechterlijk Archief van het landgericht Haaksbergen" (1628-1811) gedigitaliseerd aanwezig komt in ons Historisch Centrum. Het digitaliseren van de 6809 originele pagina's in het Historisch Centrum Overijssel gebeurt door Micro-lmaging BV te Kampen, specialist op dit gebied. Hoewel het digitaliseren van deze stukken bij het HCO geen prioriteit had, stelde zij uit waardering voor het initiatief en de inzet alsmede voor de goede samenwerking sedert vele jaren toch € 1000,- beschikbaar als bijdrage in de kosten. Zij schrijven dat de kas helaas niet meer toestaat. Wij hebben daarom besloten het resterende bedrag voor eigen rekening te nemen. Zodra de gegevens aanwezig zijn, zullen vrijwilligers beginnen met het maken van een index op deze stukken. Het Historisch Centrum mocht van de gemeente een extra ruimte van 25 m2 in het souterrain gaan gebruiken. Door zelfwerkzaamheid van enkele vrijwilligers is deze ruimte van stellingen voorzien en ziet er nu gelikt uit. Ook waren wij in deze periode weer met een stand met boeken aanwezig op de meimarkt, het schaapscheerderfeest en de boekenmarkt in Ootmarsum. Financieel
2915
en om promotieredenen is het voor onze vereniging belangrijk bij deze evenementen aanwezig te zijn. Op zaterdag 8 september a.s. is weer de jaarlijkse Monumentendag. Deze staat onder de titel Moderne Monumenten in het teken van de twintigste eeuw. Onze werkgroep Monumenten en Archeologie heeft weer een interessant programma voor deze dag samengesteld. De Open Monumentendag 2007 is een goed instrument om meer mensen intensiever in contact te brengen met hun historisch, gebouwde omgeving en zo de algemene belangstelling voor monumenten en monumentenzorg te vergroten. Voor deelname kunt u zich aanmelden bij de VVV en het Historisch Centrum. Tot slot: bij deze uitgave van Aold Hoksebarge is een uitnodiging gevoegd voor onze jubileumavond op donderdag 11 oktober in het nieuwe theater TEHA De Kappen. Door een substantiële bijdrage van onze huisbankier Rabobank Enschede - Haaksbergen zijn er aan deze avond geen kosten verbonden voor de aanwezige leden. J.H. Scholten, voorzitter
NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: R. Beukert, Klaproos 42, 7483 AB Haaksbergen G.W. te Biesebeke-Dickman, Pieter de Hooghstraat 1, 7482 XH Haaksbergen F.G.J. Bijvank, Enschedesestraat 182, 7481 CT Haaksbergen J.W.H. Boonk, Anna van Renesselaan 47, 1911 KP Uitgeest G.B. Diepenmaat, Telgengaarden 17, 7481 CJ Haaksbergen J. Eindhoven, Oude Buurserdijk 2, 7481 PT Haaksbergen Fam. Leppink, Molenstraat 96, 7481 GN Haaksbergen H.A.W. de Groot, Oost Zeedijk 12, 4485 PM Kats W.J. Hassink, Buurserstraat 177, 7481 EJ Haaksbergen G.J. Hofte, Möllenbergstraat 51, 7582 ZX Losser H.W.C, van Hummel, Wissinksdijk 90, 7548 PD Enschede E. Lankheet, Eibergsestraat 177A, 7481 HJ Haaksbergen G.B. Leussink, Hondelink 91, 7482 KP Haaksbergen R.J. van Lochem, Esweg 4, 7161 RA Neede J.A. Moes, Buurserstraat 79, 7481 EH Haaksbergen S. Odink, Geukerdijk 10, 7481 CB Haaksbergen J.M. van Sark, Uitterhoevestraat 28, 7481 DH Haaksbergen M.J. Soomers-Asbroek, Stationsstraat 54, 7481 JA Haaksbergen F. Rotering, Geukerdijk 17, 7481 BX Haaksbergen H.J. Reusken, Lansinkstraat 9, 7481 JM Haaksbergen
2916
NAAR AANLEIDING VAN... In nummer 2 van de 40e jaargang van Aold Hoksebarge is op pagina 2896 per abuis bij de foto een verkeerd onderschrift geplaatst.Het onderschrift had moeten zijn: De overhandiging van het Poet'n Graads sabel. (Foto: H.J. Krooshof)
OPGELET De najaarslezing die op dinsdag 6 november was gepland, kan wegens het bezet zijn van de spreker op deze dag niet doorgaan. De najaarslezing zal nu op maandag 5 november worden gehouden. Uiteraard ontvangt u t.z.t. een bericht met nadere informatie over deze avond, zoals u dat van ons gewend bent.
DE GESCHIEDENIS VAN DE TWENTSE TAAL (verslag van een lezing) Dinsdag 17 april - na de jaarvergadering - hield de heer Gerard Seyger voor een volle zaal in het Bakkershuis een lezing over de "geschiedenis van de Twentse taal". In het begin van onze jaartelling schreef de Romein Tacitus (ca. 100 na Chr.) al over Tuibanten. Hiervan is o.a. de naam Tubanten afgeleid. Van deze Tubanten zijn er enkelen huurling geweest in het Romeinse leger. In de Muur van Hadrianus in Engeland komt in een altaarsteen het woord Tuihanti voor (ca. 200 na Chr.). Rond het jaar 800 komt men de naam Tucanten tegen. Na het jaar 1200 komt de naam Twenten meer voor; er wordt dan meer op schrift gesteld. Ca. 900 na Chr. zijn enkele persoonsnamen in Twenthe: Grimheri, Grimuaald, Thiadgrim, Oduaald, Odold, Marckric, Ricben, Athaluaard, Athalbern, Athalheri en Egmund. Familienamen kende men nog niet; die kwamen pas na ca. 1200. Twenten horen bij de Germaanse volkeren. Oorspronkelijk zijn Indogermanen afkomstig uit de streek rond het huidige India. De Germanen hebben eerst tegen en later samen met de Romeinen gevochten. Hiervan zijn verslagen gemaakt. Zo moet er in het land van de Tuhaenten een tempel hebben gestaan, die door een Romeinse veldheer werd verwoest. Het Nederlands als taal bestaat eigenlijk pas sinds 1648. In Twente kende men voor die tijd enkele Hanzesteden (o.a. Oldenzaal en Delden). Tussen de Hanzesteden (van Londen, Brugge tot Bergen in Noorwegen en Novgorod in Rusland) was wel
2917
schriftelijk contact; er bestaan zogenaamde "toversichtbrieven" in het Middeltwents, die naar Lübeck werden gestuurd. Is Twents plat? Ja, want het is een gewone taal. Het lijkt wel wat op Duits, maar niet het huidige Duits. Diutiks (Duits, Diets, Dutch) betekent taal van het volk. Het Hollands heeft zich in de loop der tijd meer aangepast dan het Twents. Dat kwam o.a. vooral door de handel. De betekenis van de naam Haaksbergen blijft nog steeds een raadsel. De heer Seyger gaf wel een aantal verklaringen, maar daar staan nog veel vraagtekens bij. In 1316 wordt melding gemaakt van Philip van Burse, dienstman van de edelman Johan van Aheus. Het was een interessante lezing. Jan Borggreve
RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar het huis staat met deze fraai versierde gevel? Voor oplossing zie pagina 2938
(Foto: J.G. Hotste op Bruinink)
BATAVIAWERF EN KAMPEN (verslag van een excursie) "Wat een mooie dag" was overwegend de reactie van de deelnemers aan de dagexcursie op 30 mei j.l. naar Lelystad en Kampen. Even na achten bracht Boonk-tours de 105 deelnemers -waarvan 34 'noabers' van de Heimatverein uit Ahaus- vlot en veilig naar de Bataviawerf in Lelystad, de
2918
thuishaven van het schip "de Batavia". Dit schip is o.l.v. scheepsbouwer Willem Vos gebouwd door deelnemers aan reïntegratie- en werkervaringstrajecten. Het is een replica van de in 1628 in opdracht van de V(erenigde) O(ostindische) C(ompagnie) gebouwde "Batavia" die al op haar eerste reis op 4 juli 1629 verging voor de kust van Australië. Het reisdoel was om via "Kaap de Goede Hoop" naar Indië te zeilen. Het zeiloppervlak van het schip bedroeg maar liefst 1100 m2. De ons toegewezen gids diende zijn verhaal over het reilen en zeilen aan boord van "de Batavia" in lang vervlogen tijden smeuïg op, zodat hij een ieder wist te boeien. Vervolgens konden we een kijkje nemen op de werf, waar het oorlogsschip "de zeven Provinciën" wordt nagebouwd. Het oorspronkelijke schip werd in 1665 gebouwd voor de Rotterdamse Admiraliteit. In zijn gloriedagen was het schip het vlaggenschip van onze roemruchte zeeheld Michiel Adriaanszoon de Ruyter en maakte het vele zeeslagen Enkele deelnemers op het dek van "De Batavia" mee tegen de vijandelijke (Foto: A.M Otter) Engelsen. Hij sleepte het vlaggenschip van de Engelse koning als krijgsbuit mee naar huis. Het zal nog wel enkele jaren duren, voordat "de zeven Provinciën" in al zijn glorie te water gelaten kan worden. Ook was er nog voldoende tijd om outlet shopping "Bataviastad" te bezoeken, waar wat gewinkeld kon worden. Om twee uur werd koers gezet naar Kampen, waar enkele medewerkers van de plaatselijke VVV ons tijdens een rondwandeling trachtten te overtuigen van de schoonheid van de oude Hanzestad. De stad heeft een rijke historie en kende zijn hoogtepunt in het begin van de 15° eeuw, toen Kamper kooplui handel dreven met Holland, Zeeland en Vlaanderen. Vele prachtige gebouwen herinneren ons aan deze bloeitijd, w.o. het Oude Raadhuis, Broederkerk en Koornmarktspoort. Om vijf uur vertrokken we weer richting Haaksbergen. Niet onvermeld mag blijven, dat de weergoden ons op deze zonovergoten woensdag bijzonder goedgezind waren! Frans Swart. 2919
ONTHULLING BORD "PREHISTORISCHE KAMPPLAATS OP DE HASSINKBRINK" Donderdagavond 5 juli j.l. had wethouder M. van Beek de grote eer om in samenwerking met dhr. J. Haverkate van de wijkraad Hassinkbrink het bord met archeologische gegevens uit deze wijk te mogen onthullen. De bijeenkomst werd door ClemensWentink, voorzitter van de werkgroep Archeologie en Monumenten, met een welkomstwoord geopend. Hij gaf een korte uitleg van de te verrichten handeling en benadrukte het bijzonder te vinden, dat de jongste wijk van Haaksbergen op "oale groond" is gebouwd en dat in dit gebied al 8000 tot 6000 jaar voor Christus mensen hebben gewoond. De archeologische vondsten in de vorm van een grote hoeveelheid kleine vuurstenen werktuigen en vele pijlpunten, alsmede het houtskool, dat waarschijnlijk afkomstig is van een haardplaats van een jachtkamp, getuigen hiervan. De uitgraafwerkzaamheden die in het verleden door de werkgroepleden Klaas Faber, Ab Radstake, Fons Roerink, Nico Spit, en René Breukers zorgvuldig uitgevoerd zijn en de plaatsing en onthulling van het bord mogelijk maken, verdienen een woord van dank. Hierna voerde mw. M. van Beek namens het gemeentebestuur het woord en ging nader in op de toenemende belangstelling voor de waarde van de archeologie, vooral met betrekking tot de opgravingen in de Hassinkbrink. Nadat dhr. J. Haverkate namens de wijkraad eveneens het woord had gevoerd, werd door verwijdering van het doek Links de heer J. Lankamp en onder applaus het bord (Foto: H. J. Krooshof) onthuld. Op het bord is de geschiedenis van de "Prehistorische Kampplaats" op een duidelijke manier in tekst en tekeningen weergegeven. Dhr. J. Lankamp van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland, afdeling Twente, boeide de aanwezigen met zijn verhaal over de geschiedenis en het ontstaan van de prehistorische kampplaatsen. Hij was de mening toegedaan, dat vooral op de hoger gelegen terreinen, ook in Haaksbergen, nog meer van dergelijke kampplaatsen te vinden zijn. Hij hoopte dan ook, dat in de toekomst de archeologie
2920
meer aandacht van de politiek zal krijgen en een vast onderdeel zal worden bij het bouwrijp maken van de toekomstige woongebieden en industriële terreinen. Na het dankwoord van mw. Van Beek en Clemens Wentink werd er getoast op de onthulling van dit eerste bord met archeologische informatie in Haaksbergen. Men bleef nog enige tijd gezellig nababbelen onder het genot van een "Haaksbergse Kruidenbitter". Jan Goorhuis (Werkgroep Archeologie/Monumenten)
BELGISCHE VLUCHTELINGEN, 1914-1915 Inleiding 't Is roerig op de Balkan. Een Nederlands detachement militairen is juist op een buitenlandse missie gestuurd, om in het pas gestichte Albanië te helpen de orde te handhaven. Op 28 juni 1914 brengen de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw een bezoek aan Sarajevo, de hoofdstad van BosniëHercegovina, dat in 1908 door de Oostenrijksche Monarchie werd geannexeerd en waar ook Servië tevergeefs zijn oog op had laten vallen. Als ze op die zonnige zondagmorgen om tien voor tien arriveren op het station, staat er een open auto met escorte klaar om hen na het inspecteren van de erewacht door de stad naar het stadhuis te brengen voor de offciële ontvangst. Langs de Appelkade staan vijf jongemannen, lid van de geheime groep Zwarte Hand, Servische nationalisten en vrienden van elkaar. Ze staan verspreid langs de route met het doel de aartshertog met een aanslag om het leven te brengen. De eerste twee laten verstek gaan, maar nummer drie gooit een handgranaat, ofschoon er een politieagent vlak naast hem staat. De granaat komt op het open dak van de auto terecht, rolt er af en komt op straat tot ontploffing. Er vallen enkele gewonden, maar Franz Ferdinant blijft ongedeerd. De auto met het prinselijk paar gaat er snel vandoor en laat de overige potentiële moordenaars teleurgesteld achter. Als Franz Ferdinant woedend over zo'n "ontvangst" besluit de gewonden in het ziekenhuis op te zoeken, rijdt de auto dezelfde weg terug, totdat men tot de conclusie komt, dat dit veel te gevaarlijk is. De auto stopt om te keren en juist op die plek staat Gravilo Prinzip, één van de vijf. Hij rent naar de auto, springt op de treeplank en schiet de troonopvolger en zijn gemalin dood. Dit pistoolschot is de opmaat voor de eerste wereldoorlog, die negen miljoen oorlogsslachtoffers het leven zal kosten. Europa mobiliseert zijn legers en als Duitsland een aanval van Rusland verwacht, eisen de Duitsers van Frankrijk en Nederland een verklaring van neutraliteit. Frankrijk, bondgenoot van Rusland, weigert, maar onze regering tekent wel.
2921
Daarom laten de Duitse legers bij hun (gewijzigde) inval op 3 augustus in België ons land rechts liggen. Vluchtelingen Op 9 oktober valt Antwerpen en de Belgen hebben het wel gehad. Na twee maanden strijd zijn er al 125.000 Belgische soldaten gesneuveld. Bovendien gedragen de Duitsers zich bijzonder onaangenaam. Ze gelasten iedereen Antwerpen te verlaten; gezonden en zieken , kinderen en oude mensen (o.a. vrouw van 102 jaar), gezinnen waarvan de vader gesneuveld is, geestelijk gestoorden enz. enz. Er spelen zich hartverscheurende tonelen af en de ellende is met geen pen te beschrijven. Een miljoen Belgen slaat op de vlucht met alle soorten van vervoer van treinen tot kinderwagens, bakfietsen, kruiwagens en hondenwagens aan toe richting ons land, dat toen ongeveer 6 miljoen inwoners telde (Haaksbergen ong. 6200). Zelfs "een wagen vol kloosterzusters, door den pastoor van den bok zelf gereden" passeert de grens. De overheid probeert die vluchtelingenstroom zo goed mogelijk te leiden. Vele duizenden blijven zo dicht mogelijk bij de Belgische grens. Een deel wordt opgevangen in twee kampementen in twee klassen van verzorging: normale voor gewone mensen en een betere voor "de hogere stand". De rest gaat naar tal van gemeenten, waar de burgemeester de gemeenteleden aanspoort de vluchtelingen liefdevolle opvang te bieden. Monument Belgische vluchtelingen in het Van Lochempark in Enschede De Nederlandse ge(Foto: J.G. Hofste op Bruinink) meenschap gedraagt zich buitengewoon gastvrij; misschien ook wel een beetje ingegeven door het feit, dat niet elke Belg onze afzijdigheid van de oorlog zo waardeert. Haaksbergen Op 10 oktober arriveren de eerste 5 in Haaksbergen en een week later zijn het er 51. De Minister maakt zich een beetje zorgen over een te grote spreiding in gastgezinnen en vraagt de gemeente ze zo mogelijk in groepen bijeen te houden. Haaksbergen
2922
maakt een goede beurt, als de Burgemeester antwoordt, dat de Belgen worden opgevangen in nieuwe woningen. "Zij zijn de eerste bewoners", schrijft hij. Maar het was wel puur toeval. Een in 1911 afgebrande woning werd op de Voskamp, nu Molenstraat 60-62, weer opgebouwd in opdracht van de Hervormde Diaconie, die dit huis (wijk B, nr. 113) en het er naaststaande (wijk B, nr. 113a) gratis ter Hef woonhuis aan de Molenstraat 60-62 beschikking stelde van (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) Ziekenzorg. Het ene was bestemd voor een verpleegster en het andere voor de beheerder en de opslag van verpleegartikelen. Het huis is net klaar, als de vluchtelingen arriveren. Anderen worden ondergebracht in de school aan de Markt. Daar hebben de leerlingen helemaal geen bezwaar tegen! Een damescomité kookt voor hen. Er zijn ook enkele Engelse en Franse vluchtelingen. Op de muur van de kerk schrijft iemand "Vive la France". De kosten Uiteraard zijn de kosten van onderhoud voor rekening van de Gemeente. Hoe de vergoedingen aan de diverse gezinnen wordt toegekend is niet duidelijk. Zo krijgt het gezin Crauwels (2 pers.) f 7 per week en het gezin Saveniers (11 pers.!) f 3,50. Het wordt voor 1914 een extra kostenpost van f 900. Dat is heel veel geld. Bij het opmaken van de be- Engelse vluchtelingen tegen de muur van de Pancratiuskerk groting in augustus blijken (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) de totale inkomsten van de gemeente f 21047,49 te zijn en de uitgaven f 20155,23. Er is dan f 892,26 in de gemeentekas.
2923
Declaraties kunnen per maand worden doorgegeven, maar de betalingen moeten wel door de gemeente eerst uit eigen zak gedaan worden. En dat is met zo weinig geld in kas niet eenvoudig. Natuurlijk zijn er Belgen, die op de Franse vluchtelingen in Haaksbergen vlucht geld heb(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) ben meegenomen, maar met de Belgische franken kunnen ze hier weinig of niets doen. D. Jordaan F.J.zn. stelt hen in de gelegenheid de franken om te wisselen voor Nederlands geld. Daaruit ontstaat dan de zgn. Bank Jordaan. Wel is het zo, dat "Ambtenaars, bedienden en werklieden alsook de vrouwen of rechthebbenden van militairen (welke in burgerlijk leven tot het Beheer van Spoorwegen Post en Telegraaf van den Belgischen staat behooren en thans in Uwe gemeente vertoeven)...." het salaris doorbetaald krijgen. Dat geldt ook voor gepensioneerden. De gemeente kan dat geld in Almelo ophalen. Om de kosten te kunnen blijven betalen, vraagt de gemeente de Minister om een voorschot. Dat is akkoord voor een keertje, maar moet geen gewoonte worden! Steuncomité In antwoord op de overheidscirculaire van 11-8-1914 meldt Burgemeester Van Beek, dat er al een Steuncomité is opgericht. Hij is zelf voorzitter en dominee J.A. van Krieken secretaris. Een collecte met een lijst heeft veel opgeleverd: opbrengst tot Buurse 2924
De verzamelde groep vluchtelingen (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)
f 575,-, Buurse f 245,75 en na Buurse f 40,15. Totaal f 860,90. De Gemeente stort enkele keren ruim f 200 regeringsgeld. Verder wordt er door welgestelde particulieren regelmatig wat in de pot gestopt, veelal bedragen van een gulden of vier, ongeveer de helft van het weekloon van veel arbeiders. Alle inkomsten en uitgaven worden zorgvuldig bijgehouden in een kasboekje. Gemiddeld wordt per week f 53,65 uitgegeven. Dikwijls heeft men nog maar voor een paar weken geld in kas. Als er een rekening wordt ontvangen van dokter Prins ad f 20,-, laat deze weten, dat als de kas het niet toelaat de rekening "niet tenvolle" betaald hoeft te worden. Men is streng, want als bakker Ten Cate een rekening te laat indient, wordt er niet uitbetaald! Op 9 september 1915 houdt notaris Alberts nog een verkoop, die f 65,60 oplevert en zo kan de financiële administratie worden afgesloten met een batig saldo van f 136,85. Het Steuncomité is er niet alleen voor Belgische vluchtelingen, maar evenzeer voor anderen, die door de crisis in de problemen zijn geraakt, zoals b.v. Duitse gezinnen, die in de gemeente wonen en waarvan de kostwinner in Duitse dienst is opgeroepen. Eind oktober wordt er ook een Comité tot steun aan Belgische en andere vluchtelingen opgericht; secretaris is W.P. Kuijpers, hoofd der school, en penningmeester G.W. Wisselink, directeur bij Jordaan en Zn. Dat moet worden doorgegeven aan het Koninklijk Nationaal Steuncomité 1914. Gastvrij, maar niet te lang We willen de vluchtelingen graag onderdak verschaffen, maar eigenlijk moet het ook niet te lang duren. Hoe eerder ze terugkeren naar België hoe beter. Er komt dan ook een brief uit Den Haag waarin gevraagd wordt zachte drang uit te oefenen op degenen, die na 10 a 14 dagen nog geen aanstalten maken. Kennelijk wordt het woord "zachte" een beetje uit het oog verloren, want even later komt de opdracht het rustig aan te doen, omdat anders de Hollandse gastvrijheid dreigt onder te sneeuwen. Wie niet gaat, zou ondergebracht kunnen worden in een kamp in Oldebroek waar in de periode augustus - december 1914 al 8 kinderen stierven, of in kamp Veenhuizen. Achterliggende gedachte van de overheid is: er is onvoldoende geld beschikbaar. Terug Veel vluchtelingen willen naar Vlissingen, om te proberen Engeland te bereiken. De toestand in de Zeeuwse haven verslechtert met de dag, omdat velen geen plaatsbewijs hebben. Treinkaartjes worden niet vergoed. Begin november keren 3 personen terug. De Burgemeester meldt, dat de bevolking zeer voorkomend is en dat het tot nu toe geen bezwaar is voor de gemeentekas. Eind november zijn er nog maar 26 vluchtelingen in Haaksbergen. Twee willen naar Engeland, waarvan er één ook gaat. Toch zijn er half december weer 27 en 2925
de Gemeente ziet graag, dat ze per 1 januari 1915 voorgoed Haaksbergen verlaten, want uit voorzorg zal men per die datum toch echt moeten aankloppen voor Rijkssteun. De Minister wil een exacte opgave van de in Haaksbergen vertoevende Belgen. Het zijn: Gezin Saveniers, 11 personen, de man en twee jongens zijn huisschilder, 1 zoon opperman, vrouw en 4 dochters zonder beroep en nog twee kinderen. Van de kinderen zijn er 6 tussen de 4 en 15 jaar. Gezin Crauwels, man (voerman) en vrouw. Gezin Verreijt, vrouw en zoontje van 2 jaar. Gezin Gautier, man (1836) en vrouw (1837), zonder beroep, arme lieden. Gezin Logens, man (spoorwegbediende) en vrouw. Constantine Cautereels, spoorwegbediende. Gezin De Kimpe, vrouw en dochter van 7 jaar. De man is meubelmaker in een atelier. Joseph de Saeger, spoorwegbediende. Gezin De Kooi, man (spoorwegbediende), vrouw en zoon van 6 jaar. Er wordt in het bijzonder gelet op Belgische militairen, die kans hebben gezien de interneringskampen te ontvluchten en uitgeweken zijn naar ons land. Voor Haaksbergen is dat geen probleem, ook al vertoeft hier een militair, stamboeknummer 2779. Hij is niet afgekeurd, maar "in ziekteverlof plaatselijk verleend 14 augustus door den geneesheer Directeur van het militaire hospitaal te Bergen." Er vertoeven geen vluchtelingen ten huize van particulieren. De Burgemeester maakt zich nu echt zorgen over het langdurende verblijf. Hij vraagt de Minister of er voor de vluchtelingen "waarover echter niets te klagen valt" plaats is in een kamp, "zoo onzen armen inwoners mogelijk reden van misnoegen, als zouden aan hen minder zorg besteed worden te ontnemen". De Gemeente wendt zich tot de Regeringscommissaris voor de vluchtelingen in Noord-Brabant en Zeeland te Roosendaal, de heer JHR. Mr. C.J.M. Ruijs de Beerenbrouck en met succes. Op 16 maart verlaten ze Haaksbergen: 7 personen via Amsterdam naar België en 19 naar vluchtoord Uden. De Regeringscommissaris van het vluchtoord is 24 uur van te voren op de hoogte gesteld van de komst. Haaksbergen moet voor "behoorlijke geleide" zorgen. Eventueel gebruikte dekens moeten gezonden worden naar de Firma Crols en Co. Stoomwasscher "de Dommel" te Boxtel en na reiniging naar het vluchtoord Uden. Repatriërende Belgen hebben een pas nodig om te mogen terugkeren. Voor arme lieden stelt de Pass-stelle te Roosendaal op een verklaring van het "Provinciaal Comité voor Noordbrabant tot het verleenen van hulp en ondersteuning aan naar Nederland uitgeweken vluchtelingen, afdeling Roosendaal" gratis passen beschikbaar. Anderen moeten hun pas laten afstempelen bij de Duitsche vice-consul te Dordrecht. Terugkeer heeft dus nogal wat voeten in de aarde. De Belgische regering dringt aan 2926
op een zo spoedig mogelijke terugkeer. Wie na een bepaalde datum pas terugkeert, betaalt een "tiendubbele personele belasting. Armen zijn vrijgesteld". Er zijn alleen nog Belgische kinderen in ons dorp, maar zij worden niet tot de vluchtelingen gerekend. Het komt wel voor, dat ouders van deze kinderen op een later tijdstip ook naar ons land zijn uitgeweken. Zij willen dan veelal verenigd worden met hun kinderen, zoals het geval is met het in ons dorp vertoevende zoontje Henricus Marie Johannes, 6 jaar, en dochtertje Bertha Philippina Schenkels, 8 jaar. Burgemeester Van Beek kan opgelucht ademhalen en z'n aandacht weer volledig richten op zijn gemeente in crisistijd. Emanuel van Kranenbroek In december 1915 wordt Jacobus Emmanuel van Kraenenbroeck als Emanuel van Kranenbroek ingeschreven in de Burgerlijke Stand van Haaksbergen. Hij werd op 28 oktober 1907 in Ruijsbroeck, België, geboren als zoon van Carolus Ludovicus van Kraenenbroeck en Anna Catharina Bieseman. Of de achtjarige behoort tot de vluchtelingen is niet duidelijk, maar hij zal in ieder geval niet meer terugkeren naar België. Hij is hier met zijn moeder, die echter in de B.S. niet genoemd wordt. Emmanuel groeit hier op, gaat naar school en krijgt verkering. Hij trouwt op 28 aug. 1943 met Johanna Gezina Freriksen (Anna), dochter van Jan Hendrik Freriksen en Johanna Euphemia Horck. Emmanuel is dan ziekenfondsbode. Ze krijgen een zoon: Johan, die op 21 mei 1953 wordt geboren als Johannes Hendricus Lodevicus Maria en reeds is overleden. Hij moet een bekende Haaksbergenaar geweest zijn, want hij brengt sinds 1943 als postbode in dienst van het postkantoor jarenlang de post rond. In december 1968 viert hij zijn 25-jarig jubileum en wordt thuis gehuldigd door de directeur. Ondertussen is hij in de vijftiger jaren genaturaliseerd tot Nederlander. Emmanuel heeft nog andere kwaliteiten. Hij wordt al in 1934 door de Zwemvereeniging "De Emmanuel van Kraenenbroeck Watermolen" aangesteld als zwemleraar. Bij (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) de Oostendorper Watermolen is in die tijd een heus zwembad met kleedhokjes en zelfs een duikplank. Er zullen ongetwijfeld nog Haaksbergenaren zijn, die zwemles van hem hebben gehad.
2927
De heer Van Kraenenbroeck overlijdt na een kort ziekbed op 30 oktober 1970 te Enschede en wordt op 3 november in Haaksbergen begraven. Hij ging als diepgelovig man gelukkig en tevreden door het leven, wars van alle opdringerigheid. Voor hem was "eenvoud het kenmerk van het ware". Bram van Leeuwen. Bronnen: Archief gemeente Haaksbergen l Archief Historische Kring l Twentsche Courant 1914, 1915 Tubantia 1914, 19151 Archief Jordaan HA 22
DE VOORGESCHIEDENIS VAN HOTEL-CAFÉ-RESTAURANT "CENTRAAL" AAN DE MARKT Het is wellicht bekend, dat op het perceel, waar in 1925 na een fatale brand het beeldbepalende hotel-café-restaurant "Centraal" zou verrijzen, al sinds ongeveer 1600 altijd een voornaam huis heeft gestaan. Het "Te Lintelo-huis" (ca. 1600-1775) Het huis (89) werd vanaf die begintijd tot het eind van de 18e eeuw bewoond door de bekende Haaksbergse familie Te Lintelo. Derk te Lintelo, de laatste eigenaar met die naam, trouwde in 1740 met Hendrika van der Voormalige ingang van het huis "De Stoepe" van Hendrika van der Sluis, Sluis, zuster van de nu de zijingang van "Het Richtershuis". (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) vermaarde richter Joan van der Sluis, de stichter van het Richtershuis, die op zo tragische wijze in 1738 was overleden. Na hun trouwen ging het echtpaar Te Lintelo-van der Sluis wonen in Hendrika's huis "de Stoep" (op de plek van het tegenwoordige "Notarishoes"). In het "Te Lintelo-huis" woonde daarna nog tot 1775 Derks ongetrouwde zuster Catharina. Procureur W.H. Scholten en familie eigenaar (1775-1892) Op 29 oktober 1775 verkocht Derk te Lintelo dit huis en het naast- en achtergelegen huis aan procureur Willem Herman Scholten, de zoon van Derks zuster, die getrouwd 2928
was met de schoolmeester Willem Scholten. Op 30 maart 1789 kwam het huis door vererving op naam van Willem Hermans zuster Gesina Scholten, die het op 1 februari 1794 weer naliet aan haar nicht Cornelia Herberdina Diderica Scholten. Deze Cornelia Scholten trouwde in 1799 met de schoolmeester Derk Jan Kerkhoven en het echtpaar betrok het huis aan de Noordzijde van de Markt ca. 1895. Het huis met de klokgevel was Markt. Meester Kerkhoven het café Klaassen. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) was een bekend figuur en invloedrijk persoon in het Haaksbergen van het begin van de 19e eeuw. Het huis werd in de loop van de tijd zonder twijfel vele malen verbouwd. De fraaie klokgevel, die ons bekend is van de oudste foto van de noordzijde van de Markt, is waarschijnlijk aan het eind van de 18e eeuw, toen procureur Scholten eigenaar werd, aangebracht. Het "café Klaassen" (1892-1918) Het bleef in de familie Kerkhoven tot 1892, toen het in handen kwam van de huisschilder Johan Herman Klaassen, een achterneef van Cornelia Kerkhoven- Scholten. Daarna wordt deze Klaassen ook vermeld als koffiehuishouder, ook wel tapper, zodat we mogen concluderen, dat hij vanaf die tijd een herberg of café in dit huis is begonnen. Er wordt dan ook vanaf die tijd gesproken over het "café Klaassen". Een mislukt experiment: "café Wolsink" (1918-1920) Op 13 september 1917 verkoopt de familie Klaassen het pand en de nering aan ene Johan Wolsink, oud 32 jaar, die staat vermeld met het beroep "spoorwegbeambte" te Vaassen (gem. Epe). Deze Wolsink wilde kennelijk zijn geluk eens proberen als caféhouder in Haaksbergen en Klaassen had daar kennelijk vertrouwen in, want hij nam genoegen met slechts een gedeeltelijke betaling van de koopsom a f. 12500,— en verleende Wolsink voor de rest van het bedrag een hypotheek. Maar dit experiment slaagde kennelijk niet, of Wolsink voelde zich niet thuis in Haaksbergen, want Johan Wolsink verkocht het geheel op 13 september 1920, dus precies 3 jaar later, voor fl. 16000,- aan de loodgieter Johannes Antonius Josephus
2929
Strengers, die zich in de akte caféhouder noemt. Wolsink had dus op het onroerend goed wel een mooie winst van 28% gemaakt. Op weg naar een protestants centrum En toen was Leiden in last, want Strengers had het waarschijnlijk gekocht om het zo spoedig mogelijk met winst weer door te verkopen. Dit café, van oudsher in protestants bezit, kon dus zomaar in katholieke handen komen! Ds. J.A. van Krieken, sinds 1907 de actieve voorganLoodgieter J. A. J. Strengers (1883ger van de Hervormde gemeente in Haaksbergen, 1951) kocht speculatief het café had al enige tijd plannen actie te ondernemen tegen Wolsink de steeds groeiende invloed in het Haaksbergen van die dagen van de R.K.-kerk en hij wil de Haaksbergse Protestanten samen brengen in een Vereniging van Vrijzinnig Protestanten. Het café Wolsink zou een uitstekend centrum voor deze vereniging kunnen zijn, en was tevens geschikt voor partijen als bij bruiloften en begrafenissen (de zgn. "naogroove"). Ds. Van Krieken betrok Jan ten Bruggencate, de jonge dynamische directeur van de textielfabriek D.J. ten Hoopen & Zoon in het vooroverleg. Samen kwamen ze tot de conclusie, dat het nog wel enige tijd zou vragen, om de Protestantse gemeenschap op één noemer te krijgen om tot een vereniging als gedacht met voldoende draagvlak te komen. Er bleken meerdere besprekingen nodig om de juiste bestuursstructuur te vinden, waar alle rangen en standen genoegen mee zouden kunnen nemen. Strengers had het café Wolsink kennelijk gekocht om snel winst te maken en mogelijk wist hij, dat de Protestanten het pand als een centrum voor de op te richten nieuwe Protestantse vereniging wilden hebben, en heeft dat mogelijk laten weten. In ieder geval kocht op 3 januari 1921 Jan ten Bruggencate het pand 89 voor fl. 20 000,- plus fl. 180,- voor het buffet en een rentevergoeding van fl. 360,- voor het eerder in gebruik nemen. Strengers had dus goede zaken gedaan. Achteraf zal blijken, dat Ten Bruggencate gedekt was door een toezegging, dat zodra de nieuwe vereniging zou zijn opgericht, het aan deze vereniging zou worden overgedragen voor dezelfde prijs plus Ds. J.A. van Krieken op 35 jarige de gemaakte kosten. leeftijd (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)
2930
Toen kreeg het café Wolsink dan ook direct de naam "Centraal". Over de oprichting op 19 maart 1921 en de geschiedenis van de Vereniging voor Vrijzinnig Protestanten in Haaksbergen, een volgende keer. G.J.Leppink Bronnen:Historie van Haaksbergen dl. 2-pag. 48-49-501 Jaarboek Twente 1988: pag. 59 en 60. Archief VVVP(notulenboek) l Archief HKH l Archief notaris Alberts (HCO-Zwolle). "De afstamming van de Haaksbergse familie Klaassen"door J.G. Lamers, Leiderdorp.
GENEALOGIEËN (deel 11) In de bibliotheek vinden we deze keer 3 boeken resp. uit 1900, 1926 en vrij recent uit 2003 van dezelfde familie.
TerKuile(1) "Familie ter Kuile" 108 pag. formaat A5, gebonden. Uitg.okt.1900. Schrijver Mr. G.J. ter Kuile sr.* De oudste aantekeningen dateren uit 1364 met daarin de naam Seyne ter Culen, opgetekend in Stad Kampen. Rond 1550 is het "ter Kuylen", rond 1600 "ter Cuylen" in Zwolle en Oldenzaal en ca. 1630 vinden we "ter Kuile" in Enschede. In Haaksbergse protocollen wordt genoemd in 1657 Herman ter Cuilen, waarna Jan ter Kuile op 16 febr. 1703 is begraven op het kerkhof in Buurse. In het boek staan veel huwelijken met zonen of dochters uit bekende Enschedese textielfamilies. De laatst vermelde Ter Kuile in dit boek is geboren op 9 juli 1900. Achter in het boek zit een overzichtelijk soort cirkeldiagram met Jan ter Kuile als 1e generatie met naar buiten de 9e generatie van de mannelijke Ter Kuiles, waarbij de toegevoegde getallen verwijzen naar de pagina's in het boek. (Foto: H. J. Krooshof)
Ter Kuile ( 2 ) "Familie ter Kuile" 220 pag. iets kleiner dan A4 , gebonden. Uitg. 1926. Schrijvers G.J. ter Kuile sr* en jr. Dit boek is bedoeld als 2e druk van het hiervoor besproken boek. De Zwolse "Ter
2931
Kuiles" zijn echter weggelaten, daar hiermee geen familieband te bewijzen was. Wel zijn in dit boek vele gezinnen uitgebreider beschreven en lopen de laatste gegevens dus tot 1926. In Coesfeld (Dld.) wordt op 21 oktober 1332 genoemd Lampeke ter Kulen. In de genealogie begint de eerste generatie in dit boek met Herman ter Kuile (Kuil Herman genoemd Besselinck ) te Buurse. Het boek geeft op de linker pagina de gezinnen met vooral geboortedata. Rechts de omschrijvingen van de functies die de betreffende "Ter Kuile" had, heel vaak als textielfabrikant. Het cirkeldiagram uit het voorgaande boek is uitgebreid tot 11 generaties. Ter Kuile (3) "Familie ter Kuile, Stamlijst 2003 " 164 pag., formaat A4, schrijver Zwanet Plomp-Kamphuis e.a. van het Centraal Bureau voor Genealogie te Den Haag. De opdracht hiervoor werd gegeven door de Stichting "Ter Kuile Fonds". Voor familieleden in het buitenland zijn de statuten in dit boek ook geschreven in de Engelse taal. Het zal u duidelijk zijn, dat in dit boek, 77 jaar na de vorige uitgave, vele "Ter Kuiles" meer zijn vermeld met voor elke persoon een bijzondere code. Achter in het boek zit een index op aangetrouwde familienamen. De betreffende functies, zoals textielfabrikant, directeur, burgemeester, landbouwer, chirurg, notaris, enz. staan nu direct bij de persoon vermeld. Het is een zeer overzichtelijk genealogieboek, vooral voor iedereen die iets zoekt betreffende de fam. Ter Kuile. Als laatst geborene in dit boek vinden we in Buurse Michelle, geboren op 18 juli 2002, als dochter van Erik Leppink en Joan ter Kuile. En wie weet, haar zusje Kim, geboren op 4 okt. 2005 te Buurse, zal mogelijk in een volgende uitgave "Familie Ter Kuile" vermeld worden. * Schoolopziener te Almelo en de bekende schrijver over de geschiedenis van Twente.
Gerrit Wes
MARKANTE HAAKSBERGENAREN De expositie van foto's van willekeurig gekozen bekende Haaksbergenaren, die tijdens de opendagen van het TEHA theater "DE KAPPEN" te zien was, zal van 3 t/m 16 september a.s. opnieuw te zien zijn in het "Saalmerink". De tweede druk van het boek waarin alle personen zijn opgenomen, die op de expositie getoond worden, is gereed. Het boek kan op de expositie besteld worden.
2932
BUURSE EN CATO ELDERINK De Twentse schrijfster en dichteres Cato Elderink (1871-1941) had twee "biotopen", twee plekken waar ze leefde, waar ze mee vertrouwd was, twee locaties die haar inspireerden: Enschede en Buurse; het fabrikantenmilieu van de stad en het boerenmilieu van de buurtschap. " Woor de Buursche Bekke kroonkelt duur 't laand Lig 'n weusten hook groond; gel gleensterend zaand En heugten met grovve dannen begreuid, Dee de noalden oawerde groond hen streuit..." (Uit: 'Oef et laand van aleer', gedicht 'De Hoenen')
Op 24 mei 1861 beleeft de weduwe Blijdenstein-Stroink het, dat drie van haar kinderen op één en dezelfde dag in het huwelijk treden. Drie families van fabrikanten worden met haar naam verbonden: Blenken, Van Heek en Elderink. De jongste van de drie, Kaatje Blijdenstein, trouwt dan met Herman Elderink en die twee zullen de ouders zijn van Cato (ook wel: Toos) Elderink. Uit het huwelijk van Kaatje en Herman werden zeven kinderen geboren, waarvan er twee vroegtijdig overleden. Het bijzondere van dit gezin was, dat alle vijf groot geworden kinderen ongehuwd zijn gebleven. Met z'n vijven adopteerden ze kort na de Eerste Wereldoorlog een Hongaarse vluchtelinge, Alexia Benedict, die later trouwde met Wim Jannink. In de textielfabriek kwamen ze niet terecht, want hun vader ver- Familiefoto van de familie Elderink omstreeks 1918 kocht het bedrijf, gelegen aan de Zittend van l.n.r. Margaretha, Johanna Aleida, Haaksbergerstraat, al in 1889; de Alexa Benedict en Cato nieuwe eigenaren startten een Staand v.l.n.r. Julia, nn (vriendin van Alexa Benedict) en nieuw bedrijf, de 'Nijverheid'. Aan broer Engelbert. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) dit bedrijf herinnert nu alleen nog een straatnaam op de plek waar de fabriek heeft gestaan. De vijf kinderen, hoewel bepaald niet armlastig met geërfd kapitaal en grondbezit, moesten wel aan het werk: de zoon werkte bij een bank, begon een eigen kassiersbedrijf, dat later werd overgenomen door de Amsterdamse Bank. Eén van de vier meisjes bleef in de huishouding, twee dochters werden onderwijzeres en de jongste,
•a*
2933
Cato, werd verpleegster, eerst in Amsterdam, daarna in Enschede. Vanaf 1920 wijdde ze zich geheel aan haar letterkundige werk. Dat werk had altijd betrekking op Twente: de cultuur, de taal, de historie, de sagen, het landschap. Zij was één van de eerste letterkundigen die in haar geschriften en haar lezingen met passie de Twentse taal gebruikte. Cato Elderink was in veel opzichten een echte representant van het toenmalige fabrikantenmilieu met haar belangstelling voor het Twentse landschap, de streektaal, het boerenleven. Als jong meisje schrijft ze enthousiast aan haar zuster: "Vader heeft dit seizoen al 28 hazen geschoten..." Haar grootvader kocht in 1844 het erve Nijenhuis in Buurse van een Amsterdamse apotheker. De bedoeling was uiteraard niet om zelf te gaan 'boeren' maar om, zoals voordien de adel dat had gedaan, een buitenverblijf te hebben, waar de zomerse dagen doorgebracht konden worden. Cato schrijft hierover: "Menig erf verschaft in een aangebouwde Lanterskamer (afkorting voor Landheerskamer) gelegenheid tot logies." Zo'n Lanterskamer was er ook bij het erve Nijenhuis in Buurse. In dit geval geen kamer, maar een aangebouwd huis met vier slaapkamers, een buitenverblijf waar de familie Elderink intensief gebruik van maakte, vooral Cato. De Elderinks waren niet onbemiddeld, maar niet zo rijk als andere fabrikantenfamilies, die eigen landgoederen ontwikkelden. Dat buitenverblijf is er nog steeds, nu ter beschikking als vakantiewoning. De familie Ter Huurne is momenteel eigenaar en exploitant van zowel de boerderij als van het vakantiehuis. Wijlen minister De Koning was er een gewaardeerde gast. ( Wie Cato Elderink (1871-1941) ook eens vakantiedagen wil doorbrengen in zo'n (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) landschappelijk en historisch belangwekkend huis, kan zich wenden tot de VVV.) In het voorwoord van de herdruk van Cato's "Oet et laand van aleer" schrijft Dr. J.H. van Heek: "...Zij verkreeg haar gegevens ook van de boerenbevolking, het meest uit Buurse. Buurse was een afgelegen dorp aan de Westfaalse grens. Slechts zandwegen, die in de wintertijd moeilijk begaan-en berijdbaar waren leidden daarheen. Eerst vanaf 1910 zijn er verharde wegen aangelegd, waardoor Buurse en andere delen van Twente uit hun isolement geraakten. Nabij dit schilderachtige dorp langs de Buurserbeek bezat de familie Elderink één dier oude erven die wellicht teruggaan tot de tijd van Karel de Grote. Dit erve, het Nijenhoes, was het geliefde buitenverblijf der familie." Bij Cato's voortdurend hameren op het belang van de streektaal ( 'iets goeds en eerwaardigs') roemt ze het werk van de Haaksbergse dichter Berghege. 2934
"ledere Twentse plaats heeft nog een eigen taaltje en Berghege's Haaksbergse tongval verschilt nog enigszins van ons Enschedees en neigt iets naar het Gelderse. Het Haaksbergs klinkt ons in zijn gedichten zeer welluidend in de oren. Ze zullen u bekend zijn. Ik kies er slechts één uit, dat mij het liefste is, de 'Watermölle bie Hoksebarge": Nog heurt mien oor dat stöarig soezen, Nog zut mien ooge "t draeiend rad Woar "t wit van schoem kwamp oaver broezen Het röstloos water, 't frisse nat...." De publicaties van Cato Elderink: 'Oet et Laand van weleer' - 'Een Twentse fabriqueur van de achttiende eeuw' 'Het geslacht Blijdenstein' - Twenter laand en leu en léven'. De hierna volgende citaten, ontleend aan genoemde publicaties en aan niet gepubliceerde notities, geven blijk van de verbondenheid die Cato Elderink voelde met haar Buurser omgeving.
Van de deftige leu stoat de namens vake boavenan in 't protocol van 'n Höltink, meer net zo goed komt er de boeren en kotters en menigmaal hebt ze ok eigenhaandig eeren naam der oonder ezat, dat hét, vuur zooveer as ze kont schrieven, de meesten mot zich met 'n kruusken behelpen. In Buurse hadden ze 'n mooier gebroek. Doar teekent de boeren 't Markenbook mangs met eer hoesmerk en dat et vaste teekens zeent is wal duudelijk. In 1643 en in 1697 wödt vuur ieder erve et zölfde teeken ebroekt, behalven, dat der nen zon, dee zien vader opevolgd is, wal eens een klein streepke bi'j anzet, of dat et scheef steet of oonderste boaven. Mangs kan men dee zölfde teekens nog zeen in aolde vensterroeten, en 'n enkel keer zeent ze in tuugkisten esneen of in de poste van 't hoes.
Als schoolmeester in Buurse komt in 1667 voor: Hendrick Claessen, die evenals de meester in Haaksbergen verklaart zich te zullen gedragen naar de Resolutie van Ridderschap en Steden. In 1689 treffen we meester Peter Jansen aan en in 1694 wordt Hendrik Odink, schoolmeester te Haarle, te Buurse aangesteld. Dat er sinds de 17e eeuw onderwijs is gegeven mag men opmaken uit twee thans nog bestaande kas- en notitieboeken, door boeren der marke geregeld bijgehouden, waaruit blijkt dat in het einde der 17e eeuw schrijven en zelfs rekenen geen verborgen kundigheden meer waren voor de bewoners van Buurse. Onderwijs in het rekenen werd overigens lang niet altijd en overal in de scholen gegeven. Er waren meesters die er zelf niet van op de hoogte waren. 2935
Beheksen Umstreeks 1890 wör in Buurse nog gelöfd dat ne vrouw dee door wonden, "Zwartkappen Jannoa", de menschen kon beheksen. Men vertelden zik ok dat dee vrouw snachs op nen bessemstel duur 't veld ree. Eenmoal wör der n overleg emaakt, dat nen zon van eer dee nig best ter been was met ne dochter van de koster zol trouwen. Dat mèken kwam op n keer bi'j eer, mer 't har an dat houwlik nig vol zin. Dat merkten Zwartkappen Jannoa en zee gaf eer doo ne flesche melk mee noar hoes. Doo 't mèken doarvan edroonken har, was 't behekst.
Veldkaamps Graf In Hoksberge was nen schaeper, dee ze urn ziene gierigheid Veldkaamps jödde neumden. Hee was riek en de pastoor meenden dat de karke allens van em erven zol, meer door hee dood was kreeg de karke meer ne kleinigheid. De pastoor was heilig en prèkten dervan dat Veldkaamp gin roste zol veenden. Kort noa dee tied zaggen ze mangs op Veldkaamp zien graf 'n wit ding in de heugte kommen. 'n Maken dat van Enschede kwam zag dat ok 'n keer, mer 't leufden nig recht an speuke. 't Haalden der doo de koster bi'j en dee kreeg 't spook te pakken. Meer doo ze 't witte laken der of trokken zat Heeroom der zölf in. Ze wollen 't doo wal stille holden meer 't is toch oonder de leu ekommen.
Bruiloftsgebruiken De bruid komt met de bruidsstoet in volle vaart aangereden. Men rijdt de deel op. Eerst hier wordt halt gemaakt. Het hoofd van het gezin van den bruidegom (bruidegoms vader) helpt de bruid van de wagen, voert haar aan de hand de keuken in en brengt haar aan den haard. Hier moet zij het haal aanraken en is dan als huisvrouw geïnstalleerd De bruidegom heeft breugemansknechte, de bruid heeft broedsmeiden. De bruiloftsgasten gooien een paar garven rogge op de deel en gaan met groot geweld daarop aan het dorschen. Dan komen de breugemansknechten en gooien er elk een of andere versnapering tussen, Een zak tabak, noten, koekjes enz. De dorschers eindigen hun werk en gaan aan het grabbelen.
2936
Begrafenisgebruiken De vrouwleu, die tot de naaste familie behoorden, droegen doeken van wit neteldoek bij wijze van omslagdoek, driehoekig gevouwen. In de volgende weken werden deze ook bij kerkgang gedragen. Op het hoofd droegen zij een hoed van wit gevlochten stroo en daarop het regenkleed. Bij het binnenkomen op de dag der groave in 't sterfhuis stond iemand bij de deur, die de manleu foezel aanbood uit een groot glas, waaruit ieder een slok Grafsteen van Cato op de Oosterbegraafplaats in nam. De vrouwen kregen brande- Enschede. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) wijn met rozijnen, voor de groave werd brood met kaas gegeten. Alleen de noabers en de familie gingen ook na de groave nog weer naar 't sterfhuis, waar dan weer boterhammen gepresenteerd werden. Voor de doodenwagen werden 4 paarden gespannen. Het mocht niet gebeuren dat men onderweg om enig gebrek aan het tuig of iets dergelijks moest stilstaan. Toen de vader van vrouw Wensink stierf, ging de vaders broer naar de burgemeester van Haaksbergen om te zeggen dat de weg, waarop een dikke laag sneeuw lag, vrij gemaakt moest worden, opdat de stoet zonder hindernis kon passeren. De naaste familie zat op den doodenwagen op zakken, die met hooi gevuld waren, die naast de kist lagen. Zij zaten dus niet op den kist. 't Wolterink 't Wolterink in Buurse was vanouds een vrijen hof, de eerste of één der eersten daar ter plaatse. Voor het huis lag een kolk, aan de achterkant lag het huis tegen een bosch aan, de ligging was zeer mooi. Het tegenwoordige voorhuis zal een kleine honderd jaar oud zijn, de steen boven de deur heeft dus oorspronkelijk een andere plaats gehad. Dit huis werd gebouwd door een Wolterink, die met een vrouw uit het Pruische was getrouwd, welke f 7000 mee ten huwelijk bracht. Daar deze vrouw kinderloos stierf kwam later de helft van haar vermogen weer aan hare familie. Deze Wolterink riep 's Zondags zijn knecht: "Knecht, zadel mijn paard." Dan reed hij de deel af, drie keer om de linde die voor het huis stond, daarna rechtuit het veld in tot waar de toren van Haaksbergen zichtbaar werd en dan spoorslags rechtuit, over de heide, ter kerke, zonder een gebaanden weg te gebruiken.
2937
Jubileum van een weg. In 1855, nu dus 150 jaar geleden, werd de verharde weg Enschede-Haaksbergen aangelegd. Uiteraard was er al wel een weg, maar onverhard en met een ander tracee. Vóór 1855 liep de weg langs de Heimer en dan ten zuiden van de buurtschap Rutbeke. De nieuwe grintweg werd vanaf het Boswinkel langs het Mors, dwars over de Usseler Es aangelegd, en dan noordelijk langs de buurtschap Rutbeke. De kerkenraad van Usselo had hemel en aarde bewogen om de weg langs de kerk (van 1844) te laten aanleggen. Dat kregen ze voor elkaar, op voorwaarde dat de Marke Usselo de grond over de es om niet ter beschikking stelde. Het huidige recreatiepark "Rutbeek" ligt niet in de buurtschap Rutbeke, maar in het Usseler Veen. Usseler Veen vond men blijkbaar als naam niet zo geschikt, zeker niet omdat dit terrein gevoelsmatig nog verbonden werd met het feit, dat de stad Enschede daar tientallen jaren al het stadvuil dumpte. A.Bekkenkamp Bron: Overzicht van de nagelaten papieren van de familie Elderink in het Van Deinse Instituut, Enschede. Bewerkt door G. J. Gröneveld.
RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van pagina 2918 Dit huis bevindt zich aan de Zeedijk nr. 5 en 7. In 1924 kocht het kerkbestuur van de Pancratiusparochie dit perceel grond, dat toen een moestuin was, van de familie Oldenkotte. Zij bouwde er onder architectuur van J.A. Schilderman dit nog steeds bestaande dubbele woonhuis. Deze woningen waren bestemd voor het onderwijzend personeel van de nabijgelegen jongensschool.
2938
(Foto: J.G. Hotste op Bruinink)
VERSCHENEN: "J.W. SAMBERG, FENOMEEN" Van de hand van onze redacteur Arnold Bekkenkamp verscheen onlangs het boeiende levensverhaal van de voor en direct na de 2e wereldoorlog zo bekende Deldense predikant ds. Jan Willem Samberg (1890-1976). Arnold Bekkenkamp beschreef het leven van deze protestantse herder van Delden en Twickel niet alleen als predikant, maar ook als historicus, cultuurkenner, redenaar en inspirator van velen, zoals dr. Anne van der Meiden het zo terecht schetste bij de aanbieding van het boek op 10 december 2006 in de oude Blasiuskerk in Delden. Er leven nog velen in Twente, ook in Haaksbergen, die hem gekend, gehoord en gewaardeerd hebben. Hij gebruikte in lezingen dikwijls zijn moedertaal, het Twents-Achterhoeks dialect of de Nedersaksische taal zoals Samberg het noemde. In Haaksbergen kende hij enkele cathechesanten, leerlingen van de Kweekschool voor Onderwijzers, waar hij de godsdienstlessen verzorgde. Verder gaf hij diverse lezingen voor de VVVP (de Vereniging van Vrijzinnig Protestanten). De Twentse fabrikanten en notabelen bezochten veelvuldig zijn kerkdiensten. Na zijn emeritaat in 1955 werd hij de archivaris van Twickel, werk waaraan hij zich in nauw contact met de Vrouwe van Twickel, baro- (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) nes van Heeckeren tot Wassenaar, tot aan zijn dood heeft gewild. Een bijzonder interessant boek over een markante en boeiende Twentse figuur in zijn tijd. Een boek voor alle liefhebbers van Twente, Delden en Twickel. Het is uiteraard aanwezig in onze bibliotheek en te bestellen bij boekhandel Boek en Buro onder het ISBN nummer 10: 90-74834-33-7 a €20,00. G. J. Leppink
2939
BONZET
Nadenken is goed. Vooruit denken is beter.
BOEKBINDERS V.O.F.
Voor het inbinden van boeken, tijdschriften en
SCREEVER MICHORIUS o ELLENBROEK Accountants en Belastingadviseurs
vervaardigen van dozen en mappen
Blankenburgerstraat 37, Postbus 296 - 7480 AG Haaksbergen Telefoon (053) 574 19 79 Fax (053) 574 19 78
De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 053-4314069
— GRONDVERZET —
— DRAINAGE WERKZAAMHEDEN
(SIER) BESTRATINGEN
—
—
GROENVOORZIENINGEN
—
LANDBOUWMECHANISATIE
CULTUURTECHNISCHE WERKEN
— —
LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN
Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430
pelectro-
aanleg en onderhoud van electrotechnische installaties, airco, ventilatie, stalbewaking,
Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau
[email protected]
www.electrobreukers.nl
inbraak, brand, beveiliging, alle electrische app-, audio, video, SAT-schotels, antennes, telecom, ISDN, (mob.) telefonie,
UNETO-VNI
computers, netwerk, verlichting
