Kwartaalbericht Horeca ING Economisch Bureau
Horeca herstelt laat Omzetgroei in 2010 dankzij prijsstijgingen De verwachte omzetontwikkeling voor de horeca zal in 2010 achterblijven bij die van de Nederlandse economie als geheel. In 2011 is een lichte inhaalslag te verwachten. De reden dat de omzetkrimp in de horeca sinds 2008 meevalt, is te verklaren uit het feit dat de prijzen in de horeca gemiddeld harder stijgen dan de inflatie. Dit ligt anders in de hotellerie, waar de prijzen juist zijn ingezakt. Cafés wisten de terugloop in de volumes – dat zijn aantallen bezoekers, liters drank, etc. – te compenseren door de prijzen geleidelijk te verhogen. In termen van volumes1 ligt dit jaar voor de horeca nog krimp in het verschiet, ondanks herstel in de hotellerie en de stabiliserende werking van het segment cafetaria’s.
Horeca 2 vindt nu later dan andere sectoren de weg omhoog De horeca behoorde in 2009 samen met de autobranche, transportsector, industrie en groothandel, tot de zwaarst getroffen sectoren van de Nederlandse economie3. Hoewel de horeca in hoogconjunctuur nagenoeg gelijk liep met de economische ontwikkeling, diende de crisis zich eerder aan (figuur 1). De economische neergang in de horeca werd onder leiding van cafés (tweede helft 2007) eerder ingeluid. In de huidige cyclus dient ook het herstel zich voor de horeca later
2 Horeca is in dit rapport steeds de traditionele horeca. Dat zijn hoofdzakelijk restaurants, hotels, cafés en de categorie ‘cafetaria’s, ijssalons etc.’ 3 Afgemeten naar de groeiontwikkeling (volumemutaties jaar-opjaar in %).
1 Vergelijkbaar met het BBP, maar dan op sectorniveau.
Figuur 1 Horeca versus gehele economie: waardeontwikkeling 2003-2011f (jaar-op-jaarverandering, %) 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% -5% -6% 2003
2004
2005
2006
2007
■ omzet horeca ■ “omzet” van de gehele economie Bron: tot en met 2009 CBS, ramingen 2010 en 2011 van ING Economisch Bureau
2008
2009
2010f
2011f
Figuur 2 Omzetontwikkeling hotels, restaurants en cafés, 1994-2009 (jaar-op-jaarverandering, %) 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV
_
1994 Horeca
1995
_
1996
Hotels
1997
_
1998
Restaurants
1999
_
2000
2001
2002
_
Cafetaria’s
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Cafés
Bron: CBS
aan dan voor de Nederlandse economie als geheel, namelijk pas in tweede helft van 2010. Dit terwijl het BBP kwartaal-opkwartaal al vanaf de tweede helft van 2009 groeit). Bij de geraamde groeiniveaus bevindt de omzet van de horeca zich in 2010 alweer bijna op het niveau van 2006 en in 2011 nog 2% onder het record jaaromzetniveau van 2007. De reden dat dit meevalt, is dat de prijzen in de horeca sneller stijgen dan de gemiddelde inflatie. Daarover verderop in dit rapport meer.
Cafetaria’s trekken de kar voor de horeca … Als naar het deelsectorniveau wordt afgedaald, is zichtbaar dat cafetaria’s sinds de economiebrede uitbraak van de cri-
sis het enige segment is dat positieve groei wist te realiseren. Het segment toont daarmee dat het anders reageert op de economische conjunctuur dan hotels, cafés en restaurants (figuur 2).
… en de hotellerie zal ook haar bijdrage leveren vanaf dit jaar Hoewel cafés de neergang als eerste hebben ingezet (2e kwartaal van 2008), werden ze in de duikvlucht omlaag ingehaald door de hotels (vanaf het 4e kwartaal 2008). Hoewel de cijfers tot en met 2009 het nog niet laten zien, worden dit jaar voor de hotellerie weer voor de omzet ‘plussen’ verwacht. De omzet van restaurants en cafés blijft in onze onderliggende raming nog wel krimpen als gevolg van
Tabel 1 Van dal naar piek en wat er van het piekniveau resteert in 2009, overnachtingen (analyse 2000-2009) Totaal Totaal (0-5 sterren) (0-2 sterren) 3-sterren 4-sterren Daljaar Piekjaar Niveau 2009 (piekjaar = 100%) Hoe zwaar weegt het segment in 2009?
2003 2007 92%
2003 2008 80%
2003 2007 93%
2003 2007 96%
2008 2005 58%
100%
20%
32%
43%
5%
Bron: tot en met 2009 CBS, raming 2010 en 2011 van ING Economisch Bureau
Kwartaalbericht Horeca April 2010 2
5-sterren
0
-5
-10 I
_
II III IV 2003
I
_
BBP
II III IV 2004
I
II III IV 2005
I
II III IV 2006
I
II III IV 2007
I
II III IV 2008
I
II III IV 2009
I
II III IV 2010
I
II III IV 2011
Horeca
Figuur 3 Volumeontwikkelingen Nederlandse economie en horeca, geheel en segmenten, 2007-2010f (jaar-op-jaar, %) 10%
5%
0%
-5%
-10% I
_
II
III IV
2003 BBP
I
_
II
III IV
2004
I
II
III IV
2005
I
II
III IV
I
2006
II
III IV
2007
I
II
III IV
I
2008
II
III IV
I
2009
II
III IV
2010
I
II
III IV
2011
Horeca
Bron: tot en met 2009 CBS, raming 2010 en 2011 van ING Economisch Bureau
terughoudendheid bij de consument en in het licht van de bezuinigingen en/of belastingverhogingen die vanuit de overheid op het bedrijfsleven (inclusief horeca) en consumenten afkomen. Ondanks de onzekerheden, kan wel gezegd worden dat het koopkrachtklimaat zich in de tweede helft van 2010 geleidelijk zal verbeteren.
Volumeontwikkeling horeca in 2011 weer positief Kijkend naar de volumes4, wordt voor de Nederlandse economie in 2010 en 2011 een BBP-groei verwacht van 1,4% en 1,8% op jaarbasis en is de raming voor de horeca -1,6% en 1,4% (figuur 3). Hotellerie haalt volumegroei uit inhaalslag in de hogere segmenten … Van piekjaar 2007 tot en met 2009 is het aantal overnachtingen met 8% teruggevallen (tabel 1). Waar dit in het 3- en 4 sterrensegment met 7% en 4% toch al fors te noemen is, beliep de terugloop in het hoogste segment liefst 42%: van Naam2,7 brochure 0 ruim miljoenMaand overnachtingen in 2005 tot nog geen 1,4 miljoen in 2008 en nu terug naar 1,6 miljoen in 2009.
Figuur 4 Overnachtingen in Nederlandse hotels, 3, 4 en 5 sterren, 2003-2009 (jaar-op-jaarverandering, %) 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% -40% -50% 2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
De forse groei van het aantal overnachtingen in het 5-sterrensegment in 2009 werd ingezet in januari 2009 en is te zien als inhaalslag (figuur 4). De 3- en 4-sterrenhotels volgden met veel gematigder groeitempo’s vanaf april 2009.
_ _ _
4 Dat betekent, de waardeontwikkeling “minus” de prijsontwikkeling
Bron: tot en met 2009 CBS, raming 2010 en 2011 van ING Economisch Bureau
Kwartaalbericht Horeca April 2010 3
Hotels met 3 sterren Hotels met 4 sterren Hotels met 5 sterren
Figuur 5 Overnachtingen per stad, 2008 en 2009 (jaar-op-jaarverandering, %) 6%
Verandering 2009 Amsterdam
4% Rotterdam
2% 0%
Verandering 2008 Den Haag
-2%
Maastricht -4% Rest van Nederland -6% -8% -10% Utrecht
-12% -20%
-15%
-10%
-5%
0%
5%
10%
15%
Bron: CBS Toelichting: grootte van de bol representeert het aantal overnachtingen in 2009.
… waardoor de hotelmarkt in Amsterdam sneller herstelt dan landelijk Gezien de oververtegenwoordiging van 5-sterrenhotels in Amsterdam (12% van alle overnachtingen, tegen 5% landelijk), is het snellere herstel van de hoofdstedelijke hotelmarkt goed verklaarbaar. Waar Amsterdam de overnachtingen in 2009 zag groeien met 3% en Rotterdam nog kon volgen met 2% groei, bleven Den Haag, Utrecht, Maastricht en ‘de rest van Nederland’ daar sterk bij achter (figuur 5).
Aantrekkende buitenlandse overnachtingen in Amsterdam, binnenlandse overnachtingen juist motor voor rest van het land Er zijn opvallende verschillen in de groei van overnachtingen naar herkomstgebied/-land. Waar de binnenlandse overnachtingen in Amsterdam goed lopen en ook de buitenlandse bezoekers licht aantrekken, is de ontwikkeling van de binnenlandse en buitenlandse bezoekers landelijk over 2009 negatief (tabel 2). Dat Amsterdam er veel gunstiger uitspringt dan Nederland is goeddeels verklaarbaar uit het feit dat Amsterdamse hotels voor maar liefst 82% afhankelijk zijn van buitenlandse overnachtingen, tegen landelijk 45%.
Tabel 2 Overnachtingen naar herkomstgebied in 2009 (jaar-op-jaarverandering, %) Overnachtingen van gasten uit… … alle landen … Nederland … buitenland, waarvan: … Verenigd Koninkrijk (VK) … Eurozonelanden … V.S. … Azië Bron: CBS
Kwartaalbericht Horeca April 2010 4
in Nederland
in Amsterdam
-3.5% -3.4% -3.6% -15.4% -0.4% -4.1% 1.8%
3.0% 13.6% 0.9% -18.8% -8.3% -4.7% 6.4%
Figuur 6 Prijsontwikkelingen Nederlandse economie en horeca, geheel en segmenten, 2007-2009 (jaar-op-jaar, %) 5%
4%
3%
2%
1%
0% I
_
II III 2003
IV
I
II III 2004
_
Inflatie Nederlandse economie
IV
I
II III 2005
Horeca
_
IV
I
Restaurants
II III 2006
IV
_
I
Cafetarias
II III 2007
_
IV
I
II III 2008
IV
I
II III 2009
IV
Cafés
Bron: CBS, raming 2010 * cpi = inflatie Van de buitenlandse bezoekers valt vooral op dat de Engelsen nog ‘massaal wegblijven’. Dit komt omdat het VK te maken had met een zeer zware economische krimp in 2009 (-5,0%) en bovendien de Britse pond sterk verzwakte ten opzichte van de euro, namelijk gemiddeld over het jaar met -7,1%. Ter vergelijking: de krimp in de VS was veel minder groot (-2,4%) en bovendien sterkte de dollar met gemiddeld 5,9% aan. Voor 2010 zal het beeld naar verwachting over de gehele linie gunstiger zijn. De economieën zullen alle weer positieve groeiwaarden noteren. De bezoeken uit het VK zullen nog enigszins gedrukt worden door een zwak blijvende pond.
Sleutelindicatoren hotellerie draaien weer richting positieve waarden … Al met al wordt voor de hotellerie verwacht dat de bezettingsgraad dit jaar toeneemt met tussen de 1% en 5%. In combinatie met een vlakke ontwikkeling van de gemiddelde kamerprijs leidt dat tot een omzet per beschikbare kamer die weinig zal veranderen (tabel 3). … terwijl cafés en restaurants waarschijnlijk zullen achterblijven Waar van de hotellerie vanuit de bezettingsgraad dus herstel wordt verwacht, zullen de andere segmenten – uitgezonderd de cafetaria’s - waarschijnlijk achterblijven. Cafés
Naam brochure Maand 0 sleutelindicatoren hotellerie in het 3-, 4- en 5-sterrensegment, 2003-2010f Tabel 3 Ramingen voor
Bezettingsgraad (%) Kamerprijs (€) RevPAR (€)
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Bron: Horwath (Hosta) en * = Raming Economisch Bureau. Noot: verklaring tekens: is stijging > 5% op jaarbasis is tussen 1 tot 5% (vrijwel) stabiel. -1% tot -5% < -5%.
Kwartaalbericht Horeca April 2010 5
2009
2010*
en restaurants zullen wel steeds minder negatieve waarden noteren dan de -8% tot -11% in 2009.
Hotellerie zocht toevlucht in prijsdalingen, cafés juist in prijsstijgingen … Waar cafés vooral getroffen zijn door een terugloop van “het aantal gasten” en dat deels wisten te compenseren door prijsverhogingen, werkt dat in de hotellerie precies tegengesteld. Prijsdalingen werden door hotels (vooral die in het hogere segment) als redmiddel gebruikt om de kamers wat voller te krijgen/de bezettingsgraad enigszins op peil te houden. De (recente) historie leert dat prijsherstel enige jaren op zich kan laten wachten. Daarom kan in dit opzicht niet veel van 2010 en 2011 worden verwacht. Aangezien de omzetcijfers voor de hotellerie door het CBS niet worden uitgesplitst naar volumes en prijzen ontbreekt de lijn met de prijsontwikkeling voor dat segment (figuur 6). Wat bekend is uit andere bronnen is in het voorgaande reeds behandeld.
… en restaurants volgen prijsontwikkeling van het sectorgemiddelde De prijzen in cafés zijn sinds 2006 aan een geleidelijke opmars omhoog bezig, van destijds 2 procent op jaarbasis naar 4 tot 5 procent in 2009. Verwacht wordt dat de prijzen in 2010 en 2011 minder hard zullen stijgen. De prijsontwikkeling in restaurants is vrij consistent en loopt nagenoeg gelijk op met het horecagemiddelde5. Voor zowel restaurants als de horeca als geheel wordt een (zeer) lichte versnelling van de prijsontwikkeling verwacht in 2010 en vervolgens een vlak verloop in 2011. De prijzen in de horeca stijgen nu gemiddeld met ongeveer 2 procent op jaarbasis. Dat is hoger dan de algemene inflatie, die rond 1 procent per jaar bedraagt en naar verwachting rond dat niveau zal blijven bewegen in 2010 en 2011.
5 In de onderliggende ramingen wordt voor cafetaria’s uitgegaan van aanvankelijk licht vertragende en in de tweede helft van 2011 licht versnellende prijsstijgingen.
Kwartaalbericht Horeca April 2010 6
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 8 april 2010. Kwartaalbericht Horeca April 2010 7
Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Rob Bakker, Sectormanager 020 652 28 62 Stefan van Woelderen, Senior Econoom 020 563 44 23 Tomek Pieśla, Econoom 020 652 33 90 Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis
