Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen

Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen

42e jaargang nr.4, december 2009 Verschijnt 4x per jaar

Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen Email: [email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl OPENINGSTIJDEN: Maandag 19.00-22.00 uur Dinsdag 13.30-17.00 uur Donderdag 19.00-22.00 uur Vrijdag 13.30-17.00 uur LEDENADMINISTRATIE:

K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen

BETALINGEN:

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen

BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN J.H. Scholten J.A.M, van der Zanden J.G. Hofste op Bruinink G.J. Slotman H.B. Slotman M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink

Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen secrefans Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen wee voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen penningmeester Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen voorz. wg. monumenten/archeologie

tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5721999 tel. 5724134 tel. 5722711

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76 Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen

Oplage: 850 exemplaren

Johannes Kokenberg (1862-1955) alias Varken Jans zie artikel op pag. 3181 Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.

Redactie REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur J.G. Hofste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: A. Bekkenkamp, A.H. den Herder, J.G. Hofste op Bruinink, A van Leeuwen, A.B.M. Leferink, H.W. Oosterholt, J.H. Scholten, en G.P. Wes

REDACTIEADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen

Inhoud INHOUD JAARGANG 42, NUMMER 4, december 2009 PAGINA 3157 t/m 3184 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

IN MEMORIAM VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN NAAR AANLEIDING VAN... WASSERBURG ANHOLT (verslag van een excursie) HAAKSBERGEN OP DE KAART GEZET (verslag van Monumentendag) VELDWACHTER VAN ULSEN OP Z'N BEST RICHT UW BLIK OMHOOG HERMANNUS JOHANNES FRANSSEN RICHT UW BLIK OMHOOG SPIKKE(R) GENEALOGIEËN MISDAAD EN STRAF VARKEN JANS

PAG. 3158 PAG. 3158 PAG. 3159 PAG. 3159 PAG. 3160 PAG. 3160 PAG. 3161 PAG. 3163 PAG. 3165 PAG. 3166 PAG. 3167 PAG. 3176 PAG. 3176 PAG. 3179 PAG. 3180 PAG. 3181

* inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 20 december a.s. * kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als JPEG formaat meeleveren

3157

BERTHA

IN MEMORIAM OVERBEEKE-SCHOLTEN

Op dinsdag 6 oktober 2009 overleed op negentig jarige leeftijd in Livio Verpleeghuis Het Wiedenbroek ons erelid Bertha Overbeeke-Scholten. Zij heeft gedurende talrijke jaren veel betekend voor onze Historische Kring Haaksbergen. Sinds de oprichting in 1967 was zij een trouw lid en vanaf 1 januari 1992 versterkte Bertha Overbeeke ons bestuur als opvolger van haar man Jan, de eerste secretaris van onze vereniging. Ten huize van de familie Overbeeke werd regelmatig door het bestuur vergaderd. Daar verrichtte men ook al het speurwerk dat uitmondde in de standaardwerken "Historie der Kerken van Haaksbergen", de geweldige drie delen "Historie van Haaksbergen" en het "Veldnamenboek". Het kwartaalblad van onze Historische Kring "Aold Hoksebarge" werd hier samengesteld en het archief van de vereniging was er ondergebracht. En in die lange reeks van jaren was Bertha steeds de gulle gastvrouw, die altijd klaarstond en bereid was zich in te zetten daar waar dat nodig was. Zij wordt met recht beschouwd als de moeder van de Historische Kring. Bij haar afscheid als bestuurslid werd tijdens de ledenvergadering van 16 mei 1995 Bertha Overbeeke-Scholten op voorstel van het bestuur bij acclamatie benoemd tot erelid van onze vereniging. Dit besluit werd onderstreep^ met een warm applaus. Dat zij nu moge rusten in vrede. Namens het Bestuur, J.H. Scholten

3158

VAN HET BESTUUR Op vier woensdagavonden in augustus zijn mensen van onze kring in touw geweest om een rondleiding te verzorgen door het centrum van Haaksbergen. Over belangstelling viel zeker niet te klagen. Meer dan 160 personen waren hiervoor gekomen. Ons bestuurslid Henny Slotman heeft deze mensen, vooral inwoners van ons dorp, tijdens de wandeling verrast met verhalen en gegevens over Haaksbergen in het verleden. Het is fijn dat ons initiatief zo'n geweldige impact heeft gehad. Wij zijn zeker van plan deze rondleiding zomer 2010 opnieuw aan te bieden. De Historische Kring was met een stand aanwezig op de Autumn Fair op het Scholtenhagen om onze vereniging te promoten, en tevens in Deventer op de dag voor de regionale geschiedenis en streekcultuur en op de Vrijwilligersbijeenkomst in De Kappen. Dat ons dit geen windeieren heeft gelegd kunt u aflezen aan het grote aantal nieuwe leden. In de week van de Geschiedenis 2009 van 17 t/m 25 oktober werd door onze Kring in de bibliotheek een foto-expositie ingericht met als onderwerp Oorlog en Vrede. Een verslag van de geslaagde Open Monumentendag op 12 september en van de middagexcursie op 10 oktober naar Anholt vindt u in deze uitgave. De Open Monumentendag kreeg nog een vervolg op 5 november tijdens de laatste lezing van dit seizoen met als onderwerp "Haaksbergen op de kaart gezet". Wij hebben bericht van de belastingdienst ontvangen dat zij onze vereniging vanaf 1 januari 2009 aanmerkt als een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI). Het heeft als voordeel dat een financiële schenking aan onze vereniging voortaan bij het invullen van de belastingaangifte als gift volledig aftrekbaar is en dat onze Kring bij het ontvangen van een legaat een lager tarief aan successie betaalt. Het boek: "VAN MARKE NAAR MAATSCHAP" Een werkgroep binnen onze vereniging is al bijna zeven jaar bezig met onderzoek naar het boerenleven in Haaksbergen gedurende de laatste anderhalve eeuw. Het boerenbedrijf veranderde ingrijpend. Kleine bedrijven maakten plaats voor grootschalige ondernemingen, GPS-gestuurde trekkers verschenen en Nederlandse zwart- en roodbonte koeien stonden aan de wieg van internationale fokkerij. Op 18 december a.s. presenteert onze kring het boek "Van Marke naar Maatschap" -150 jaar landbouw in Haaksbergen waarin zo ongeveer alles beschreven staat, wat er veranderde achter de "niendeure" bij de boeren in Haaksbergen. De verkoopprijs van dit fraaie boek is € 25,00. Het bestuur heeft gemeend deze zeer interessante uitgave aan al onze leden ter beschikking te moeten stellen en wel gratis. Zij heeft hiervoor al jaren gereserveerd. Alleen de leden van onze Kring kunnen na 18 december a.s. dus een exemplaar komen halen in ons Historisch Centrum, tegen inlevering van bijgesloten coupon. Op zondag 13 december bent u vanaf 11 uur van harte welkom op onze Open Dag in ons Historisch Centrum. Er is dan een expositie van foto's, gemaakt door de Weleerw. Heer J.Th. J. van den Berg, van de afbraak van de oude r.k.- kerk te Buurse

3159

en van de bouw van de huidige kerk. Van den Berg was pastoor in Buurse vanaf 29 december 1933 tot zijn overlijden op 17 december 1940 in het ziekenhuis in Enschede. Wij hopen velen van u op deze bijzondere dag te mogen begroeten. Mede namens het bestuur wens ik u allen prettige feestdagen en een gezond 2010 toe. J.H. Scholten, voorzitter

NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: H. Abbink, Richterstraat 24, 7482 ZW Haaksbergen N.H. Amsing, Pijperstraat 28, 7482 AL Haaksbergen Assurantiekantoor Wigger, Entersestraat 15. 7627 LS Bornerbroek J. Buschers, Rossinistraat 28, 7482 AV Haaksbergen G.J.M. Claessen, Dopperstraat 21, 7481 DT Haaksbergen W.H. van Hagen, Postbus 33, 7150 AA Eibergen Hagen Schildersbedrijf V.O.F., M.A. de Ruijterstraat 20, 7482 BZ Haaksbergen A.C. van Hoogmoed, Oude Postweg 146, 7557 DH Hengelo R. Knoef, Fazantstraat 131, 7481 BJ Haaksbergen H.A.B. Könniger, Veldmaterstraat 52, 7482 TC Haaksbergen H. Lubbersen-Odink, De Braak 2A, 7481 JG Haaksbergen F. de Lugt, Fazantstraat 50, 7481 BL Haaksbergen C.H. Makinje, Goorsestraat 158, 7482 CM Haaksbergen H.M. Manrho, Nijenkerckestraat 38, 7482 ZZ Haaksbergen H.G.J. Meijerink, Hengelosestraat 38, 7482 AC Haaksbergen N.G.V. Postbus 26, 1380 AA Weesp G.A.J. Noordink, Past. Brandsmastraat 18, 7481 BP Haaksbergen J.S. van Otterlo, De Boerenmaat 13, 7481 DV Haaksbergen B.H.M. Ottink, Schapendijk 20, 7574 PG Oldenzaal J.H.J. Rouwenhorst, Benninkstraat 1, 7481 DJ Haaksbergen Scharenborg Interieur Afbouw, Industriestraat 54, 7482 EX Haaksbergen A.J. Sloot, Molenstraat 85, 7481 GL Haaksbergen l.J. de Vlugt-Schrijer, Drienerpark 14, 7552 EB Hengelo Ov. J. Voortman, Saalmerinksingel 3, 7481 EP Haaksbergen J.H. Warfman, Marktstraat 14, 7161 DH Neede

SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken: A.Bekkenkamp: Diverse boeken.

3160

R.Remmelts: 3 boeken geschreven door Mani Beekman: Teufels Mühle, Die Kapelle im Moor, Moor Teufel. Historische roman, die zich afspeelt in het Witteveen en bij de Haarmühle. E.M.Lammers: Tussen de bedrijven door. (150 jaar bedrijfsleven en Kamers v.Koophandel.) Mevr.T.Gröneveld: Diverse foto's en persoonlijke bezittingen van haar vader G.J.Gröneveld. G.J.Heinink: Diverse boeken en bidprentjes. J. te Lintelo: 7 boeken over de geschiedenis van de tweede wereldoorlog. H.Lammers: Watermolens (J.Bouwhuis): jaarboek Twente 1993. D.Jordaan & Zonen, suikerzakjes o.a. Jorzolino. J. den Herder": Foto's interieur Ned.Herv.kerk te Haaksbergen. Mevr.J.CIaessen: Bronzen penning uitgereikt aan bestuursleden Haaksbergen 800, kwartetspel in de vorm van een kalender over Haaksbergen 800. K.Muller. Ansichtkaarten van Haaksbergen. J. ten Broeke: Archiefstukken Woningvereniging Lucht en Licht. G.Leusink: Ellewick-Crosewick. H.Jongerius: 1 scanner, fabr. HP type Scanjet 5300. C.J. te Lintelo: Verzamelde gegevens van Het Laarhuis te Beckum. J.Eijsink: Foto + jaargang van het blad "De Prins "1921. D.Bouwman: Het Hemelse Prentenboek en bidprentjes. Mevr.J.S.Poodt-Lintelo: Diverse boeken. Mevr.S.Henkes: Diverse boeken. Fam.Sak: 5 boeken. G.Sloot: "Ontwikkeling Textielbedrijf J.F.Scholten en Zonen". Oorlogszakboekje van J.Gubler.

AANWINSTEN (Boeken) Middeleeuwse ceramiek. Verscholen in vuil (Arch. vondsten in Kampen). Weggegooid en terug gevonden (Arch. vondsten in Deventer). De Bos-atlas van ondergronds Nederland. De historie van HSC'21 door Peter Visser. Historisch kippevel. 218 x Overijssel. Van Aadorp tot Zwolle.

NAAR AANLEIDING VAN ... In het artikel HET LANDHUISJE FAZANTSTRAAT 13 op blz. 3112 van het vorige nummer staat onder het kopje De bewoners : "...en de fam. Wezenfeld". Dat moet zijn: "...en Wezenfeld" Zowel in bovengenoemd artikel als in het artikel over DERK JAN VAN LOCHEM, blz. 3113, wordt als datum van het bombardement op Haaksbergen 23 maart 1945 genoemd. De juiste datum is 24 maart 1945. De heer Schurink uit Neuenkirchen meldt ons dat het onderschrift bij de foto op pag. 3143 moet zijn: "Opa en Opoe Roerink-Rietman uit Buurse" en dat zijn voorletters H.H. en niet H.J.

3161

WASSERBURG ANHOLT (verslag van een excursie) Op zaterdag 10 oktober j.l. vertrokken we prachtig op tijd met 60 personen (1 bus en twee personenauto's) naar de Wasserburg Anholt, waar we een klein uurtje later aankwamen. Een flink deel van de Wasserburg is voor excursies opengesteld. We werden door een gids rondgeleid en ingelicht.

Het kasteel Anholt met enkele deelnemers op de voorgrond

(Foto: H. Krooshof)

De vorsten van Salm stammen van de rijksonmiddellijke wild- en rijngraven, graven van Salm ( sinds de 11e eeuw bekend ). In 1623 werd graaf Philipp Otto van Salm, wild- en rijngraaf, in de erfelijke rijksvorstenstand verheven en daardoor verkregen de vorsten van Salm in 1654, als soevereine vorsten, zitting en stem in het college van de rijksvorsten op de Rijksdag. Door huwelijk verwierven zij in 1645 de heerlijkheid Anholt in Westfalen. Zij resideerden afwisselend in het vorstendom Salm: hoofdstad Senones in Lotharingen (F), in de heerlijkheid Anholt: residentie kasteel Anholt, in het hertogdom Hoogstraten: zetel kasteel Hoogstraten (B) en in het wilden rijngraafschap: zetels Kyrburg en Rheingrafenstein. Door het huwelijk van Dorothea, prinses van Salm ( 1702 - 1751 ) met Nicolaus Leopold, graaf van Salm, wilden rijngraaf, hertog van Hoogstraten (1701 - 1770) verenigden zich de twee takken van de Salm'se lijn der wild- en rijngraven. Graaf Nicolaus Leopold volgde in 1738 zijn schoonvader vorst Ludwig Otto van Salm ( 1674 -1738 ) als soevereine vorst van Salm op. In 1743 verhief de keizer hem tevens tot vorst van Salm-Salm en noemde zich voortaan: vorst van Salm, vorst van SalmSalm, wild- en rijngraaf. Het kasteel Anholt vormt sindsdien voor de vorsten van Salm en van Salm-Salm de hoofdresidentie; het is één van de weinige grote kastelen, die zich nog in privéeigendom bevinden. Chef van het vorstenhuis is Carl Philipp vorst van Salm en van Salm-Salm, wilden rijngraaf ( geb. 1933 ). 3162

De dikke toren uit de 12° eeuw vormt tot aan vandaag het karakteristieke teken van het kasteel. Het huis werd op eiken palen, een houtrooster en een stenen fundament opgericht. In de 14° eeuw werd het kasteel vergroot en nog later als barokke residentie omgebouwd. Tegen het einde van de tweede wereldoorlog werd het gehele kasteel zwaar beschadigd ( meer dan 70 % ), waardoor een permanente bewoning niet meer mogelijk was. In het kader van de wederopbouw na de oorlog kreeg het kasteel op initiatief van vorst Nicolaus Leopold van Salm-Salm (1906 - 1988) een museale bestemming. Zo werd in het hoofdgebouw de nog aanwezige, gedeeltelijk zwaar beschadigde inKoffie in de restaurantzaal van het kasteel (Foto: H. Krooshof) ventaris, die gedurende vijf eeuwen in de historische ruimten bijéén was gebracht, als de historische kunstcollecties van de vorsten van Salm voor het publiek tentoongesteld. Reeds in 1966 werd het museum met de bibliotheek en het huisarchief van de vorsten van Salm-Salm geopend. Vorst Carl Philipp van Salm-Salm voerde in de jaren 1990 tot 2000 verdere ingrijpende restauraties van historische ruimten door en liet tevens talrijke historisch belangrijke kunstvoorwerpen tot verdere verfraaiing en ontsluiting van het museum restaureren. Na de rondleidingen in het kasteel, hebben we de tuinen bezocht en maakten velen gebruik van de mogelijkheid om het uitgestrekte kasteel met toren van alle kanten te fotograferen. De middag werd besloten met een gezellig kopje koffie, eventueel met "nog wat erbij". De terugreis per touringcar verliep voorspoedig, het regende wel, maar het was droog toen we in Haaksbergen aankwamen. Het was een gezellige en leerzame middag. Jan den Herder

3163

HAAKSBERGEN OP DE KAART GEZET (Verslag Open Monumentendag zaterdag 12 sept.) Als startpunt van deze met vele activiteiten ingevulde dag werd dit jaar gekozen voor de bibliotheek. Hier konden de deelnemers aan Monumentendag 2009 na de inschrijving genieten van en herinneringen ophalen bij de tentoonstelling 'Oude en nieuwe ansichten van Haaksbergen'. Mooie foto's van karakteristieke straatbeelden uit het verleden van ons dorp, voorzien van informatieve teksten, op een kwalitatief hoog niveau uitgevoerd door de fotogroep o.l.v. onze eigen huisfotograaf.Henk Krooshof. Ook de zelfontworpen ansichten nieuwe stijl gaven blijk van kennis en interesse voor het werken met beelden als hobby ten dienste van het historisch gebeuren. Rond 9.15 uur volgde in groepen een wandeling langs objecten uit de bouwkunst en geschiedenis, die Haaksbergen op de kaart hebben gezet. In de stijlvol gerestaureerde Nederlands Hervormde Kerk werd in vogelvlucht een beeld geschetst van de geschiedenis van dit godshuis en verteld, welke ideeën het uitgangspunt vormden bij de herinrichting van het interieur na de restauratie. In de Richtershof gaf Nico Spit ons een beeld van de speurtocht naar nieuwe aanwijzingen op oude kaarten uit o.m. het archief te Munster, die steeds meer invulling geven aan de beelden van het ontstaan en het 'gezicht' van Haaksbergen. Bij de synagoge werden we welkom geheten door Marion ter Haar; zij vertelde over de historie en het gebruik van dit kleine, sobere gebouw, waar tot de Tweede Wereldoorlog de Haaksbergse Joden hun diensten hielden. Door de Holocaust van de nazi's is het aantal Joodse Haaksbergenaren zo sterk teruggebracht, dat er niet meer voldoende leden zijn om een dienst te kunnen houden. Alleen de Liberaal Joodse Gemeente van Twente maakt nog gebruik van dit gebedshuis. De villa Jordaan, de fabrikantenvilla in klassieke stijl aan de Spoorstraat waar thans Leeters Advocaten gevestigd is, werd vervolgens onder de loep genomen. Hennie Somhorst wist door zijn ervaring als gids bij de bezoekers met enkele heldere aanwijzingen een nieuwe kleur te verlenen aan het ons allen vertrouwde beeld van deze dorpsvilla, die een zeer verzorgde uitstraling heeft. Een groep deelnemers in de tuin van de villa Jordaan aan de Spoorstraat (Foto: H. Krooshof)

3164

Enkele deelnemers in de tuin achter de houten villa "Breidablik" aan de Enschedesestraat (Foto: H. Krooshof)

Bij het bevrijdingsmonument op de Markt liet Berend Kok ons via indringende beelden en teksten opnieuw stilstaan bij de noodzaak ons steeds bewust te zijn van onze vrijheid en de herinnering levend te houden aan hen, die hun leven gaven of wier leven werd afgesneden door oorlog en geweld. Voorde koffiepauzein het atriumvan het gemeentehuis verraste BarttenBruggencate ons met een uiteenzetting over het werk van Klaas Bernink, staande in de hal bij de collectie van de daar permanent tentoongestelde werken van Bernink. Hij wist zijn gehoor op een boeiende manier te overtuigen van het vakmanschap en de artistieke kwaliteiten van deze Enschedese schilder. Daarop konden we nog een uitleg volgen over enkele verschillen en overeenkomsten in de architectuur van de gebouwen in Haaksbergse en het Hongaarse Nagykörös, onze vriendschapsstad. Het was een uitstekend idee van het bestuur van de Historische Kring om alle leden naast een Boerderijenkaart van Haaksbergen een speciale uitgave "Haaksbergen op de kaart gezet" te bezorgen, voorafgaande aan Monumentendag. Daardoor konden we ons vooraf oriënteren op het thema van dit jaar: onze eigen identiteit en die van de bewoners van Nagykörös. Heel verhelderend! Ik heb er persoonlijk veel van opgestoken. De lunch in de Kappen vormde een ontspannend onderdeel van deze dag vol actie. Circa 13.15 uur begonnen we aan een fietstocht door het buitengebied van Haaksbergen met speciale aandacht voor oude en nieuwe gebouwen en landgoederen. Een pracht gelegenheid om nader kennis te maken met gebouwen, waaraan je al vele keren voorbijgekomen bent, maar die je eigenlijk niet echt 'kent': - het herenhuis in Amsterdamse stijl 'Het Fort' aan de Enschedesestraat; - de boerderij 'De Toekomst', restant van de vroegere boerenwoningen in het dorp, onbewoond, maar van buiten nog in redelijk goede staat verkerend; - het Noorse houten herenhuis "Breidablik" van de familie Hoogenboom, met zijn

3165

gele, rode en zwarte tinten, waar de bewoners ons trots rondleidden; boerderij 'De Ziepe', opgetrokken in de traditionele vakwerkstijl, waarbij de balken niet van eikenhout zijn vervaardigd maar van beton. De spreuken en teksten, op de balken aangebracht, zijn weergegeven in een mengelmoes van dialecten uit het Sassisch gebied; - boerderij 'Heek - Stepelerveld'; - boerderij 'Aarnink' aan de Beckummerweg, bewoond door de fam. Goselink en onlangs gerestaureerd en voorzien van een modern interieur; - erve 'Rietoarnd', met zijn grote schat aan antieke tegeltjes en waar de gastvrije bewoners ons terloops ook de collectie heiligenbeelden toonden. Ook sloegen we onderweg nog even af bij het Grintenbos, met zijn mooie schuur, zijn grondwaterpeilstation en zijn functie als natuureducatiepunt. Deze zeer geslaagde, zonovergoten dag was niet mogelijk geweest zonder de bereidwillige medewerking van alle eigenaren/bewoners van de diverse gebouwen en instanties en de langdurige voorbereiding door onze 'monumentengroep'. Hulde en dank. Met een eindborrel in 'Het Meuken' te St. Isidorushoeve werd Monumentendag 2009 gezellig afgesloten. De deelnemers waren vermoedelijk zo vervuld van de opgedane indrukken, dat men geen oog meer had voor de kleine expositie, die het Dorpsarchief had ingericht. -

Harry Mensink

VELDWACHTER VAN ULSEN OP Z'N BEST Bij het lezen van het artikel over burgemeester Van Beek moest ik bij het gedeelte over veldwachter Van Ulsen denken aan het verhaal, dat mijn vader - Albert Ottink - vaak vertelde over deze blijkbaar populaire gezagsdrager. De geschiedenis speelde zich af in het destijds door mijn opa - Bernard Ottink (Bernard van Kuper Oldenkotte) - bestierde café.

De gemeenteveldwachter Ferdinand van Ulsen (1866-1923) (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

3166

De Haaksbergse varkensmarkt werd met enige regelmaat bezocht door een zekere Graads en Sanne uit de omgeving van Winterswijk, een ongehuwd stel hetgeen in die tijd nogal ongebruikelijk was. Ze bewoonden een armelijke bedoening waarop echter wel een nogal hoge brandverzeke-

ring rustte. Op zekere dag brandde de boel af en aangezien men de zaak verzekeringstechnisch niet helemaal vertrouwde, werden beiden opgepakt. Na enige tijd was Graads weer op de markt en bezocht hij café Ottink voor een goeie borrel. Ook veldwachter van Ulsen was aanwezig en er ontspon zich een gesprek dat ongeveer zo verliep: Van Ulsen: "Kiek es an, doar he'w Graads wier. Heb ze oe los 'eloatn? Hoo geet d'r met?" Graads: "Wa good". Van Ulsen: "En Sanne dan?" Graads: "Sanne zit nog vaste". Van Ulsen: "Wat duch oe? Dee zal oe toch nich verluln?" Graads: "Dat dach ik ni." Van mijn vader heb ik begrepen dat van Ulsen de zaak liet voor wat ze was. Wellicht volstond het voor hem, dat er in Hoksebarge orde heerste, maar het was wel een knap staaltje van verhoortechniek. Bernard Ottink

RICHT UW BLIK OMHOOG

Weet u aan welke gevel zich dit kunstwerk bevindt? Het antwoord vindt u op blz.3176

i

%3£gfiCT33S

^|g|pSf

*fiS=a^--^ifr (Foto: J.G. Hofste op Bruinink)

3167

HERMANNUS JOHANNES FRANSSEN, 1800 - 1888 Schoolmeester aan de Boekeler School Het pand waar thans Eetcafé Jeruzalem en Country Wishes (tot voor kort nog PAPS !) gevestigd zijn en naar een vroegere bewoner het Tusveldhuis genoemd wordt, heeft in de loop der jaren al vele eigenaren en bewoners gekend. Het werd in 1805 door Fenna Maria van Heek, de weduwe van de Haaksbergse De Spoorstraat omstreeks 1920, 2e huis aan de linkerkant het schoolmeester Derk Tusveld huis (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Scholten, verkocht aan de koopman Izaak de Jong. In 1830 was hij volgens de volkstelling nog steeds de eigenaar, maar woonde zelf aan de overkant van de Spoorstraat. Bewoners van het pand Blankenborg 179 waren de uit Zwolle afkomstige Hermannus Franssen, geb. 31 aug. 1774, zijn vrouw Johanna Weijmar, geb. op 10 okt. 1766 en hun zoon Johannes Hermannus, die overigens alleen in zijn geboorteakte en trouwakte met deze namencombinatie wordt aangeduid en in tal van andere vermeldingen als Hermannus Johannes. Zoon Herman werd op 2 dec. 1800 te Zwolle geboren en genoot, waarschijnlijk in zijn geboorteplaats, een gedegen opleiding, gezien zijn vele getoonde bekwaamheden en kennis van zaken op diverse terreinen gedurende zijn carrière in Haaksbergen. L Herman Franssen is vermoedelijk voor 1818 naar Haaksbergen gekomen. In juni van dat jaarwordthij samen met een 20-tal andere geloofsgenoten aangenomen als lidmaat van de Hervormde Gemeente van Haaksbergen. Uit

l

Het Tusveld huis in 2009 (Foto: Auteur)

3168

documenten

uit

het

Oudarchief van de gemeente Haaksbergen valt op te maken, dat Herman gedurende de periode nov. 1822 t/m okt. 1824 de functie van waarnemend hoofd van de Boekeler school heeft vervuld. De markebesturen gingen niet bepaald voortvarend te werk bij het benoemen van een Fragment uit het document waarin de vergoeding voor de waarneopvolger voor het toen- ming door Herman wordt vermeld. malige hoofd Albertus van Lochem, die in 1822 overleden was. Vanaf mei 1783 had hij de jeugd uit een deel van de marken Boekelo, Brammelo, Holthuizen/Eppenzolder, een gebied dat thans in grote lijnen samenvalt met de grenzen van de parochie St. Isidorus-hoeve, de eerste schoolse kennis en vaardigheden bijgebracht. Voor de jonge Herman Franssen was het een mooie kans, om zich in de praktijk van het onderwijzen te bekwamen. Als beloning voor zijn waarnemende taak mocht hij over de totale periode f91,665 incasseren.

Benoeming Hij zal zijn werk ongetwijfeld met veel inzet en jeugdig enthousiasme hebben gedaan en een goede indruk hebben gemaakt. Want per 1 nov. 1824 wordt hij aangesteld als hoofd van de Boekeler school, die ca. 50 m vanaf de Beckummerweg schuin tegenover de huidige kapsalon van Wilma Winkelhuis heeft gestaan. Het is jammer, dat Meester Herman niet de verleiding heeft gevoeld om ons in een dagboek het een en ander te vertellen over zijn activiteiten als schoolmeester en over andere gebeurtenissen tijdens zijn lange loopbaan, zoals zijn collega W.J.H. Claessen dat gedaan heeft. Nu moeten we ons behelpen met bronnen uit die tijd, waarin hij al dan niet terloops vermeld wordt. Of was er misschien weinig reden om zijn dagelijkse ervaringen op school te noteren? We weten, dat hij bij zijn aanstelling in 1824 in een schoolgebouw met 2 lokalen kwam, dat zijn beste jaren had gehad en dat hij 33 jaar heeft moeten wachten tot er eindelijk in 1857 een nieuwe school kwam.

Veelzijdig en actief Herman is zeker geen saai mens geweest. Hij had naast zijn schoolwerkzaamheden belangstelling voor een groot aantal andere zaken. Zijn opleiding en bekwaamheden moeten op een behoorlijk niveau hebben gestaan, omdat hij als een soort hulpsecretaris burgemeester Schaepman heeft bijgestaan bij de afhandeling van diens 3169

correspondentie. In dit kader heeft hij waarschijnlijk ook zijn medewerking verleend bij het controleren van het concept van de plaatsbeschrijving van Haaksbergen voor het bekende Aardrijkskundig Woordenboek van A. J. van der Aa. In het Historisch Centrum te Zwolle wordt een manuscript in zijn handschrift bewaard, waarin hij een groot aantal wetenswaardigheden over Haaksbergen anno 1837 beschrijft. U vindt deze "Toeristische beschrijvingen van Haaksbergen" ook terug op de pagina's 83 t/m 85 van deel II van "Historie van Haaksbergen". Herman was bij de Burgerlijke Stand van zijn woonplaats geen onbekende; gedurende de jaren 1830 t/m 1832 was hij maar liefst 32 keer getuige bij een geboorteaangifte. Ook bij enkele huwelijkssluitingen treedt hij als getuige op, o.m. in 1832, wanneer Johannes Frederikus Schrevers(Screever), de zoon van de pachter en latere eigenaar van het erve Brummelhuis, trouwt met Hendrika ten Vregelaar en in 1837 bij het huwelijk van het paar Gerrit Jan Keizers en Berendina Heetpas. Kennelijk beschikte Herman over voldoende vrije tijd om geregeld op de burgerlijke stand aanwezig te zijn. Ook de ruime openingstijden van deze afdeling van de gemeentelijke secretarie tot een uur of 9 's avonds hebben hierbij misschien een rol gespeeld. Zelf trouwde Herman om 8 uur 's avonds. Meester Herman beschikte ongetwijfeld ook over capaciteiten op het financiële en economische vlak. Hij hield nauwlettend in de gaten, waar in Haaksbergen stukjes grond of huizen te koop waren, die hij dan veelal aan zijn bezit toevoegde. Rond 1840, na ca. 15 jaar in Haaksbergen gewoond te hebben, had hij al een aanzienlijk bezit aan grond opgebouwd. Gedurende de volgende 10 jaar nam zijn bezit aan grond en gebouwen gestadig toe. Zo had hij in 1841 ruim 10 bunder grond met 2 erven onder zijn beheer: het erve Nijhuis of de Top, gelegen in de Meijerinkhoek

De percelen met de kadastrale nummers 429 t/m 432 - 435 t/m 439 - 441 - 464 - 484 in de Meijerinkhoek en Esch, zijn ca. 1840 eigendom van Herman Franssen.

3170

en het erve de Weuste in de Pas en Krukkenhoek, waarvan de laatste eigenaren Marie en Bets Scharenborg waren. Voor deze eigendommen was hij respectievelijk f 136,72 en f24,00 aan belasting verschuldigd. In 1850 besloeg de oppervlakte van zijn grondbezit ruim 14 ha, waarvoor hij f 157,86 grondbelasting moest afdragen en zijn gebouwen aangeslagen werden voor f 54,00. In de periode hierna verkocht hij regelmatig delen van zijn grondbezit, maar in 1867 had hij nog altijd ruim 9 bunder over. Het is dan ook niet verwonderlijk, dat we Herman Franssen heel wat keren tegenkomen in de boeken van de Haaksbergse notarissen i.v.m. koop, verkoop of veiling van percelen grond of gebouwen, soms individueel handelend, dan weer gezamenlijk met één of meerdere personen. Het maakte Herman kennelijk niet zo veel uit waar de percelen lagen; hij had o.m. bezittingen in de Zienesch, de Pas en de Krukkenhoek, het Meijerinksveld, het Veldmatenveld, de Vaanholterhoek, het Nieuw Horsterveen en de Molenbelten. Hij startte in de Meijerinkshoek en Esch met de verwerving van zijn bezit. Rond het hiervoor vermelde erve Nijhuis of de Top, door de Hoevenaren tegenwoordig veelal als Haslender aangeduid en bewoond door de familie Groot Breteler aan de Hanninkweg 19, lagen meerdere aaneengesloten percelen, die zijn eigendom waren. Hij kon door de ligging van deze percelen dagelijks vanuit zijn school zo zijn landerijen overzien. Maar ook stukjes her en der verspreid liggende zeer smalle strookjes grond waren bij hem welkom. Veelal was dit cultuurgrond, maar meerdere percelen bestonden uit woeste grond, heide en veen of waren begroeid met bos of hakhout.

Ondernemer en commissionair Herman was dus een ondernemend man. Al vrij snel wist hij het vertrouwen van handelaren en middenstanders uit Haaksbergen en tal van andere plaatsen te winnen, die hem vroegen, als tussenpersoon te willen optreden om openstaande rekeningen betaald te krijgen. Zo is een schrijven van H.J. van Heek & Zonen uit Enschede bewaard gebleven, waarin Herman gevraagd wordt te bemiddelen

//•/v* /» £o . jt* //<

door bemiddeling ontvangt de commissionair loon of provisie

J

Fragment uit een document -betaling in natura- 14 pond vlees a 72% cent, in natura gegeven a/s aanvulling op de rekening groot f3,55

3171

WAARSCHUWING. Oy wordt hiermede c rnstig aangemaand en tevens ge gen na dato dezes, aa den ondergeteekcnden te kom

schuwd , om binnen ^z oldoen; hetgeen gij «m

verschuldigd zijt, wegei

" 1 ' S °'" Ta ° s^-**"-^ Bij uitblijven of geene ^voldoening binnen den bepaalden tijd, i en zonder cenig verwijl overgaan tot geregtebjke dwangmiddelen, ten men U waarschuwt bij dezen.

Nota,

Deze bij de betaling me^o te brengen.

en dadelijk «elke kus-

J. F R A H S S E H , Commissionair.

Waarschuwingsbriefje van de commissionair H. J. Franssen

bij het innen van achterstallige landhuur(=pacht) van enkele pachtboeren uit Haaksbergen. In zijn Debiteurenboek, dat hij al aanlegde in 1826 en waarin hij nauwkeurig bijhield, wie zijn opdrachtgevers waren en welke vorderingen of schulden geïnd moesten worden, komen we naast de genoemde Van Heek o.m. de volgende namen van opdrachtgevers tegen: H. Schartman, J.H. ten Raa, G. ten Raa, Wed. Wiedenbroek, Ds. P. Scheij, J.G. Schriever,

Joh. Hannink te Boekelo, Vredenburg uit Lochem, J.F. Roessing Uding, G. Weijers uit Deventer, G. Jan van den Barg uit Enter en geneesheer Sankvoort uit Neede. Uit de lange rij namen van vorderingen door dokter Sankvoort op inwoners uit Rekken valt op te maken, dat velen uit dit dorp het moeilijk hadden om de eindjes aan elkaar te knopen; de verschuldigde bedragen varieerden van 50 cent tot ƒ 14,30. Meerdere lijsten met honderden 'overgegeven personen aan de Heer Franssen te Haaksbergen' heeft Herman samengesteld, om een goed overzicht te hebben van zijn incassoactiviteiten. Hij stuurde voorafgaande aan de inning van de openstaande posten meestal een briefje als (Laatste) WAARSCHUWING met vermelding van het verschuldigde bedrag, een omschrijving van de verleende dienst of goederen en de ernstige aanmaning, dat er binnen 3 dagen betaald moest worden. Soms konden de 'klanten' het bedrag niet contant voldoen. Zoals uit voorgaande illustratie blijkt, werden dan soms goederen in natura meegegeven, waarbij de waarde van de goederen dan als aanvulling van het openstaande bedrag gold. ] In 1836 werd meester Franssen zelfs calicotfabrikant (fijne katoen) en startte zijn productie met 10 weefgetouwen in verschillende lokalen, zoals de auteurs van

3172

"Historie van Haaksbergen " ons in deel III uit de doeken hebben gedaan. Vermoedelijk heeft hij naast de handelsactiviteiten voor eigen rekening ook vele jaren als zetbaas voor fabrikant S. ten Cate uit Enschede gefungeerd, getuige briefje van aanbeveling hiernaast.

Stem in het kapittel Hermans opleiding stelde hem in staat op vele terreinen actief te zijn en daarmee de vinger aan de pols te houden van de gemeenschap, waarvan hij deel uitmaakte. Hij was door die actieve deelname steeds goed geïnformeerd en op de hoogte van belangrijke gebeurtenissen. Die hadden vaak betrekking op het algemeen belang, maar Herman verloor ook zijn eigen belang niet uit het oog. Zo kocht hij in 1830 het markerichterambt van de Marke Holthuizen voor ƒ 92 van de Haaksbergse burgemeesterszoon en secretaris Christiaan Waanders. Hij bleef daardoor goed op de hoogte van allerlei marke-aangelegenheden. Door die gedegen kennis raakte hij zelfs in een gerechtelijk conflict met de markerichter van Haaksbergen en Honesch J.D. Jordaan bij de verdeling van de markegronden, omdat hij vrij goed op de hoogte was van allerlei reglementen. Maar hij verloor het proces en mocht voor de kosten opdraaien (zie Historie van Haaksbergen, deel ll-pag. 117 t/m 121). In zijn 'eigen' marke Holthuizen was hij de voorzitter van de commissie die er na 25 jaar eindelijk in slaagde te besluiten om tot verdeling van de markegronden over te gaan. In 1846 werd het plan daadwerkelijk ten uitvoer gebracht. In de jaren daarop verminderden de activiteiten van het markebestuur en rond 1860 was het weinig zinvol meer de functie van markerichter te handhaven. Herman kreeg wegens de afstand van zijn ambt ƒ 300 als tegemoetkoming in de derving van zijn inkomsten. Zelfs na zijn pensionering had Herman belangstelling voor nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij en de ontsluiting van Twente in het algemeen en Haaksbergen in het bijzonder. Zijn naam vinden we terug op een lijst van aandeelhouders in het maatschappelijk kapitaal van de Geldersch - Overijsselsche Lokaalspoorweg, opgericht in 1881 door Twentse en Achterhoekse fabrikanten, om deze gewesten te ontsluiten d.m.v. een spoorwegnet, waarover de diverse goederen naar en uit het westen van Nederland getransporteerd konden worden. Het betrof de aanleg van de spoorlijnen Winterswijk - Zevenaar en Winterswijk - Hengelo - Enschede. Evenals vele andere vooraanstaande Haaksbergse particulieren kocht Herman een aandeel van ƒ 250. In onze ogen geen groot bedrag, maar voor die tijd en voor een gepensioneerde op leeftijd toch nog een aanzienlijke uitgave.

De Franssens privé Het hervormde gezin Franssen - Weijmar woont in 1840 niet meer op de Blankenborg no. 179 maar we treffen het aan op het adres Blankenborg 187. Zoon Herman is in 1833 getrouwd met Antonia Hendrika ten Cate, geboren op 27 sept. 1812 te

3173

Weerselo, dochter van de vroegere maire van Weerselo Hendrik Willem ten Cate, geboren ca. 1770 te Zwolle en Elisabeth Boom, geboren op28nov. 1774 te Leiden. Naast de ouders zijn als getuigen bij het huwelijk de arts Gerhardus Wilhelmus Buursink, de schoenmaker Gerrit ter Raa, de organist Hetzelfde huis omstreeks 1950 (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Franciscus Sandfort en de deurwaarder Hendrik Wessels aanwezig. De keuze van deze getuigen geeft ons enigszins een aanwijzing van de maatschappelijke status van het jonge paar. Het eveneens hervormde gezin Ten Cate woont aan de Oostenstraat 11. De hoofdbewoners Gerrit Hetzelfde huis Morsinkhof en zijn vrouw omstreeks 1950 Johanna L. Dieperink (Foto: Arch. verlenen naast hun 6 Hist. Kr. Hbg.) kinderen en de familie Ten Cate ook nog onderdak aan 3 commiezen: Pieter Burggraaf uit Bergen op Zoom, Franciscus M. Jop, geboren te Deventer en Johannes Bernhardt uit Groningen. Op dit adres overlijdt op 28 juni 1839 Hermans schoonvader Hendrik Willem ten Cate, die als commensaal of kostganger in het bevolkingsregister geregistreerd staat. Het jonge echtpaar Franssen-Ten Cate neemt zijn intrek in de woning van de ouders van Herman aan de Blankenborg 187. Hier worden hun eerste drie kinderen geboren: Johannes Hermanus Antonius, geb. 13 sept. 1834 en ongehuwd overleden op 21 okt. 1869 op no. A 51, Berend Willem Hubertus, geb. op 29 dec. 1836 en nog geen maand oud overleden op 23 jan. 1837 en tenslotte opnieuw een Berend Willem Hubertus op 17 april 1838. Herman is door zijn 'vastgoed-, incasso- en calicotactiviteiten' enkele jaren na zijn

3174

huwelijk al in staat een eigen woning te kopen. Het wordt het pand Oostenstraat 1, waar thans Shoeby Fashion gevestigd is, aan de Spoorstraat 14 en waaro.m. bakker G.J. Hassink gewoond heeft. De wat oudere Haaksbergenaren zullen zich bakkerij Hassink nog wel kunnen herinneren. Voordat Herman Franssen deze woning koopt heeft het huis mogelijk een korte tijd leeg gestaan of is het verhuurd geweest na het overlijden in 1840 van de weduwe Johanna Buursink - Waanders. Haar man, de 'medicine doctor' Gerhardus Wilhelmus Buursink was 5 jaar eerder al overleden. De ouders Franssen en Hermans schoonmoeder de weduwe Elisabeth ten Cate - Boom vinden een gastvrij onderdak in het jonge schoolmeestersgezin, dat naast veel gelukkige momenten ook veel droevige gebeurtenissen meemaakt op hun nieuwe stek aan de Oostenstraat: - 18-09-1842 - Dochter Petronella Johanna Maria wordt geboren. - 31-08-1844 - Hermans moeder Johanna Weijmar overlijdt. - 06-01-1846 - Een meisje wordt geboren, dat nog dezelfde dag sterft. - 15-05-1848 - Het gezin wordt verblijd met de geboorte van het dochtertje Antonia Hendrika Johanna, dat 14 dagen later al overlijdt. - 19-03-1852 - Opnieuw wordt een dochter verwelkomd; zij draagt dezelfde namen Antonia Hendrika Johanna als haar overleden zusje. - 25-07-1852 - Schoonmoeder Elisabeth Boom overlijdt - 17-08-1855 - Hermans vader Hermanus Franssen overlijdt

Kerkelijk actief Wegens verminderde werkzaamheden in de calicotweverij en het beheer van zijn afnemend grondbezit heeft Herman rond 1860 wat meer tijd om naast zijn onderwijstaak zich ook verdienstelijk te maken in de Hervormde Kerk. Bovendien kan hij best wat extra inkomsten gebruiken, aangezien het aantal leerlingen in die jaren op de Boekelerschool niet meer dan ca. 55 bedraagt. Het aantal leerlingen op een school was medebepalend voor de hoogte van het salaris. Zo is er in het Archief van de Hervormde Gemeente Haaksbergen een adres van Hermannus Johannes Franssen bewaard gebleven, 'verzoekende om met de post van koster bij de Hervormde Gemeente te worden begunstigd'. De groep Notabelen, die als een groep kerkelijke adviseurs steeds een voorstel bij benoemingen e.d. doet, komt met het volgende voorstel: "De vergadering acht het wenselijk voor deze post voor als nog geene vaste benoeming te doen doch de adressant de voorloopige waarneming van de post van koster en voorzanger bij de Herv. Gemeente op te dragen onder het genot van het traktement en emolumenten thans aan dezelfde verbonden." (19 aug. 1859) In hetzelfde jaar bedankt H. Jordaan als kerkvoogd. Herman stelt zich beschikbaar als kandidaat, evenals de heren Derk Jan ten Hoopen en H.J. Smits. Maar de heer Ten Hoopen weet de meeste stemmen te vergaren en Herman kan zijn energie op andere taken in het kerkelijk gebeuren richten. Wel wordt hij met meerderheid van stemmen tot secretaris van de groep Notabelen gekozen, naast burgemeester Verbeek als president.

3175

Met pensioen Op 1 april 1876 houdt Herman Franssen na meer dan een halve eeuw onderwijs te hebben gegeven de school voor gezien. Drie jaar eerder, op 6 sept. 1873 is zijn vrouw Antonia overleden en enkele maanden later, op 27 jan. 1874 moet hij ook afscheid nemen van zijn dochter Antonia Hendrika Johanna. In dec. 1885 overlijdt dochter Petronella Johanna Maria en na 12 jaar pensioen overlijdt op 26 okt. 1888 'schoolonderwijzer', commissionair, oud-markerichter, oud-fabrikant en kerkenraadslid Hermannus Johannes Franssen op 88-jarige leeftijd op het adres A 51. Als aangevers worden in de overlijdensakte vermeld: Johannes Theodorus Meijerink, gemeenteontvanger, zoon van de buren Arend Jan Meijerink en Grada Barendunck, die een winkel hadden op no. 50 en Johannes Wunderink, 25 jaar, bakker van beroep. Alleen zoon Berend Willem Hubertus heeft zijn vader overleefd. Hij heeft nog enige jaren in zijn onderhoud voorzien als winkelier in zout, zeep en suiker in het voormalige ouderlijk huis aan de Oostenstraat 1 - inmiddels omgenummerd naar A 51. Op 2 aug. 1892 overlijdt hij, ongehuwd, op dit adres, dat dan het nummer 70 draagt. Kort daarvoor, op 19 mei had hij zijn testament laten opstellen bij notaris Gerrit Hendrik Gerhardus van Beest. In zijn uiterste wil werd de Hervormde Gemeente tot universeel erfgenaam van de nalatenschap van de familie Franssen benoemd. Maar deze nalatenschap vormde geen

3176

„„„„„. /

ADMINISTRATIE DEU DIRECTE BEUSTISGEN, I S V O B R B E U T K

"77

EK ACCHN8EN.

KENNISGEVING.

wordt bij deze tennis gtgoven, dat er valf wege de Administratie dor btrifetingen geene bedenkingen zijn voGigefcomen tegen de duur h t,r*^s

vurlangdo oprigting

er nering in

in het pand gelegen te X^^jég^-L»^ Wijk liet daartoe vcroiaehto patent door h ^ruf'

.

,

vrorde genomen en

1&

z

underwurpe aan de peilingen en visitatieu, uïoroenliuinstig de bepalingen dor a!geraeene Wet van den 20 Augustus 1832 (S

Uit de administratie van H. J. Franssen ""

^

*

N^C*'. "''f

'_"•" '™^. 'T' «

TER HERINNERING . " AAN DE' EDELE GEVERS Dl W. VAN DEN HAM.'"

B.W.H. FRANSSEN. VWH.JORDAAN. • HvSMlTS Gedenkplaat in het consistorielokaal van de Ned. Hen/. Kerk waarop de naam van Hermans zoon. (Foto: H. Krooshof)

onverdeeld genoegen; de kerk bleef uiteindelijk zitten met een nadelig saldo. In Aold Hoksbarge nr. 4, 1998 vindt u nadere gegevens over deze nalatenschap in een artikel met de kop: "De gedenkplaat van de 'edele gevers' in de NH Kerk" door G.J. Leppink. Wel moet hier de aantekening worden gemaakt, dat niet B.W. Franssen in zijn tijd de schoolmeester in de marke Boekelo was, zoals in dit artikel vermeld staat, maar dat hij de zoon was van de oud-schoolmeester H.J. Franssen. Harry F. Mensink Bronnen: W.E. ten Asbroek - J. Overbeeke:Historïe van Haaksbergen. W.E. ten Asbroek-J. Leusink-J. Overbeeke: Publicaties in Aold Hoksbarge : Woningen Blankenborg, Woningen Oostenrot, Woningen Oostenstraat Oud-Archiefgemeente Haaksbergen en Kadastrale leggers gemeente Haaksbergen Archief Ned. Hervormde Gemeente Haaksbergen. HCO Zwolle- toegang 394 Informatie via internet, o.m. het doopboek van NH Gemeente te Weerselo

RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van blz.3166 Dit beeldhouwwerk bevindt zich aan de noordgevel van het schoolgebouw, waar nu het Kulturhus "'t lemenschoer" de volkshogeschool "Het lemenschoer" is gevestigd, aan de Sterrebosstraat. Het kunstwerk werd vervaardigd door mevr. M.H. Eyl-Eitink uit Enschede. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) De beeldhouwster heeft in haar figuren het onderwijs aan deze school tot uitdrukking gebracht: de kookkunst, de opvoeding en het theoretische onderricht. Het schoolgebouw werd in 1955 gebouwd door de Haaksbergse aannemer H. ter Braak onder architectuur van de architect Jos Bedeaux uit Goirle. Op maandag 7 november 1955 vond de officiële opening plaats. Deze school werd gebouwd om huisvesting te bieden aan het R.K. huishoudonderwijs. Vanaf september '95 vond 't lemenschoer in deze school onderdak. J.G. Hofste op Bruinink

3177

SPIKKE(R) Onlangs werden in het waterpark Lankheet ter afsluiting van het project een drietal kunstwerken onthuld, die elk voor zich een symbolisch karakter hebben. Een daarvan is de kleine houten brug, die in het fietspad over het water is gelegd, dat daar uit de Buurserbeek/de Schipbeek het waterpark instroomt, hetzgn.van Heek's Slat. De brug en het water symboliseren hier de overgang van vervuild water naar het zuiverende waterpark. Er is echter ook een historische achtergrond. In de beek naast de fietsbrug is door middel van keien een brede doorwaadbare plaats gecreëerd, waar paard en wagen en gemotoriseerd verkeer doorheen kunnen rijden, een zgn. Voorde. Deze Voorde verwijst naar een tijdperk, nog niet zo lang geleden, waarin nog geen bruggen bestonden en mens en dier bij het passeren van rivieren en beken aangewezen waren op doorwaadbare plaatsen. Vele eigennamen herinneren nog aan die tijd. Denk bijvoorbeeld hier in de buurt maar aan eigennamen als Ten Voorde of Ossevoort. Maar de naam Voorde komt ook regelmatig samengesteld voor in plaatsnamen zoals in Lichtenvoorde, Bredevoort en Vorden. Of over de grens in Hackfort, Steinfurt en Frankfurt. Vaak was ook het eerste element van de naam met een dier verbonden. Denk maar aan Coevorden, Oxford en Schweinfurt. Een Voorde was dus een algemeen verschijnsel. Bij kleinere stroompjes, beekjes en sloten sprak men niet meer van een Voorde als het over doorwaadbare plaatsen ging, maar over een V(l)onder of een Spikke. Dat waren overbruggingen, gemaakt van boomstammen of takkenbossen, bedekt met zoden. De familienaam Vonderman zal bijvoorbeeld van zo'n Vonder zijn afgeleid, (zie ook het artikel Misdaad en Straf op pag. 3180, redactie) In Haaksbergen gebruikte men een andere naam, zoals uit oude stukken blijkt. Hier ter plaatse heette zo'n provisorische oversteekplaats een Spikke. En hoewel B.J. Hekket in zijn boek over Oost-Nederlandse familienamen de naam Spikker niet noemt, is deze familienaam, evenals die van Spekreise, volgens wijlen André Hottenhuis wel degelijk afgeleid van de Haaksbergse naamgeving "Spikke". Nico Spit wees mij erop dat in het Markeboek van Langelo, waarin tussen 1603 en 1862 nauwkeurig alle belangrijke zaken zijn opgetekend, in 1831 bij een gedetailleerde beschrijving van watergangen, waarvan het onderhoud ten laste van de Marke kwam, enkele van deze spikke's zijn weergegeven. We citeren: "De Eerste waterlijding is een vervolg van die (van) Hones tussen de wijdegronden van Roosink en Hartgerink tot aan het Erve de Hasselt, waar de Schouw van de Markte Langelo zijn aanvang neemt. Loopt daar tussen de gronden, ter eener (Zijde) die der Hasselt, Hartgerink en verdere, ter andere Zijden die van 't Erve Lankheet, de Pagemaat, eigenaar J.H.Stuve dooreenen goot ter zijnen laste,, zig lings wendend langs de aangekogte grond van genoemde erven, eigenaar Arent Waanders, tot aan de broekgronden van 't Erven Scholten Hagen, zig rechts wendend onder 't vonder van den gemeenen voetpad, en lings tussen die grond

3178

en bouwland. Dezzelfe tot onderde grote Spikke dergemenen voerweg na(ar) genoemde Erve, vandaar zich haakswijze ten Zuiden wend(end) tussen de landerijen van 't Erven Hagen en Wilderink, vervolgt tot aan de gronden van het Erve Wilderink en Oostendorp. Verder rechts winkelhaaks over 't Laerveld door een goot langs de landerijen van J. H. Laerveld en die van der Helle Klaas woning, verder Zijdelings het huis door J. H. Laerveld en J.H.Morsink bewoond, voorts langs de grond van de laatstgenoemde en die der Helle Klaas woning Zig wendende links door tot aan die van 't Erve Weernink, verder tussen Dijkhuis en Weerninkmaat, tot in de Weernink Steeg, en daar onder eene Spikke zig weder rechts slingerend tussen bouw en Hooijlanden onder een Spikke langs het Lage Kleinsmans bosje voortvloeit in de Langeler Steeg, daar onder eene Spikke passeert, langs het Bouwmans huis te Langelo en daar achter door een Spikke zig links wendende en langs de bos grond van dat Erve loopt en verder tussen dien Bosch, en de bos en bouwgronden van de Wed. Kristiaan Hessels voortschiet tussen de landerijen en Broekgronden van genoemde Erve Langelo, vervolgens zig weder links wendende tussen de bosgronden van de Erven Aaftink en Langelo, tot aan genoemde Langeler Broek,vandaar tussen de Aaftinkwijde en dit Bosch lopende tot aan het einde toe, zich weder rechts wendende loopt langs de wijdegrond van Jongman tot in de Jonkman Steeg, daar onder eene brug passeerend Zijne loop verder in de Markt van Holthuisen vervolgt. De tweede waterlijding ontspruit in het Haaksberger veen en loopt door dat van Langelo. Op den veendijk gaande na het Krakeel, passeert daar twee Spikken, die ten laste der markte Langelo gehoren, loopt verder door de Venne riet tot aan de

Huidige waterloop Oude waterloop i Spikke (Foto: N. Spit)

3179

Helle Maat, daar langs gaande tot aan de grote Spikke op den dijk na Rekken en verder dan een eindweegs vervolgende zig in eene leiding onder de gemeente rekken verliest'. Einde citaat Uit deze beschrijving valt op te maken dat een Spikke zowel een bruggetje was over een sloot als een met takkenbossen opgehoogde zandweg, waar die door een natte laagte liep.Dinant Dijkhuis schrijft over de Spikke(r) in zijn "Taal van Haaksbergen": " Een Spikker is een bruggetje over een sloot, gemaakt van ronde stammetjes en bedekt met heetskoln" (heideplaggen/dekkeplagn). En heideplaggen waren hier vroeger natuurlijk in ruime mate aanwezig. Het gebied heet immers niet voor niets Lankheet (Lange Heide). Gerard Dijkhuis verwijst in het Twents Woordenboek naar een Spikhorst. Een hoog gelegen stuk grond, waardoor een lage weg liep, waar men met overlast van water te kampen had. Zo'n weg kreeg een "Spik", een verhoging van takkenbossen (veelal van Gagel) om verkeer mogelijk te maken. Soms komen we een combinatie tegen van de begrippen Voorde, Vonder en Spikke. Zo'n combinatie omschrijft Gerard Dijkhuis als een Spikvoord: Een doorwaadbare plaats in een beek met een vonder van takkenbossen bedekt met zoden. "De Bokeler bekke hadde hier in oale tieden n'n voord met n'n spik der noast". Op bijgaande kadasterkaart heeft Nico Spit met een dikke zwarte lijn een reconstructie getekend van de oorspronkelijke loop van de " Eerste Waterlijding" in Langelo. De spikke's zijn daarin aangegeven met grijze vertikale blokjes. Zoals u ziet liep deze "Waterlijding" ter hoogte van Scholtenhagen tussen camping Scholtenhagen en Camping Stien'n Boer door, ongeveer ter hoogte van de huidige sportvelden. De 'spikke's' zelf zult u niet meer vinden. Ze zijn allemaal vervangen door duikers, die onder de wegen en paden doorlopen. Het is goed deze historische achtergrond in uw achterhoofd te houden als u op een mooie dag een wandeling maakt door het Waterpark en bedenkt hoeveel moeite men in vroeger dagen moest doen om in Langelo met droge voeten thuis te komen. Jaap Kluitenberg Bronnen: Historisch Centrum

: Markeboek Langelo , 1603-1862

Dinant Dijkhuis

: Taal van Haaksbergen, Twente Akademie 1994 , blz.115, 261 en 301

G(erard).J.H Dijkhuis: Twents Woordenboek, 1991, 3e herziene druk B. J. Hekkert

: Oost-Nederlandse Familienamen, 1996. Hun ontstaan en betekenis.

André Hottenhuis

: Lezing over dialect en familienamen ter gelegenheid van het 20-jarig jubileum van de NGV Twente op 13-11-2004

3180

Genealogieën (deel 17) Reijmerink. "Om 't lijnwaad". De familie REIJMERINK te 's-Graveland, meer dan 200 jaar kleerenbleekers. 242 pag. Tweezijdig bedrukt. Formaat A4, gelijmde rug. Uitg. 2005. Schrijver: Adriaan (Ad) Reijmerink. In het boek worden ca. 400 Reijmerinks of Reimerinks genoemd. Als stamvader wordt genoemd Hermanus Rijmering die ca. 1720 in Haaksbergen is geboren. Er is een relatie met De Reimer, voorheen Erve Reimerink, aan de Klaashuisstraat net buiten de rondweg. Genoemde Hermanus Rijmering is wasmeester in Amsterdam als hij in 1743 trouwt met Jannetje van der Horst. Het echtpaar woont dan in 's-Graveland. Zeer veel afstammelingen wonen daarna ook in 's-Graveland en Amsterdam en andere plaatsen, veelal in het westen van Nederland. Wat Twente betreft is Hengelo(o) de enige plaats die genoemd wordt, maar dat betreft de geboorte van 2 dochters in 1960 en 1961. Toch staan er in het huidige telefoonboek onder Haaksbergen 17 personen Reimerink en 1 persoon Reijmerink. In het boek is er met deze personen geen relatie te vinden. Maar mocht u, wonend in de omgeving van Haaksbergen, toch meer willen weten over de naam Reijmerink dan kunt U in het Historisch Centrum in Haaksbergen hierover wel wat lezen. Maar de kans is klein dat u een ver familielid zult vinden in dit boek al is het natuurlijk altijd mogelijk dat de schrijver een bepaalde tak niet verder heeft uitgewerkt. Gerrit Wes

MISDAAD EN STRAF Al jaren waren er in het kerspel Haaksbergen diefstallen gepleegd terwijl de daders maar niet konden worden gepakt. Op een keer echter merkte een boer dat dieven bezig waren zijn iem'nschoer (= bijenstal) te plunderen. Hij greep zijn geweer en wist een van de dieven te treffen, maar hoewel gewond wist die met behulp van zijn makkers te ontkomen. Kort daarna werd hij toch gesnapt en door de drost opgesloten te Diepenheim. Rotger Twenhuizen was zijn naam en zijn vader was pachter van het Apelgoor, een boerderijtje in de marke Langelo. Enkele weken later zagen Rot-ger's kornuiten kans hun maat uit de gevangenis te bevrijden. Met één van hen, Jan ten Vonder, vluchtte Rotger naar Anholt, een stadje juist over de grens niet ver van Dinxperlo. Een halfjaar later gingen ze terug naar Haaksbergen om zich op de schietende boer te wreken. Hun plan om zijn boerderij in brand te steken lukte aardig; de boerderij brandde tot de grond toe af. Opnieuw namen ze de benen naar Anholt, maar nu bleken ze daar toch niet veilig. Op verzoek van de drost van Haaksbergen en Diepenheim, Arend van Raesfeld tot Den Doorn en Eisen, werden ze uitgeleverd en toen voor alle zekerheid maar opgesloten te Zwolle. Op de pijnbank bekenden ze de diverse diefstallen en ook de brandstichting. Vier mannen werden door de drost

3181

schuldig bevonden en veroordeeld na advies van twee juristen. Ze hebben zwaar moeten boeten. Rotger Twenhuizen en Jan ten Vonder werden veroordeeld voor diefstallen en brandstichting. Hun gezicht zou met vuur worden geblakerd en vervolgens zouden ze worden gewurgd. Dat gebeurde aan de wurgpaal. Het slachtoffer werd met de rug tegen de paal zittend vastgebonden en dan werd een touw om de hals met een knevel aangehaald. Wanneer dat langzaam gebeurde en ook nog een paar keer werd onderbroken kon dat erger zijn dan ophanging. De lijken zouden, op een rad gebonden met een bos stro en vuurgereedschap erbij, worden tentoongesteld. Rotgers vader Jan Willem had niet alleen de hand gehad in de bevrijding van zijn zoon uit het cachot. Hij had zich ook schuldig gemaakt aan diefstallen en werd daarom veroordeeld tot de galg. Diefstal werd vaak zwaarder bestraft dan doodslag. Het enige dat de vierde kon worden verweten was dat hij had geholpen bij Rotger's bevrijding. Daarvoor werd hij gegeseld en gebrandmerkt en bovendien nog veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf, gevolgd door levenslange verbanning uit Overijssel. Op 2 november 1767 werden de vonnissen in Haaksbergen voltrokken. Gerrit J.W. Leppink VARKEN JANS Er zijn in Haaksbergen vast nog wel mensen die bij het horen van de naam Varken Jans spontaan zullen zeggen: "O ja, die vreemde, mopperende kluizenaar aan de Peddemors, die meer dorst had dan hij eigenlijk kon betalen...." Varken Jans was een bijnaam, zoals veel dorpsgenoten een bijnaam hadden; vaak kende men de eigenlijke familienaam niet eens. In Haaksbergen leeft nog de herinnering aan illustere figuren met bijnamen: Kiek'n Berend, Weul'n Jans en Poet'n Graats. Zo'n bijnaam kon overgaan van vader op zoon, en zelfs op kleinzoon. Zo was er in Neede een notabele man met de bijnaam Spoelbaas, zijn zoon werd dus Mans van 'n Spoelbaas en de zoon van Mans, geboren 1924 was bekend als Jan van Mans van'n Spoelbaas. Zoiets was vaak heel praktisch, omdat er in een vrij gesloten plattelandsgemeenschap veel mensen waren met dezelfde achternaam. Varken Jans was in de burgerlijke stand ingeschreven als Johannes Kokenberg, geJans voor zijn huisje aan de Peddemors boren in Beuningen, gemeente Losser, in (Foto:Arch. Hist. Kr. Hbg.) 1862. Toen hij 26 jaar was trouwde hij met 3182

Jans zittend voor zijn huisje (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

de weduwe Maria Egberink, oud 41 jaar. In die tijd werkte Jans als fabrieksarbeider in Oldenzaal. Uit dit huwelijk werden 2 kinderen geboren. De eerste overleed na een maand, de tweede na een dag. Voor zover bekend is dit huwelijk nooit officieel ontbonden, maar feitelijk was dat wel zo. Toen Jans naar Haaksbergen kwam, in 1920, wist niemand dat hij getrouwd was. Pastoor Dijkman kwam er natuurlijk wel achter en sprak hem daar op aan. Jans ontkende het gewoon. Maar de pastoor kwam er op terug en toen zei Jans: "O, maar dat is al zo lang geleden..."

Varken Jans had zijn bijnaam te danken aan zijn bezigheden: Hij werkte in een varkensmesterij in Beckum. Na twee jaren werd die mesterij gesloten en nadien kwam Jans aan de kost door af en toe bij een boer te werken en door hier en daar tuintjes te onderhouden. Bezoek kreeg hij nooit en dat wenste hij ook niet. Er wordt verteld dat er één keer een familielid, een 15 jaar jongere broer, werd binnengelaten. Jans zonderde zich af in zijn woning, eigenlijk niet meer dan een oude schuur, waar het een legendarische rommel was. Het onderkomen was een zogenaamde endskamer, verbonden aan het huis van de familie Ordelmans, thans Peddemors 21. De woning werd in 1935 afgebroken en verderop werd door de familie een nieuwe woning gebouwd. Omdat de familie Jans niet op straat wilde zetten, liet men de endskamer staan. De familie Ordelmans bekommerde zich over de hoogbejaarde Jans; Hendrik Ordelmans knipte zijn haren. Niemand mocht bij Jans binnenkomen. Toen iemand hem een keer eten bracht en er op het geklop niet werd gereageerd, ging hij naar binnen en zag Jans op de vloer liggen. Jans vloog overeind met een wilde uitdrukking in zijn ogen en riep: "An gloeperds hek 'n hekel..." In 1950 kreeg hij een beroerte en werd hij opgenomen in het ziekenhuis aan de Braak, waar meer dakloze behoeftige ouderen gehuisvest waren. Daar is hij verzorgd tot 1955, toen hij om niet bekende redenen is overgeplaatst naar Huize Padua in Boekei, Noord Brabant, waar hij in dat zelfde jaar overleed op 93-jarige leeftijd. A.Bekkenkamp Bron: Dossier Arch. Hist. Kr. Hbg., Twentsche Courant

3183

W O O N D E C O R A T I E

TEN HIAGEN

TEN H
ALLES ONDER ÉÉN DAK

VERF 8e BEHANG PARKET & LAMINAAT VLOERBEDEKKING

SCHILDERWERKEN 24-UURS GLAS SERVICE

ZONWERING BINNEN a BUITEN

GORDIJNEN KLEURADVIES LUSTENMAKERIJ 10% KORTING met de RelatieCard! (elke kopende klant krijgt een RelatieCard met recht op interessante korting)

HAAKSBERGEN - MA. DE RU IJTERSTRAAT 2O WWW.TENHAGENSCHILDERWERKEN.NL

Tel. 053-5722162

LEETERS ADVOCATEN

Unipro is producent van Uzin kleefstoffen, Oeshfloor kunstharsvloeren en Renovloer vloerrenovatiesystemen

Unipro Mr L.P.F.M.C. Leeters Mr A. van Zutphen Mr A.W. van Putten

Spoorstraat 32 7481 HZ HAAKSBERGEN tel.: (053)572 57 57 fax: (053)572 22 01

Het is tijd voor een bank waar je lid van kunt worden. Het is tijd voor de Rabobank.

ssjjfc' Rabobank

tt

cen nieuwe kijk op beter zien"

Van der Linde De Echte Bakker

Jhr. von Heydenstraat 30 telnr. 053-5721394 Spoorstraat 59 telnr. 053-5742888

ook uw specialist in contactlenzen v\ „ leeslenzen cylinderlenzen kleurlenzen

VAN DER WERF gediplomeerd opticien - registeroptometrist BSc. • contactlensspecialist Spoorstraat 2 / aan de markt - Haaksbergen Tel.053-5722696

DIJKSTRA ^—^ RD plastics PLASTICS BV

producent van kunststof verpakkingsemmers voor o.a. de voedings- en verfindustrie.

Industriestraat 3O-34 7482 EZ Haaksbergen, NL Tel.:053-5723884 Fax:053-5727845 E-mail: [email protected] www.rdplastics.nl

BOEK EN BURO HAAKSBERGEN Spoorstraat 67 7481 HX Haaksbergen tel. 053-5723524 fax 053-5741344 [email protected]

Thuis zien of uw boek op voorraad is:

'EiÉeysestmat 4 - JtaaRëBergen TeL 053 - 5728712

www.boek-en-buro.nl

BONZET

BOEKBINDERS V.O.F.

ACCOUNTANTS

• Enschede • Haaksbergen • Bergentheim

Voor het inbinden van boeken, tijdschriften en

Blankenburgerstraat 41 7481 EA Haaksbergen (053)574 1979 www.smkaccountants.nl

vervaardigen van dozen en mappen De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 053-4314069

— GRONDVERZET —

— DRAINAGE WERKZAAMHEDEN

(SIER) BESTRATINGEN

— —

—

GROENVOORZIENINGEN LANDBOUWMECHANISATIE

CULTUURTECHNISCHE WERKEN

— —

LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN

Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430

aanleg en onderhoud van electrotechnische installaties, airco, ventilatie, stalbewaking,

Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau

[email protected] www.electrobreukers.nl

inbraak, brand, beveiliging, alle electrische app-, audio, video, SAT-schotels, antennes, telecom, ISDN, (mob.) telefonie,

r.«afr

UNETO-VNI

computers, netwerk, verlichting