Kwartaalbericht Bouw ING Economisch Bureau
Pas na 2011 herstelt de bouwproductie Infrasector valt als laatste steunpilaar weg Ook in 2011 krimpt de bouwproductie nog. ING Economisch Bureau verwacht voor 2010 een krimp van 7,8% en voor 2011 een verdere daling van 1%. De woningbouw doet het in 2011 nog het minst slecht met een nulgroei. Het in 2009 ingezette herstel van de verkoop van nieuwbouwwoningen zet niet door waardoor de toekomstige productie onder druk staat. De utiliteitsbouw blijft gebukt gaan onder de grote overcapaciteit bij bedrijven en hoge leegstand in de kantorenmarkt. Ook de infrasector gaat als laatste steunpilaar door de knieën door broodnodige overheidsbezuinigingen. Aantal faillissementen naar recordhoogte De krimp in de bouwproductie en het slechte weer deze winter heeft zijn weerslag op het aantal faillissementen niet gemist. Op sommige bouwplaatsen kon soms twee maanden niet gewerkt worden terwijl de vaste kosten zoals de loonbetalingen gewoon doorliepen. Dit was voor veel bedrijven de genade klap waardoor in het eerste kwartaal van dit jaar 348 bouwbedrijven over de kop gingen. Nog nooit was het aantal faillissementen zo hoog (sinds het begin van de meting in 1993). Vooral het aantal vennootschappen (B.V.’s, N.V.’s en dergelijke) dat bankroet ging was groot
Tabel 1 Bouwproductie naar deelsectoren, 2009-2011 (% j.o.j.) 2009 2010 Woningbouw Nieuwbouw Verbouw Onderhoud Aantal woningen gereed Utiliteitsbouw Nieuwbouw Verbouw Onderhoud Infrasector Nieuwbouw & verbouw Onderhoud Totaal bouw
Figuur 1 Aantal faillissementen van eenmanszaken en vennootschappen in de bouw, 1994-2010 (per kwartaal) 300
250 Aantal faillisementen naar recordhoogte
200
150
100
50
0
_
1994
1996
Eenmanszaken
1998
2000
_
2002
2004
2006
2008
2010
Vennootschappen
Bron: CBS
2011
-14,0% -8,5% -0,5% 82.932
-11,0% -8,0% 0,0% 60.000
0,0% 1,5% 1,5% 60.000
-6,9% -5,0% -0,3%
-17,5% -14,0% -2,0%
-6,0% -4,0% 1,0%
3,5% 3,5%
-5,0% 0,5%
-1,0% -2,0%
-4,4%
-7,8%
-1,0%
Bron: ING Economisch Bureau, Aantal woningen gereed 2009 CBS
(figuur 1). Zij zijn vaker actief in de zwaar getroffen B&U nieuwbouwsector dan de (kleinere) eenmanszaken die voornamelijk werkzaam zijn in de renovatiemarkt. Uit deze faillissementscijfers blijkt dat de recessie in de bouw langer aanhoudt dan in de rest van de economie. In het eerste kwartaal van 2010 was het totaal aantal faillissementen van alle bedrijfstakken nagenoeg gelijk aan dat van dezelfde periode in 2009. De bouw liet daarentegen juist een stijging zien van maar liefst 50% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar.
Vertrouwen van bouwondernemers onverminderd negatief Waar het vertrouwen in andere sectoren duidelijk aan de beterende hand is, blijven bouwondernemers pessimistisch. Zo ligt het ondernemersvertrouwen in de bouw in juni 2010 nog steeds op een zeer laag niveau (figuur 2). Ook over de ontwikkeling van de orderboeken zijn bouwers nog steeds somber. Het daadwerkelijke herstel in de sector moet uiteindelijk komen van aantrekkende investeringen en een toename van het consumentenvertrouwen. Consumenten zijn de afgelopen maanden echter juist pessimistischer geworden door de komende overheidsbezuinigingen en de onrust op de financiële markten. Bouwproductie krimpt fors in 2010 Dit jaar laat het merendeel van de Nederlandse bedrijfstakken weer (kleine) plussen zien. De economie groeit naar verwachting met 1,2%. De groei is vooral export gedreven waardoor de bouwproductie hier nauwelijks van profiteert en in 2010 een verdere krimp vertoont van 7,8%. Vooral de nieuwbouw in de utiliteitsbouw krijgt nog een flinke klap door een verdere afname van de bedrijfsinvesteringen. Ook de laatste steunpilaar van de bouw, de infrasector, zal in 2010 een krimp laten zien. Net als in 2009 zorgt de minder conjunctuurgevoelige onderhoudssector ervoor dat de totale bouwproductie niet nog verder wegzakt (tabel 1).
Figuur 2 Vertrouwensindicator en beoordeling orderboeken bouw (seizoensgecorrigeerd) 30 20 10 0 -10 -20 -30 Vertrouwensindicator blijft op historisch laag niveau
-40
_
1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Vertrouwensindicator
_
Beoordeling orderboeken
Bron: Ecowin
Bouw in Nederland nog lang niet uit de krimp… Hoe gaan ondernemers hier mee om? Zoals uit dit kwartaalbericht blijkt blijft de bouw geconfronteerd worden met verdere krimp. Zelfs een aanpassing in negatieve zin ten opzichte van de vorige raming van ING is nodig gebleken. Zelfs ‘Infra’ kan niet meer voor een positieve invloed op de gehele sector zorgen omdat overheden de rol van aanjager moeilijker kunnen blijven vervullen. De meeste bouwbedrijven hebben tot en met vorig jaar nog een redelijke productie kunnen realiseren en dankzij getroffen bezuinigingsmaatregelen ook nog een acceptabel resultaat behaald. Met ingang van dit jaar, mede door de strenge winter, begint zichtbaar te worden dat ondernemers te maken krijgen met ‘gaten’ in de productie en het daarbij behorende effect op de liquiditeitspositie. Reacties in bedrijfsvoering die voorkomen zijn nogal verschillend. Een paar voorbeelden: • Verder bezuinigen zonder het kernbedrijf nog te treffen • Verder bezuinigen daar waar het kernbedrijf wel wordt getroffen en dus bepaalde activiteiten niet meer kunnen uitvoeren • Opteren voor het verleggen van de focus op die delen in de bouw die nog stabiel zijn b.v. onderhoud & renovatie. • Desinvesteren en verder veilig stellen van de liquiditeitspositie • Bewust kiezen voor alleen die activiteiten die meerwaarde bieden De keuzes die gemaakt worden variëren natuurlijk en zijn ook afhankelijk van de mogelijkheden die bedrijven op de korte termijn hebben. Maar bottom line blijft dat ondernemen gepaard gaat met keuzes maken, staan voor deze keuzes, uitdragen en uitvoeren van deze keuzes. Deze keuzes houden altijd verband met de aanwezige Unique Selling Points van het bedrijf. Bedrijven die dit goed doen presteren aanmerkelijk beter en hebben daarom ook betere mogelijkheden te reageren en aan te passen op korte termijn ontwikkelingen zoals krimp. Survival of the fittest… Jan van der Doelen, ING Sectormanager Bouw en Vastgoed
Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 2
Figuur 3 Belangrijkste knelpunten bouw (% bedrijven) 40%
30% Record aantal bedrijven met onvoldoende orders 20%
Figuur 4 Omzet ontwikkeling B&U sector, bouw kosten nieuwbouwwoningen en orderportefeuilles in maanden 20%
12
15%
11
10%
10 Omzet krimpt B&U neemt af 9 in april
5% 0%
Mei 2010
7
-5%
Mei 2009
-10%
10%
-15%
Onvoldoende orders
■ Mei 2009
Financiële problemen
0 Weersomstandigheden
■ Mei 2010
Bron: EIB
Ook in 2011 nog geen herstel 2011 laat naar verwachting voor de bouw ook nog een krimp zien van 1%. De nieuwbouw van woningen stabiliseert. De enorme overcapaciteit die bij bedrijven in 2009 is ontstaan houdt bedrijfsinvesteringen ook dan nog op een laag pitje. Hoewel de overcapaciteit geleidelijk afneemt, komt de industriële productie met een verwachte jaargroei van 7% eind 2010 op een niveau uit dat nog altijd onder het hoogste niveau van voor de recessie ligt. Investeringen in nieuwe bedrijfsgebouwen blijven dan ook nog op een laag niveau. De infrasector laat in 2011 een beperkte krimp zien doordat overheidsbudgetten slinken. Daarnaast zullen gemeenten projecten moeten schrappen doordat de grondopbrengsten tegenvallen welke juist een belangrijke financieringsbron voor hen is voor bouwprojecten.
Nog steeds tekort aan orders in B&U sector In de woning- en utiliteitsbouw (B&U) kromp de omzet met 18,3% in het eerste kwartaal van 2010. In april daalde deze verder met 8,9% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar (figuur 4). Belangrijkste reden van stagnatie voor de werkzaamheden was in deze maand een tekort aan opdrachten. 36% van de B&U bedrijven geeft in mei aan dat zij te weinig orders hebben om hun manschappen aan het werk te houden (zie ook figuur 3). Naast uitvallende vraag speelde ook het slechte weer in het eerste kwartaal een rol van betekenis waardoor werkzaamheden niet konden doorgaan. Dit blijkt vooral uit de maandcijfers. Januari en februari tonen een min van respectievelijk 18,3% en 26,6%. Als in maart het slechte weer voorbij is krimpt de omzet met “slechts” 11,2% (j.o.j). Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 3
6 5
-20% 0%
8
4 2007 I
2008 I
2009 I
2010 I
■ Omzetgroei %, j.o.j. (linker as) ■ Bouwkosten nieuwbouwwoningen, j.o.j. (linker as)
_ _
Orderportefeuilles woningbouw, begin kw. (rechter as) Orderportefeuille U-bouw, begin kw. (rechter as)
Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Omzetgroei 2de kwartaal 2010 van maand april
Figuur 5 Afgifte vergunningen, gereedgekomen woningen, 1ste kwartaal 1995-2010 20.000
15.000
10.000
Daling zowel bij koopals huurwoningen
5.000
0 ’95 ’96 ’97 '’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09 ’10
■ Huurwoningen bouwvergunning verleend ■ Gereedgekomen huurwoningen
_ _
Eigen woningen bouwvergunning verleend Gereedgekomen eigen woningen
Bron: CBS
Figuur 6 Beoordeling orderboeken en verkoop nieuwbouw per kwartaal, 1998-2010 35
14.000
12.000
20
10.000
5
8.000
-10
6.000
-25
4.000
Beoordeling orderboeken loopt circa 3 kwartalen achter op verkoop nieuwbouwwoningen
-40
-55
2.000 1998
_ _
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Aantal verkochte nieuwbouwwoningen (voortschr. gemiddelde) Beoordeling orderboeken, saldo % pos./neg. (rechter as)
Bron: Ecowin en MNW, bewerkt door ING Economisch Bureau
Box: Verkoop goedkopere nieuwbouw woningen op 5-jaars gemiddelde Gedurende de recessie bleef het goedkopere segment nieuwbouwwoningen het nog goed doen (figuur 7). In het middeldure en dure segment daalden de verkopen in 2008 sterk. In het eerste kwartaal van 2007 werden er in totaal nog 5.320 middeldure en dure woningen verkocht. Dit liep in dit segment in Beoordeling orderboeken, saldo % pos./neg. (r. as) het eerste 3 maanden van 2009 terug tot 1.200 woningen. Het aantal verkochte goedkope koopwoningen liep ook terug maar minder hard.nieuwbouw Van 1.500 woninAantal verkochte woningen (Voortschr. gen in het eerst kwartaal 2007 naar 600 in het eerste kwartaal van 2009. In 2009 herstelde de verkoop van nieuwbouwwoningen. Vooral het herstel van goedkope nieuwbouw was groot en dit aantal lag in het laatste kwartaal van 2009 al weer op het gemiddelde niveau van de afgelopen 5 jaar. Het herstel van de middeldure en duurdere nieuwbouw is veel beperkter en ligt nog steeds ver onder het gemiddelde van de afgelopen jaren.
Figuur 7 verkoop aantal woningen naar prijsklasse in stichtingskosten per kwartaal 2005-2009* 9.000 8.000
Fors minder woningen gereed In het eerste kwartaal van 2010 nam het aantal nieuwe bouwvergunningen voor woningen met meer dan 30% af ten opzichte van dezelfde periode in 2009 (figuur 5). De daling deed zich zowel voor bij huur- als koopwoningen. Ook het aantal gereedgekomen woningen daalde in het eerste kwartaal fors en halveerde bijna ten opzichte van vorig jaar. Deze enorme krimp moet echter wel enigszins genuanceerd worden. In het eerste kwartaal is het aantal gereedgekomen woningen altijd laag. Gemiddeld komen slechts 15% van de woningen in een geheel jaar dan gereed waardoor het een beperkt effect heeft op het totaal voor 2010.
7.000
Vooral krimp verkoop (middel) dure nieuwbouw
6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 2005
Orderboeken stabiel… Afnemende baanonzekerheid onder consumenten lieten al enige tijd de verkopen van nieuwbouwwoningen weer toenemen (zie ook box 1). Zo steeg het aantal verkochte nieuwbouwwoningen van 3.100, een dieptepunt van de a fgelopen 10 jaar, in het eerste kwartaal 2009 naar 6.100 in het eerste kwartaal van 2010. Dit is echter nog wel ver onder het langjarig gemiddelde van circa 9.000 woningen per kwartaal. De orderboeken dalen al enige tijd niet meer. Woning bouwers beschikken gedurende de eerste vijf maanden van 2010 over circa 6 maanden werk. Het optimisme neemt bij woningbouwers langzaam toe. Deze positieve ontwikkelingen lijken vooral gestoeld op een toename van het aantal Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 4
■ Goedkoop
2006
2007
■ Middelduur
2008
2009
■ Duur
Bron: Monitor nieuwe woningen, bewerkt door ING Economisch Bureau *Exclusief woningen waarvoor geldt dat de grond geen deel uitmaakt van de verkoopprijs. Prijsklasse stichtingskosten geïndexeerd: Goedkoop in 2005 onder de € 181.000,- tot onder de € 216.000,- in 2009 Middelduur in 2005 tussen de € 181.000,- en € 271.000,- tot t ussen € 216.000,- en € 324.000,- in 2009 Duur in 2005 boven € 271.000,- tot boven de € 324.000,- in 2009
verkochte (vaak nog te bouwen) nieuwbouwwoningen in de loop van 2009 en begin 2010. Al ligt het niveau nog steeds erg laag, met enige vertraging druppelen daar nu toch de orders van binnen (figuur 6). ..maar herstel woningbouwproductie komt later op gang In het vorige kwartaalbericht gaven wij aan herstel van de woningbouw te verwachtten in 2011. Potentiële kopers zijn echter opnieuw onzeker geworden over het voortbestaan van de hypotheekrenteaftrek en door de teruggekeerde onrust op de financiële markten. Dit blijkt ook uit het consumentenvertrouwen. Mei en juni 2010 vonden consumenten geen gunstige tijd voor het doen van een grote aankoop. Deze CBS-index behaalde het laagste niveau in deze maanden sinds eind 2008 toen de recessie begon. Daarbij is ook de pot voor de koopsubsidie voor starters op waardoor ook minder woningen gekocht worden. Consumenten kopen daardoor minder snel een (nieuwbouw)huis waardoor naar verwachting het ingezette herstel van de verkoop van nieuwbouwwoningen in het tweede kwartaal niet lijkt door te zetten. De verkoop van deze woningen zou volgend jaar voor bouwvolume moeten zorgen. Doordat dit beeld nu gematigder is, is ING Economisch Bureau voor 2011 voor de woning bouw iets negatiever gestemd en verwachten we nu een nulgroei (i.p.v. een lichte groei) in de productie voor 2011. Voor 2010 blijven we uitgaan van een flinke krimp van 11%. Onderhoudssector stabiel De onderhoudssector is veel minder conjunctuurgevoelig dan de nieuwbouw door een constante stroom van opdrachten van onder andere woningcorporaties. Huishoudens hebben in mei en juni wel iets minder belangstelling gekregen voor het opknappen van hun huis maar dit ligt echter nog steeds op het langjarig gemiddelde. De onderhoudssector zal daardoor naar verwachting dit jaar beperkt krimpen met 0,5% en volgend jaar een nulgroei laten zien. Door voornamelijk lagere materiaalkosten zijn daarnaast verbouwingskosten in mei 2010 1,7% lager dan vorig jaar. De sterke productiekrimp in de nieuwbouw laat de concurrentie in deze sector toenemen. Bouwbedrijven in de nieuwbouw zoeken hun heil in de renovatiemarkt om hun personeel aan het werk te kunnen houden.
Forse afname nieuwe vergunningen marktsector bedrijfsgebouwen Investeringen in bedrijfsgebouwen lieten in het eerste kwartaal van 2010 een krimp zien ter grootte van 20,2% (j.o.j.). Sinds het begin van de meting in 1988 is de afname in een kwartaal nog nooit zo groot geweest. De waarde van de bouwvergunningen voor voornamelijk combinatie bedrijfspanden (productiehal met klein kantoor) nemen af en daalden in 2009 met bijna de helft (figuur 8). De vergunningverlening in de budgetsector (scholen, ziekenhuizen en dergelijke) biedt enig tegenwicht en bleef in 2009 nagenoeg gelijk aan 2008. Dit zorgt slechts gedeeltelijk voor enige Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 5
Figuur 8 waarde afgegeven vergunningen naar gebouwsoort in € miljoenen, 1990-2009 2.500 Vooral daling waarde vergunningen voor nieuwe combinatie bedrijfshallen
2.000
1.500
1.000
500
0
_ _
’90 ’91 ’92 ’93 ’94 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09 Hallen en Loodsen Combinatie bedrijfshallen
_ _
Kantoren Scholen
Bron: CBS
compensatie omdat de budgetsector voor niet meer dan een derde verantwoordelijk is voor de opdrachtverlening in de utiliteitsbouw. De krimp zal zich dan ook nog verder doorzetten. Opvallend is dat de waarde van de vergunningafgifte voor nieuwe kantoren in 2009 “slechts” 13% lager is dan in 2008. Voor de beperkte afname is vooral de overheid verantwoordelijk. De vergunningverlening voor kantoren aan overheidsinstanties nam in 2009 juist met de helft toe, terwijl de vergunningenverlening aan de marktsector wel daalde met ruim 30%. In het eerst kwartaal van 2010 begint zich overigens ook wel een scherpe afname (-/- 80%) voor te doen van de waarde van vergunningen voor kantoren aan overheidsinstanties. Nieuwbouw kantoren onder blijvende druk Een krimpende beroepsbevolking, gematigde economische groei en een toename van thuiswerken en flexibele werkplekken zullen de komende jaren de vraag naar nieuwe kantoorruimte doen temperen. 14% van de Nederlandse kantoren staat nu al leeg. Om de structurele leegstand van kantoren aan te pakken hebben overheden en marktpartijen eind mei afspraken gemaakt die de komende maanden verder uitgewerkt worden. Het Rijk zal daarvoor met wettelijke maatregelen gaan komen. Nieuwe locaties buiten bestaand stedelijk gebieden zouden geen werkbestemming meer mogen krijgen, als er op bestaande plekken nog voldoende ruimte is. De nieuwbouw van kantoren zal hierdoor de komende jaren blijvend op een fors lager niveau liggen dan in de topjaren 2007 en 2008.
Figuur 9 Orderboeken infrabedrijven in maanden en investeringen in infrastructuur per kwartaal, 2001-2010 (% j.o.j) 15%
9
10%
8
5%
7
0%
6
-5%
5
-10%
Grootste krimp gww-investeringen afgelopen 20 jaar
-15% -20%
4 3 2
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
■ Investeringen infrastructuur
_
Orderboeken in maanden (rechter as)
Bron: CBS en Ecowin, bewerkt door ING Economisch Bureau
Lage bezettingsgraad drukt investeringen in gebouwen Investeringen in andere bedrijfsgebouwen (hallen en loodsen) zullen ook nog lange tijd op een laag pitje staan. De lage bezettingsgraad in de industrie leidt bijvoorbeeld tot uitstel van investeringen in bedrijfsgebouwen. Bedrijven zullen eerst hun huidige productieruimte grotendeels moeten benutten voordat zij aan uitbreiding of vernieuwing van het bedrijfspand gaan denken. Daarnaast duurt het nog wel even voordat projecten, door onder andere tijdrovende trajecten voor bouwvergunningen, ook in daadwerkelijke productie worden omgezet. Voor de nieuwbouwproductie van de utiliteitsbouw verwacht ING Economisch Bureau voor 2010 en 2011 een krimp van respectievelijk 17,5% en 6%.
Grootste krimp gww-investeringen in afgelopen 20 jaar Investeringen in infrastructuur lieten het eerste kwartaal van dit jaar de grootste krimp zien sinds 1987 (begin van de meting). Deze daalden met 17% ten opzichte van dezelfde periode een jaar eerder. Het is niet zozeer de recessie die hier debet aan is maar vooral het slechte weer dat infrabedrijven parten speelde waardoor de uitgaven aan investeringen doorschoven. In januari had bijna 80% van de bedrijven stagnatie door werkzaamheden door het slechte weer. ING Economisch Bureau verwacht dan ook dat dit een eenmalige uitschieter is. Infrasector begint als laatste steunpilaar ook langzaam weg te vallen Langzaam begint de recessie toch toe te slaan in de infra sector. Ook in de maand april 2010, toen bedrijven geen Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 6
last meer hadden van het slechte weer, deed er zich in deze sector een daling van de omzet voor van 5,7% (figuur 10). In 2009 hielden het rijk, provincies en gemeenten de uitgaven voor nieuwe infrastructuur met succes op een hoog peil om enig tegenwicht te beiden aan de recessie. Hierdoor groeiden investeringen in 2009 in infrastructuur nog met 4,8%. De stimuleringsprogramma’s lijken nu uitgewerkt en directe effecten van de crisis en herstelwet zijn nog niet te meten. Bedrijven die actief zijn in het bouw- of woonrijp maken van Orderboeken in maanden (rechter as) gronden voor woningbouw of nieuwe bedrijfsterreinen hebben daarbij ook te maken met een stevige dalende vraag als Investeringen infrastructuur gevolg van de productiedaling in de B&U- sector. Infraproductie krimpt met 5% in 2010 Vraaguitval zal in de infrasector echter niet zo dramatisch zijn als in de B&U sector. Infrabouwers beschikken met 6,3 maanden in mei 2010 nog over de best gevulde orderboeken en het ondernemersvertrouwen is (% saldo positief en negatief gestemde ondernemers) wel negatief maar ligt op het langjarig gemiddelde en ver boven dat van de B&U sector. Voorlopig zijn werknemers in de bouw ook hun baan het meest zeker bij infrabedrijven. Slechts 4% verwacht de personeelbezetting te gaan inkrimpen tegen 20% in de B&U sector. ING Economisch Bureau verwacht daarom voor de infrasector een “beperkte” krimp van 5% voor 2010 en voor 2011 een daling van 1%. Maurice van Sante ING Economisch Bureau
Figuur 10 Omzet ontwikkeling infrasector, order portefeuilles & bouwkosten 20%
10
15%
9
10%
8
5%
7
0%
6
-5%
5 4
-10% -15%
Omzetdaling infrasector zet ook in april 2010 door
-20%
3
2 2007 I 2008 I 2009 I 2010 I ■ Omzetgroei %, j.o.j. (linker as) ■ Bouwkosten infra begin kwartaal in maanden j.o.j. (linker as) Orderportefeuilles wegenbouw begin kwartaal in maanden (rechter as) Orderportefeuille grond & waterbouw begin in maanden (rechter as)
_ _
Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Omzetgroei 2de kwartaal 2010 van maand april
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 9 juli 2010. Kwartaalbericht Bouw Juli 2010 7
Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Jan van der Doelen, Senior sectormanager Bouw en onroerend goed 020 652 20 14 Maurice van Sante, Senior econoom 020 576 85 47
Wilt u nieuwe publicaties per e-mail ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis
