Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen

Orgaan van de Historische Kring Haaksbergen

43e jaargang nr.2, mei 2010 Verschijnt 4x per jaar

Aold Hoksebarge HISTORISCH CENTRUM HAAKSBERGEN: Souterrain gemeentehuis tel. 053-5742374 Correspondentieadres: Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen Email: [email protected] Website: www.historischekringhaaksbergen.nl

f

OPENINGSTIJDEN: Maandag 19.00-22.00 uur Dinsdag 13.30-17.00 uur Donderdag 19.00-22.00 uur Vrijdag 13.30-17.00 uur LEDENADMINISTRATIE:

K. Faber, K. Doormanstraat 17, 7482 BJ Haaksbergen

BETALINGEN:

Postbankrekening nr. 2547699 (alleen voor contributie) Bankrekening Rabobank nr. 32.42.29.917 beide t.n.v. Penningmeester Historische Kring Haaksbergen

BESTUUR VAN DE HISTORISCHE KRING HAAKSBERGEN J.H. Scholten J.A.M, van der Zanden J.G. Hofste op Bruinink G.J. Slotman H.B. Slotman M.C. Waijerdink-Mentink C.W.M.J. Wentink

Bizetstraat 31, 7482 AM Haaksbergen voorzitter, hoofd archivering Goorsestraat 31, 7482 CB Haaksbergen secretaris Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen wee voorzitter, voorz. wg. hist. onderzoek Kroonprins 4, 7481 CJ Haaksbergen penningmeester Kievitstraat 8, 7481 BW Haaksbergen hoofd interne zaken Eibergsestraat 240, 7481 HP Haaksbergen lid Fazantstraat 129, 7481 BJ Haaksbergen voorz. wg. monumenten/archeologie

tel. 5722937 tel. 5722300 tel. 5723553 tel. 5724083 tel. 5721999 tel. 5724134 tel. 5722711

"Aold Hoksebarge" wordt vier keer per jaar toegezonden aan de leden van de "Historische Kring Haaksbergen". Zij betalen voor lidmaatschap en abonnement € 18,- per jaar. Publikatie of overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk, is alleen toegestaan met toestemming van de auteur(s) en bronvermelding. ISSN: 1384-76 Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen § '§3o S

Oplage: 875 exemplaren

De bronzen maquette "het dorp Haaksbergen in 1832" die de Historische Kring Haaksbergen aan de Haaksbergse bevolking 14 april j.l. aanbood. Zie artikel op pag. 3236 Foto: H. J. Krooshof

Redactie REDACTIE A. Bekkenkamp, redacteur J.G. Hotste op Bruinink, redactiecoördinator A. van Leeuwen, eindredacteur G.J. Leppink, redacteur F. de Lugt, redacteur

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: A. Bekkenkamp, J.G.H, ten Berge, J.G. Hofste op Bruinink, A. van Leeuwen, F. de Lugt, H.F. Mensink, E.J.H. Ooink, W. Rikkers, J.H. Scholten, G. Verheijen, M.C. Waijerdink-Mentink, C.W.M.J. Wentink en J.A.M, van der Zanden

REDACTIEADRES Blekerstraat 5, 7481 JT Haaksbergen

Inhoud INHOUD JAARGANG 43, NUMMER 2, mei 2010 PAGINA 3209 t/m 3248 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

VAN HET BESTUUR NIEUWE LEDEN SCHENKINGEN AANWINSTEN BIBLIOTHEEK JAARVERSLAG 2009 NAAR AANLEIDING VAN... STOLPERSTEINE* VERVOER IN OOST-NEDERLAND* PRESENTATIE KADASTERKAART VAN HAAKSBERGEN 1832* WANDEL JE WIJS* EEN GEDENKWAARDIG JUBILEUM* HISTORIE V.D. TEXTIELINDUSTRIE IN HAAKSBERGEN* OPENMONUMENTENDAG 2010 MARKELANDWEER OP HET LANDGOED LANKHEET HERSTELD* "VERVANG IK THANS IN GROTE DANK " HET RADIOTOESTEL IN WO II IN HAAKSBERGEN RICHT UW BLIK OMHOOG VAN TOTEMPAAL TOT KADASTRALE ATLAS DE TWENTSE TAAL RICHT UW BLIK OMHOOG HET BEVRIJDINGSVERHAAL VAN DINIE ZEGERS-LEUSSINK

PAG. 3210 PAG. 3211 PAG. 3211 PAG. 3212 PAG. 3212 PAG. 3214 PAG. 3216 PAG. 3219 PAG. 3220 PAG. 3221 PAG. 3222 PAG. 3223 PAG. 3224 PAG. PAG. PAG. PAG. PAG. PAG. PAG. PAG.

3225 3226 3231 3235 3236 3244 3245 3246

* Verslag van lezing/activiteit * inleveren van kopij voor het volgende nummer kan tot 20 juli a. s. * kopij in te leveren als volgt: tekst als worddocument, bijbehorende foto's los als formaat JPEG meeleveren

VAN HET BESTUUR De Stichting Kunst en Cultuur Overijssel en de Kreisheimatpflege Borken organiseren dit jaar op zaterdag 15 mei hun Grensoverschrijdende Heemkundedag in Haaksbergen. Deze dag vindt elke twee jaar wisselend plaats in Nederland of in Duitsland. Voor deze bijeenkomsten worden vertegenwoordigers van heemkundeverenigingen uit de Duitse grensregio, van historische verenigingen uit Twente en Gelderland en van musea uitgenodigd. Het thema voor het jaar 2010 is "GROEN ERFGOED". Over dit onderwerp zullen diverse inleiders 's morgens een voordracht houden in TEHA theater "De Kappen". Na de lunch brengen de deelnemers een bezoek aan het Waterpark het Lankheet. Vertrekkende vanaf de parkeerplaats bij de watermolen zullen gidsen van onze Kring een rondleiding door het waterpark gaan verzorgen. Ook Haaksbergen krijgt een eigen canon, genaamd de Canon van Haaksbergen. Een werkgroep bestaande uit Kees van Rijn, Wim Oltwateren Jan van der Zanden is aan dit uitvoerige project begonnen. Het doel is dat er in 2011 een canon op tafel ligt vergelijkbaar met de nationale canon, de Canon van Nederland. Het Haaksbergse canonproject maakt deel uit van een groots Overijssels project, inhoudende een Canon van Overijssel te creëren. Zelfs een Canon van Twente wordt zeker niet uitgesloten. Alle canons komen t.z.t. digitaal beschikbaar. Verder juichen wij het toe, dat de Stichting Waterpark het Lankheet het stoute plan heeft opgevat om samen met scheepsbouwers van de 'Enterse Waarf' een reconstructie te gaan maken van een heuse Schipbeekzomp. Het is een klein scheepje dat veel weg heeft van een Enterse zomp en van de Berkelzomp, maar toch met opmerkelijke verschillen. De zompen van de Schipbeek hadden wel een vooronder, maar daarin werd niet geslapen. Het was meer een gelegenheid tot schuilen. De schippers konden binnenkomen door een deurtje in de achterkant. Op zich een spannend project, want een echt historisch voorbeeld of een verantwoorde tekening bestaat er niet. Dit scheepje wordt in onderdelen gebouwd, deels voorbereid op de houtwaterplaats op het Lankheet en deels gebouwd in Enter als een werkervaringsproject. Rond de bouwfasen zullen verschillende activiteiten georganiseerd gaan worden, zowel in Haaksbergen als in Enter. In een onlangs gehouden bestuursvergadering is, na het succes van vorig jaar, besloten op de tweede woensdagavond van de maanden juni, juli en augustus om 19.30 uur een rondleiding door het centrum van Haaksbergen te verzorgen. Het vertrekpunt voor belangstellenden zal het Historisch Centrum, Markt 3 zijn. Het bestuur vindt het van groot belang, dat voor onze medewerkers, maar ook voor bezoekers van ons centrum de apparatuur goed voor elkaar is. Vandaar de beslissing om enkele nieuwe pc's en bijbehorende randapparatuur aan te schaffen. Alles is inmiddels vakkundig door Henny Slotman en Kees Muller geïnstalleerd. Tot slot: wij wensen u ook nu weer veel leesplezier met deze extra dikke uitgave van Aold Hoksebarge. J.H. Scholten, voorzitter 3210

NIEUWE LEDEN Wij heten de volgende leden van harte welkom: Mw. J. Annink-Rouwenhorst, Oude Boekeloseweg 100, 7481 AA Haaksbergen Mw. A. ten Thije o/g Boonkkamp-ten Broeke, Mr. Eenhuisstraat 2/0, 7481 LN Hbg. Dhr. A.l. Hofste op Bruinink, Borghoutspark 24, 5502 JZ Veldhoven Dhr. J.W.M, te Lintelo, Maatkamp 20, 7482 KK Haaksbergen Mw. H.E. van der Lof-Klaassen, Morsinkhofweg 22, 7481 TT Haaksbergen Dhr. W.J.F. Molenkamp, Wolkammerstraat 30, 7481 JK Haaksbergen Mw. M. Nijhof, Goorsestraat 9-11, 7482 CB Haaksbergen Dhr. A.J.M. Oosterwijk, de Wikke 25, 7483 BJ Haaksbergen Dhr. J.T.J.P. Perik, Eibergsestraat 103, 7481 HH Haaksbergen Dhr. G. Plas, Hengelosestraat 36, 7482 AC Haaksbergen Fam. R. Reimerink, Oostendorperweg 5, 7481 VE Haaksbergen Mw. F. Rupert Rietmolenweg 47, 7482 NW, Haaksbergen Dhr. IJ.M.A. Scharenberg, Sonderenstraat 44, 7481 HC Haaksbergen Dhr. L.H.M. Startman, De Akker 21, 7481 GA Haaksbergen Mw. M.B.M. Waanders, Eibergsestraat 183, 7481 HJ Haaksbergen Dhr. R. Zijlstra, Abelenlaan 61, 8024 CV Zwolle Dhr. C.F.M. Zegers, Schubertstraat 2, 7604 GH Almelo

SCHENKINGEN In de afgelopen periode mochten we de volgende schenkingen ontvangen, waarvoor we de gulle gevers van harte willen bedanken. H.J.N. Jordaan: Diverse familie-archiefstukken. Mevr. Ten BruggencateWestendorp: Diverse boeken. P.R. Spijker. Uitgaven HEIM 1/1991 t/m 3/2008. J.W. Pieper: 194 dia's van gebouwen en plekjes in de gem. Hbg. F. Reyken: Vereniging v. h. personeel van Gebr.Stork en Co te Hengelo. J. ten Broeke: Notulenboek Lucht en Licht. Febr. 1961 t/m sept 1968. J.P. ten Bruggencate: 7 boeken over o.a. Lingen, Burgsteinfurt, Horstmar und Leer en Kreis Borken. H.G. Eysink: Foto van villa aan de Spoorstr. R. Lammers: (namens Rode Kruis) 37 kwartaal uitgaven Aold Hoksebarge. A.B.M. Leferink: DVD met krantenknipsels vanaf 1900 t/m 2e wereldoorlog. G. Noordink: 142 foto's op CD, genomen in Hbg. J. Bakker: Twents-Achterhoeks woordenboek van G.H. Wanink, Twentse woorden en gezegden van Johan Gigengack deel l. Mevr. Ten Bruggencate: Fotoalbum met foto's van de opening van het verpleeghuis a. d. Braak. J.H. J. Aarnink: Kopieën van overzicht Hoofdelijke Omslag 1887 der gemeente Hbg. Mevr.A. v.d.Wetering-Reith: 3 dozen Caritas archief Hbg. L. Startman: Topografische kaart van Bocholt. W. Lansink: Bidprentjes omgeving Twente, Grolsch Trouwboek NH 1684-1836, Grolsch Trouwboek RK 1766-1942. H. ter Beest 8 Waterschapskaarten, archief van de veeverzekering "Rutbeek". S. Ordelmans: Getuigschrift, Borduurpatronen op transparant, doek voor hand3211

doekenrek. J. v.d.Zanden: Monumenten van de geschiedenis en kunst in Twente, 60 jaar ziekenverpleging in Enschede, Gedenkboek 50 jaar Vereniging "Ziekenzorg". N. Spit: Het zout der aarde.uitg.1968. B. Ottink: Glossarium. W. Oltwater. Klassikale leesplank met aap, noot, mies, enz. met letters (in bruikleen).

AANWINSTEN (bibliotheek) Woordenboek van de Overijsselse dialecten deel 6 en 7. 100 jaar Rekkense School- en Volksfeesten. Qellen und Studiën zur Geschichte Vredens und seiner Umgebung VI.

JAARVERSLAG 2009 Het jaar 2009 begon zoals het al jaren de gewoonte is, n.l. met de Nieuwjaarsbijeenkomst voor vrijwilligers en bestuursleden op donderdag 8 januari j.l. 2009 is een heel bijzonder jaar geweest met enkele markante punten. Het Houten Huis of het Overbeeke Huis of Fazantstraat 13. Het was er onze vereniging veel aan gelegen dit karakteristieke huis te behouden. En het is - na indringend overleg - gelukt. Het wordt herbouwd op het Recreatiehof 't Stien'nboer als Theeschenkerij Jordaan. Dank aan allen die zich ervoor hebben ingezet. In 2010 zal de opening plaatsvinden. Als een van de weinige gemeenten in Overijssel had Haaksbergen in 2009 nog geen versie van de Kadastrale Kaart van 1832. Waarom niet? Een financiële kwestie. Maar ook daar werd een oplossing voor gevonden. De kaart is klaar en wordt binnenkort gepresenteerd. Een herkenbaar brieflogo en een nieuwe informatiefolder in kleur zijn onderdelen van een beleidsplan die direct zijn uitgevoerd. De makers kregen complimentjes. Grote waardering viel ten deel aan de ontwerpers van de duidelijke boerderijenkaart van Haaksbergen. Onze leden ontvingen deze overzichtelijke kaart gratis. Onze Kring stimuleerde het schrijven van het boek Van Marke tot Maatschap. Om de waarde van het boek te onderstrepen besloot het bestuur dat dit standaardwerk op de tafel moest liggen van allen die onze vereniging ondersteunen. Ruim 1300 boeken vonden hun weg in Haaksbergen en de rest van de wereld. Inhoud en uitstraling mochten er zijn. Grote dank aan de werkgroep is zeker op z'n plaats. Ook dit jaar vonden er meerdere lezingen plaats. Renze Zijstra liet in maart oude schoolplaten tot leven komen, Heinrich Holters vertelde tijdens de jaarvergadering hoe de Duitsers hier net over de grens leefden en dachten tijdens de Tweede Wereldoorlog en de heren Spit, Schmit en Middag gingen in november verder met het thema van de Open Monumentendag. Drie lezingen die zeer de moeite waard waren, gezien het grote aantal leden dat elke keer aanwezig was. Verbazing alom dat de dit jaar gestarte wandeling door Haaksbergen - mede be3212

stemd voor mensen van buiten - voornamelijk gelopen werd door inwoners van ons dorp. Het deelnemersveld tijdens de vier avonden o.l.v. Henny Slotman was boven verwachting groot. Men genoot met volle teugen. De Open Monumentendag stond in het teken van "Haaksbergen op de kaart gezet". Het mag een prestatie genoemd worden hoe de werkgroep erin geslaagd is dit thema duidelijk en interessant uit te werken. Lof voor de mooie en informatieve dag werd veelvuldig uitgesproken. Uit het grote aantal aanmeldingen voor het bezoek aan Welbergen e.o. bleek dat het programma voorshands al veel goeds voorspelde. Niet onterecht. Als historische groep mag je nu eenmaal sneller ergens binnen komen en kijken. Zo ook hier. Schloss Welberg met het atelier van Bertha Jordaan-van Heek, de Stiftkirche in Langenhorst en het bezoek aan Metelen waren een openbaring. Gezellig en leerzaam mag eind oktober de middagexcursie naar Wasserburg Anholt best genoemd worden. Een voortdurende bron van bekendheid en van inkomsten zijn de diverse markten waar onze Kring zich jaarlijks vertoont. Naast Ootmarsum en Haaksbergen gingen we dit jaar naar de Overijsselse manifestatie van de VORG en HCO te Deventer. Altijd goed voor het leggen van waardevolle contacten. Samen met het bestuurzijn ca. 40 vrijwilligers in het Historisch Centrum Haaksbergen actief. In 2009 bezochten 1302 personen ons centrum voor onderzoek. Op 31.12. 2009 bedroeg het aantal leden 797. Dus netto 71 leden erbij. Onze website kreeg 3546 keer een bezoekje. Het bestuur van de Historische Kring Haaksbergen kwam in het afgelopen jaar 9 keer in vergadering bijeen. In februari kwamen de beleidsplannen voor 2009 ter tafel en in december werd afgevinkt wat inderdaad volbracht was. Conclusie: heel wat vinkjes werden er neergezet. Een vink ging naar Aold Hoksebarge, ons kwartaalblad, omdat er kwalitatief mooie, leesbare artikelen in stonden. En een andere vink kon bij ons Centrum niet uitblijven. Het goede onderhoud en het schoonmaken siert het aanzien van ons onderkomen. Door het verwerken van nieuwe archieven moest de opbergruimte vergroot worden, een goed teken, dus een vinkje. Respect ook voor de beheerder van de financiën van de vereniging. Het minnen en plussen gaat hem goed af, vooral als het plussen in deze tijd de boventoon voert. In 2009 kon de Historische Kring weer talloze foto's, boeken, kaarten e.d. in haar bezit krijgen van diverse personen en bedrijven. Een woord van dank aan alle gulle gevers is dan ook zeer op z'n plaats. Ik wil alle vrijwilligers die ons Centrum in stand houden danken voor hun inzet voor onze Kring. Alleen met behulp van velen is het mogelijk dat de Historische Kring Haaksbergen binnen de gemeenschap Haaksbergen een gezicht krijgt. De organisatoren en de medewerkers van de vele activiteiten van de Historische Kring Haaksbergen verdienen terecht een woord van dank. Jan van der Zanden, januari 2010 3213

NAAR AANLEIDING VAN... Wie van de drie? De redactie heeft enkele malen een foto geplaatst van veldwachter Van Ulsen. Annemieke Pasman-Heuting, dochter van Betsie Heuting-van Ulsen, heeft ons er echter op geattendeerd, dat op de foto niet de door ons beschreven veldwachter Van Ulsen staat. Wat bleek? De man op de foto is inderdaad niet "onze" veldwachter Van Ulsen, maar zijn vader. Die was overigens veldwachter in Holten. In het verleden is bij het ter beschikking stellen van de foto helaas onjuiste informatie verstrekt. Zo heeft een attente lezeres van ons blad een hardnekkig misverstand op fraaie wijze rechtgezet.

Willem Gerrit van Ulsen, zoon

Ferdinand Johan van Ulsen, zoon

Willem Gerrit van Ulsen, vader

van Ferdinand Johan van Ulsen

van Willen Gerrit van Ulsen

van Ferdinand Johan

Geboren: 04-05-1887 te Holten

Geboren: 01-01-1866 te Holten

Geboren: 04-09-1831 te

Overleden: 17-01-1960 te

Overleden: 22-11-1923 te

Enschede

Haaksbergen

Haaksbergen

Overleden 31-12-1908 te Holten

Gehuwd met Hendrika Johanna

Veldwachter te Haaksbergen

Veldwachter in Holten

van Lochem

Gehuwd met Gerritdina Selhorst

Gehuwd met Jenneken Aanstoot

Groenteboer te Haaksbergen

(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

(Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.)

De teekenschool in Haaksbergen blz. 3202-3204 Op blz. 3204 schrijft de auteur: "Het tekenen zit de Schildermans kennelijk in het bloed, want er is ook een Schilderman architect." Sterker nog, de leraar A.J. Schilderman jr. (lijntekenen) is identiek aan de latere Haaksbergse architect Antonius Johannes (Anton) Schilderman (1894-1980). Van mijn inmiddels overleden oud-oom G. ter Braak heb ik wel eens gehoord dat zijn neef, met steun van hun oom Hendrik ter Braak (aannemer), de kans kreeg "naar de tekenschool van architect Schilderman te gaan". Ook wijlen Johan Overbeek (timmerfabriek) vertelde wel eens dat jonge timmerlieden, die b.v. voorman/opzichterwilden worden naar de tekenschool gingen en aldaar les kregen van 'de architect'. De familie Schilderman komt oorspronkelijk uit Zwolle. De grootvader van Anton 3214

Schilderman, eveneens Antonius Johannes Schilderman geheten, kwam in 1859 naar Haaksbergen en werd hoofdonderwijzer) van de dorpsschool. Begin 1899 kreeg hij eervol ontslag en ging met pensioen. Daarvan heeft hij nauwelijks kunnen genieten want hij overleed net voor de eeuwwisseling op 73-jarige leeftijd. Anton's vader, ook een Antonius Johannes, werd in 1861 te Haaksbergen geboren en huwde in 1893 te Zwolle met Elisabeth Wind. Hij was aanvankelijk onderwijzer te Lattrop. Per 1 januari 1900 werd hij het eerste schoolhoofd van de O.L. school op de Honesch. Anton Schilderman zelf werd in 1894 te Lattrop geboren en huwde in 1921 te Groenlo met Maria Johanna Hendrika Jansen (1896-1989). Hij overleed in 1980 te Haaksbergen. Haaksbergen kent nog altijd veel panden uit de periode 1920-1935 die door hem zijn ontworpen, waaronder de kenmerkende rij woningen aan de Werfheegde, waarvan er één zijn eigen woning was. Een aantal van zijn creaties zijn gemeentelijk monument (6 vrijstaande + 2 dubbele Woningen aan de Werfheegde. De tweede woning van links woningen) en één zelfs rijkswas het woonhuis van A. J. Schilderman. monument. (Foto: Arch. Hist. Kr. Hbg.) Bronnen: Burgerlijke Stand, huwelijks- en overlijdensakten;

bid prentjes echtpaar Schilderman;

Historie van Haaksbergen deel III blz. 146-147 + 161 en Aold Hoksbarge blz. 797 ('In memoriam A.J. Schilderman') en blz. 2384-2385 ('architect Schilderman (1894-1980').

Eric Ooink Stientje Asbroek; in den brand oet de brand blz. 3206 Hoewel het een verhaal is dat lang geleden is opgetekend door wijlen Hr. H. Geerts, chef werkplaats bij Van Heek & Co te Enschede, toch een kleine kanttekening. Geerts noemt het "het verhaal van Broekhuizen, de man van Stientje Asbroek". Geïnteresseerd naar de fam. Ten Asbroek zocht ik Stientje op in het boek "Zes eeuwen Asbroek", de genealogie (ten) Asbroek, van wijlen ons oud-bestuurslid W.E. ten Asbroek. Als bijlage kent het boek een groot aantal genealogische schema's. Stientje vinden we terug op schema V nr. 4. Ze is echter niet gehuwd met "Broekhuizen", maar met een "Broekhuis". Christina Johanna ten Asbroek werd in 1875 te Haaksbergen geboren, als dochter van de landbouwer en borstelmaker Antonius Christianus ten Asbroek (Spoors Anton) en Johanna Maria Molenkamp. Ze was een kleindochter van kleermaker Christianus 3215

ten Asbroek en Euphemia Spoor. Naar Euphemia Spoor kreeg deze familietak Ten Asbroek de bijnaam 'Spoor', hoewel er ook leden in de nabijheid van 'het spoor' woonden. Stientje huwde in 1906 te Haaksbergen (akte nr. 5) met Johannes Bernardus Broekhuis, geboren in 1884 te Borne, zoon van Bernard Broekhuis en Hendrika van der Vliet. Eric Ooink

STOLPERSTEINE IN HAAKSBERGEN De raadszaal van ons gemeentehuis was donderdag 1 april bijna te klein om alle genodigden te ontvangen, die gehoor hadden gegeven aan de uitnodiging van de Initiatiefgroep Plaatsing Stolpersteine Haaksbergen, bestaande uit: de Vereniging B'rit Sjalom, de Historische Kring Haaksbergen, de Stg. Anne Frankproject, het 4 mei comité, de Liberaal Joodse Gemeente Twente en de gemeente Haaksbergen. Alleen op de publieke tribune, waar de 18 deelnemende leerlingen van diverse basisscholen zich met hun begeleiders hadden geïnstalleerd, waren nog wat plaatsen vrij. Bij de ingang van de raadszaal was een groepje kinderen druk in de weer om alle binnenkomende genodigden van een stijlvol en kleurig programmablaadje te voorzien. Zowel bij de garderobe als in de zaal vonden hartelijke begroetingen plaats en waren mediamensen van de combinatie Sternet-Videoclub Haaksbergen en onze 'hoffotograaf' Henk druk doende De overhandiging van het boek door in beelden de sfeer van deze bijzondere burgemeester K. Loohuis aan de kunstenaar samenkomst vast te leggen. Medewerkers Gunter Demnig. van de gemeente voorzagen alle gasten (Foto: H. J. Krooshof) van een kop koffie of thee met naar keuze een plakje cake in een gevarieerd aanbod. Om 2 uur, een kwartier later dan gepland omdat de kunstenaar Gunter Demnig nog niet gearriveerd was, heette Jan van der Zanden iedereen welkom. Omdat van te voren besloten was deze bijeenkomst kort te houden gaf Jan na enkele minuten het woord aan burgemeester Loohuis, die de genodigden officieel verwelkomde als vertegenwoordiger van de ontvangende gemeente. Juist op het eind van zijn begroeting arriveerde de heer Demnig, die daarop door onze burgervader meteen in zijn welkom werd betrokken. Hem werd een boek van onze overleden kunstenaar Jan te Wierik aangeboden met de suggestie, dat dit geschenk mogelijk zou kunnen 3216

leiden tot nieuwe inspiratie bij het creëren van zijn kunstobjecten. Ook de kunstenaar zelf maakte dankbaar gebruik van de mogelijkheid even in contact te komen met zijn publiek-voor-een-middag. In een zeer persoonlijk en emotioneel geladen praatje vertelde hij van zijn werk en achtergronden van zijn Stolpersteineproject. Dat deze stenen niet bedoeld zijn om de mensen letterlijk te laten struikelen maar 'mit Kopf und Herz zu stolpern'. Als laatste spreker ging Berend Kok als voorzitter van de Initiatiefgroep in op de vraag:"Waarom Stolpersteine in Haaksbergen?" Met enkele beelden als "Betsie Frankenhuis zal niet met haar kleinkinderen door Haaksbergen kunnen wandelen" en " Op de joodse begraafplaats aan de Goorsestraat vinden we niet de graven van het gezin Salomon Frankenhuis -Johanna Falkenstein" concretiseerde hij de onmenselijke gebeurtenissen uit de bezettingstijd, waartegen de Stolpersteine een waarschuwend teken willen zijn. De genodigden werd hierop verzocht zich aan te sluiten achter de rij kinderen, die met Harry Mensink de Stolpersteine gingen halen uit de synagoge. Nadat de te leggen stenen aan de verzamelde gasten waren getoond, werd door de burgemeester een bloemstuk gelegd bij het beeldje van Betsie Frankenhuis. Lex Gunter Demnig bezig met het plaatsen van de gedenkstenen in Freeve had al eerder een de Blankenburgerstraat. (Foto: H. J. Krooshof) plant namens B'rit Sjalom bezorgd. Daarop trok de stoet verder via de Markt en de Spoorstraat naar de Blankenburgerstraat. De weergoden waren niet bepaald gunstig gestemd: regen, hagel en rukwinden teisterden de voorttrekkende deelnemers. Het was even een verwarrend gebeuren voor het huis van de voormalige slager Frankenhuis, waar de 9 stenen zouden worden aangebracht. Iedereen probeerde onder overkappingen en luifels een schuilplekje te vinden tegen de regen, terwijl onder een speciaal geplaatste partytent sonore klanken van Klezmermuziek ten gehore werden gebracht door Adriane Kormelink op viool en Joop Walhain op accordeon. Kort na de start van de werkzaamheden door de kunstenaar kreeg Kurt Falkenstein het woord. Hij was een der genodigde gasten, die met zijn familie deze donderdag de plaatsing van de Stolpersteine bijwoonde. De bijna 80-jarige enige overlevende van de bewoners van het pand no. 9, vertelde de toehoorders in een korte schets over de gebeurtenissen rond de arrestatie van zijn familieleden in okt. 1942 en de beangstigende situaties waarmee hij daarna te maken kreeg. Kurt was het neefje uit Stadtlohn, dat in het gezin van zijn oom en tante was opgenomen en door het moedige optreden van de overbuurvrouw Lida Kempkes en andere buurtbewoners werd gered uit de klauwen 3217

van de nazi's. Kurt beëindigde zijn bondige levensschets met de woorden: "Ik wil iedereen bedanken voor de interesse en het medeleven met wat er destijds ook in Haaksbergen is gebeurd." Terwijl de regen nog steeds op de verzamelde mensen neerdaalde, bracht het muzikale duo Kormelink-Walhain opnieuw Klezmerklanken ten gehore. Daarna was de microfoon voor rabbijn Philipson van de Nederlands Israëlische Gemeente te Enschede, die woorden sprak van bezinning op ons handelen en uitzicht op licht in de duisternis. Quinty en Kylie, kleinkinderen van de familie , ( Koenderink, legden vervolgens een prachtige krans namens de buurtbewoners van de vermoorde familie Frankenhuis. Met het uitspreken van het dodengebed (het kaddiesj) door de heer Rob Waaker van de Liberaal Joodse Gemeente Twente werd deze bijzondere Burgemeester Loohuis en de heer Kurt Falkenstein tijdens een samenkomst afgeslo- redevoering in de raadszaal. ten. Gunter Demnig (Foto: H. J. Krooshof) had tegelijkertijd de laatste hand gelegd aan het inmetselen van de 9 stenen. De genodigden werden hierop uitgenodigd mee terug te gaan naar de raadszaal voor een kop koffie, een kosjer hapje en wat napraten over hetgeen men deze middag samen had beleefd. Dank werd namens de Initiatiefgroep uitgesproken voor de komst en de getoonde belangstelling van de aanwezigen voor deze eerste steenlegging in Haaksbergen. Onder het spelen van opnieuw zeer vitaal klinkende Klezmerklanken gingen vele groepjes in zeer geanimeerd gesprek op weg naar het gemeentehuis. Er werden veel herinneringen opgehaald, informatie gegeven over het project, lovende woorden gesproken over de manier, waarop deze steenlegging was georganiseerd; zowel onderweg als in de raadszaal. Om ca. 4.30 uur kon Jan van der Zanden de medewerkers aan dit gebeuren bedanken voor hun inzet en geleidelijk vertrokken de genodigden om de thuisreis te aanvaarden richting Ouderkerk a/d Amstel, Holten, Ahaus, Alstatte, Stadtlohn, Enschede, Lochem en vele andere plaatsen. Harry F. Mensink 3218

VERVOER IN OOST-NEDERLAND (verslag van een lezing)

Het aandachtige publiek tijdens de lezing. (Foto: H. J. Krooshof)

Arian Ligtenbarg, geboren en getogen in Winterswijk, nam ons aan de hand van prachtige diabeelden mee langs de middeleeuwse Hanzesteden. We maakten een trip van Gdansk via Lübeck, de Hanzehoofdstad, Hamburg, Kampen, Zwolle en Deventer naar Nijmegen. Het vervoer van de handelswaar ging hoofdzakelijk over water: Oostzee, Noordzee, Zuiderzee. Het betrof vooral produkten, die op het platteland niet zelf vervaardigd konden worden: zout, vis, hout, bier, wijn e.d. Het bier was een veilig drankje, in tegenstelling tot water, dat lang niet overal vrij was van besmetting. Koopmansverbonden bestonden al sinds het jaar 1000, maar de Hanze werd in 1356 opgericht. De laatste Hanzevergadering vond plaats in 1669. Natuurlijk hield het vervoer niet op bij de Hanzesteden. De handelswaar moest ook het binnenland in richting het Duitse achterland. Dat vervoer vond plaats via de hessenwegen of He(e)wegen, zie de Achterhoekse plaats Heelweg. Die wegen waren meestal niet geplaveid. Reizen duurde lang en men kon hier en daar overnachten in een herberg, zoals in herberg de Pot nabij Markelo. Ook van die wegen en plaatsen kregen we fraaie beelden te zien. Een boeiende en vlot vertelde lezing. Bram van Leeuwen

3219

PRESENTATIE KADASTERKAART HAAKSBERGEN 1832 Aansluitend op het huishoudelijk deel van de jaarvergadering presenteerde drs. Piet den Otter, manager informatie & kennis van het Historisch Centrum Overijssel, de Kadastrale Atlas van Haaksbergen van 1832. Het is geen boekwerk, maar een cd, die uitgeprint ca. 300 pagina's telt! De atlas brengt Haaksbergen letterlijk in kaart. Van 7000 percelen wordt vermeld wie de eigenaar is. Verder is van elk perceel de ligging, de oppervlakte, het grondgebruik, de soort bebouwing en de belastbare waarde vastgelegd. Ook documenteert de atlas de bezittingen en economische activiteiten van de ca. 4000 mensen die er toen woonden en werkten. De kadastrale atlas is derhalve een onmisbare bron voor de beoefening van de Haaksbergse historie. Er is vier jaar aan gewerkt. Van de Historische Kring Haaksbergen hebben met name Harry Mensink en v.l.n.r. de heren H. J. Scholten, M.M. J. Diepenmaat en P. den Otter tijdens Harry Winkelman de presentatie van de kadastrale atlas van Haaksbergen een enorme bijdrage geleverd bij het tot standkomen van deze unieke uitgave. Zij werden daarvoor nadrukkelijk bedankt. De eerste exemplaren werden aangeboden aan Wethouder Marcel Diepenmaat en aan onze voorzitter Hendrik Scholten. Het HCO publiceert de kadastrale informatie ook op internet onder www.watwaswaar. n l. maar alleen via de atlas op cd heeft u een compleet overzicht per gemeente. De cd is bij de Historische Kring te koop voor 15 euro. Over het kadaster leest u in deze aflevering van AH meer. Bram van Leeuwen

3220

WANDEL JE WIJS / IK ZIE, IK ZIE, WAT JIJ NIET ZIET (verslag van een activiteit) Dit project is ontwikkeld in het kader van het programma Naoorlogs Bouwen in Overijssel. Het behelst de periode van de wederopbouw 1945-1965. De Tweede Wereldoorlog was voorbij. Fabrieken, havens, huizen, wegen, alles was verwoest. Iedereen moest zijn steentje bijdragen om Nederland er weer boven op te helpen. Na de oorlog werden veel huwelijken voltrokken, kinderen geboren. De huisvesting was in die dagen niet optimaal. Grote woningnood. In veel dorpen en steden kwam de eerste sociale woningbouw van de grond. Ook in Haaksbergen. De Julianastraat, Spanbeddestraat en het Kempke zijn voorbeelden uit die tijd. Om leerlingen uit het basisonderwijs hierop te attenderen is een wandeling uitgestippeld door bovenstaande markante straten en langs gebouwen uit genoemde periode. Hier zit een duidelijk verhaal achter. Leerlingen ervaren letterlijk: Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet. Zaken die de revue passeren, de vrijwel lege straten in die tijd waar de jeugd optimaal kon spelen, mannen werkten, zorgden voor het inkomen en vrouwen deden het huishouden. We passeren niet voor niets de Huishoudschool en de De deelnemende leerlingen en hun begeleiders Ambachtsschool. De eer(Foto: Bonifatiusschool) ste auto deed in het straatbeeld zijn intrede, de eerste tv-antennes "sierden" het dak. Gezelligheid was troef; veel kinderen keken in die tijd bij een van de buren naar Pipo de Clown en de Verrekijker. Kinderen van de St. Bonifatiusschool mochten het spits afbijten. In groepjes ging men op pad met een ervaren gids. Getooid met een Abeltje, lijkt een beetje op een "Wandel-Tom-Tom", kreeg men op de route gedegen informatie en opdrachten op het display. De opdrachten waren gevarieerd maar elke leerling wilde natuurlijk even met het Abeltje "experimenteren". Na een wandeling van ongeveer een uur togen we naar de raadszaal van het Gemeentehuis om aan elkaar de gemaakte foto's van markante bouwwerken uit die tijd te tonen. Later hebben we op school nog even nagepraat over die morgen en de antwoorden op de diverse vragen bekeken. Ik denk dat kinderen tijdens de wandeling veel gezien hebben en duidelijk het verhaal van straten, huizen en bouwwerken begrepen hebben. Het zou ontzettend jammer zijn dat deze naoorlogse straten in de toekomst eventueel voltooid verleden tijd worden. 3221

Een leuk samenwerkingsproject van Het Oversticht, Gemeente Haaksbergen, Monumentenraad gemeente Haaksbergen, Historische Kring Haaksbergen en de commissie Culturele Vorming. Han ten Berge, leerkracht groep 8 basisschool St. Bonifatius.

EEN GEDENKWAARDIG JUBILEUM Het is dit jaar 10 jaar geleden dat het gebouw "landbouwersbelang" aan de Parallelweg op de Gemeentelijke monumentenlijst werd geplaatst. Dit is de aanleiding voor een aantal Haaksbergse burgers om de publiciteit te zoeken en te pleiten voor een spoedig hergebruik van het karakteristieke pand. Het "Platform Hergebruik Landbouwcoöperatie", waarin ook de Historische Kring vertegenwoordigd is, wil het jaar 2010 gebruiken om de bekendheid van het gebouw te vergroten, zodat er meer draagkracht ontstaat voor een nieuwe toekomst voor het gebouw. Woensdag 24 februari werd de tentoonstelling "Een gedenkwaardig jubileum" onder grote belangstelling in de Bibliotheek geopend. De expositie beschrijft opnieuw een stukje landbouwgeschiedenis van Haaksbergen. In 32 foto's, grotendeels door onze fotografen gemaakt, ziet men hoe het gebouw ooit gebruikt werd en telkens weer aangepast moest worden aan de laatste ontwikkelingen. Auke van der Wal, oud-directeur van de coöperatie wist op een boeiende wijze deze ontwikkelingen te beschrijven. Zo vermeldde hij dat voorzitter Ebs van Heek ervan uit ging, dat de silo die in 1957 opgericht werd, zo modern was, dat hij wel 100 jaar gebruikt kon worden. Dat Van Heek bijzonder trots was op dit bouwwerk blijkt uit het gedicht dat hij schreef voor deze gelegenheid en dat jarenlang bevestigd was op panelen in de bovenste verdieping van de silo. In '56 is het wonder verricht en deez kolos opgericht Met veel techniek en arbeidsvreugd vakmanschap, overleg en deugd. Een voorraadschuur in dit moderne pand is 'n werktuig voor Haaksbergs boerenstand. Wij werken voor ons gezin en natie in het verband van Coöperatie. Nu dan, de toekomst tegemoet voor hem, die zijn werk wel geerne doet. Moog d'arbeid en het zaad in 't land, veel zegen krijgen uit Gods hand.

3222

Toch was de trots van Van Heek niet onterecht. Het gebouw van de coöperatie is wat betreft architectuur en degelijkheid nog steeds uniek. Dhr. Jan Astrego, voorzitter van Museum Buurt Spoorweg, sprak in zijn inleiding over de relatie landbouw en spoor. Hij kwam tot de conclusie dat beide onlosmakelijk met elkaar verbonden waren, maar dat veel historische gegevens nog ontbreken zoals: de omvang van het vervoer, de soorten producten, de gebruikte treinstellen enz. Hier ligt nog een onderzoeksgebied voor historici. In zijn Auke van der Wal met zijn dochter Albertha (Betteke), die als betoog gaf hij verder aan 5-jarige in 1957 de gedenksteen onthulde. dat de ontwikkeling van " de spoorzone" van Haaksbergen veel mogelijkheden biedt voor toerisme en versterking van de identiteit van het dorp. Het coöperatiegebouw is in dit gebied de laatste herinnering aan het landbouwverleden van Haaksbergen. Het "platform hergebruik" streeft ernaar dit jaar een open dag te organiseren waarbij het publiek het gebouw kan bezichtigen, want onbekend maakt onbemind. Clemens Wentink

HISTORIE VAN DE TEXTIELINDUSTRIE IN HAAKSBERGEN (verslag van een lezing) Meer dan 150 belangstellenden kwamen dinsdagavond 9 maart naar de dialezing door journalist/publicist Wim Nijhof uit Enschede. Het was goed dat de organisatie al bij voorbaat was uitgeweken naar de Hervormde Kerk want de verwachting dat er veel belangstelling zou zijn voor deze avond kwam uit. Nijhof is momenteel bezig aan een boek over de historie van de textielindustrie in Haaksbergen en heeft al meerdere boeken op zijn naam staan. Eind 2008 promoveerde hij op de biografie van de Enschedese textielfabrikant J.H. van Heek onder de titel 'Kunst Katoen en Kastelen'. Amor, de God van de liefde, heeft volgens Nijhof een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan van de textielindustrie in Haaksbergen. Want wat zou er bijvoorbeeld van Haaksbergen geworden zijn als Johanna Leferinck niet verliefd geworden was op de Duitse huursoldaat Jordaan? 3223

En waarom lag begin jaren twintig van de vorige eeuw de textielindustrie in OostNederland plat? Waarom kwamen de arbeiders in Haaksbergen aan het eind van de 19e eeuw massaal in opstand? Wat zou er gebeurd zijn als men niet naar Alfons Ariëns had geluisterd? Op deze en talloze andere vragen kregen de aanwezigen deze avond antwoord. Ook sprak Nijhof over de sociale aspecten, de rol van Domela Nieuwenhuis en de macht van de 'Meeren' fabrikanten. Daarnaast vertelde hij over de familierelaties tussen de Haaksbergse fabrikanten Jordaan, Ten Hoopen en Frankenhuis. En over de macht van de Protestantse Kerk in die tijd, terwijl deze toch een minderheid vormde in Haaksbergen. Kortom, de leden van de Historische Kring en andere aanwezigen kregen deze avond een voorproefje van het boek over de linnenhandel, de fabrikanten en andere verhalen uit het textielverleden van Haaksbergen waaraan Nijhof momenteel werkt. Uiteraard wilde de schrijver niet alles vertellen wat hij na intensief speurwerk ontdekt heeft, want er moet natuurlijk wat te lezen overblijven. Wim Nijhof is overigens nog op zoek naar een pakkende titel voor zijn boek. Suggesties daarvoor zijn welkom. Caecil Waijerdink

OPEN MONUMENTENDAG 2010 "De smaak van de 19e eeuw" De werkgroep Monumenten en Archeologie is weer begonnen met het ontwikkelen van de eerste plannen voor de Open Monumentendag op 11 sept. a.s. Het thema leent zich weer voor een buitengewoon interessante dag. Met name de 2e helft van de 19e eeuw was de aanzet tot grote maatschappelijke veranderingen, waarvan de sporen nog steeds te zien zijn. De opkomst van de textielindustrie rond 1850 was voor Haaksbergen een gigantische verandering. De traditionele fietstocht zal daarom langs een groot aantal objecten voeren die herinneren aan deze periode. Ook zal veel aandacht besteed worden aan de architectuur, die aan het einde van de 19e eeuw een grote bloei doormaakte. Zelden zijn in zo'n korte periode zoveel beeldbepalende gebouwen tot stand gekomen, veelal opgetrokken in de Neo-gothische en Neo-klassieke stijl. De theeschenkerij "Jordaan", die naar verwachting in september in een vergevorderd stadium is, vormt het middelpunt van de activiteiten. De dag wordt dit jaar georganiseerd onder gezamenlijke verantwoordelijkheid van Historische Kring en Monumentenraad. We zijn hard aan het werk, maar er is nog ruimte voor suggesties en ideeën om er weer een fantastische dag van te maken. Clemens Wentink, werkgroep Monumenten en Archeologie 3224

MARKELANDWEER OP HET LANDGOED LANKHEET HERSTELD In 2009 werd in Het Lankheet een nog bestaand deel van een markelandweer hersteld in een gebied dat op de oudste kadasterkaart uit 1832, sectie G blad 3, "De Langelose Zandbulten" wordt genoemd. Op deze kaart is aangegeven dat "De Zandstuve" wordt doorsneden door een landweer. Deze landweer liep vanaf de huidige parkeerplaats aan de Assinkweg door de "Zandstuve" naar de mogelijke landweer op de provinciegrens. Hij kruiste v.l.n.r. een werknemer van de aannemer, Nico Spit en Klaas de Zandpaalweg. Het deel Faber van de Historische Kring bezig met de voorbereidingen tussen de Zandpaalweg en om de viecntheg te kunnen plaatsen. de Gelderse grens is reeds (Foto: E. Brinkman) rond 1836 verdwenen door bosaanplant. Het deel tussen de Assinkweg en Zandpaalweg lag er nog altijd en is nu weer in oude glorie hersteld. De oorsprong van landweren gaat terug tot in de middeleeuwen. De verstevigde wal diende om het woon- en weidegebied van de marke Langelo af te bakenen en te beschermen, vee binnen te houden, wild te weren en water te keren. Bij herstel bleek via flanksloten een grote hoeveelheid water richting de Buurserbeek te lopen. Kennelijk is deze landweer dus ook bedoeld geweest om zuur heidewater af te voeren. In de huidige tijd wil men juist natte heide als hoge natuurwaarde behouden en daarom zijn bij de herstelwerkzaamheden kleine dammetjes in de flanksloten aangebracht. De Langelose landweer is tussen 6 en 7 meter breed. Bij de herprofilering tot op het oorspronkelijk reliëf is de grond uit de flanksloten gebruikt om de wal weer op hoogte te brengen. De landweer is ingeplant met één- en tweestijlige meidoorn, zomereik, sleedoorn, Een soortgelijke viechtheg zowegedoorn, hazelaar, lijsterbes, inlandse vogelkers en als deze t.z.t. in de "Zandstuve" vuilboom. Van deze soorten worden uiteindelijk vlecht- zal worden gemaakt. heggen 'gelegd' aan weerszijden van de landweer. (Foto: E. Brinkman) 3225

Al in vroegere tijden vormden deze hagen ondoordringbare hindernissen. In zijn oorlogsboek "De Bello Gallico" verbaasde Julius Caesar zich over de Nederlandse vlechtheggen. Het was 50 jaar voor Christus toen hij schreef: "(De mensen) hakken dus jonge boompjes om- echter zonder ze geheel door te hakken-, buigen ze en vervlechten de in de breedte groeiende takken, voegen doorn- en braamstruiken ertussen en zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als een muur te vormen, zodat men er niet alleen niet door kan dringen, maar zelfs niet doorheen kan kijken." Het uitvoeren van dit initiatief van Het Lankheet tot reconstructie van de markelandweer is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel en de Historische Kring Haaksbergen, met name door de inspanning en medewerking van Klaas Faber en Nico Spit. J.H. Scholten Bronnen; Een eeuw Stichting (Groot) Scholtenhagen blz. 55 en 58., Aold Hoksebarge blz. 2811 en 2812 Eric Brinckmann (Het Lankheet)

"VERVANG IK THANS IN GROTE DANK, OMVAT MIJN ROEP DE VRIJHEIDSKLANK" 'Mysterie' rond anonieme inzender opschrift klok Pancratiustoren na 60 jaar opgelost. Inleiding In 1949 werden drie nieuwe luidklokken opgehangen in de toren van de Pancratiuskerk op de Markt. Deze toren is sinds 1809 eigendom van de plaatselijke overheid en wordt daarom ook wel "de gemeentetoren' genoemd.1 "Nog altijd is het gebeiervan de inmiddels 60-jarige klokken dagelijks in en rond Haaksbergen te horen. Zij houden ons bij de tijd, roepen mensen samen bij aanvang van een kerkdienst, 'zingen bij vreugd en feestgetij' en 'wenen bij rouw en dood' (geven kennis van een gestorven dorpsgenoot). Vanwege het gemeentelijk eigendom functioneerden de klokken aanvankelijk ook voor de Hervormde en Gereformeerde 1

3226

De klok met de naam van de klokkenfabrikant uit Heiligerlee en het productiejaar 1949. (Foto: Gemeentearchief Haaksbergen)

Als gevolg van de reformatie was de Pancratiuskerk in de eerste helft van de 17e eeuw in handen gekomen van de protestanten, die in Haaksbergen een kleine minderheid vormden. De Franse tijd zorgde voor verandering. In 1809 besloot de koning van Holland, Lodewijk Napoleon, de Pancratiuskerk aan de rooms-katholieken terug te geven. De teruggave van de kerk bleef alleen beperkt tot het gebouw. De toren werd, om militaire redenen, eigendom van de plaatselijke overheid. Zie ook Aold Hoksebarge blz. 3038-3042. Toen in 1811 de gemeente Haaksbergen werd opgericht, werd de toren van de Pancratiuskerk één van de eerste onroerende goederen van de gemeente.

kerk. De vorige drie luidklokken waren in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers weggehaald ten behoeve van de oorlogsindustrie. Aan deze klokkenroof en de aanschaf van de nieuwe klokken wordt in een volgend artikel aandacht besteed. In dit artikel leren we na 60 jaar de bedenker van één van de klokopschriften kennen. Klokopschriften Elke klok in de gemeentetoren kent een opschrift, bestaande uit een poëtische tekst. Allereerst een kennismaking met onze drie luidklokken: 1) de Grote Klok: doorsnee 129 cm, gewicht 1380 kg, toon DIS opschrift: Levenden roep ik tesaam en doden geleid ik ten grave met mijn vermanende stem wijs ik de mens naar omhoog 2) de middelste klok: doorsnee 108 cm, gewicht 810 kg, toon FIS opschrift: Mijn voorganger, door 's vijands nijd geroofd, gesmolten tot kanon vervang ik thans, in grote dank Omvat mijn roep de vrijheidsklank 3) de kleine klok: doorsnee 96 cm, gewicht 570 kg, toon GIS opschrift: Ik zing bij vreugd en feestgetij Ik ween bij rouw en dood Velen onder u zullen niet weten wie deze teksten ooit heeft bedacht en wie hiertoe opdracht heeft gegeven. Tot vorig jaar mei had ik hier zelf ook nooit bij stil gestaan. Bezoek media In de week van Hemelvaart 2009 werden gemeente en Historische Kring benaderd door mensen van de media (o.a. SBS 6 en de Telegraaf). We werden met het volgende geconfronteerd: "Een zekere heer Hekhuysen (84) uit Apeldoorn zou de bedenker zijn van één van de opschriften van de Haaksbergse kerkklokken. De gemeente had na de oorlog een oproep gedaan aan de ingezetenen van het dorp om voor de nieuw aan te schaffen klokken een passende inscriptie te bedenken. De De klok met de bewuste inscriptie. heer Hekhuysen, geboren in de omgeving van (Foto: Gemeentearchief Haaksbergen) Amsterdam, zat de laatste twee oorlogsjaren in de omgeving van Haaksbergen ondergedoken. Vlak na de oorlog was hij als jongeman in dienst gekomen bij de gemeente Haaksbergen. Hij woonde in die tijd bij de familie Baltink aan de Spoorstraat 2. Gelokt door de oproep bedacht hij een poëtische tekst voor één klok en zond deze anoniem in. Volgens de media was dit, omdat 3227

gemeentepersoneel werd uitgesloten van deelname. De tekst van de heer Hekhuysen werd uitgekozen en kwam op één van de klokken en zijn naam zou voor altijd in nevelen gehuld blijven. Na 60 jaar anonimiteit wilde de heer Hekhuysen dat men in Haaksbergen wist wie de bedenker is geweest. De media wilden graag dat hij door het gemeentebestuur ontvangen zou worden. Archiefonderzoek Alvorens mee te werken aan een 'bedankje' voor de heer Hekhuysen moesten eerst een aantal zaken worden nagetrokken. Klopte het dat er een heer Hekhuysen bij de gemeente Haaksbergen werkzaam is geweest? Was er een oproep aan de bevolking gedaan voor het bedenken van klokopschriften en was er inderdaad een anonieme tekst ingezonden? Om deze vragen beantwoord te krijgen werd onderzoek gedaan in het gemeentearchief en het Historisch Centrum van onze vereniging. De conclusie was dat de archieven het relaas van de heer Hekhuysen konden bevestigen. Na een telefoontje met de heer Hekhuysen bleek, dat hij na 60 jaar zijn ingezonden tekst nog uit het hoofd kon opdreunen. Feiten uit de archieven In het voorjaar van 1948 werd door het klokkencomité, opgericht om het benodigde geld bijeen te brengen voor de nieuwe klokken, een oproep gedaan om opschriften in te zenden. Velen hadden hieraan gehoor gegeven, waaronder een zekere N.N.N.2 Deze had op 29 mei 1948 een getypt briefje inzonden:

L S. Onderstaand een inscriptie-vers voor de binnenkort te laten maken "grote klok" in de toren alhier: "Mijn voorganger door 's-vijands vlijt Geroofd, gesmolten tot kanon, Vervang ik thans; in grote dank Omvat mijn roep de vrijheidsklank" N.N.N. Uit het personeelsarchief van de gemeente bleek dat de heer W.F. Hekhuysen in de periode 1945-1948 werkzaam was bij Bouwtoezicht3. Ook in de Haaksbergse bevolkingsadministratie staat de naam Hekhuysen vermeld. Willem F. Hekhuysen werd, afkomstig uit Amsterdam, op 25 oktober 1945 ingeschreven als inwoner van Haaksbergen op het adres Spoorstraat 2. Op 21 mei 1949 vertrok hij vanaf dit adres naar Ede.4

2

Vordering van klokken, alsmede aankoop nieuwe klokken, 1942-1949, Gemeentearchief Haaksbergen, Archief 1927-1993, mapnr. 249. 3 Personeelsarchief, Gemeente archief Haaksbergen, Archief 1927-1993, gegevens uit inventaris. Het eigenlijke archief is in 2004 vernietigd, waardoor niet te achterhalen valt wanneer de heer Hekhuysen exact in de functie van medewerker Bouwtoezicht is aangesteld. 4 Registers van aangekomen en vertrokken personen 1945-1949, Gemeentearchief Haaksbergen, Bevolkingsregisters.

3228

Ontvangst heer Hekhuysen Woensdag 27 mei kwam de heer Hekhuysen naar Haaksbergen als het levende bewijs voor de oplossing van het 'mysterie' van de anonieme inzending. Allereerst stond een torenbeklimming op het programma. Dit was voor de nog zeer vitale heer Hekhuysen geen enkel probleem. Hij was zelfs eerder boven dan de mensen van de media. Mogelijk werd hij gedreven door nieuwsgierigheid; hij zou immers de klok met de bewuste tekst voor het eerst kunnen aanschouwen. Bij de klokken staande werden twee verschillen geconstateerd tussen de inzending van de heer Hekhuysen en de werkelijke tekst op de klok. Ten eerste staat de tekst op de middelste klok, terwijl de inzending was bedoeld voor de grote klok. Ten tweede luidt de eerste regel van de oorspronkelijke tekst als volgt: "Mijn voorganger door 's-vijands vlijt". De werkelijke inscriptie op de klok begint met: "Mijn voorganger, door 's vijands nijd". Het klokkencomité is kennelijk zo vrij geweest één woordje te wijzigen, een actie waar de heer Hekhuysen prima mee kan leven. Na de klokken nog even in actie te hebben Foto van de heer W.F. Hekhuysen gezien en vooral gehoord volgde een ontvangst in uit de tijd dat hij in Haaksbergen was. de burgemeesterskamer van Haaksbergen. De heer Hekhuysen werd door loco-burgemeester de heer (Foto: Hr. Hekhuysen) M. Diepenmaat bedankt voor zijn bijdrage aan het cultuurhistorisch erfgoed van Haaksbergen. Hier deed zich tevens de gelegenheid voor de heer Hekhuysen een aantal vragen te stellen, waardoor het onderstaande over de relatie Hekhuysen en Haaksbergen geschreven kon worden. Uit het leven van Wil Hekhuysen W.F. (Wil) Hekhuysen is op 18 december 1924 geboren te Abcoude (ten zuiden van Amsterdam). Hij verhuist in 1939 met zijn moeder, tweede vader en broer naar Amsterdam. In 1943 ontvangt hij een brief waaruit blijkt dat de Duitsers hem te werk willen stellen in Riga. Hij besluit onder te duiken. De eerste 6 weken duikt hij onder in de buurschap Broekheurne onder Enschede. Daarna komt hij terecht in Geesteren onder Borculo. Hier is hij tot de bevrijding op 1 april 1945 gebleven. Na de bevrijding overweegt hij wat te doen: terug naar het westen van het land of in het oosten blijven, waar hem de mentaliteit van de mensen enorm beviel. Via de directeur van het postkantoor in Haaksbergen J. Meinderink.5, een zwager van de man van het onderduikadres in Geesteren6, hoort hij dat er een vacature is bij de gemeente Haaksbergen. 5 6

Zie Aold Hoksebarge blz. 3062 Postambtenaar Johan Meinderink (geboren te Haaksbergen) huwt als weduwnaar van Hendrika ten Hoopen (geboren en overleden te Haaksbergen) in 1931 te Haaksbergen (akte 50) met Derkske Florijn, geboren te Borculo. Geesteren hoorde destijds tot de gemeente Borculo..

3229

De gemeente Haaksbergen zoekt op dat moment een medewerker voor bouwtoezicht (hulpopzichter). Hij solliciteert, wordt aangenomen en komt te werken onder de gemeentearchitect, de heer Huisintveld. In oktober 1945 komt hij bij de familie Baltink in Haaksbergen in de kost. Deze familie woonde aan de Spoorstraat 2 (nu Van der Werf Optiek), een familie die zwaar was getroffen door het oorlogsleed. De Baltinks hadden onderdak geboden aan twee uit Duitsland gevluchte joodse dames, namelijk Alma Goldberg en haar tante Sophie Joseph-Coblenzer. In april 1944 werd de familie Baltink verraden. De joodse dames en de heer Baltink werden door de Duitse Sicherheitsdienst gearresteerd en afgevoerd. Alma Goldberg en Sophie Joseph-Coblenzer werden met één van de laatste transporten naar Auschwitz gevoerd en aldaar op 22 mei 1944 omgebracht. De heer Baltink heeft ongeveer 13 maanden in Nederlandse en Duitse concentratiekampen moeten doorbrengen en werd in een Duitse munitiefabriek te werk gesteld. Toch heeft hij de slechte behandelingen in de kampen overleefd en kwam hij na de oorlog weer naar Haaksbergen.7 Vanuit de woning van Baltink geeft Wil Hekhuysen in 1948 gehoor aan de oproep van het klokkencomité een opschrift voor de nieuwe luidklokken te bedenken. Op de vraag waarom hij zijn bijdrage anoniem inzond antwoordde hij als volgt: "Ik wilde niet weten dat ik als medewerker van de gemeente mee zou doen en daarnaast kende niemand mijn naam in Haaksbergen." De band met Haaksbergen wordt nog steviger als ook de liefde een rol gaat spelen. Op het 25-jarig huwelijksfeest van gemeentebode G.W. Loman in 1947 leert hij zijn vrouw kennen.8 Zij is een nichtje van het echtpaar Loman en geboren in Ede. Wil Hekhuysen verandert in 1948 van baan en komt hierdoor in Doetinchem te werken. Het eerste jaar blijft hij nog bij de familie Baltink wonen en reist hij per bus heen en weer. Vanaf mei 1949 woont hij in Ede. In latere jaren is hij een architectenbureau begonnen in zijn huidige woonplaats Apeldoorn. Dit bureau bestaat nog altijd en is gevestigd aan de Burglaan 4, vlakbij het sinds vorig jaar zo bekende monument 'de Naald' bij paleis Het Loo. Mysterie opgelost? De media kopten vorig jaar: "Mysterie inscriptie kerkklok opgelost". Los van het feit dat het voor Haaksbergen niet zo'n mysterie was kunnen we de vraag stellen of het ook voor alle drie klokken opgelost is. Ik heb tot nu toe nog in het midden gelaten wie de bedenkers zijn van de inscripties op de andere twee klokken. Uit de archiefstukken blijkt dat een zekere heer H. Camstra uit Haaksbergen de inzender 7

R. Geritz-Koster en L. Karseboom; Dorp in de mediene; De Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Haaksbergen (Zutphen, 1999) 160-161 en diverse persoonsdossiers, Nationaal Archief, Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging, 1945-1952. 8 Gerrit Willem (Gerrit) Loman, geb. te Wisch, huwt 29 november 1922 te Ede (akte 164) met Heintje van der Burg, geb. te Naaldwijk. Lomans ouders wonen dan te Haaksbergen. Gerrit is op dat moment metselaar van beroep. Op zaterdag 29 november 1947 vieren Gerrit en Heintje hun 25-jarig huwelijksfeest te Haaksbergen (bron: advertentie huwelijksjubileum in de krant van 25 november 1947, Historisch Centrum Haaksbergen, collectie familieadvertenties).

3230

is geweest van de tekst op de kleine klok: "Ik zing bij vreugd en feestgetij, Ik ween bij rouw en dood".9 Blijft over de tekst op de Grote Klok. In het gemeentearchief is deze tekst teruggevonden op een eveneens anoniem ingediend blaadje.10 Het leek me beter deze ontdekking niet aan de media mee te delen, want dan hadden we het programma 'Hart van Nederland' van SBS 6 niet gehaald en waren we een stukje Haaksbergen-promotie misgelopen. Ook als Historische Kring moeten wij op de kijkcijfers letten! Het antwoord op de vraag wie de bedenker is van de inscriptie op de Grote Klok zal waarschijnlijk voor altijd in nevelen gehuld blijven. Of weet iemand van u het antwoord? Haaksbergen, Palmzondag 2010 Eric Ooink 9

Vordering van klokken, alsmede aankoop nieuwe klokken, 1942-1949, Gemeente archief Haaksbergen, Archief 1927-1993, mapnr. 249. 10 Ibidem.

HET RADIOTOESTEL IN WO II IN HAAKSBERGEN Eén van de eerste pesterijen waar de in ons land wonende Joden in WO II mee te maken krijgen is de verplichting hun radiotoestel in te leveren. In april 1941 verschijnt een desbetreffende verordening die ook Haaksbergen raakt. De burgemeester meldt op 9 juli dat in zijn gemeente door joden tien toestellen zijn ingeleverd (5 Philips, 2 Erres, 1 Telefunken, 1 Kolster Brandes en 1 niet Zutphen gespecificeerd toestel). Enkele maanden eerder heeft de burgemeester, in Concentratie van in 1943 ingeleverde radiotoestellen, vanuit de het kader van de aanmel- omgeving naar Nijverdal. dingsplicht van alle joden, (Kaartje van auteur) al laten weten dat in zijn gemeente zich 56 personen van geheel of gedeeltelijk joodsen bloede hebben aangemeld. Eind augustus worden de 10 inbeslaggenomen radio's afgevoerd naar de Wehrmachtbezirksverwaltung in Groningen. 3231

In oktober van datzelfde jaar komt de afkondiging dat in auto's aangebrachte radiotoestellen moeten worden ingeleverd. Dat is het gevolg van het gerucht dat het met eenvoudige middelen mogelijk is een autoradio om te bouwen tot een kortegolfzender, waarmee "vijandelijke agenten" berichten uit Nederland naar Engeland zouden kunnen sturen. In Haaksbergen worden twee autoradio's van het merk Philips bij de burgemeester ingeleverd. Net als in Enschede, Losser en Oldenzaal, snijden in Haaksbergen in september 1941 onbekenden telefoondraden van de Wehrmacht door. Als strafmaatregel moeten alle leden van de "Nederlandsche Unie" hun radiotoestel inleveren. Eind 1941 worden alle politieke partijen, behalve de NSB, door de Duitsers verboden en komt er defacto ook een einde aan de "Nederlandsche Unie". Daarom krijgen de voormalige Unie-leden een aantal maanden later (mei 1942) hun toestel weer terug. Op 13 mei 1943 verschijnt de verordening van de Duitse bezetter die bepaalt dat alle burgers, met uitzondering van enkele groeperingen, hun radiotoestel moeten inleveren. De politiegezagsdrager moet deze verordening uitvoeren; in Haaksbergen is dat de burgemeester. Hij stelt een bekendmaking op, waarin de bevolking wordt opgeroepen alle radiotoestellen in de periode van 31 mei tot 15 juni op het gemeentehuis (Markt 3) in te leveren. Het gemeentehuis is niet alleen het inleveringsbureau, maar ook het pand dat als opslagruimte voor de ingeleverde toestellen fungeert. Haaksbergen telt maar één inleveringsbureau dat bemand wordt door de heren J. Brummelman en H.J.M. Overbeek als administratieve functionarissen, terwijl de heren A. Antvelink en J.H. Breukers als radiotechnicus optreden. De 10.328 inwoners leveren samen 796 toestellen in, ruim 700 afkomstig uit de kern van Haaksbergen en de rest uit Buurse. De inlevering van radiotoestellen in ons land heeft veel minder toestellen opgeleverd dan waarmee de bezetter gerekend heeft. Veel mensen hebben hun toestel verborgen en niet ingeleverd. Als noodmaatregel kiest de bezetter voor de afkondiging van een "generaal pardon". Wie vóór 22 oktober alsnog Philips 2514, te oordelen naar het aantal van 47 zijn toestel inlevert zal niet worden verstuks in Haaksbergen ingeleverde exemplaren volgd, maar wie dat niet doet riskeert daar destijds het meest populaire toestel. Van dit zware straffen. model zijn in 1928/1929 in totaal 250.000 stuks Onder deze dreiging leveren, bij nader gemaakt en in 1943 ongeveer 28.000 exemplaren inzien, 8 inwoners van Haaksbergen door Nederlanders ingeleverd. toch nog maar hun toestel in. (Foto: John Koster, Utrecht) In totaal krijgen 12 inwoners na korte

3232

tijd hun ingeleverde toestel terug, of op grond van hun lidmaatschap van de NSB of omdat ze gebruik kunnen maken van de landelijke regeling voor caféhouders. Caféhouders gebruiken hun radiotoestel namelijk ook vaak in hun zaak als grammofoonversterker. De speciale regeling bepaalt dat caféhouders hun toestel terug kunnen krijgen, nadat een radiotechnicus er enkele vitale onderdelen uit heeft verwijderd, zodat het toestel wel nog geschikt is als versterker maar niet meer als radio-ontvangtoestel. Te oordelen naar het aantal ingeleverde exemplaren is het Philips toestel 2514, net als in Nederland als geheel, het meest populair. Hiervan worden in Haaksbergen niet minder dan 47 stuks ingeleverd. In heel Nederland gaat het zelfs om 28.000 exemplaren. Van dit toestel zijn in de loop van de tijd dan ook ongeveer 250.000 stuks geproduceerd. Het betreft een 4-lamps wisselstroomtoestel uit 1928 dat indertijd maar liefst f 230 kostte. Het totaal aantal van 804 ingeleverde toestellen correspondeert met een inleveringspercentage van 7,8% (7,8 ingeleverde radiotoestellen per 100 inwoners), duidelijk beneden het gemiddelde voor de provincie Overijssel (9,4%). Bijna de helft (49%) van de ingeleverde radio's is van het merk Philips. Erres is goede tweede met bijna 11%, gevolgd doorTelefunken (ühne & Nagel Positie No. met ruim 5%. De overige opdracht van den Directeur van het Staatsbedrijf der P, T. T. merken halen de 3% niet 2047 In hebben wij en zijn vrijwel allemaal ex sub- Magazfltt^i./», $,/*. _ zelfs kleiner dan 1%. tf.3. stuks . Radio-toestellen totaal jt. cub. Meter Het aandeel zelfbouwontvangen en deze vervoerd en afgeleverd aan het toestellen bedraagt afConcentratie-magazijn te -y^/V-avM^/L.. -.-.!.._ gerond 17%, iets lager dag (datum) dan het percentage voor Kühne^l Nagel, Overijssel en Nederland als totaal. Het is echter (Handteekening van den controleur) niet aannemelijk dat zoDitrecu afgeven aan den beheerder van het sub-magazijn. veel inwoners echt zelf hun toestel hebben ge- Vrachtbriefje voor de afvoer in mei 1944 van 178 van de ongeveer bouwd. Verwacht mag 800 in Haaksbergen ingeleverde radiotoestellen. worden dat creatieve in- (Bron: Gemeentearchief Haaksbergen, 1927-1992) woners met behulp van onderdelen en restanten van oude, afgedankte toestellen vlak voor de inlevering zelf iets in elkaar geknutseld hebben om aan de inleveringsplicht te kunnen voldoen. Hun kostbare toestel konden ze dan verbergen in afwachting van betere tijden. De inleveringsplicht van 1943 omvat, behalve radiotoestellen, ook radio-onderdelen

3233

en accessoires. In dit verband bedraagt de oogst in Haaksbergen 277 luidsprekers (veel oudere toestellen hebben geen ingebouwde luidspreker en maken gebruik van een koptelefoon of externe luidspreker), 18 accu's, 18 plaatstroomapparaten (netvoedingsapparaten om batterijtoestellen van spanning te voorzien) en enkele andere accessoires. In de periode 8 t/m 11 mei 1944 voert het transportbedrijf Kühne & Nagel alle ingeleverde radio's af naar de centrale verzamelplaats in Nijverdal (Nederlandsche Stoombleekerij). Radio's zijn volumineus in die tijd: het gaat om een totaal volume van 138 m3. Op 29 mei volgt nog een zending van de hiervoor genoemde accessoires. Vrijwel alle in het concentratiemagazijn verzamelde toestellen worden per binnenvaartschip naar Duitsland afgevoerd en daar via een distributiebonnensysteem ter beschikking gesteld Nederlandsche Stoombleekerij in Niiverdal, concentratie-

van

magazijn van enkele tienduizenden in Overijssel ingele-

woners, Duitsers die door geal-

"bombengeschadigte"

in-

verde radiotoestellen, waaronder ongeveer 800 stuks uit

lieerde bombardementen

Haaksbergen.

bezittingen hebben verloren.

(Prentbriefkaart uit onbekende bron)

De auteur heeft één transport

hun

vanuit Nijverdal naar Duitsland in de archieven kunnen traceren: een verscheping op 24 juli 1944 met het schip St. Therese met 10.000 toestellen uit Nijverdal aan boord, bestemd voor aflevering in de haven van Friedberg. Er zijn zeker meer transporten geweest, want het totaal aantal in Nijverdal geconcentreerde toestellen bedroeg een veelvoud van die 10.000 toestellen. Na de bevrijding blijken in Nijverdal nog slechts ongeveer 100 radio's achtergebleven te zijn. In september 1945 laat het Militair Gezag die restanten overbrengen naar Zwolle. Dat betekent dat niemand in Haaksbergen zijn ingeleverde radio na de oorlog heeft teruggekregen. Voor heel Nederland ziet de inlevering er als volgt uit. Ruim 9 miljoen inwoners leveren samen 825.000 toestellen in. In totaal zijn er 275.000 naar Duitsland afgevoerd en ongeveer 75.000 naar bestemmingen binnen Nederland (voor Wehrmacht, Duitse scholen en pensions in Nederland, etc.). Een groot deel (ongeveer 350.000 stuks) is als schroot geëindigd; het gaat hier om toestellen die door oorlogshandelingen zijn vernield of van een slechte kwaliteit zijn

3234

(oud, incompleet en/of defect). De 125.000 toestellen die aan de eigenaren worden teruggegeven zijn in het algemeen oude en defecte toestellen of zelfbouwtoestellen. Voor ongeveer 75.000 toestellen is vrijstelling van inlevering verleend (NSB'ers en Rijksduitsers), terwijl meer dan 300.000 inwoners hun radio niet hebben ingeleverd. Daarnaast hebben vaardige Nederlanders ongeveer 100.000 "nep/radio's" (zelfgebouwde constructies die op een radio moeten lijken) ingeleverd, waarvoor een gelijk aantal goede toestellen is achtergehouden. Met uitzondering van de bewoners van het telefoondistrict Gouda, heeft geen enkele landgenoot een schadevergoeding gekregen voor zijn ingeleverde radiotoestel. Gidi Verheijen

Buchten, 21 april 2009

Belangrijkste bronnen: 1. Gemeentearchief Haaksbergen, Gemeente Haaksbergen (1927-1992), dossiers 254 en 298 2. NIOD, Amsterdam, Archief Procureur-Generaal van Arnhem, Inv.nr. 100, doos 53 (nog niet geïnventariseerd archief) 3. Bundesarchiv Berlijn , Archief R55, dossier Noot: Bovenstaand artikel is gebaseerd op gegevens die de auteur verzameld heeft bij zijn onderzoek naar de geschiedenis van het radiotoestel in WO II en dat geresulteerd heeft in de uitgave van het boek "Het radiotoestel in de Tweede Wereldoorlog", maart 2009 (uitsluitend bij de auteur verkrijgbaar: [email protected] of 046-4851847).

RICHT UW BLIK OMHOOG Weet u waar dit huis staat met dit bijzondere geveldetail? Het antwoord vindt u op blz. 3245

(Foto: J. G. Hotste op Bruinink)

3235

VAN TOTEMPAAL TOT KADASTRALE KAART Het veertigjarig bestaan van de Historische Kring Haaksbergen in 2007 wilde het bestuur graag aangrijpen om ter herinnering een monument of kunstwerk te plaatsen in het centrum van de gemeente. De grote vraag was echter wat moet het worden? En: waar moet het staan? De ideeën varieerden van een totempaal tot een maquette. De Kringbestuurders kwamen er al brainstormend niet uit. Ze kregen onverwachte hulp uit onverwachte hoek toen de gemeente aankondigde het centrum - lees: het gebied rond de Pancratiuskerk - weer eens op de schop te zullen nemen. De ruimte, die de Historische Kring zo geboden werd, werd dankbaar gebruikt om eens flink rond te kijken. In 2008 liepen bestuursleden op de markt in Ahaus tegen een maquette van de kadasterkaart uit 1863 aan. Toen hadden we een idee,' zegt voorzitter Hendrik Scholten. 'Het opknappen van de markt hier in Haaksbergen leek ons een goed moment om een maquette van de eerste kadasterkaart uit 1832 aan de gemeenschap aan te bieden.' Gerard Hofste op Bruinink en Jan Slotman werden vervolgens op pad gestuurd om een aantal maquettes in verschillende plaatsen aan een nadere kritische studie te onderwerpen. Zij kwamen steeds enthousiaster van hun expedities terug. Maar ook kwam steeds meer het idee naar voren slechts een deel van die eerste kadasterkaart voor de maquette te gebruiken. 'In 1830 is er nog een volkstelling gehouden. Toen woonden er in heel Haaksbergen 4362 mensen', zegt Hendrik Scholten. 'Het deel dat op de maquette staat telde 1181 mensen. Er stonden toen 161 woningen, waarin 272 gezinnen woonden.' Een probleem was wel dat niemand meer weet hoe de woningen er destijds hebben uitgezien. Wel waren er afbeeldingen voorhanden van huizen uit die tijd. 'We hebben er ongeveer honderd van verschillende soorten huizen bij elkaar gezocht.' In 2009 werd de Eibergse kunstenaar Jan te Kulve benaderd met de vraag of hij een maquette zou kunnen maken die aan de wensen van de kring zou voldoen. Te Kulve is geen onbekende voor Haaksbergen, want hij maakte al eerder het beeld van Poet'n Graads (Gerhardus Leferink - 'Den fleurigen en eerlijken mensch') dat aan de Molenstraat staat en het grote beeld van pastoor Jetze Brandsma in de tuin van de Bonifatiuskerk in de Veldmaat. De Eibergenaarzag wel brood in het verzoek van de Historische Kring en ging voortvarend aan de slag (over het productieproces elders meer). De maquette bestaat uit één geheel en meet ongeveer tachtig bij tachtig centimeter. De huizen en de kerk zijn op schaal nagebouwd. De kerktoren is zeven centimeter hoog en is daarmee het hoogste gebouw op de maquette. Te Kulve heeft zelf een keuze gemaakt uit de verschillende modellen woningen. 'Zeg maar dat het een dichterlijke vrijheid is geworden. Ik weet ook niet hoe die er destijds exact hebben uitgezien,' verklaart hij tijdens een tussentijds bezoek aan zijn atelier. Wie de maquette straks wat nauwkeuriger bestudeert zal een aantal opvallende zaken zien. Zo is in 1832 de noordelijke beuk van de Pancratiuskerk nog niet gebouwd (1).

3236

De nagetekende kadasterkaart zoals die op de maquette voorkomt. (Foto: J. Schmit)

Die is pas in 1888 verrezen. De Oosterstraat-tegenwoordig de Jhr. von Heydenstraat - begon bij de Blankenburg (2). De huidige Blankenburgerstraat heette destijds In den Dijk (3). De huidige Ruisschenborgh was destijds een voetpad in de tuin van herberg De Zon (waar nu het pand Markt 8 staat) (4). Voor begrafenissen werd het pad tussen De Zon en de synagoge geschikt gemaakt om de stoet daarover te laten gaan. De begraafplaats aan de Enschedesestraat werd in 1828 in gebruik genomen. De Kerksteeg lag precies tegenover de ingang van de kerk, vermoedelijk om de bewoners van het toenmalige kasteel Blankenborgh geen stap te veel te laten zetten (5). De straatnaam Spoorstraat ontstond pas na de komst van het spoor in 1884. Vanaf de Blankenburg heette die straat destijds Weg van Goor en Delden (6). De naam Zeedijk bestond wel, zij het dat het laatste deel van de huidige Zeedijk (7) (tussen ongeveer de Dr. Prinsstraat en De Brink) Den Toeslag heette (8) Den Brink (9) bestond toen ook al. Het weggetje langs de kerk en pastorie aan de Oosterstraat naar de Molenstraat is inmiddels verdwenen (10). De RK pastorie stond aan de Braak, ongeveer op de hoek met de huidige Ariënsstraat (toen nog Werfheegde). Daar stond destijds ook een kleine katholieke kerk (11). De pastorie aan de Markt (12) is in 1887 gebouwd. De

3237

Blankenburg eindigde in 1832 bij drie woningen aan het Endeketoo (13). In het jaar 1830 woonde in het meest linkse huis ('Bitte' in de volksmond) Egbertus Veldhuis. In het middelste pand ('Maöterie') woonde Gerrit ter Maath en in de rechter (naamloze) woning Bernardus Geerdink en Gerrit Jan Hoebink. De diverse straatnamen staan ook op de maquette. En bijzonder aardig is dat het plaatje rechts onder niet alleen in normale letter meldt 'het dorp Haaksbergen in 1832', maar dat het ook in braille is weergegeven. De maquette zal straks een drukbezocht punt op de Markt worden. 'We verzorgen ook deze zomer weer enkele rondleidingen door het dorp', zegt Hendrik Scholten. 'Vorig jaar zijn we daarmee begonnen en dat was een groot succes. De maquette wordt dan het beginpunt.' De rondleidingen vinden dit jaar plaats op de tweede woensdag van juni, juli en augustus. Ons dorp, wie weet nog hoe het was Half zeven, woensdagavond 14 april. Het lege marktplein is net heringericht maar nog niet aangekleed. Een moeder zit op de granieten tegelrand rond een boom, haar dochtertje fietst (met zijwieltjes) over het lege plein. De waterkolom is verplaatst, evenals het tegelklokkenspel. Ook de bomen op de Markt hebben een nieuwe stek gekregen. Eentje mankeert nog; die komt pas terug als de bouwactiviteiten van de Marktpassage achter de rug zijn. Dat kan dus nog enkele jaren duren. Voor de noordbeuk van de Pancratiuskerk staat een beetje verlaten een sokkel van graniet, afgedekt met een bruine doek. Ingewijden weten dat onder dat doek de maquette van een deel van de kadastrale kaart van het centrum van Haaksbergen in 1832 is verborgen. Af en toe fietst iemand erlangs, maar heeft geen oog voor 'het verborgene'. Kort na half zeven opent loco-burgemeester Marcel Diepenmaat de deur van het gemeentehuis en stapt het bordes op. Seconden later wandelen enkele bestuursleden van de Historische Kring langs het gemeentehuis. De loco begroet hen op het plein, maar de bestuursleden zoeken het Historisch Centrum op. De kil-aanvoelende wind jaagt de loco-burgemeester snel het gemeentehuis weer in. Kwart voor zeven. Een dertigtal belangstellenden heeft zich verzameld in de buurt van de sokkel. Onder De maquette trok na de presentatie veel geïnteresseerd publiek. hen ook kunstenaar Jan (Foto: H.J. Krooshof) te Kulve uit Eibergen. Ze

3238

drentelen wat heen en weer, in afwachting van wat er allemaal komt. Twee trompetters van de Haaksbergse Harmonie hebben het balkon van de trouwzaal in het gemeentehuis bezet. Tien voor zeven. De deur van het gemeentehuis wordt andermaal geopend. De locoburgemeester en Kring-voorzitter Hendrik Scholten, gevolgd door vendelzwaaiers en bielemannen van de Haaksbergsche Schutterij, komen naar buiten en wandelen, terwijl de trompetters een hymne ten gehore brengen, richting 'het verborgene'. Daar aangekomen neemt Hendrik Scholten het woord om een begin te maken met de overdracht van de maquette van de kadastrale kaart uit 1832 aan de gemeenschap Haaksbergen. Maar eerst memoreert hij kort hoe de Historische Kring tot zijn keuze is gekomen. De voorzitter merkt ook fijntjes op dat het centrum van het dorp weer een stukje historie rijker is geworden. Maar de dorpspomp, die ooit de markt sierde en dorstigen laafde met koel, helder water, ontbreekt nog altijd. Sterker nog, blijkbaar weet geen mens waar die pomp is gebleven. Jammer, want de pomp hoort ook bij de markt. De onthulling van de maquette is vervolgens een kwestie van luttele seconden. Het applaus dat daarna opklinkt duurt langer. Loco-burgemeester Marcel Diepenmaat - achterkleinzoon van oud-dorpsomroeper Poet'n Graads - vindt het een geweldige eer dat hij samen met de Kring-voorzitter de maquette mag onthullen en namens de gemeenschap Haaksbergen mag aanvaarden. Hij heeft ook een groot compliment voor de Kring: het is weliswaar niet de oudste vereniging in het dorp (dat is de Schutterij), maar wel een vereniging die het verleden naar het heden weet te halen. De loco onthult dat de vermeende verdwenen pomp helemaal niet verdwenen is. Die ligt bij gemeentewerken te wachten op een opknapbeurt, waarna deze op de markt herplaatst zou kunnen worden. Het probleem is echter dat een pomp water moet geven als je er aan zwengelt. Er zijn tegenwoordig nogal wat hindernissen - denk aan legionella - om het voor elkaar te krijgen dat die pomp weer drinkbaar water geeft. De loco zegt ook dat binnen gemeentelijke kringen al gedacht is aan een herplaatsing nabij de oude brandwaterput aan de achterzijde van de Pancratiuskerk, maar dat de Historische Kring dat juist het samenbrengen van water en vuur vindt. De pomp hoort niet bij de put. De loco zegt dat de Kring nu een voorstel mag doen voor een locatie, die recht doet aan de pomp en de historie. Het aanbieden van een 'Hoksebargs bittertje' vormt het einde van het officiële deel van de onthulling van de maquette en biedt een beetje warmte in de nog steeds kil-aanvoelende wind. Moeder en dochter zijn al lang verdwenen. Veel belangstellenden buigen zich over het door Jan te Kulve gemaakte bronzen kunstwerk. Voor een langdurige bestudering van ons dorp van bijna twee eeuwen geleden is echter geen tijd. Wie wil ontdekken hoe het dorp van toen er uit heeft gezien, zal terug moeten komen op een rustiger moment...

3239

l

Jan te Kulve De in Eibergen woonachtige en werkzame Jan te Kulve werd in 1954 in Winterswijk geboren. Hij is werkzaam in het praktijkonderwijs. De lerarenopleiding 'handvaardigheid' heeft destijds voor een extra stimulans gezorgd op deze kunstzinnige weg door te gaan. Hij houdt zich sinds 1977 bezig met beeldende vormgeving en dan voornamelijk bronzen sculpturen, die zowel figuratief als non-figuratief De heer Jan te Kulve bezig met de maquette in zijn kunnen zijn. atelier. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) Vele markten en pleinen, straten en gebouwen in zowel Nederland als Duitsland zijn de afgelopen jaren door beelden van Jan te Kulve 'aangekleed'. Een opdracht van de gemeente Winterswijk in 1987 resulteerde in 'Knelis en Willem en Mieken, 't zwarte hundeken', een figuratieve beeldengroep geplaatst op de Markt in Winterswijk. Sindsdien zijn werken van hem op allerlei openbare plaatsen te zien. Zo staat aan de Molenstraat in Haaksbergen een beeld van de dorpsomroeper Poet'n Graads (Gerhardus Leferink) en in de tuin van de kerk van de parochie HH Bonifatius en Gezellen een beeld van (bouw) pastoor Jetze Brandsma. Ook in het streekziekenhuis Koningin Beatrix, het verpleeghuis Pronsweide en in de nieuwbouwwijk De Rikker in Winterswijk zijn werken van hem te zien. In Lichtenvoorde maakte hij een sculptuur in opdracht van de stichting Marga Klompé. Daarnaast is er een bronzen sculptuur van Te Kulve De heer Jan te Kulve tijdens voorbevestigd aan de gevel van de woningbouwvereni- bereidende werkzaamheden aan ging in Eibergen en staat er een bronzen fontein van de sokkel om de maquette te kunzijn hand in Delden. In Beltrum staat een monument nen plaatsen. ter nagedachtenis aan het ongedoopte kind. (Foto: H. J. Krooshof) Het proces van het bronsgieten De maquette, die woensdag 14 april op de Markt is onthuld, is gemaakt volgens de 'verloren wasmethode' (in het Frans de 'eire perdue'). Die houdt in dat er eerst een plaat wordt gegoten uit gesmolten was. Op de plaat van ongeveer 5 millimeter dikte en randen van ongeveer 10 millimeter worden conform de originele tekening uit 1832 de huizen geboetseerd, eveneens in was, en vastgeplakt op de plaat. Na het boetseren en modelleren is het ontwerp klaar. De vorm van 3240

dit wasmodel is ook het uiteindelijke resultaat. Voordat het wasmodel in een bekisting wordt geplaatst wordt het voorzien van gieten ontluchtingskanalen. Het wasmodel in de bekisting wordt vervolgens rondom in een inbedmassa, een cementachtige vloeibare substantie, gezet. Na een tijdje is deze uitgehard en zo hard als beton. Het heet dan gietvorm. De gietvorm verdwijnt in een oven, die wordt opgestookt tot zo'n 1000 graden Celsius. Het wasmodel smelt, stroomt uit de gietvorm en gaat dus verloren. Als de gietvorm na het volledig smelten van het wasmodel weer is afgekoeld wordt het op zijn beurt in een bekisting gezet. Rondom wordt zand aangestampt om de gietvorm Bronsgieter: in het atelier van Jan te Kulve. goed op te sluiten. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) Daarna kan gedacht worden aan het smelten van brons. Dit metaal - een legering van koper en tin - smelt bij een temperatuur van 1200 graden. Bij het bereiken van de juiste temperatuur wordt het vloeibare brons in de gietvorm gegoten. Als de gietvorm - nu gevuld met brons - na het afkoelen uit de bekisting is gehaald, wordt deze kapot gehakt. De ruwe vorm van de aldus ontstane maquette ondergaat vervolgens meerdere bewerkingen om hem van onregelmatigheden, inclusief de giet- en ontluchtingskanalen, te ontdoen. Brons heeft van zichzelf de kleur van goud. De maquette wordt, als laatste behandeling, nog ingesmeerd met een zuur en vervolgens heet gestookt. Het zuur etst in het brons en er ontstaat een verkleuring. Dat heet patineren. Het zorgt niet alleen voor de verkleuring, maar ook voor een beschermende laag op het brons tegen de weersinvloeden. Het Kadaster: de basis voor een belastingheffing Belasting op onroerende goederen is door de eeuwen heen een belangrijke bron van inkomsten voor de overheid geweest. Maar tot het ontstaan van de Nederlandse eenheidsstaat in 1798 verschilden de registraties van onroerende goederen en de daaraan gepaarde heffingen van streek tot streek, van dorp tot dorp. Soms zelfs zeer aanzienlijk. Na het ontstaan van de eenheidsstaat groeide het besef dat die grote verschillen weggewerkt moesten worden. In lijn met en op basis van het Franse ideaal egalité (gelijkheid) werd getracht een rechtvaardige belastingheffing in te voeren. Om dit te bereiken werd een administratieve organisatie per departement opgezet. Het hele grondgebied werd in kaart gebracht met daarbij een overzicht van gegevens over het soort perceel, de eigenaren en de oppervlakte. Het bleef echter wat aanmodderen in die eerste jaren. Het project bleek zelfs een complete misluk3241

r

king toen de kaarten werden afgekeurd omdat deze weinig systematisch waren en onvolledig van opzet. De inlijving van het Koninkrijk Holland in 1810 door het Franse keizerrijk, waar Napoleon de scepter zwaaide, betekende een ommekeer. De Franse wetten werden ook in ons land van kracht. En de Franse belastingwetgeving werd al enkele jaren gebaseerd op een uniform stelsel van grondbelasting. Uitgangspunt daarbij was het Recueil Méthodique des /o/'s, décrets, réglements, instructions et décisions sur Ie cadastre de la France (Methodische verzameling van wetten, decreten, reglementen, instructies en besluiten). Het Recueil Méthodique schreef onder meer voor dat de kadastrering per gemeente moest plaatsvinden. De bestaande registraties in de Hollandse departementen voldeden absoluut niet aan de Recueil Méthodique. Op 21 oktober 1811 kwam een Keizerlijk Decreet, waarin tot het opzetten van een kadaster naar Frans model werd gesommeerd. Dat betekende dat de opmeting van de grond en de kartering van grond, water en gebouwen in geheel Nederland opnieuw moesten gebeuren. Daarbij moest dan tegelijkertijd van elk perceel een nauwkeurige registratie worden opgemaakt van de eigenaar, het gebruik en de belastbare opbrengst als grondslag voor de uiteindelijk te heffen grondbelasting. Met deze werkzaamheden werd in 1812 begonnen, maar zonder veel enthousiasme. Het opmeten van de percelen, het tekenen van kaarten en het vastleggen van eigendommen en gebruik, de zogeheten kadastrering, verliep daarom niet zo snel. Mede omdat het Franse keizerrijk in 1813 instortte werd eigenlijk pas vanaf 1816 de kadastrering in ons land voortgezet. En ook toen verliepen de werkzaamheden, ondanks aanmaningen en druk van hogerhand, traag. Lange tijd bleef het daardoor onduidelijk wanneer het kadaster en de nieuwe grondbelasting ingevoerd moesten zijn. Het was ook een heel karwei volgens de richtlijnen van het Recueil Méthodique te werk te gaan. Zo was in de provincie Overijssel de indeling in burgerlijke gemeenten door een Koninklijk Besluit in 1815 wel een feit, maar de grenzen van de gemeenten waren slechts globaal aangegeven. In het veld was nog geen enkele grens tussen gemeenten gemeten en afgepaald. Om die grensbepaling te effectueren verkende een landmeter-delimitateur (de man die de grens bepaalt) in aanwezigheid van vertegenwoordigers van beide gemeentebesturen de globaal aangegeven grens. Ook aanwezig waren een of meerdere aanwijzers, personen die ter plekke zeer goed bekend waren. Op een schetstekening werd de grenslijn aangegeven en in een proces-verbaal nauwgezet beschreven. Daarbij werden zoveel mogelijk herkenningspunten in het landschap beschreven, terwijl ook de richtingen en bochten die de grens volgde woordelijk werden omschreven. Tevens werd aangegeven waar de landmeter de genummerde grenspalen had geplaatst. Men begon altijd op het noordelijkste punt van een gemeente om vervolgens met de wijzers van de klok mee de grens langs te lopen. Ter afsluiting van het proces bekrachtigden alle betrokkenen plus de burgemeesters van de gemeenten het proces-verbaal van de meting, waarna de gouverneur de grens formeel vaststelde. In 1825 kreeg de kadastrering een impuls door het aannemen van een nieuw Burgerlijk Wetboek. Dat Burgerlijk Wetboek voorzag in de invoering van een nieuw 3242

hypothecair stelsel, waarin werd bepaald dat de onder hypotheek verbonden goederen voortaan geregistreerd moesten worden met de kadastrale perceelsaanduiding (gemeente, sectie en perceelnummer). Dit noemt men het specialiteitsbeginsel. Naast dit beginsel stoelde het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot onroerend goed ook op het publiciteitsbeginsel. Akten betreffende de overdracht van onroerend goed of de vestiging van zakelijke rechten kregen pas rechtskracht na registratie in voor iedereen toegankelijke openbare registers. Om dit te bereiken werd de kadastrering en de schatting van de belastbare opbrengst met inzet van extra geld en personeel versneld voltooid. Maar desondanks had men toch nog zeven jaar nodig om een en ander te bereiken. Op 1 oktober 1832 trad het Nederlandse kadaster als grondslag voor de heffing van grondbelasting formeel in werking. Het Overijssels kadaster werd in de maanden november-december van dat jaar door de vaststelling van de belastbare opbrengst van de percelen door de gouverneur des konings (tegenwoordig de commissaris der koningin) in werking gesteld. Het kadaster voor de provincie Limburg trad pas in 1843 in werking. De verzamelde gegevens zijn vastgelegd in de oorspronkelijke kaarten (de minuutplans), de oorspronkelijke registers, de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel (OAT) en de Kadastrale Legger. De oorspronkelijke stukken mochten na de start van het kadaster niet meer gewijzigd worden. Maar omdat het kadaster op elk moment de feitelijke en actuele situatie moet weergeven, moesten wijzigingen dus wel bijgehouden worden. Daarvoor is een uitgebreid en ingewikkeld stelsel van kaarten en registers ontwikkeld. De wettelijke verplichting tot gebruik van kadastrale gegevens is in fasen ingevoerd. De registratiewet van 1832 verplichtte alle openbare ambtenaren de aanduidingen te gebruiken. Vanaf 1842 gold dit ook voor notarissen. In 1838 trad weer een nieuw Burgerlijk Wetboek in werking. Als gevolg daarvan werden de kadastrale boekhouding en openbare registers gecombineerd. De eerste doelstelling van het kadaster was aanvankelijk van financiële aard - het kunnen heffen van belastingen - en de belangrijkste. Daarom ressorteerde het kadaster vanaf de invoering tot 1973 onder het ministerie van Financiën. Echter, in de loop der jaren is de tweede doelstelling, de bevordering van de rechtszekerheid, steeds belangrijker geworden. Daarom hoort het kadaster - officieel de 'Dienst voor het Kadaster en de Openbare Registers' - sinds dat jaar bij het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. In de Kadasterwet van 1 januari 1992 worden de taken van het kadaster als volgt omschreven: 1. het houden van openbare registers 2. het houden en bijwerken van de kadastrale registratie en de kadastrale kaarten 3. het in stand houden van het net van coördinatiepunten 4. het houden en bijhouden van de registers voor schepen en luchtvaartuigen 5. het verstekken van inlichtingen. Tevens wordt meegewerkt aan het vervaardigen, bijhouden en uitgeven van de Grootschalige Basiskaart Nederland, die topografische informatie verschaft, van 3243

belang voor nutsbedrijven en gemeentelijke diensten. Het gebruik van kadastrale gegevens voor belastingdoeleinden is nog niet geheel verdwenen. Kadastrale gegevens worden bijvoorbeeld nog steeds gebruikt voor gemeentelijke onroerendgoedbelastingen en de heffingen van waterschappen. Willy Rikkers

Kadastrale Atlas Overijssel Wikepedia

DE TWENTSE TAAL In de Europese wetgeving is de Twentse streektaal, naast het Nederlands en het Fries, een erkende taal. Dat wil zeggen: Twents als variant van het Nedersaksisch, een duidelijk afgebakende familie van streektalen die gesproken worden in de driehoek Groningen-Arnhem-Munster. Haaksbergen ligt zo ongeveer in het midden van die driehoek. We zijn niet gewend om Twents een taal te noemen. We zeggen heel bescheiden: dialect, of plat. De regionalisten gebruiken een bijzondere term: sproake. De Twentse sproake. Taalkundigen zeggen: Taal is het dialect van de machtigen, van degenen die politiek en economisch de overhand hebben. Wie een beetje op de hoogte is van onze vaderlandse geschiedenis begrijpt dus wel waarom we niet gewend zijn Twents een taal te noemen. De "Hollanders" hebben nooit zo'n hoge dunk gehad van het Twentse dialect. Al gaat het wel wat beter dan in vroeger tijden. Onze nationale bloemlezer Gerrit Komrij heeft een wel bijzonder denigrerend gedicht opgediept, van een onbekende dichter, uit de negentiende eeuw: Ik heb in Twente eens een zomermaand vertoefd Maar mijne oren moesten horen wat mij bitter heeft bedroefd! Zo sprak Klaartje tot nicht Saartje en vertelde haar getrouw Wat haar daar was overkomen, wat zij daar al had vernomen, dat men nauw geloven zou. Woeste en onbeschaamde jongens grepen met een ruwe hand Naar de bellen in mijn oren in dat aak'lig moffenland Meisjes lopen daar in 't wilde, kennen zelfs van Alphen niet Schrijven niets dan hanenpoten zo men 't schrift van ver beziet Wilt gij eens wat Twentse liedjes, lieve Saartje, die ik weet? Luister dan en dank de hemel, dat ge een Hollands meisje heet. "Leurinks Kliene zea an Miene 3244

Hest doe ok nen cèènt veur mie? Nee, zea Mientien, mien leve Klientien, 'K heb nog wal nen knol veur die..." Kunt gij zulk een taal begrijpen? Ze is, bij 't zuiver Hollands naar, Zelfs bij 't Gelders onverdraaglijk, vindt gij ook niet, lieve Saar? Maar ik heb ze u voorgebrabbeld daar gij veel van lachen houdt En nu eens geducht kunt schaatren om die Twentse kinderkout. Zouden wij er niets uit leren, lieve nichtje? Ik denk van ja 'K zal 't u ditmaal niet vertellen, denk er zelf eens over na. De situatie is vandaag de dag wel wat anders dan in de negentiende eeuw. Enerzijds wordt het Twents veel minder gebruikt in het maatschappelijk verkeer (In de dorpen wel meer dan in de steden), anderzijds is het aanzien van het Twents gestegen: "Plat is nich dom, plat is riekdom !". Recent is een gedegen studie verschenen over de plaats van de Twentse spreektaal, vooral in bestuurlijk opzicht. De titel van het interessante boek: "Nedersaksisch waar het kan". Het boek is in de bibliotheekvan de Historische Kring te vinden. En op 30 oktober werd de volledige Twentse Bijbel gepresenteerd "Biebel in de Twentse sproake". Een gedenkwaardige gebeurtenis in de geschiedenis van Twente. Met dank aan Anne van der Meiden en zijn companen. A.Bekkenkamp

RICHT UW BLIK OMHOOG Oplossing van blz. 3235 Dit huis met het bijzondere, opvallende, gedeeltelijke inpandige balkon en fraaie balustrade staat aan de Werfheegde no 9. Architect A.J. Schilderman ontwierp zijn eigen woonhuis en liet het in 1926 bouwen. Aannemer H.J. Weernink uit Beckum bouwde het huis voor hem. Voor zijn architectenbureau breidde hij in 1930 zijn woonhuis aan de achterzijde uit met een kantoorruimte. (Foto: J.G. Hofste op Bruinink) Het huis is laatstelijk verkocht in 1989 aan de familie J. Klein Wiecherink die er nog altijd woont. J.G. Hofste op Bruinink 3245

HET BEVRIJDINGSVERHAAL VAN DINIE ZEGERS-LEUSSINK Haaksbergen werd bevrijd op 1 april 1945, nu dus 65 jaar geleden, door de Canadezen. Mevrouw Berendina Henrica Zegers-Leussink verbleef tijdens die laatste oorlogsdagen met haar gezin bij haar broer aan de Spoorstraat. Veertig jaar later, zij was toen 80 jaar, besloot zij haar herinneringen op te schrijven over de laatste oorlogsmaanden en over die dag van de bevrijding. Zij deed dat om haar ervaringen vast te leggen voor haar zes kinderen en haar tien kleinkinderen. Zelf vond ze dat haar notities maar weinig voorstelden: "Huismoederverhaaltjes", zo typeerde ze het in een interview met de Twentsche Courant. Kleindochter Annemarie tikte het handgeschreven document uit en zoon Ben stelde dit ter beschikking aan de redactie van Aold Hoksebarge. Nu het 65 jaar na de bevrijding is, leek het de redactie toepasselijk om het hoofdstuk af te drukken dat betrekking heeft op de bevrijding van Haaksbergen, zoals oma Zegers die dag beleefde aan de Spoorstraat. Daar bezaten vier broers Leussink tegenMevr. B.H. Zegers-Leussink (1905-1994) over het toenmalige hotel Eysink (later (Foto: Familie Zegers) bouwde Te Lintelo hier zijn meubelzaak) enkele winkelpanden (nu Expert, Boek en Buro en Dierenspeciaalzaak) waar zij ook woonden. De familie Leussink stond aan de wieg van wat in volgende generaties zou uitgroeien tot de huidige grote supermarkt van Jumbo. Maar mevrouw ZegersLeussink genoot niet alleen bekendheid als lid van die familie, maar ook door haar huwelijk met Martinus Zegers, die de gemeente Haaksbergen liefst 47 jaar diende als ambtenaar (tot april 1967). Twee maanden voor het einde van de oorlog, toonde het echtpaar bijzondere moed. Zegers moest als ambtenaar van de burgerlijke stand lijsten maken van alle mannen van 18 tot 45 jaar. Die zouden dan in Duitsland tewerk worden gesteld. In plaats van aan die opdracht te voldoen, dook hij eind februari onder (in Didam), met medeneming van de bevolkingsgegevens van de 2000 mannen die dit betrof. Toen op 1 maart een NSB'er zijn opwachting maakte, werd die door Dina onverschrokken de deur gewezen. Dat was aan de Werfheegde 3, waar ze na hun trouwen een huis hadden gebouwd en een gezin hadden gesticht. Maar Dina kon daar na haar dappere actie beter niet blijven en zocht daarom een veilig onderkomen bij de familie in de Spoorstraat. Daar bracht ze met haar kinderen de laatste weken door tot de dag van de bevrijding. Berendina Henrica Zegers-Leussink overleed op 26 december 1994. Ze was toen 89 jaar oud. Hieronder haar aantekeningen over die dag van de bevrijding, 1 april eerste paasdag. "Enkele mensen gingen nog naar

3246

de kerk. Ze kwamen gauw terug. Het was erg gevaarlijk in het dorp. Ik stond een ogenblik in de winkel, er ging een gepantserde auto voorbij (ik denk de laatste) met Duitse officieren, geweer in de aanslag, ze schoten zo wat weg. Tien voor elf trokken de bevrijders binnen. Ze kwamen van Gelderland. De pastoor kwam uit de kerk, zwaaiend met zijn witte zakdoek! Ik was in de Spoorstraat, met z'n allen buiten. En kijk, daar komen ze!!! Bij slager Brummelhuis ging de eerste vlag uit. Toen achter elkaar de hele straat vol vlaggen en mensen en soldaten, Canadezen. Aan elke kant van de straat een militair met een geweer naast zich. Bij Hotel Eysink stonden de glazen bier klaar voor de militairen en ook voor de mensen. Kinderen kregen snoep en chocolade. Velen kenden geen snoep, ook muziekinstrumenten als trom en trompet waren voor de 5- en 6-jarigen vreemd. Sedert de inval in mei 1940 mocht de harmonie niet meer spelen. Niet te geloven. Ongeveer half tien zaten we wegens bomalarm met 24 mensen nog in de kelder, een uur later vrij! Tante Marie had een paastafel verzorgd en nadat we die verorberd hadden, gingen we kijken op de Markt: tanks vol met meisjes en jongens, sigaretten rokende vrije mensen. Maar er was ook verdriet, door het bombardement. De landverraders werden meteen opgehaald en naar het gemeentehuis gebracht; een dag later naar Enschede of elders. Die eerste vrije dagen zijn er nog wel doden gevallen. Ik wilde graag weer in ons eigen huis aan de Werfheegde, maar dat mocht niet van de commandant van de ondergrondse verzetsbeweging, de heer Barmen 't Loo, tevens de vervangende burgemeester. Onze eigen burgemeester was gedood. Er stond een wacht bij ons huis, er mocht niemand binnen. Het was bekend dat er een NSB'er ingetrokken was, en dat heel veel goederen uitgeladen waren. Zondagmorgen heeft de ondergrondse (mannen in blauwe overalls) de inwoners gesommeerd de deur open te maken. Toen dat niet gebeurde, schoten ze op het kelderraam. Toevallig stond daar de vrouw op de trap. Zij werd geraakt door een kogel, was onmiddellijk dood en is toen weggebracht. De man was 's morgens al weggegaan, is nooit gepakt. Er was ook een dienstmeisje bij. Die kwam een paar dagen later met haar vader haar kleren ophalen. Maandag, tweede paasdag, mocht ik naar binnen, vader was nog steeds niet thuis. Wat daar allemaal stond, onvoorstelbaar: nieuwe, nog ingepakte meubels, coupons voor herenpakken, suiker, koffie, soep, vlees in weckflessen, worsten in flessen, twee radio's, gordijnstoffen, lucifers, kolen, liters benzine, twee revolvers, een damesrevolver, een Hollandse vlag, een hakenkruisvlag, een tas van katoen met daarin een dik pak (van wel 10 centimeter) Hollands geld en Duitse Marken. We mochten verscheidene dingen houden, waaronder de vlaggen. De jongens gingen met de hakenkruisvlag naar het station. Daar waren Engelsen gelegerd, aan wie ze de vlag inleverden, in ruil voor cigaretten voor vader. Dinsdag 3 april waren we aan het schoonmaken en inpakken, toen vader weer kwam. In Didam waren ze pas op tweede paasdag bevrijd. Het geld is naar het gemeentehuis gebracht!" Bewerkt door Frans de Lugt met medewerking van Fons Leferink

3247

W O O N D E C O R A T I E

TEN H

TEN HAGEN schilderwerken

ALLES ONDER ÉÉN DAK

rJ&&£j een

aajL.

VERF & BEHANG PARKET & LAMINAAT VLOERBEDEKKING

SCHILDERWERKEN 24-UURS GLAS SERVICE

ZONWERING B.NNEN&BU,™

GORDIJNEN KLEURADVIES

UNIPLAN

LIJSTENMAKERIJ

10% KORTING met de RelatieCard! (elke kopende klant krijgt een RelatieCard met recht op interessante korting)

HAAKSBERGEN - MA. DE RUIJTERSTRAAT 2O WWW.TENHAGENSCHILDERWERKEN.NL

Tel. 053-5722162

LEETERS ADVOCATEN

Unipro is producent van Uzin kleefstoffen, Oeshfloor kunstharsvloeren en Renovloer vloerrenovatiesystemen

©Unipro Mr L.P.F.M.C. Leeters Mr A. van Zutphen Mr A.W. van Rutten 3248

Spoorstraat 32 7481 HZ HAAKSBERGEN tel.: (053)572 57 57 fax: (053)572 22 01

Het is tijd voor een bank waar je lid van kunt worden. Het is tijd voor de Rabobank. Rabobank

kijk op beter zien"1

Van der Linde De Echte Bakker

Jhr. von Heydenstraat 30 telnr. 053-5721394 Spoorstraat 59 telnr. 053-5742888

ook uw specialist in contactlenzen leeslenzen cylinderlenzen kleurlenzen

VAN DER WERF gediplomeerd opticien - regisleroploinetrist BSc. • conlacllensspecialist Spoorstraat 2 / aan de markt - Haaksbergen Tel.053-5722696

DIJKSTRA -— RD plastics PLASTICS BV

producent van kunststof verpakkingsemmers voor o.a. de voedings- en verfindustrie.

Industriestraat 3O-34 7482 EZ Haaksbergen, NL Tel.: 053-5723884 Fax: 053-5727845 E-mail: [email protected] www.rdplastics.nl

BOEK EN BURO HAAKSBERGEN

Spoorstraat 67 7481 HX Haaksbergen tel. 053-5723524 fax 053-5741344 [email protected]

Thuis zien of uw boek op voorraad is:

'Lifjergsestraat 4 ld. 053 - 5728712

www.boek-en-buro.nl

BONZET

BOEKBINDERS V.O.F.

ACCOUNTANTS

• Enschede • Haaksbergen

Voor het inbinden van boeken, tijdschriften en

Blankenburgerstraat 41 7481 EA Haaksbergen (053)5741979 www.smkaccountants.nl

vervaardigen van dozen en mappen De Osseboer 44 7547 SJ Enschede 053-4314069

— GRONDVERZET —

— DRAINAGE WERKZAAMHEDEN

(SIER) BESTRATINGEN

—

—

GROENVOORZIENINGEN

—.

LANDBOUWMECHANISATIE

CULTUURTECHNISCHE WERKEN

— —

LOON-EN SLOOPWERKZAAMHEDEN AANLEG EN ONDERHOUD SPORTVELDEN

Hazenweg 7 Haaksbergen Tel. 053 - 5721859 Fax 053 - 5729430

pelectro'

broukori Veldmaterstraat 75,7481 AC Haaksbergen Tel.: (053)572 15 38, Fax: (053)572 77 66 Landelijk erkend Electro Technisch Installatie Bureau

[email protected]

www.electrobreukers.nl

aanleg en onderhoud van electrotechnische installaties, airco, ventilatie, stalbewaking, inbraak, brand, beveiliging, alle electrische app-, audio, video, SAT-schotels, antennes, telecom, ISDN, (mob.) telefonie,

UNETO-VNI

computers, netwerk, verlichting