Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-10

Vergelijkende studie van de interne rechtspositie van geplaatste minderjarigen met die van volwassen gedetineerden

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door

Hanne Baeyens (studentennr. 20055000) (major: Nationaal en Internationaal Publiekrecht) Promotor: Prof. Vander Beken Commissaris: Prof. Vander Laenen

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................................. 1 DANKWOORD .................................................................................................................................. 10 I.

INLEIDING................................................................................................................................. 11

II.

DEFINIËRING RECHTSPOSITIE EN RECHTSPOSITIONELE VRAGEN .................. 14

A.

Wat is rechtspositie? ............................................................................................................................. 14 1.

B.

Definiëring interne rechtspositie ............................................................................................................. 14 De meest relevante wetgeving i.v.m. met de interne rechtspositie voor gedetineerden ....................... 15

1.

Op nationaal niveau ................................................................................................................................. 15

2.

Op internationaal niveau ......................................................................................................................... 17

C.

De meest relevante wetgeving i.v.m. de interne rechtspositie voor geplaatste minderjarigen .............. 19 1.

Op nationaal niveau ................................................................................................................................. 19

2.

Op internationaal niveau ......................................................................................................................... 21

D.

Rechtspositionele vragen ....................................................................................................................... 22

III.

WEERGAVE VAN DE EVOLUTIE IN HET DENKEN ROND GEDETINEERDEN EN

JONGEREN ......................................................................................................................................... 23 A.

Schets van de evolutie in het denken rond gedetineerden .................................................................... 24 1.

Evolutie in de Europese detentierechtspraak: mensenrechten en gedetineerden ................................. 24 a)

De theorie van de inherente beperkingen (1960-1970) ...................................................................... 24

b) Het einde van de leer van de inherente beperkingen met het landlopersarrest en het arrest Golder .. 25 (1)

Het landlopersarrest (1971) ........................................................................................................ 25

(2)

Het arrest Golder (1975) ............................................................................................................. 25

c)

Recente ontwikkelingen in de rechtspraak van het Europees Hof t.a.v. gedetineerden .................... 26

d)

Conclusie ............................................................................................................................................. 29

2.

Evolutie in het denken rond gedetineerden in België ............................................................................. 29 a)

De situatie in België vanaf WO II: resocialisatie als primair doel en het Algemeen Reglement van

1965 ............................................................................................................................................................. 29 b)

Vanaf de jaren 70: kritiek op het resocialisatie-ideaal ........................................................................ 30

1

B.

c)

De Basiswet van 12 februari 2005 ....................................................................................................... 32

d)

Conclusie ............................................................................................................................................. 34

Evolutie in het denken rond minderjarigen ............................................................................................ 35 1.

Een wijzigend kindbeeld .......................................................................................................................... 35 a)

Periode van onverschilligheid .............................................................................................................. 35

b)

Ontdekking van het kind...................................................................................................................... 35

c)

Evolutie naar een echte apartstelling van het kind ............................................................................. 36

d)

Opkomst kinderrechtenbeweging: van beschermingsrecht naar rechtsbescherming ........................ 37

2.

Evolutie in België aan de hand van de wetgeving .................................................................................... 38 a)

De eerste wet op de kinderbescherming van 15 mei 1912 ................................................................. 38

b)

De Jeugdbeschermingswet van 8 april 1965 ....................................................................................... 40

c)

Decreten inzake Bijzondere Jeugdbijstand, gecoördineerd op 4 april 1990 ....................................... 41

d)

De wet van 4 mei 1999 en de wet van 1 maart 2002 (Everbergwet) .................................................. 43

e)

Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp en decreet van 7 mei 2004 betreffende

de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp .................................................................. 44 f) C.

De nieuwe Wet op de Jeugdbescherming van 15 mei 2006................................................................ 46

Is er een verschil in beide evoluties? ...................................................................................................... 48

IV. A.

UITWERKING RECHTSPOSITIONELE VRAGEN ......................................................... 48 Samenlevingsvoorwaarden .................................................................................................................... 48

1.

De samenlevingsvoorwaarden voor gedetineerden ................................................................................ 48 a)

Belgische regelgeving .......................................................................................................................... 48

b)

Internationale regelgeving en rechtspraak ......................................................................................... 51

2.

(1)

De verplichting tot scheiding van verschillende categorieën gevangenen ................................. 51

(2)

Een zo dicht mogelijke benadering van het leven in de gemeenschap ...................................... 51

De samenlevingsvoorwaarden voor minderjarigen ................................................................................. 52 a)

Een gemeenschapsregime ................................................................................................................... 52

b)

De scheiding met volwassenen: een zeer belangrijk internationaal principe ..................................... 52

c)

De uithandengeving na de hervorming Onkelinx: (gedeeltelijke) tegemoetkoming aan de

internationale eisen ..................................................................................................................................... 54 3. B.

Conclusie: voor beiden een gemeenschapsregime, maar verschil op het vlak van de uitwerking .......... 56 Materiële levensvoorwaarden ............................................................................................................... 56

1.

Levensvoorwaarden voor gedetineerden ................................................................................................ 56 a)

Accommodatie..................................................................................................................................... 56 (1)

De huidige Belgische situatie ...................................................................................................... 56

2

(2)

Eisen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ....................................................... 57

(3)

Het CPT, de Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels leggen strikte

normen op ............................................................................................................................................... 57 b)

c)

d)

e)

2.

(1)

Nationale wetgeving ................................................................................................................... 59

(2)

Het CPT, de Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels ............................. 60

Kledij .................................................................................................................................................... 61 (1)

Belgische reglementering ........................................................................................................... 61

(2)

Art. 8 EVRM en regel 20 van de Europese Gevangenisregels ..................................................... 62

Voeding ................................................................................................................................................ 63 (1)

De Algemene Instructie: eisen aan de kwantiteit, niet aan de kwaliteit .................................... 63

(2)

De Basiswet: eisen aan de kwaliteit, maar verder zeer beperkt ................................................. 63

(3)

De Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels ........................................... 63

Voorwerpen en gelden ........................................................................................................................ 64 (1)

Bewaargeving en toegelaten voorwerpen in de nationale wetgeving ...................................... 64

(2)

Eigen voorwerpen in de Europese Gevangenisregels ................................................................. 66

Levensvoorwaarden voor minderjarigen ................................................................................................. 67 a)

b)

3.

C.

De wandeling en activiteiten buiten cel .............................................................................................. 59

Beperkte nationale regelgeving ........................................................................................................... 67 (1)

Het dagelijkse leven binnen een gemeenschapsinstelling .......................................................... 67

(2)

Het dagelijkse leven in het federaal centrum ‘de Grubbe’ ......................................................... 68

Strenge eisen in de JDL en ERJ ............................................................................................................. 70 (1)

Accommodatie en hygiëne ......................................................................................................... 70

(2)

Vrijetijdsbesteding en recreatieve activiteiten ........................................................................... 72

(3)

Persoonlijke verzorging: voeding, kledij en persoonlijke voorwerpen ....................................... 73

Conclusie: verschillen op het vlak van de materiële levensvoorwaarden ............................................... 74 a)

Accommodatie..................................................................................................................................... 74

b)

Wandeling en andere activiteiten ....................................................................................................... 74

c)

Kledij en voeding ................................................................................................................................. 75

d)

Bezit van eigen voorwerpen ................................................................................................................ 76

e)

Algemene conclusie ............................................................................................................................. 76

Controlemogelijkheden ......................................................................................................................... 77 1.

Controlemogelijkheden bij gedetineerden .............................................................................................. 77 a)

b)

De fouillering ....................................................................................................................................... 77 (1)

Een nieuwe regeling dankzij de Basiswet ................................................................................... 77

(2)

Onderzoek aan het lichaam en de Europese normen ................................................................ 78

Inspectie van de cel ............................................................................................................................. 79 (1)

De Basiswet reeds in werking getreden ...................................................................................... 79

3

(2) 2.

Controlemogelijkheden bij minderjarigen ............................................................................................... 80 a)

b) 3. D.

Europese Commissie: een cel is geen privé- woning .................................................................. 79

Fouillering, drugscontrole en controle van de kamer in de Belgische regelgeving ............................. 80 (1)

Het DRP zwijgt............................................................................................................................. 80

(2)

Praktijk in de gemeenschapsinstellingen .................................................................................... 80

(3)

Controle in het federaal centrum ‘De Grubbe’ ........................................................................... 81

Het IVRK en Europese regelgeving en rechtspraak ............................................................................. 82 Conclusie: een goede regeling in de Basiswet versus een gebrek aan wetgeving ................................... 83

Externe contacten .................................................................................................................................. 84 1.

Contact tussen gedetineerden en personen buiten de gevangenis ........................................................ 84 a)

Correspondentie via brief .................................................................................................................... 84 (1) 

Algemeen .................................................................................................................................... 84



Controle ...................................................................................................................................... 85



Briefwisseling met de advocaat .................................................................................................. 88

(2)

b)

De Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels ........................................... 88



Art. 8 EVRM: recht op bescherming van het privé- en gezinsleven ............................................ 89

Telefonisch contact.............................................................................................................................. 92 Nationale wetgeving ................................................................................................................... 92



Algemeen .................................................................................................................................... 92



Controlemogelijkheden .............................................................................................................. 93



Telefonisch verkeer met de advocaat ......................................................................................... 94

(2)

Telefonisch verkeer en artikel 8 EVRM ....................................................................................... 94

Bezoek ................................................................................................................................................. 96 (1)

Nationale wetgeving ................................................................................................................... 96



Algemeen .................................................................................................................................... 96



Controle ...................................................................................................................................... 99



Bezoek van de advocaat ........................................................................................................... 101

(2) 2.

Briefwisseling volgens internationale en Europese normen ..................................................... 88



(1)

c)

Nationale wetgeving ................................................................................................................... 84

Het bezoek in de Europese Gevangenisregels en artikel 8 EVRM ............................................ 102

Mogelijkheid tot externe contacten voor minderjarigen ...................................................................... 104 a)

b)

Briefverkeer ....................................................................................................................................... 104 (1)

De Jeugdbeschermingswet ....................................................................................................... 104

(2)

Briefwisseling binnen de gemeenschapsinstellingen ............................................................... 104

(3)

Briefwisseling binnen het federaal centrum ‘de Grubbe’ ......................................................... 105

(4)

Het recht op contact met familie en de buitenwereld in internationale normen .................... 106

Telefonisch verkeer ........................................................................................................................... 109

4

c)

3.

E.

(1)

Telefoneren vanuit de gemeenschapsinstellingen ................................................................... 109

(2)

Telefoneren vanuit het federaal centrum te Everberg ............................................................. 109

(3)

Internationale normen en artikel 8 EVRM ............................................................................... 110

Bezoek ............................................................................................................................................... 111 (1)

De bezoekregeling in de gemeenschapsinstellingen ............................................................... 111

(2)

De bezoekregeling in het federaal centrum te Everberg .......................................................... 112

(3)

Het IVRK, JDL en ERJ: recht op contact met familie d.m.v. bezoek........................................... 114

Conclusie: de verschilpunten op een rij ................................................................................................. 115 a)

Contact via brieven ............................................................................................................................ 115

b)

Het gebruik van de telefoon .............................................................................................................. 116

c)

De bezoekregeling ............................................................................................................................. 117

d)

Beperkingen of verbod op contact met personen van buitenaf ....................................................... 118

Het recht op informatie ....................................................................................................................... 119 1.

Volwassen gedetineerden en hun recht op informatie ......................................................................... 119 a)

Interne informatie ............................................................................................................................. 119 (1)

AR en Basiswet: verplichting tot kennisgeving van het huishoudelijk reglement .................... 119

(2)

De EG en de SMR: het recht om op de hoogte te zijn van de rechten en plichten binnen de

gevangenis ............................................................................................................................................. 120 b)

Het recht om op de hoogte te zijn van wat er zich buiten de gevangenismuren afspeelt ................ 120 (1)

AR en Basiswet: informatie van buitenaf via boeken, kranten, tijdschriften en televisie. ....... 120

(2)

Artikel 10 EVRM, de EG en de SMR: recht om informatie en denkbeelden op te sporen en te

ontvangen .............................................................................................................................................. 122 c) 2.

Geplaatste minderjarigen en hun recht op informatie .......................................................................... 123 a)

Interne informatie ............................................................................................................................. 123 (1)

Op nationaal vlak heel wat aandacht voor het recht op interne informatie ............................ 123

(2)

Tegemoetkoming aan de eisen van de Verenigde Naties en de Europese Raad ...................... 124

b)

Informatie over de ouder of opvoedingsverantwoordelijke ............................................................. 125

c)

Het recht op toegang tot het dossier ................................................................................................ 125

d)

Het recht op toegang tot nieuws van buitenaf .................................................................................. 125

3. F.

Het recht tijdig op de hoogte te worden gebracht van bepaalde familiale omstandigheden .......... 123

Conclusie: goede punten op het vlak van interne informatie, maar toch enkele gebreken.................. 126 Het recht op rechtshulp ....................................................................................................................... 127

1.

Het recht op rechtshulp voor gedetineerden ........................................................................................ 127 a)

De Juridische Bijstandswet en de Basiswet ....................................................................................... 127

b)

Europese Gevangenisregels ............................................................................................................... 128

2.

Het recht op juridische en andere passende bijstand voor minderjarigen ............................................ 129 a)

Nationale regelgeving ........................................................................................................................ 129

5

b) 3. G.

Artikel 37 (d) IVRK .............................................................................................................................. 129 Conclusie: Everberg scoort het slechtst ................................................................................................. 130

Vrijheid van meningsuiting .................................................................................................................. 131 1.

Het recht op vrije meningsuiting voor gedetineerden ........................................................................... 131 a)

Vorming van gedetineerden en het recht op algemene informatie .................................................. 131

b)

Meningsuiting .................................................................................................................................... 131 (1) 

Contacten met de pers ............................................................................................................. 131



De expressievrijheid .................................................................................................................. 132



Het formuleren van klachten .................................................................................................... 133



Het stemrecht ........................................................................................................................... 133

(2)

2.

De nationale regelgeving .......................................................................................................... 131

De Europese rechtspraak en regelgeving ................................................................................. 134



Contacten met de media .......................................................................................................... 134



Het formuleren van klachten .................................................................................................... 135



Het stemrecht van veroordeelden na de zaak Hirst ................................................................. 135

Recht op vrije meningsuiting voor minderjarigen.................................................................................. 136 a)

Het recht op vorming en onderwijs en het recht op informatie ....................................................... 136

b)

Het recht op inspraak en participatie in de nationale regelgeving ................................................... 136

c)

Het IVRK ............................................................................................................................................. 138

3.

Conclusie: beperkingen als een logisch gevolg van de vrijheidsberoving versus ruime inspraak en

participatie in het DRP .................................................................................................................................... 139 H.

Vrijheid van vereniging en vergadering ................................................................................................ 140 1.

De vrijheid van gedetineerden om vergaderingen te houden en zich te verenigen.............................. 140

2.

Vrijheid van vereniging en vergadering voor minderjarigen ................................................................. 141

3.

Conclusie: gunst versus recht ................................................................................................................ 141

I.

Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing ................................................................................... 142 1.

Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing voor gedetineerden ................................................... 142 a)

De Basiswet reeds in werking ............................................................................................................ 142

b)

Artikel 9 EVRM en regel 29 van de Europese Gevangenisregels ....................................................... 144

2.

3.

Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing voor minderjarigen .................................................... 146 a)

Nationale regelgeving ........................................................................................................................ 146

b)

Een fundamenteel principe in het IVRK en de JDL ............................................................................ 147 Conclusie: ondanks enkele punten van kritiek toch een betere regeling voor volwassen gedetineerden.. ............................................................................................................................................................... 148

J.

Recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid ................................................................................. 149

6

1.

Recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid voor mensen in detentie .......................................... 149 a)

b)

c) 2.

De huidige geldende wetgeving: het AR en de AI ............................................................................. 149 (1)

Onderwijs en beroepsopleiding ................................................................................................ 149

(2)

Arbeid ....................................................................................................................................... 150

Internationale en Europese normen ................................................................................................. 151 (1)

Het recht op onderwijs ............................................................................................................. 151

(2)

Het recht op een beroepsopleiding en -vorming ..................................................................... 152

(3)

Het recht op arbeid en billijke arbeidsomstandigheden .......................................................... 153



Verenigde Naties....................................................................................................................... 153



Raad van Europa ....................................................................................................................... 154

Bespreking van de Basiswet en toetsing aan de internationale en Europese normen ..................... 156 Het recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid voor minderjarigen ............................................ 157

a)

Onderwijs in de gemeenschapsinstellingen ...................................................................................... 157

b)

Onderwijs in het federaal centrum ‘de Grubbe’................................................................................ 159

c)

Internationale normen ...................................................................................................................... 159 (1)

Recht op onderwijs en een beroepsopleiding .......................................................................... 159

(2)

Recht op arbeid en billijke werkomstandigheden: enkel in internationale en Europese

regelgeving ............................................................................................................................................. 161 3. K.

Conclusie: vorming en arbeid versus huisonderwijs .............................................................................. 162 Het recht op gezondheidszorg ............................................................................................................. 163

1.

Het recht op gezondheid voor gedetineerden ....................................................................................... 163 a)

b)

2.

Nationale regelgeving ........................................................................................................................ 164 (1)

Medische verzorging ................................................................................................................. 164

(2)

Keuze van de arts en het recht op informatie wordt beperkt .................................................. 166

(3)

De gezondheidsbescherming .................................................................................................... 167

(4)

Medische expertise ................................................................................................................... 167

Gedetineerden en gezondheid volgens de internationale mensenrechten ...................................... 168 (1)

Bindende verdragsteksten ........................................................................................................ 168

(2)

‘Soft law’ ................................................................................................................................... 169

(3)

Toetsing van de nationale regelgeving aan het internationaal mensenrechtenkader ............. 170

Recht op gezondheidszorg voor minderjarigen ..................................................................................... 172 a)

b)

Nationale regelgeving ........................................................................................................................ 172 (1)

Het DRP voorziet geen recht op gezondheid ............................................................................ 172

(2)

Gezondheidszorg binnen de gemeenschapsinstellingen .......................................................... 172

(3)

Gezondheidszorg in het federaal centrum ‘de Grubbe’ ........................................................... 173

Internationale normen en standaarden ............................................................................................ 174 (1)

Het IVRK .................................................................................................................................... 174

7

3. L.

(2)

De aanbevelingen van de VN .................................................................................................... 174

(3)

Toetsing van de nationale regelgeving aan deze normen ........................................................ 176

Conclusie: heel wat verschillen .............................................................................................................. 177 Orde, veiligheid en tucht...................................................................................................................... 179

1.

Veiligheids- en tuchtregime voor gedetineerden .................................................................................. 179 a)

b)

c)

2.

Orde, veiligheid en gebruik van dwang: de Basiswet reeds in werking getreden ............................. 179 (1)

Algemene beginselen en controlemaatregelen ........................................................................ 179

(2)

Bijzondere veiligheidsmaatregelen ........................................................................................... 179

(3)

Individueel bijzonder veiligheidsregime ................................................................................... 180

(4)

Maatregelen van rechtstreekse dwang .................................................................................... 181

Het tuchtregime: nog maar net gewijzigd en weldra van toepassing ............................................... 182 (1)

De algemene en bijzondere tuchtsancties ................................................................................ 182

(2)

De opsluiting in een strafcel ..................................................................................................... 183

(3)

De afzondering in een aan de gedetineerde toegewezen verblijfsruimte................................ 184

(4)

De tuchtprocedure .................................................................................................................... 185

Speciaal detentieregime gezien vanuit artikel 3 EVRM en de Europese Gevangenisregels .............. 186 (1)

Verenigbaarheid van specifieke afzonderingsmaatregelen met art. 3 EVRM .......................... 186

(2)

De EG en de SMR: vereiste van afzonderlijke behandeling en strikte procedures ................... 188

Het veiligheids- en tuchtregime voor minderjarigen ............................................................................. 190 a)

Bestraffing (afzondering en isolatie) binnen de gemeenschapsinstellingen ..................................... 190 (1)

Het tucht- en veiligheidsregime in het DRP .............................................................................. 190

(2)

Concrete regels i.v.m. isolatie en afzondering in het huishoudelijk reglement van de

gemeenschapsinstellingen ..................................................................................................................... 191 b)

c)

Het bestraffingbeleid binnen het federaal centrum te Everberg ...................................................... 193 (1)

Sancties ..................................................................................................................................... 193

(2)

Specifieke maatregel: plaatsing in een afzonderingsruimte (isolatie) ...................................... 194

Maatregelen om de orde in de instelling te bewaren gezien vanuit de internationale en Europese

normen en standaarden ............................................................................................................................. 195

3.

(1)

Orde- en tuchtmaatregelen ...................................................................................................... 196

(2)

De eenzame opsluiting.............................................................................................................. 199

(3)

Het gebruik van dwang of geweld ............................................................................................ 200

Conclusie: een goede orde- en tuchtregeling in de Basiswet versus een gebrek aan procedurele

waarborgen .................................................................................................................................................... 202 M.

Het individueel detentieplan en het dossier .................................................................................... 205

1.

Het individueel detentieplan voor gedetineerden ................................................................................ 205 a)

Een belangrijk onderdeel van de Basiswet ........................................................................................ 205

b)

De SMR en de EG ............................................................................................................................... 206

8

2.

Het dossier en het handelingsplan van geplaatste minderjarigen ........................................................ 207 a)

Het dossier: zeer belangrijk in de integrale jeugdhulp ...................................................................... 207

b)

Het dossier in het federaal centrum te Everberg .............................................................................. 209

c)

Het handelingsplan in de bijzondere jeugdzorg ................................................................................ 210

d)

Het bijhouden van een dossier in de internationale en Europese normen....................................... 211

3. N.

Conclusie ................................................................................................................................................ 212 Het klachtrecht .................................................................................................................................... 213

1.

Het klachtrecht voor gedetineerden ...................................................................................................... 213 a)

b) 2.

Nationale beklagmogelijkheden: momenteel onvoldoende, maar de Basiswet brengt verandering 213 (1)

Interne klachtprocedure ........................................................................................................... 213

(2)

Algemene rechtsbescherming .................................................................................................. 214



Beroep op de rechter in kort geding ......................................................................................... 215



Beroep bij de Raad van State .................................................................................................... 216

De eisen van de VN en de Europese Raad ......................................................................................... 218 Het klachtrecht voor minderjarigen ....................................................................................................... 219

a)

Beklagmogelijkheden op nationaal niveau ........................................................................................ 219 (1) 

De klachtenbehandeling volgens de bepalingen van het Vlaams Klachtdecreet ..................... 220



De JO-lijn en het Kinderrechtencommissariaat ........................................................................ 221

(2) b)

3.

Het formuleren van klachten in de gemeenschapsinstellingen ................................................ 219

Beklagmogelijkheden in het centrum ‘de Grubbe’ ................................................................... 222

Eisen op internationaal en Europees niveau ..................................................................................... 223 (1)

Internationale Verdragen en aanbevelingen ........................................................................... 223

(2)

De Europese regels t.a.v. minderjarige delictplegers ............................................................... 225

Conclusie: bij beiden een gebrek aan een doeltreffende interne klacht- en inspectieprocedure ......... 226

V. CONCLUSIE .............................................................................................................................227 BIBLIOGRAFIE ...............................................................................................................................232

9

Dankwoord Het maken van deze masterproef was een werk van lange adem. Ik zou daarom eerst en vooral iedereen willen bedanken die mij gesteund en geholpen heeft. Natuurlijk mijn promotor Professor Vander Beken voor zijn inbreng en de tips die hij mij gegeven heeft. Daarnaast heb ik ook steeds kunnen rekenen op advies van Patrick Defoor, directeur van de gemeenschapsinstelling ‘de Zande’, Anne Wyndaele, verbindingsfunctionaris van de gemeenschapsinstelling ‘de Kempen’, Bruno Vanobbergen, kinderrechtencommissaris en Marjan Rom, wetenschappelijk medewerker aan de KULeuven en actief op het gebied van minderjarigen in detentie. Tenslotte wil ik mijn mama, vriend en zus bedanken voor het veelvuldig lezen, herlezen en verbeteren. Bedankt!

10

I.

Inleiding

Jeugdcriminaliteit, de kranten staan er vol van. Steeds meer misdrijven worden door minderjarigen gepleegd en ze worden steeds jonger. Of dat gevoel krijgen we toch. Ik moet me weliswaar direct corrigeren. In België kunnen minderjarigen geen misdrijf plegen, ze plegen een als misdrijf omschreven feit. En ze worden ook niet berecht zoals volwassen personen. Ze worden voor de jeugdrechtbank gebracht, een rechtbank die geen echte straffen kan opleggen, enkel maatregelen. Een van die maatregelen is een minderjarige in een instelling plaatsen. Maar wat houdt dat in? Is een instelling zoiets als een gevangenis? Hebben minderjarigen er meer of juist minder rechten dan volwassen gedetineerden? Op die vragen wil deze studie een antwoord zoeken. Het gevangenisleven blijft een mysterieus en boeiend onderwerp dat tot de verbeelding spreekt. Natuurlijk moeten gedetineerden voor hun fouten boeten, maar hoe zit het met hun rechten binnen de gevangenismuren? Moet iemand omdat hij van zijn vrijheid is beroofd ook inbreuken dulden op zijn grondrechten? Helemaal interessant wordt het als het over kinderen gaat. Zij worden op zoveel aspecten in ons dagelijkse leven anders benaderd dan volwassenen en genieten over het algemeen meer bescherming. Ze bevinden zich dan ook in een kwetsbare en afhankelijke positie. De laatste tijd is er echter een sterke roep naar een hardere aanpak van de jeugdcriminaliteit. Het lijkt alsof dat de enige mogelijke aanpak voor ‘problematische’ minderjarigen is. Zowel het maatschappelijke als politieke discours beklemtonen de nood aan een harde aanpak. Daarvoor worden verschillende argumenten aangehaald:

een

zogezegde

stijgende

jeugdcriminaliteit,

een

toenemend

gevoel

van

maatschappelijke onveiligheid en ‘de jeugd’, die zich straffeloos waant. Er gaan ook steeds meer stemmen op om af te stappen van het idee van het jeugdbeschermingsrecht omdat dat te ‘soft’ zou zijn voor de problemen die onze samenleving vandaag kent. Het beleid speelt hier op in door bijkomende gesloten plaatsen in de gemeenschapsinstellingen en meer federale detentiecentra te voorzien. De tolerantie ten opzichte van minderjarige criminelen lijkt te verminderen en men wil verder afstappen van de beschermingsbenadering. Het is dan ook heel interessant om na te gaan of minderjarigen anders worden behandeld wanneer ze van hun vrijheid zijn beroofd. Beschikken minderjarigen die worden geplaatst door de jeugdrechter over meer rechtswaarborgen dan volwassen gedetineerden of niet? 11

Deze masterproef is voornamelijk een literatuurstudie. Er wordt gewerkt met juridische werken, rechtspraak, websites,… Daarnaast hebben ook veel mensen uit de praktijk aan deze studie meegewerkt. Deze vergelijkende studie (titel II) begint met een definitie van de interne rechtspositie en het uitwerken van de rechtspositionele vragen die opeenvolgend worden besproken, door het bestuderen van de relevante nationale en internationale bronnen. Voor er overgegaan wordt tot de kern van de studie, wordt er in het eerste hoofdstuk (titel III) stilgestaan bij de evolutie in het denken rond gedetineerden en minderjarigen en hoe dat denken zowel op Europees, internationaal als nationaal vlak is geëvolueerd. Er zijn verschillende golven geweest en kennis hiervan is nodig om inzicht te krijgen in de huidige situatie en regelgeving. Het laatste hoofdstuk (titel IV) vormt de kern van deze masterproef. Hierin worden de rechtspositionele vragen afzonderlijk uitgewerkt, zowel voor gedetineerden als minderjarigen. Per vraag wordt eerst de nationale regelgeving bepaalt om vervolgens na te gaan wat de Europese en internationale eisen zijn en of hieraan tegemoet is gekomen. Tenslotte volgt er op het einde van elke bespreking een conclusie waarin kort wordt weergegeven wat, voor zover van toepassing, de belangrijkste verschillen zijn in de regeling voor minderjarigen en gedetineerden. Op het einde volgt er een algemene conclusie met de resultaten van deze studie. Maar eerst wordt er hier nog een kort overzicht gegeven van de verschillende gevangenissen en instellingen in België. Er is in ons strafrecht en strafprocesrecht geen eenduidige terminologie om gevangenissen aan te duiden. Verschillende termen worden door elkaar gebruikt: gevangenis, inrichting, huis van arrest, strafinrichting, strafhuis en huizen van bewaring, … In dit werk wordt het woord ‘gevangenis’ als generieke term beschouwd voor strafinrichting, als inrichting waar veroordeelden de vrijheidstraf ondergaan en voor arresthuis, als inrichting waar voor de inverdenkinggestelden, de beklaagden en de beschuldigden de vrijheidsbenemende maatregel wordt ten uitvoer gelegd. In artikel 2 van het Algemeen Reglement van de strafinrichtingen worden de gevangenissen in drie groepen onderverdeeld: -

de open inrichtingen waar de veiligheid verzekerd wordt door een opvoedend regime dat op een vrijwillig aanvaarde tucht steunt, zonder dat men, behalve wanneer het nodig is, de gebruikelijke dwangmiddelen aanwendt. Deze strafinrichtingen leggen sterk de nadruk op arbeid of therapie en richten zich op veroordeelden met kleinere straffen of op 12

veroordeelden die zich op een relatief korte termijn voor hun datum van invrijheidstelling bevinden; -

de halfopen inrichtingen waar de gedetineerden ’s avonds en ’s nachts op cel verblijven en overdag de mogelijkheid hebben om in de openlucht of in gemeenschappelijke werkplaatsen te werken;

-

de gesloten inrichtingen waar de gedetineerden die niet naar een open of halfopen inrichting kunnen worden overgebracht, worden gehuisvest in een strikt veiligheidsregime. De meeste strafinrichtingen en arresthuizen behoren tot deze categorie1.

Voor minderjarigen zijn er in België twee gemeenschapsinstellingen met vier afdelingen en één federale jeugdinstelling te Everberg. De gemeenschapsinstellingen zijn de volgende: De Zande -

Afdeling voor jongens te Ruislede

-

Gesloten afdeling voor meisjes te Beernem

De Kempen -

De Markt, een afdeling voor jongens te Mol

-

De Hutten, een gesloten afdeling voor jongens te Mol

Als de jeugdrechter vindt dat een jongere beschermd moet worden, kan hij hem voor een bepaalde periode in een gemeenschapsinstelling plaatsen. In de gemeenschapsinstellingen heb je open en gesloten afdelingen. Of de minderjarige nu in een open of een gesloten afdeling terecht komt, het dagelijkse leven speelt zich vooral binnen de muren van de instelling af. Wanneer er nergens plaats is, kunnen de jongeren ook voor korte tijd terecht in de federale jeugdinstelling ‘De Grubbe’ te Everberg. Niet alleen jongeren in problematische opvoedingssituaties, maar ook jongeren die een misdrijf hebben gepleegd kunnen in de open afdeling verblijven. Als de jeugdrechter vindt dat de situatie heel ernstig is, zal hij de minderjarige meestal naar een gesloten afdeling sturen. Gesloten afdelingen kunnen zowel POS- als MOF-jongeren2 begeleiden.

1

Y.VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 49-50.

13

In een gesloten afdeling is men veel minder vrij dan in een open afdeling. Alle activiteiten vinden er binnen de muren plaats en de jongeren staan er onder constant toezicht van de begeleiders. Ook de beveiliging is hier strenger. Het federale gesloten centrum ‘De Grubbe’ zorgt voor oriëntatie en begeleiding van jongens van 14 tot 20 jaar die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. Het centrum heeft een Vlaamse en een Waalse afdeling. Plaatsing is enkel mogelijk bij het plegen van een ernstig feit en indien er geen plaats is in de gemeenschapsinstellingen. Een verblijf kan maximaal twee maanden en vijf dagen duren. Daarna (of eerder) beslist de jeugdrechter waar de jongen naartoe moet3.

II.

Definiëring rechtspositie en rechtspositionele vragen

A.

Wat is rechtspositie?

Bij het maken van dit werk vroeg ik me eerst en vooral af of er zoiets bestaat als een universele definitie van rechtspositie? Na wat opzoekwerk kwam ik tot de volgende definitie: “Rechtspositie is het geheel van iemands rechten en plichten in (een deel van) het maatschappelijk verkeer.” Of deze: “Situatie waarin iemand zich met betrekking tot zijn rechten en plichten bevindt.” Rechtspositie is een woord dat eigenlijk vaak terugkomt. Men heeft het over de rechtspositie van vrouwen, vreemdelingen, werknemers, patiënten,… Recht hebben op iets. Daar gaat het over. Een recht is iets dat je zo nodig kan afdwingen. Een recht is iets dat men je maar kan afnemen op basis van gegronde en gemotiveerde redenen. Een recht is iets dat je hebt, een gunst is iets dat je kan krijgen4.

1. Definiëring interne rechtspositie Ik zal het in mijn masterproef hebben over de interne rechtspositie van gedetineerden en minderjarigen.

2

POS- jongeren: jongeren in een problematische opvoedingssituatie; MOF- jongeren: jongeren die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. 3 Info van de website: www.jongerenwelzijn.be en M. BOUVERNE-DE BIE en R. ROOSE, Jeugdbescherming en jeugdbijstand, Gent, Academia Press, 2007, 131 4 T. DAEMS, P. PLETINCX, L. ROBERT, V. SCHEIRS, A. VAN DE WIEL en K. VERPOEST, Achter tralies in België, Gent, Academia Press, 2009, 197.

14

De interne rechtspositie van gedetineerden heeft betrekking op de rechten en plichten van de gedetineerde als inwoner van een strafinrichting, m.a.w. op zijn leven tussen de muren. De relatie van de gedetineerde tot de penitentiaire overheid staat centraal5. De interne rechtspositie van geplaatste minderjarigen wordt gevormd door het geheel van regels dat het dagelijkse leven in de inrichtingen beheerst6. Beide definities sluiten wel wat bij elkaar aan, maar zijn zeer ruim en vaag. Om te komen tot de verschillende aspecten van de interne rechtspositie is het noodzakelijk om een kijk te nemen in de verschillende internationale en nationale regelgeving.

B.

De meest relevante wetgeving i.v.m. met de interne

rechtspositie voor gedetineerden 1. Op nationaal niveau 

Formele wetten o

Het Wetboek van Strafvordering van 17 november 1808, Nederlandse tekst vastgesteld bij artikel 2 van de wet van 10 juli 1967, B.S. 6 september 1967. De relevante bepalingen zijn de artikelen 603 tot 614 betreffende de gevangenissen en

huizen

van

arrest

(instelling,

inspectie,

register,

willekeurige

vrijheidsbeneming, tucht gedetineerden).

o

Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, B.S., 1 februari 2005. Dit is een zeer belangrijke wet voor dit onderwerp en ze wordt dan ook later nog uitgebreid besproken.



Koninklijk en Ministerieel besluit o

Koninklijk Besluit van 21 mei 1965 houdende Algemeen Reglement van de strafinrichtingen, B.S. 25 mei 1965, meermaals gewijzigd

5

Y.,VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 61.; C. VAN DEN WIJNGAERT, Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, Antwerpen- Apeldoorn, 2006, 464 6 DE JONGE, G., en VAN DER LINDEN, A., Jeugd en strafrecht: een leer- en praktijkboek over het (internationale) jeugdstrafrecht en jeugdstrafprocesrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 260.

15

o

Ministerieel besluit van 12 juli 1971 houdende Algemene Instructie voor de strafinrichtingen, gewijzigd bij Ministerieel besluit van 10 februari 1999, B.S. 27 februari 1999



Ministeriële omzendbrieven

o

Er zijn daarnaast nog talrijke omzendbrieven die de rechtspositie van gedetineerden regelen. Heel wat van die omzendbrieven bepalen de rechten en plichten van gedetineerden. Dit valt te betreuren aangezien omzendbrieven toch niet met eigenlijke rechtsregels gelijkgesteld kunnen worden. Deze vormen voorschriften van de centrale overheid gericht aan hiërarchisch ondergeschikte ambtenaren met als doel ophelderingen te leveren bij de interpretatie of toepassing van bestaande wetten en verordeningen. Ze hebben geen kracht van wet, maar verkrijgen wel een juridische waarde die gebaseerd is op de gehoorzaamheidsplicht van de ambtenaren. Miskenning kan immers aanleiding geven tot tuchtsancties7. Vele van deze omzendbrieven hebben een verordenend karakter en zijn dan ook vatbaar voor een annulatieberoep bij de Raad van State8. Het dient bovendien te worden vermeld dat heel wat van deze omzendbrieven onoverzichtelijk, voorbijgestreefd en bijna niet toegankelijk zijn wegens de niet- publicatie9.



De huishoudelijke reglementen

o

Elke gevangenis beschikt over een huishoudelijk reglement waarin concrete regels zijn opgenomen. De inhoud daarvan verschilt van gevangenis tot gevangenis. Terwijl ik in mijn masterproef de algemene nationale regelgeving zal bespreken (het Algemeen Reglement, de Algemene Instructie en de Basiswet), moet dus steeds voor ogen worden gehouden dat er binnen elke gevangenis een eigen huishoudelijk reglement is waarin deze regelgeving wordt geconcretiseerd. Er kan dus wel wat verschil optreden per gevangenis, maar het huishoudelijk reglement moet steeds de nationale regelgeving respecteren.

7

P. DE VROEDE en J. GORUS, Inleiding tot het recht, Antwerpen, Kluwer, 2007, 273. Zie bv. R.v.St. 13 juli 2000, Arr. R.v.St. 2000, nr. 88.977. 9 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 6. 8

16

2. Op internationaal niveau 

Internationale verdragen

o

Het Europees Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM), goedgekeurd door de wet van 13 mei 1955, B.S. 19 augustus 1955, err. B.S. 19 juni 1961. Dit verdrag heeft directe werking en kan dus rechtsreeks voor de nationale gerechten worden ingeroepen. Vooral artikel 3 (verbod van foltering of onmenselijke behandeling of bestraffing), artikel 4 ( verbod van slavernij of dienstarbeid), artikel 5 (recht op persoonlijke vrijheid en veiligheid), artikel 8 (recht op privé- leven), artikel 9 (recht op geloofsvrijheid), artikel 10 (recht op informatie, onderwijs en vrije meningsuiting), artikel 12 (recht op huwelijk en gezin) zijn van belang.

o

Het internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten (BUPO- Verdrag), goedgekeurd door de wet van 15 mei 1981, B.S. 6 juli, 1983. Relevant zijn de artikelen 7 (verbod van foltering of onmenselijke behandeling of bestraffing), 8 (verbod van slavernij), 9 (recht op vrijheid en onschendbaarheid van de persoon) en 10 (menselijke behandeling van gedetineerden!).

o

Het Europees Verdrag van 26 november 1987 ter voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing, goedgekeurd door de wet van 7 juni 1991, B.S. 29 januari 1992. In dit verdrag worden de werking en de bevoegdheden van het Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing geregeld.

17



Niet- bindende resoluties (gedetineerden kunnen er zich niet rechtstreeks op beroepen) o

Standaard Minimum Regels voor de Behandeling van Gedetineerden (SMR), opgemaakt in het kader van de Verenigde Naties10. Op 31 juli 1957 werd door de Economische en Sociale Raad van de Verenigde Naties dit document aangenomen met betrekking tot de behandeling van gevangenen. Dit (omvangrijke) document bevat een uitgebreide catalogus van regels die aangeven hoe gevangenen moeten worden behandeld. In het allereerste artikel wordt al benadrukt dat de regels niet zijn bestemd om in detail een model voor gevangenisinstellingen te beschrijven, maar alleen om aan te geven wat algemeen wordt aanvaard als goede beginselen en praktijk ("good principles and practice") voor wat betreft de behandeling van gevangenen en het management van gevangenisinstellingen. In het tweede artikel wordt hier nog uitdrukkelijk aan toegevoegd dat het evident is dat niet alle regels in alle tijden en op alle plaatsen kunnen worden toegepast. Ze worden als geheel wel geacht de minimumvoorwaarden die als gepast worden beschouwd door de Verenigde Naties weer te geven.

o

Basisbeginselen voor de Behandeling van Gevangenen (1990) , opgemaakt in het kader van de VN11. Op 14 december 1990 nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties deze verklaring omtrent de behandeling van gevangenen aan. Ze moet in samenhang worden gezien met de zonet vernoemde Standaard Minimum Regels voor de Behandeling van Gevangenen. Anders dan de Standaard Minimum Regels bevat dit document geen uitgewerkte bepalingen of regels, maar is het beperkt tot de ’kernbeginselen’ met betrekking tot de behandeling van gevangenen.

o

De Europese Gevangenisregels van de Raad van Europa (EPR) (197312, gewijzigd in 198713en een laatste keer in 200614).

10

Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Resolution 663 C (XXIV) adopted by ECOSOC on 31 juli 1957. United Nations Basic Principles for the Treatment of Prisoners, adopted by General Assembly resolution 45/111, 14 december 1990. 12 Council of Europe, Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Resolution (73)5, adopted by the Committee of Ministers on 19 january 1973. 13 Council of Europe, Committee of Ministers, European Prison Rules, Recommendation No. R(87)3, adopted in 1987. 11

18

Deze regels stellen bepaalde eisen aan de rechtsbescherming van gedetineerden. Uit deze minimumregels komt duidelijk de bekommernis naar voor om een meer positieve inhoud te geven aan de gevangenisstraf: gestreefd moet worden naar sociale re-integratie van de delinquent, mits daarbij rekening wordt gehouden met

elementaire

beginselen

als

rechtvaardigheid,

onpartijdigheid

en

menselijkheid. Op 11 januari 2006 heeft het comité van Ministers van de Raad van Europa een nieuwe versie van de gevangenisregels aangenomen. Een belangrijk verschil hierbij is dat de nieuwste versie meer is geconcipieerd vanuit het bewustzijn dat gedetineerden rechtssubjecten zijn. Dit heeft geleid tot een krachtiger petitie- en klachtrecht en een versterking van de rechtspositie waar hij of zij wil opkomen tegen disciplinaire sancties15. Wanneer ik in deze masterproef verwijs naar de Europese Gevangenisregels dan bedoel ik daarmee de laatste versie van 2006.

Dergelijke resoluties hebben niet de rechtskracht van verdragen. Zij behoren tot het zogenaamde ‘Soft Law’. Het zijn slechts aanbevelingen waarnaar de politiek, het beleid, de wetgeving en rechtspraak in de lidstaten zich al of niet kunnen richten. Ondanks het feit dat de rechten in deze resoluties niet afdwingbaar zijn, hebben deze resoluties toch een sterke morele binding en kunnen zij een rol spelen in de rechtspleging.

C.

De meest relevante wetgeving i.v.m. de interne rechtspositie

voor geplaatste minderjarigen 1. Op nationaal niveau 

Formele wetten

o

Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, B.S. 15 april 1965; err B.S. 19 mei 1965

o

Wet van 1 maart 2002 betreffende de voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 1 maart 2002

14

Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation Rec (2006)2 on the European Prison Rules, adopted by the Committee of Ministers on 11 january 2006. 15 G. DE JONGE, “De Europese gevangenisregels herzien: Nu nog een verdrag om ze rechtskracht te geven”, Fatik 2006, 18.

19

o

Wet van 15 mei 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming, het Wetboek van Strafvordering, het Strafwetboek, het Burgerlijk Wetboek, de Nieuwe Gemeentewet en de wet van 24 april 2003 tot hervorming van de adoptie, B.S., 2 juni 2006

o

Wet van 13 juni 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 19 juli 2006



Decreten

o

Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp (DIJ), B.S. 4 oktober 2004

o

Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp (DRP), B.S., 4 oktober 2004



Ministerieel besluit

o

Ministerieel besluit van 6 maart 2007 tot goedkeuring van het huishoudelijk reglement van het centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S. 27 maart 2007



Huishoudelijk reglement

o

Op basis van het decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp hebben de gemeenschapsinstellingen een huishoudelijk reglement opgemaakt waarin de rechten en plichten van geplaatste minderjarigen verder worden gespecificeerd. Dit reglement vormt een belangrijke bron van informatie, maar is geen bindende juridische tekst.

20

2. Op internationaal niveau 

Verdragen

o

Het Europees Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, goedgekeurd door de wet van 13 mei 1955, B.S. 19 augustus 1955, err. B.S. 19 juni 1961. Op grond van art. 25 EVRM kan eenieder, ongeacht zijn leeftijd en zonder verplichting zich door een advocaat te laten bijstaan, een klacht indienen in Straatsburg. Minderjarigen worden wel degelijk als volwaardige klagers beschouwd en kunnen net als ieder ander persoon een beroep doen op schending van alle verdragsrechten16.

o

VN Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989 (IVRK), goedgekeurd bij decreet van de Vlaamse Raad van 15 mei 1991, B.S. 13 juli 1991; bij decreet van de Waalse Raad van 25 juni 1991, B.S. 9 augustus 1991; bij decreet van de Duitstalige Gemeenschap van 3 juli 1991, B.S. 5 september 1991; bij wet van 25 november 1991, B.S. 17 januari 1992 en bij decreet van het Vlaamse Parlement van 7 februari 2003, B.S. 24 februari 2003. In het kader van de jeugdbescherming en het jeugdstrafrecht staan de artikelen 37 en 40 centraal. Art. 37 handelt over de maatregelen die in het kader van jeugdbescherming en jeugdstrafrecht aan kinderen kunnen worden opgelegd. De bepalingen vervat in art. 40 gaan over de rechtspositie van kinderen.



Soft law: Resoluties van de Verenigde Naties en de Europese Raad

o

United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice (SMRA), adopted by General Assembly resolution 40/33 of 29 november 1985, ook wel de Bejing Rules genoemd. Deze resolutie stelt de invoering voor van een afzonderlijk jeugdbeschermingsrecht/ jeugdstrafrecht dat verschilt van het volwassen strafrecht. De bepalingen zijn ook van toepassing op de jeugdbijstand.

16

E. VERHELLEN, Internationale regelgeving m.b.t. kinderrechten, Gent, Universiteit Gent, 1997, 68.

21

o

United Nations Rules for the protection of Juveniles Deprived of their liberty (JDL), adopted by General Assembly resolution 45/113 of 14 december 1990, ook wel UN rules for the protection of Juveniles genoemd. Het gaat om een aantal zeer gedetailleerde regels die van toepassing zijn bij de vrijheidsbeneming van minderjarigen. Deze zijn dan ook het meest relevant voor deze studie.

o

Recommendation Rec (2008)11 on the European Rules for juvenile offenders subject to sanctions or measures (ERJ), adopted on 5 November 2008. Deze aanbeveling vormt het equivalent van de Europese Gevangenisregels, maar dan voor jeugdige criminelen.

Hoewel het gaat om soft-law, zonder bindende kracht, mag het belang van deze resoluties niet worden onderschat. Samen vormen deze regels en richtlijnen minimumnormen waarover de internationale gemeenschap een consensus heeft bereikt en die wereldwijd in de jeugdbescherming en het jeugdstrafrecht moeten worden gerespecteerd. Door hun samenhang met het IVRK op inhoudelijk vlak kunnen ze voor de nationale rechtbanken tevens een rol spelen bij de interpretatie van het direct werkend IVRK.

D.

Rechtspositionele vragen

Na bestudering van deze verschillende regelgeving kom ik tot de volgende rechtspositionele vragen die het voorwerp zullen uitmaken van mijn studie: -

Samenlevingsvoorwaarden

De samenlevingsvoorwaarden vormen de kern van de interne rechtspositie. Ze bepalen in welke mate gedetineerden of minderjarigen onderling en met anderen in contact kunnen treden. Samenlevingsvoorwaarden maken het regime uit in de betekenis van de geldende vorm van samenleven in een bepaalde inrichting17. -

Materiële levensvoorwaarden

Deze handelen zowel over de levensvoorwaarden binnen de gevangeniscel of de kamer, de kledij, de hygiëne, het hebben van persoonlijke voorwerpen en geld, de wandeling en andere activiteiten,…

17

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 63.

22

-

Controlemogelijkheden

Onderzoek van het lichaam en kleding en inspectie van de cel/ kamer. -

Externe contacten

De mogelijkheid om de gevangenis/ instelling te verlaten, briefwisseling, het bezoek, het telefonisch verkeer,… -

Het recht op informatie

-

Het recht op rechtshulp

-

De vrijheid van meningsuiting

-

De vrijheid van vereniging en vergadering

-

Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing

-

Recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid

-

Het recht op gezondheidszorg

-

Orde, veiligheid en tucht

-

Het individueel detentieplan en het dossier

-

Het klachtrecht

III. Weergave van de evolutie in het denken rond gedetineerden en jongeren Het is niet altijd dezelfde context en regelgeving geweest. In dit hoofdstuk zal ik dan ook een weergave geven van de evolutie in het denken rond gedetineerden en jongeren, dit zowel op Europees en internationaal vlak als in België. Je zal zien dat er verschillende golven geweest zijn en een kijk hierop is onontbeerlijk om inzicht te krijgen in de huidige situatie en regelgeving . 23

A.

Schets van de evolutie in het denken rond gedetineerden 1. Evolutie

in

de

Europese

detentierechtspraak:

mensenrechten

en

gedetineerden a)

De theorie van de inherente beperkingen (1960-1970)

Steeds heeft de Commissie erkend dat ook gedetineerden zich op het EVRM konden beroepen. Op de vraag of de verdragsrechten voor gedetineerden dezelfde draagwijdte hebben en niet aan bijzondere beperkingen onderworpen zijn, was het antwoord van de Commissie echter niets steeds even duidelijk en consequent. Deze vraag kwam vooral aan bod in klachten over de briefwisseling en de verregaande controle hierop. In een aantal uitspraken in 1960 oordeelde de Commissie dat het briefgeheim niet door de Conventie werd beschermd18. Voor andere beslissingen uit die periode deed de Commissie zonder meer een beroep op de in het tweede lid voorziene beperkingclausule als rechtvaardigingsgrond voor beperkingen op de briefwisseling van gedetineerden. Dergelijke beperkingen waren naar de mening van de Commissie in de detentiecontext gebruikelijk en onvermijdelijk en dus toegelaten uitzonderingen. De controle van de Commissie ging dan ook niet verder dan na te gaan of de nationale overheden niet willekeurig hadden gehandeld en in casu geen misbruik hadden gemaakt van hun beperkingbevoegdheden19. Dergelijke uitspraken werden echter zonder duidelijke reden in het midden van de jaren zestig steeds geringer en er vond een omschakeling plaats naar een andere motiveringstechniek, namelijk de theorie van de inherente beperkingen. Op basis van deze theorie worden aan gedetineerden opgelegde beperkingen beschouwd als een noodzakelijk gevolg van het gedetineerd zijn, ze zijn onlosmakelijk verbonden met de detentie, zijn inherent aan het concept zelf en hoeven dus niet ondergebracht te worden onder een van de in het Verdrag voorziene uitzonderingen. Het was voldoende dat de vrijheidsberoving zelf conform artikel 5 was, opdat beperkingen op andere grondrechten gerechtvaardigd werden geacht20.

18

ECRM, X. t België, 8 maart 1962. ECRM, X. t BRD, 2 juni 1960 en ECRM, X. t BRD, 12 december 1963. 20 G. SMAERS, Gedetineerden en mensenrechten : de toepassing van het EVRM in penitentiaire detentiesituaties door de Europese jurisdicties en haar gevolgen voor de rechtspositie van veroordeelde gedetineerden in België, Antwerpen, Maklu, 1994, 22. 19

24

Dergelijk systeem bleef niet vrij van kritiek in de rechtsleer21 en het is dan ook geen verrassing dat de theorie van de inherente beperkingen uiteindelijk maar voor een relatief korte periode van 4 jaar werd toegepast.

b)

Het einde van de leer van de inherente beperkingen met het landlopersarrest

en het arrest Golder (1)

Het landlopersarrest (1971)

In deze zaak oordeelde het Hof dat de controle op de correspondentie van geïnterneerde landlopers mogelijk was op grond van het tweede lid van art. 8 en verwierp het zodanig de leer van de inherente beperkingen. Het Hof ging na, nadat was vastgesteld dat er wel degelijk sprake was van een inmenging in het recht op eerbiediging van de briefwisseling, of deze inmenging te rechtvaardigen was. Er werd vastgesteld dat deze bij wet voorzien was, noodzakelijk was voor de bescherming van de openbare orde, de gezondheid of de goede zeden en voor de rechten en vrijheden van anderen. De Belgische overheden waren naar de mening van het Hof hun appreciatiemarge niet te buiten gegaan en er was dus voldaan aan de door het EVRM gestelde eisen. Wat echter te betreuren viel was het feit dat aan de Belgische overheden een zeer ruime beleidsvrijheid werd toebedeeld en deze slechts marginaal werd getoetst door het Hof22. Dit had tot gevolg dat de rechtspraak van het Hof eigenlijk niet sterk verschilde met deze van de Commissie. Ondanks het feit dat het Hof geen beroep meer deed op de theorie van de inherente beperkingen was er dus geen sprake van een ingrijpende ommekeer in de detentierechtspraak. Het betekende wel het definitieve einde van de routinematige verwijzing naar deze theorie waarmee heel wat klachten van gedetineerden werden afgewezen23. (2)

Het arrest Golder (1975)

In het arrest Golder vs UK verwierp het Europees Hof de theorie van de inherente beperkingen t.a.v. verdragsrechten met een expliciete beperkingclausule. Het Hof stelde: “In addition and more particularly, that submission (namelijk de door de regering ingeroepen leer van de inherente

21

F.G. JACOBS, The European Convention on Human Rights , Oxford, Clarendon Press, 1975, 199-200; P. VAN DIJK en G. J.H. VAN HOOF, Theory and practice of the European Convention on Human Rights, Deventer, Kluwer, 1984, 422-423. 22 EHRM, De Wilde, Ooms en Versyp t. België, 18 juni 1971, § 93. 23 G.SMAERS, Gedetineerden en mensenrechten : de toepassing van het EVRM in penitentiaire detentiesituaties door de Europese jurisdicties en haar gevolgen voor de rechtspositie van veroordeelde gedetineerden in België, Antwerpen, Maklu, 1994, 32-34.

25

beperkingen) conlficts with the explicit text of article 8. The restrictive formulation used at paragraph 2 leaves no room for the concept of implied limitations24.”

Pas vanaf toen werden beperkingen opgelegd aan gedetineerden werkelijk getoetst aan de voorwaarden

opgenomen

in

de

beperkingclausule,

namelijk

legaliteit,

legitimiteit

en

proportionaliteit. Het concept van de impliciete beperkingen werd echter niet volledig verworpen. Rechten die geen expliciete beperkingclausule bevatten konden wel nog impliciet worden beperkt zonder aan de essentie van het recht zelf te raken. Welke beperkingen geoorloofd bleven was echter onduidelijk. Op deze manier sloot het Hof voor een beperkt aantal rechten dus toch nog aan bij de leer van de inherente beperkingen hetgeen opnieuw aanleiding gaf tot kritiek in de rechtsleer25.

c)

Recente ontwikkelingen in de rechtspraak van het Europees Hof t.a.v.

gedetineerden De belangrijkste rechten uit het EVRM die betrekking hebben op detentiesituaties zijn art 3 en 8 EVRM. 

Art. 3 EVRM: Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen.

Wat art. 3 betreft, werd de toepassingsdrempel aanvankelijk zeer hoog gelegd. Het begrip onmenselijke behandeling werd zeer restrictief geïnterpreteerd en enkel opzettelijk en gewelddadig overheidsoptreden dat buiten elke redelijke twijfel kon worden bewezen kwam in aanmerking26. In de loop van de tijd is men dit principe dan wat gaan milderen en in 1992 werd de omkering van de bewijslast voor het eerst toegepast in de zaak Tomasi t. Frankrijk27. Sinds het arrest Assenov t. Bulgarije28 werd het ook mogelijk om een land te veroordelen wegens een procedurele schending van art 3 EVRM als er onvoldoende bewijs beschikbaar was. Het artikel 3 EVRM vereist immers, naast het verbod op mishandeling, dat de overheid een grondig onderzoek instelt wanneer een klacht geloofwaardig is.

24

EHRM, Golder t. UK, 21 februari 1975, §44. P. VAN DIJK en G. J.H. VAN HOOF, Theory and practice of the European Convention on Human Rights, Deventer, Kluwer, 1984, 432. 26 E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 5. 27 EHRM, Tomasi t. Frankrijk, 27 augustus 1992. 28 EHRM, Assenov t. Bulgaria, 28 oktober 1998. 25

26

Het toepassingsgebied van art. 3 in detentiesituaties werd met de zaak Selmouni t. Frankrijk in 1999 aanmerkelijk uitgebreid. Frankrijk werd als eerste EU-Staat veroordeeld wegens foltering (de zwaarste vorm van mishandeling) gezien het gewelddadig optreden van de Franse politie. Het Hof oordeelde dat “certain acts which were classified in the past as ‘inhuman and degrading treatment’ as opposed to ‘torture’ could be classified differently in future. The increasingly high standard being required in the area of the protection of human rights and fundamental liberties correspondingly and inevitably requires greater firmness in assessing breaches of the fundamental values of democratic societies”29. 2001 was een zeer belangrijk jaar in de rechtspraak van het Hof. In de zaak Dougoz t. Griekenland30 bepaalde het dat ook detentieomstandigheden op zich een schending konden opleveren ondanks de afwezigheid van opzet. In deze zaak werden rapporten van het CPT ook voor het eerst als bewijsmateriaal aanvaard door het Hof. In hetzelfde jaar werden ook de eerste klachten omtrent medische verzorging erkend. Engeland werd door het Hof tweemaal veroordeeld. Een eerste maal omwille van het gebrek aan maatregelen die werden genomen om de zelfmoord van een geesteszieke gedetineerde te verhinderen (Keenan t. Verenigd Koninkrijk31). Een tweede maal omdat men een invalide gedetineerde niet behoorlijk had opgevangen ( Price t. Verenigd Koninkrijk32). In 2003 werd het Verenigd Koninkrijk nogmaals aansprakelijk gesteld wegens het gebrek aan medische verzorging van een drugsverslaafde gedetineerde (Mc Glinchey t. Verenigd Koninkrijk33). Tenslotte werden in 2001 ook de eerste oordelen geveld omtrent fouillering binnen de gevangenis. In de zaak Iwanczuk t. Polen34 werd besloten dat art. 3 EVRM geschonden was gezien de fouillering automatisch werd toegepast zonder enige bijzondere veiligheidsreden. 2 jaar later bepaalde het Hof opnieuw in de zaken Lorse t. Nederland en Van der Ven t. Nederland 35 dat de combinatie van strenge veiligheidsmaatregelen en een routinematig lichaamsonderzoek dat niet kon gerechtvaardigd worden door veiligheidsmotieven een onmenselijke en vernederende behandeling uitmaakte. Men kan dus wel stellen dat art. 3 EVRM de laatste jaren aan een opvallende opmars bezig is en effectief aan het evolueren is tot een positieve waarborg en een reële bescherming biedt tegen mensonwaardige behandelingen binnen de gevangenismuren. 29

EHRM, Selmouni t. Frankrijk, 28 juli 1999, § 101. EHRM, Dougoz t. Griekenland, 6 maart 2001. 31 EHRM, Keenan t. Verenigd Koninkrijk, 3 april 2001, §110-112. 32 EHRM, Price t Verenigd Koninkrijk, 10 juli 2001, §27-30. 33 EHRM, McGlinchey en andere t. Verenigd Koninkrijk, 29 april 2003, § 57-58. 34 EHRM, Iwanczuk t. Polen, 15 november 2001, onuitg. 35 EHRM, Lorsé en andere t. Nederland, 4 februari 2003, § 62-73; EHRM, Van der Ven t. Nederland, 4 februari 2003, § 50-63. 30

27



Art. 8 EVRM: Recht op eerbiediging van privé- , familie- en gezinsleven

Ook wat art. 8 EVRM betreft kunnen we spreken van een evolutieve interpretatie. Aanvankelijk hadden klachten gebaseerd op art. 8 EVRM enkel betrekking op de correspondentie. De laatste jaren is het toepassingsgebied sterk uitgebreid. Ook het recht op eerbiediging van het gezins- en familieleven wordt erkend. Zo oordeelde het Hof in Ploski t. Polen (2002) dat de gedetineerde gezien de omstandigheden in deze zaak het recht had om afscheid te nemen van zijn ouders en de begrafenis bij te wonen36. Het Hof beklemtoonde wel dat dit geen onvoorwaardelijk recht was. Een weigering blijft dus mogelijk, maar ter verantwoording daarvan is vereist dat de overheid dwingende argumenten kan aanhalen en kan aantonen dat er geen alternatief mogelijk is37. Daarnaast wordt ook expliciet het recht op privacy binnen de gevangenismuren erkend. Het plaatsen van afluisterapparatuur en camera’s in de cel moet ook voldoen aan de voorwaarden in het tweede lid wat inhoudt dat het moet voorzien zijn bij wet en de beslissing proportioneel en noodzakelijk moet zijn38. In Wisse t. Frankrijk (2005)39 was het Hof van mening dat het opnemen en het gebruik van de gesprekken in de spreekkamer gevoerd tussen gedetineerden en hun naaste verwanten een inmenging in hun privé- leven uitmaakte en enkel mogelijk was onder de voorwaarden in het tweede lid van art. 8 EVRM. Gezien het ontbreken van een wet, die de mogelijkheid van dergelijke inmenging, alsook de omvang en de uitoefeningmodaliteiten duidelijk omschreef, besloot het Hof dat dergelijke praktijken in strijd waren met artikel 8 EVRM. Ook verplichte medische ingrepen worden sinds juli 2003 door het Hof beschouwd als een inmenging in het privéleven. Toen oordeelde het Hof dat een verplicht gynaecologisch onderzoek, ook al gebeurde dit om een beschuldiging van seksueel geweld te weerleggen, in strijd was met art. 8 als niet voldaan was aan de voorwaarden uit het tweede lid40. Ik heb mij beperkt tot een bespreking van de artikelen 3 en 8 EVRM, maar ik wens toch even te vermelden dat ook klachten van gedetineerden gebaseerd op de schending van andere artikelen de laatste jaren succesvol voor het Hof zijn gebracht. Zo werd Oekraïne in 2003 veroordeeld wegens

36

EHRM, Ploski t. Polen, 12 november 2002,onuitg. Zie hiervoor E. MYJER, “De preventief gedetineerde wiens ouders stierven”, NJCM 2003, nr 4, 492-499. 37 E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 201. 38 EHRM, Van der Graaf t. Nederland, 1 juni 2004, NCJM 2004, nr 6, 838-844: Een opsluiting onder permanent cameratoezicht werd verdragsconform bevonden omdat er een legitiem doel bestond, een wettelijke regeling voorhanden was en er een dringende maatschappelijke noodzaak bestond. 39 EHRM, Wisse t. Frankrijk, 20 december 2005, RAGB 2006, 917. 40 EHRM, Y.F. t. Turkije, 22 juli 2003, onuitg.

28

schending van het recht op godsdienstvrijheid voor gedetineerden (art. 9 EVRM)41. Bulgarije op haar beurt wegens schending van art. 10 EVRM ( het recht op vrije meningsuiting)42. En in 2004 werd het Verenigd Koninkrijk bekritiseerd op het feit dat het stemrecht (art. 3 protocol 1) niet gewaarborgd werd gedurende detentie43.

d)

Conclusie

De rechtspraak van het EHRM is geëvolueerd naar een rechtspraak waarbij geen onderscheid meer wordt gemaakt tussen gedetineerden en vrije burgers. Dezelfde maatstaven worden ten aanzien van beiden gebruikt en er is sprake van een echte rechtsbescherming voor gedetineerden. Dit heeft onvermijdelijk een grote invloed op onze wetgeving uitgeoefend en men kan dan ook stellen dat de Basiswet van 2005 voor een groot deel te danken is aan het groeiend belang dat men op Europees vlak is gaan hechten aan de bescherming van de rechten van gedetineerden.

2. Evolutie in het denken rond gedetineerden in België a)

De situatie in België vanaf WO II: resocialisatie als primair doel en het

Algemeen Reglement van 1965 Na WO II werd heel wat hoop gevestigd op de resocialiserende effecten van de gevangenisstraf. Resocialisatie werd gezien als primair doel en als ultieme rechtvaardiging voor het opleggen van gevangenisstraffen. Delinquentie werd als een ziekte gezien, die mits behandeling wel degelijk te genezen was. De vrijheidsbeneming als straf, uit te voeren in de gevangenissen, werd niet enkel beschouwd als het enkele verlies van het recht om vrij te komen en te gaan. Vanaf het begin werd er een correctionele, verbeterende functie aan toegekend44. De invoering van een nieuw gevangenisreglement in 1965 gaf uiting aan deze resocialisatieideologie: Individuele observatie, bijstand, heropvoeding, sociale reclassering en wederaanpassing vormden de kern van het regime45. Het Algemeen Reglement van 21 mei 1965 werd naar voor geschoven als het wetboek van onze gevangenissen, maar nam nog steeds, zoals alle andere penitentiaire reglementering van voordien, de vorm aan van een Koninklijk Besluit. 41

EHRM, Poltoratskiy t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg. en EHRM, Kuznetsov t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg. EHRM, Yankov t. Bulgarije, 11 december 2003, onuitg. 43 EHRM, Hirst t Verenigd Koninkrijk, 30 maart 2004, onuitg. 44 L. DUPONT, Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1998, 120. 45 L. DUPONT, T. PETERS en G. SMAERS, Rechtsbescherming van gedetineerden (onderzoeksrapport in opdracht van de Federale diensten voor wetenschappelijke, technische en culturele aangelegenheden), Leuven; KU Leuven, 1996, 3. 42

29

Bovendien bleef het beperkt tot de voornaamste bepalingen inzake penitentiaire behandeling en de organisatie van strafinrichtingen. De meer technische kwesties, zoals personeelsaangelegenheden, werden geregeld in de bij MB uitgevaardigde Algemene Instructie van 1971. Reden hiervoor was dat er op die manier meer soepelheid mogelijk was in de materies geregeld in het Algemeen Reglement, hetgeen noodzakelijk was gezien de snelle technische en sociale evolutie46. Dit leek ook de reden voor de vage formulering van het detentieregime die gehanteerd werd in het Algemeen Reglement van 1965 in tegenstelling tot de strikte omschrijving hiervan in het Reglement van 190547. Bij samenvoeging van het Algemeen Reglement van 1965 en de Algemene Instructie van 1971 verschilden deze niet echt veel in omvang met het Algemeen Reglement van 1905. Wel werden enkele materies vanaf 1965 geregeld bij bijzondere onderrichtingen of door de minister48. Opnieuw bleef de formeel- wettelijke basis voor het penitentiair regime dus zeer beperkt49. Hoewel via administratieve wijzigingen snel kon worden opgetreden om tegemoet te komen aan de sociale en economische ontwikkelingen50 had het gebrek aan een expliciete wettelijke basis zeer nadelige gevolgen op het vlak van de materiële en personele uitrusting van de strafinrichtingen. De aan de penitentiaire sector toevertrouwde hulpmiddelen waren immers niet samen met de uitbreiding van de sector in aantal toegenomen. En een oplossing hiervoor kon zeer moeilijk worden bekomen via administratieve weg51.

b)

Vanaf de jaren 70: kritiek op het resocialisatie-ideaal

Vanaf de jaren 70 is men zich echter vragen beginnen te stellen over de legitimiteit van het penitentiair systeem en werd de realiseerbaarheid van het resocialisatie-ideaal ernstig in twijfel getrokken. Uit wetenschappelijk onderzoek (vooral vanuit de VS) bleek immers dat er geen enkel bewijs was dat de detentie bijdroeg tot een vermindering van recidive of een fundamentele bijdrage leverde tot de beheersing van het criminaliteitsprobleem52. Deze twijfels en de intussen grotere internationale aandacht voor de mensenrechten leidde tot de oproep voor een reductionistisch 46

E. MAES, Van gevangenisstraf naar vrijheidsstraf, Leuven, universitaire pers, 2007, 87-88. Met dit Algemeen Reglement werden de bestaande gevangenisreglementen in 1905 opgeheven en vervangen door een overkoepelend reglement, een reglement zowel van toepassing op de centrale als secundaire gevangenissen. In dit Reglement werden de belangrijkste aspecten van het detentieregime geregeld en werd voorzien in specifieke regelingen voor een aantal bijzondere categorieën gedetineerden. 48 Onder andere: Reglementering inzake het dragen van een baard, een snor en haartooi (Art 132, lid 2 A.I.), het aan gedetineerden toe te kennen aandeel in de opbrengst van gevangenisarbeid ( Art 66 A.R. ) en de beperkingen inzake het gebruik van de kantine ( Art 72, lid 1 AR). 49 E. MAES, Van gevangenisstraf naar vrijheidsstraf, Leuven, universitaire pers, 2007, 89. 50 Zie hiervoor: J. DUPREEL, “Evolution législative et réglementaire du traitement pénitentiaire (1957-1967)”, Rev. Dr. Pen. 1968, 203. 51 Zie hiervoor: J. DUPREEL, “Theorie en praktijk in de behandeling der gedetineerden”, Bulletin van het Bestuur Strafinrichtingen 1961, 22. 52 R. MARTINSON, “What Works? Questions and answers about Prison Reform”, The public Interest 1974, 22-52. 47

30

opsluitingbeleid en tevens kreeg de rechtspositie van gedetineerden meer aandacht. Steeds meer groeide de idee dat de opsluiting op zich het strafelement uitmaakte en dat de vrijheidsberoving dan ook niet nog eens diende verzwaard te worden. Toch bleef het juridisch statuut van de gedetineerden nog een lange tijd onduidelijk. Als gevolg van de accentuering op de individualisering van de straf was de macht van de lokale gevangenisdirecteurs zeer groot geworden, wat leidde tot enorme ongelijkheden in de regimebedeling53. Daarnaast werd de kloof tussen strafuitvoerder en strafoplegger alsmaar dieper. Door een gebrek aan wetgevend initiatief (de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf en het penitentiair regime waren slechts zeer gering omschreven in de wetgeving) bleef de rechter immers vrijwel onwetend over de inhoud, draagwijdte en de duur van de straf die hij oplegde. Bovendien was de juridische onderbouw van de penitentiaire strafuitvoering helemaal niet conform aan de internationaal erkende fundamentele rechten van de mens54. In het midden van de jaren 1990 was er dan ook sprake van zowel een conceptueel als een juridisch vacuüm. Een conceptueel vacuüm gezien de resocialisatiedoelstellingen wel waren teruggeschroefd, maar er geen nieuwe benadering in de plaats was gekomen. Een eenduidige en gefundeerde visie op de concrete invulling van de straf was niet aanwezig. Een juridisch vacuüm aangezien door een groeiende kloof tussen straftoemeting en strafuitvoering men ook in een legaliteitscrisis terecht kwam. De administratie bekwam door het gebrek aan duidelijke wetgeving steeds meer bevoegdheden en werd quasi volledig vrij gelaten bij de uitstippeling van een eigen beleid55. Hoewel er een aantal voorstellen werden gedaan ter verbetering van de rechtspositie van gedetineerden kwam er snel een einde aan de discussie. Reden hiervoor was de groeiende bekommernis om de overbevolking in de gevangenis tegen te gaan. Meer fundamentele vragen (onder andere over de taak en doelstellingen van het gevangeniswezen en het wettelijk statuut van gedetineerden) werden hierdoor naar de achtergrond geschoven. Het duurde uiteindelijk tot in 1996 vooraleer het belang van een adequate rechtspositieregeling opnieuw op de agenda werd geplaatst en dit door de erkenning ervan in de Oriëntatienota van minister van Justitie DE CLERCK.

53

Zie hiervoor onder andere: T. PETERS, Ongelijke levensvoorwaarden in de Centrale gevangenis te Leuven (Werkdocument nr. 3 van het Centrum voor Interdisciplinaire Studie van de Strafrechtsbedeling), Leuven, Acco, 1976, 304 p. 54 Zie hiervoor het vorige hoofdstuk en G. SMAERS, Gedetineerden en Mensenrechten: de toepassing van het EVRM in penitentiaire detentiesituaties door de Europese jurisdicties en haar gevolgen voor de rechtspositie van veroordeelde gedetineerden in België, Antwerpen, Maklu, 1994, 348 p. 55 DUPONT, L., PETERS, T., en SMAERS, G., Rechtsbescherming van gedetineerden (onderzoeksrapport in opdracht van de Federale diensten voor wetenschappelijke, technische en culturele aangelegenheden), Leuven; KU Leuven, 1996, 195-208.

31

c)

De Basiswet van 12 februari 2005

Uit al het voorgaande blijkt duidelijk dat er nood was aan nieuwe en verregaandere wetgeving. Ook DUPONT zag deze noodzaak in: “Een wetgevende tussenkomst om aan de tenuitvoerlegging van de vrijheidstraffen een eigentijdse juridische grondslag te geven, teneinde de rechtspositieregeling van de gedetineerde veroordeelden in overeenstemming te brengen met de normen die daaraan gesteld worden krachtens de bepalingen van de internationale verdragen betreffende de fundamentele rechten van de mens en de constitutionele normen is in velerlei opzichten een onontkoombare juridische imperatief geworden56.” Deze noodzakelijke stap voorwaarts werd gerealiseerd met de Basiswet Gevangeniswezen van 12 februari 2005. Vanaf 1996 is er op formeel- wetgevend vlak een grote inhaalbeweging gerealiseerd. De toenmalige minister van Justitie Stefaan De Clerck gaf aan Lieven Dupont de opdracht om een ‘Voorontwerp van beginselenwet gevangeniswezen en vrijheidsbenemende sancties’ te ontwikkelen. In dit Voorontwerp dienden aan bod te komen: 1) De basisbeginselen voor de behandeling van gedetineerden, naar de geest van de European Prison Rules en de eisen gesteld door het EVRM, 2) het doel van de uitvoering van de gevangenisstraf, 3) de Basisbeginselen met betrekking tot de interne materiële rechtspositie van gedetineerden, 4) de wettelijke regeling van de externe rechtspositie van gedetineerden, waarin de rechterlijke macht een belangrijke rol diende toebedeeld te krijgen, 5) de invoering van een beklagrecht voor gedetineerden57. Deze opdracht werd aangevat op 1 oktober 1996 en beëindigd op 30 september 1997. De Commissie Dupont58 werd opgericht en kreeg de taak toebedeeld om het Voorontwerp uit te breiden tot nietveroordeelde gedetineerden en een uitvoerbaarheidstudie te houden omtrent de instelling van strafuitvoeringsrechtbanken. Het eindrapport van de Commissie werd overhandigd aan de minister van Justitie in juli 2000. Gedurende de werkzaamheden vond een regeringswissel plaats en er werden nieuwe klemtonen gelegd in de penitentiaire politiek. De problematiek van de externe rechtspositie en de instelling van strafuitvoeringsrechtbanken werd doorkruist door de hervormingen die werden ingevoerd na de zaak Dutroux en overgeheveld aan een nieuwe Commissie, de 56

L. DUPONT, Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1998, 119. Oriëntatienota “Strafbeleid en Gevangenisbeleid”, Ministerie van Justitie, juni 1996, 44-46. 58 KB 25 november 1997 houdende oprichting van een Commissie ‘Basiswet Gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden’, B.S. 9 januari 1998. 57

32

Commissie Holsters. Enkel over de interne rechtspositie diende dus een concreet Voorontwerp te worden opgesteld. Het rapport van de Commissie Dupont werd als wetsvoorstel ingediend op 17 juli 2001. Toch heeft het tot 2 december 2004 geduurd vooraleer een ietwat bijgeschaafde versie door het parlement werd goedgekeurd. Een aantal belangrijke principes uit het Voorstel van Basiswet hebben het echter niet gehaald en dit om voornamelijk budgettaire redenen59. De wet verscheen in het Belgisch Staatsblad van 1 februari 2005 en men kan stellen dat deze de rechten en plichten van de gedetineerde als inwoner van de gevangenis regelt en de basisbeginselen bepaalt voor de detentie en de organisatie van het gevangeniswezen. Ze is van toepassing op definitief veroordeelde gedetineerden en op verdachten in voorlopige hechtenis. De geïnterneerden vallen in principe niet onder het toepassingsgebied van de wet, maar art. 167 bepaalt dat de bepalingen van de wet, op enkele uitzonderingen na, toch van toepassing zijn op de geïnterneerden in afwachting dat hun rechtspositie bij wet wordt geregeld60. De Basiswet wordt gedragen door een rechtspositionele benadering van de gedetineerde, een benadering die hem respecteert in zijn hoedanigheid van rechtsburger, als volwaardig lid van de rechtsstaat. Kenmerkend is dat de gedetineerde niet langer beschouwd wordt als iemand die door het enkele feit van de vrijheidsbeneming inbreuken moet dulden m.b.t. tal van grondrechten zonder legitimatie vanwege de overheid conform de eisen die gesteld worden in internationale mensenrechtenverdragen. Een belangrijke krachtlijn bestaat in het versterken van het externe en onafhankelijk toezicht op de detentie zowel op lokaal niveau als op federaal niveau en het tot stand brengen van een doelmatig systeem van beklagrecht61. Omdat veel bepalingen verder dienen uitgewerkt te worden door uitvoeringsbesluiten heeft de wetgever de bepaling van de datum van de inwerkingtreding van de wet overgelaten aan de Koning. Tot nu toe zijn slechts enkele bepalingen in werking getreden zoals o.a. de basisbeginselen (titel II), de orde- en veiligheidsmaatregelen (titel VI) en de bepalingen over de bevoegdheid van de onderzoeksrechter. Ook het recht op geestelijke begeleiding is intussen beter geregeld. De andere artikelen zijn nog niet van kracht. De basisbeginselen van de wet en van het juridisch statuut liggen vast in titel II en meer bepaald in de artikelen 4 tot en met 13. Deze zijn:

59

Zoals het principe van een éénmanscel en de normalisering van het arbeidsloon van gedetineerden; L. KENNES, “Enfin un cadre légal pour les droits des détenus”, Journ.Jur. 2005, afl 39, 10 60 F. GOOSSENS, “Een wettelijk kader voor de interne rechtspositie van gedetineerden”, T.v.W. 2005, 133-136; F. VERBRUGGEN, Recente ontwikkelingen in het strafrecht: vormingsprogramma 2008, Brussel, Larcier, 2008, 201. 61 e S. CALLENS, H. NYS en L. DUPONT, Recht in beweging : 12 VRG- Alumnidag 2005, Antwerpen, Maklu, 2005, 141-142.

33

1) de gedetineerde is een burger wiens vrijheidsbeneming enkel kan leiden tot inperkingen of ontnemingen van de rechten die onlosmakelijk zijn verbonden met de vrijheidsbeneming; 2) men moet trachten de detentieschade te beperken door het leven in de gevangenis in de mate van het mogelijke te laten verlopen als normaal, door de gedetineerde bepaalde contacten met de buitenwereld te laten behouden en door het gevangenisverblijf te situeren in het perspectief van de maatschappelijke re-integratie; 3) de gedetineerde moet de kans krijgen zijn maatschappelijke re-integratie voor te bereiden en de berokken schade aan het slachtoffer te herstellen; 4) het regime van de verdachte gedetineerden moet aangepast zijn aan het vermoeden van onschuld. Ze belichamen een ideaal dat als opdracht aan het gevangeniswezen is weergegeven. De sterkte van de rechtskracht valt echter in veel opzichten te betwijfelen. Het resocialisatiebeginsel bijvoorbeeld heeft in de praktijk vaak slechts een symbolische betekenis en vormt de legitimatie voor verzachtingen in het regime. Toch ben ik de mening toegedaan dat het belangrijk is de essentie van de detentiebeginselen zo ruim en gedetailleerd mogelijk in wetgeving neer te leggen en dit voor de morele binding ervan. Zowel gedetineerden, personeelsleden als beleidsmakers moeten van de grote waarde ervan worden doordrongen en tot een zeker streefniveau worden gedreven.

d)

Conclusie

In 2005 is voor het eerst in de Belgische penitentiaire geschiedenis een omvangrijke formele wetgeving tot stand gekomen i.v.m. de interne rechtspositie van gedetineerden. Ze is het resultaat van de wil om komaf te maken met het heersende rechtsvacuüm omtrent het detentieregime en is tevens de reflectie van een toenemende bekommernis voor een grotere rechtsbescherming van gedetineerden. Met de nieuwe Basiswet is weliswaar een grote stap vooruit gezet, maar het werk is nog niet gedaan. Tal van uitvoeringsbesluiten moeten nog worden aangenomen opdat de Basiswet volledige uitwerking kan krijgen in de praktijk. Dit heeft tot gevolg dat in het huidige penitentiaire landschap de regelgeving op tal van vlakken nog steeds ontoereikend is. De bepalingen in het Strafwetboek en het Wetboek van Strafvordering zijn zeer summier en in de Grondwet staan geen specifieke bepalingen voor gedetineerden. De organisatie van het gevangeniswezen en het regime van de gedetineerden zijn vooralsnog 34

gedeeltelijk geregeld door twee Besluiten ( het Koninklijk Besluit van 21 mei 1965 en het Ministerieel besluit van 12 juli 1971). Bovendien wordt nog steeds een belangrijk deel van de rechtspositie van gedetineerden geregeld bij ministeriële omzendbrief.

B.

Evolutie in het denken rond minderjarigen 1. Een wijzigend kindbeeld a)

Periode van onverschilligheid

Tot aan het einde van de Middeleeuwen bestond er een zeer grote onverschilligheid t.a.v. kinderen. Kindermoord en het achterlaten van pasgeboren kinderen waren dan ook geen uitzondering. Jongens waren meer waard dan meisjes en meermaals werden deze laatste uit de weg geruimd. Ook de opvoedingspraktijk gaf uiting aan deze onverschilligheid. Tot de achttiende eeuw werden de meeste kinderen bij een voedster gebracht en mishandeling werd gezien als een manier om hen te harden voor het latere leven. Bovendien was het sterftecijfer van kinderen zeer hoog gezien de vele ziekten en onhygiënische levensomstandigheden. Er bestond erg weinig sociaal bewustzijn rond kinderen als een aparte sociale groep62. Kinderen beneden zeven jaar waren van geen belang en wanneer men die periode overleefde werd men volwassen beschouwd. Kinderen participeerden dan ook in alle aspecten van het leven: arbeid, seksualiteit, leven en dood63.

b)

Ontdekking van het kind

Het is pas vanaf de zestiende eeuw dat het kind stilaan in de belangstelling kwam te staan. Zo werd de school een plaats voor een algemene opvoeding, speciaal voor kinderen voorbehouden en niet langer een plaats voor enkel technische opleiding. Met de komst van de Verlichtingsperiode (achttiende eeuw), gekenmerkt door een sterk geloof in de Rede, werden kinderen als het ware echt ontdekt. In deze periode kwam immers de dominante vooruitgangsideologie tot stand waarin kinderen werden beschouwd als de rijkdom van morgen. Zij kregen de taak om de beoogde verlichte

62

Zie hiervoor: Ph. ARIES, L’enfant et la vie familiale sous ‘l ancien régime, Librairie Plon, Paris, 1960, 503 p. en Ph. ARIES, De ontdekking van het kind: sociale geschiedenis van school en gezin, Amsterdam, Bakker, 1987, 415 p. 63 E. VERHELLEN, Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys en Breesch, 1996, 4-5.

35

maatschappij te vormen. Kinderen werden aldus een aparte categorie met aparte eigenschappen en van wie men specifieke verwachtingen had. Volgens LEA DASBERG werd het kind beschouwd als een nog op te voeden wezen dat, zolang het werd afgeschermd van de wereld, onschuldig en zorgeloos een positieve houding tegenover die wereld kon verwerven64. Er was sprake van een zeer belangrijk keerpunt in de historiek van het kinddenken, namelijk de overgang van een samenleving zonder een duidelijk gekarakteriseerde groep van jongeren naar een samenleving waarin aandacht werd besteed aan de afbakening van deze groep. De eerste kinderwetten ontstonden eind negentiende, begin twintigste eeuw. Zij gaven weer hoe aparte instituten kinderen uitsloten uit de volwassen wereld en hen insloten in een eigen wereld. Kinderen werden bijvoorbeeld aan het arbeidsproces onttrokken en wegens het groeiend belang voor de toekomst kwamen ook de leerplichtwetten tot stand. De Belgische wet van 15 mei 1912 is een duidelijk gevolg van dit vernieuwde denken en van de ontdekking van het kind.

c)

Evolutie naar een echte apartstelling van het kind

Langzaam maar zeker ontstond in de Westerse samenleving een nieuw kindbeeld. Er traden een aantal nieuwe veronderstellingen onze cultuur binnen zoals: 1) kinderen doorlopen verscheidene ontwikkelingsstadia alvorens ze volwassen worden; 2) doorheen deze verschillende stadia verschillen kinderen kwalitatief van volwassenen; 3) tot zij de volwassenheid bereikt hebben, moeten zij worden gescheiden en vertoeven in plaatsen die hen voorbereiden op die volwassenheid65. Kinderen werden in een soort van quarantaine geplaatst en ze dienden daar ook te blijven tot ze voldoende voorbereid waren op het volwassen leven. Kinderen werden aldus geleidelijk aan in een nog-niet-positie geduwd: nog-niet weten/kunnen/zijn66. Met dit nieuwe kindbeeld wijzigde ook de relatie met kinderen op fundamentele wijze en ontstond een nieuw pedagogisch concept. De opvoeding door de ouders werd zeer belangrijk en het kind diende te worden geholpen en gestimuleerd tot aan de volwassen leeftijd.

64

L. DASBERG, Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel, Boom, Meppel, 1984. A. SKOLNICK, The intimate environment: exploring marriage and the family, Boston, Little Brown, 1973, 316-321. 66 E. VERHELLEN, Verdrag inzake de rechten van het kind, Leuven-Apeldoorn, Garant, 2000, 23. 65

36

Gedurende de hele twintigste eeuw hebben er slechts zeer kleine wijzigingen in dat kindbeeld plaatsgevonden.

d)

Opkomst kinderrechtenbeweging: van beschermingsrecht naar

rechtsbescherming Het is pas de laatste decennia dat er vanuit de kinderrechtenbeweging sterke kritiek is gekomen op dat kindbeeld. Binnen deze kinderrechtenbeweging is men van mening dat het isolement van kinderen leidt tot miskenning van het mens-zijn van kinderen en dat kinderen moeten worden beschouwd als een volwaardige groep participanten in de maatschappij67. Ze menen dat de geïnstitutionaliseerde bescherming van kinderen net geleid heeft tot de verstikking van de initiële bedoeling, namelijk respect voor het kind als individu68. Er is dan logischerwijze naar een andere manier gezocht om dit opzet te realiseren en zeer snel werd het rechtenperspectief gelanceerd. In 1924 werd reeds de eerste Verklaring inzake de Rechten van het Kind opgesteld. Nochtans is het pas vanaf het midden van de jaren zeventig dat er van een reële kinderrechtenbeweging sprake was gezien de vele inspanningen die vanaf dan over de hele wereld gevoerd werden voor de erkenning van het kind als een volwaardig rechtssubject. Naast het recht op bescherming voor kinderen is de erkenning van hun autonomie, hun recht op zelfbeschikking en hun erkenning als volwaardige rechtspersonen essentieel69. Uitgangspunt hierbij is de gelijkheid van alle mensen. De kinderrechtenbeweging is er stellig van overtuigd dat een bevrijding van kinderen ook bevrijdende effecten zal hebben voor de andere leden van de samenleving en acht daarom een afbouw van de gescheiden werelden noodzakelijk70. Het is van groot belang dat kinderen zichzelf kunnen zijn en dat hun individuele belangen en behoeften worden erkend. Er is vanuit het kinderrechtenperspectief dan ook een roep om naast beschermingsrechten tevens participatierechten te voorzien voor kinderen wat een gelijke toegang inhoudt tot de nodige structuren en hulpmiddelen. Als basis voor hun opvattingen baseert men zich op de mensenrechten. De erkenning hiervan voor kinderen moet worden gezien als complementair t.a.v. de kinderbeschermingsbeweging. Een zekere vorm van bescherming wordt beschouwd als essentieel, maar deze mag niet gerealiseerd worden 67

M. DE WINTER, “Kinderparticipatie: er gaat een wereld voor je open”, Jeugd en samenleving, 1994, jrg. 24, nr 1 p 14-27. E.VERHELLEN, F.SPIESSCHAERT en G. CAPPELAERE, Rechtsbescherming van kinderen: bescherming van kinderen naar de bescherming van de rechten van het kind (onderzoeksrapport in opdracht van de Federale diensten voor wetenschappelijke, technische en culturele aangelegenheden), Brussel, 1994, 12. 69 M.DE LANGEN, Recht voor jeugdigen. Onderzoek naar rechten en rechtsbeginselen in het jeugdrecht, Alphen aan den Rijn, Samson, 1973, 280 p. 70 E. BOULDING, Children’s rights and the wheel of life, New Brunswick, Transaction Books, 1979, 179 p. 68

37

door het kind het recht op zelfstandige beslissingen te ontnemen, wel door naast keuzevrijheid een bijzondere vorm van zorg voor de kwaliteit van de keuzemogelijkheden te voorzien. Men verklaart zich niet akkoord met een systeem waarbij een pakket van rechten voor volwassenen wordt voorzien en een apart pakket voor kinderen waarbij deze laatste vooral gericht zijn op bescherming en ouderlijke controle. Wat het recht betreft, is de kinderrechtenbeweging van mening dat kinderen net zoals volwassenen aanspraak kunnen maken op de algemeen geldende mensenrechten en zelfstandig kunnen procederen. De mondigheid van kinderen, die al op heel wat domeinen wordt erkend, moet ook erkend worden in het recht. Mede dankzij deze kinderrechtenbeweging is er een evolutie in gang gezet van bescherming van kinderen naar de bescherming van de rechten van het kind. Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind is een uitdrukking van deze evolutie. Dit Verdrag geeft uiting aan de groeiende consensus om het kind als een volwaardig rechtssubject te erkennen. Er wordt mee bevestigd dat de fundamentele mensenrechten ook van toepassing zijn op kinderen. Maar naast deze voor iedereen geldende mensenrechten is het kind ook drager van specifieke rechten en beschermingsrechten.

2. Evolutie in België aan de hand van de wetgeving De verschillende opvattingen en wisselende kindbeelden die ik net heb besproken kan men terugvinden in de verschillende Belgische wetgeving .

a)

De eerste wet op de kinderbescherming van 15 mei 1912

Deze wet maakt deel uit van de zogenaamde kinderwetgeving die in de wisseling van de negentiende naar de twintigste eeuw in de Westerse landen werd ingevoerd en die de basis is van een sindsdien toegenomen pedagogisering van de leefwereld van kinderen71. De idee van de opvoedingsbekwaamheid deed zijn intrede, ging het kind het verkeerde pad op dan was dat de schuld van de ouders. Wanneer ouders bij het vervullen van hun opvoedingsplichten niet optraden zoals het maatschappelijk gewenst werd geacht, werd tussenkomst van de overheid mogelijk, bijvoorbeeld via plaatsing van het kind. De

kinderwetgeving en meer bepaald de

kinderbescherming maakte aldus een einde aan het principe van het onaantastbare ouderlijke gezag 71

Voor een volledige bespreking van de wet zie: I. MAUS, Commentaire législatif de la loi du 15 mai 1912 sur la protection de l’enfance, Bruxelles, Larcier, 1912, 589 p.

38

en hield een vermaatschappelijking in van het -voorheen puur private- familierecht72. Ontzetting uit de ouderlijke macht werd mogelijk en deze mogelijkheid werd nog verder uitgebreid in de Kinderbeschermingswet van 1912. Een zeer belangrijke stap was dat de bescherming van kinderen met de wet van 1912 voor de eerste keer juridisch werd vastgelegd. Het belang van het kind werd een criterium waar rekening mee moest worden gehouden en dit ook in de rechtbank. Tegelijkertijd vond er op het vlak van de strafrechtsbedeling een evolutie plaats van straffen naar heropvoeden. Daar werd uiting aan gegeven door in de wet van 15 mei 1912 minderjarigen beneden de zestien jaar te onttrekken aan het strafrecht en voor hen binnen de rechtbank van eerste aanleg een aparte kinderrechtbank op te richten. De kinderrechtbank was geen strafrechtbank, maar een rechtbank ‘sui generis’. Ze werd voorgezeten door een kinderrechter die de minderjarige geen straffen kon opleggen, enkel maatregelen van opvoeding, behoeding en bewaring. De bestraffing was niet langer bedoeld ter vergelding van een gepleegd feit. Centraal stond daarentegen de bescherming van de maatschappij en de resocialisatie van de dader, die beide door de zoektocht naar het belang van het kind werden gedekt73. Gezien het ging om maatregelen en niet om straffen werd niet voorzien in rechtsbijstand voor de minderjarige. In de wet werden twee einddoelen met elkaar verenigd: preventie van delinquent gedrag door heropvoeding van jeugdige delinquenten en bescherming van kinderen tegen onwaardige ouders. Door deze wet kreeg de jeugdbescherming een eigen rationaliteit, afgescheiden van het volwassen strafrecht. Deze evolutie hangt nauw samen met de eerder besproken culturele aannames die einde negentiende en begin twintigste eeuw ingang vonden in de Westerse wereld en waardoor jongeren in een soort van quarantaine werden geplaatst. Deze wet bleef echter niet gespaard van kritiek. De bedenkingen waren drieledig: 1) het gebrek aan sociale preventie, 2) het probleem van de strafrechtelijke meerderjarigheid die op 16 jaar lag en de mening dat ook kinderen tussen de 16 en 18 jaar voor de kinderrechter moesten gebracht worden, 3) de te beperkte bevoegdheden van de kinderrechter 74.

72

L. DUPONT, Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling, Antwerpen, Kluwer, 1979, E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 285. 74 D. HEIRBAUT, L. BURGELMAN, J. BUYCK en J. CHRISTIAENS, Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 135. 73

39

Daarnaast constateerde men een ernstige en blijvende stijging van het aantal ontzettingen en plaatsingen en nieuwe inzichten over de negatieve effecten van een opvoeding binnen de instelling deden hun intrede. Dit alles leidde tot een opeenvolging van commissies met verschillende wetsvoorstellen en uiteindelijk tot de wet van 1965.

b)

De Jeugdbeschermingswet van 8 april 1965

Met de aanname in 1959 van de ‘Internationale Verklaring van de Rechten van het Kind’ werd de aanzet gegeven tot de inbedding van een kindgericht denken. Dit kwam sterk tot uiting in de wet van 1965. De wet wou zich meer opwerpen als verdediger van de rechten van het kind en diens belangen als individu en als lid van het gezin en de natie behartigen75. De strafrechtelijke meerderjarigheid werd opgetrokken van 16 jaar naar 18 jaar (met uitzonderingen). De kinderrechter werd vervangen door een jeugdrechtbank die ook in een aantal burgerrechtelijke aangelegenheden (ouderlijk gezag, adoptie) bevoegdheid kreeg. Via deze weg werd gehoopt dat een oplossing van het familiale conflict de tussenkomst van de jeugdbescherming kon voorkomen. De bevoegdheid van deze jeugdrechtbank werd uitgebreid en verregaande interventies in het leven van zowel ouders als kinderen werden mogelijk. Een echt beschermingsmodel werd geïntroduceerd. De kern hiervan werd gevormd door een interventielogica die tussenkomsten mogelijk maakte telkens wanneer de ontplooiingskansen van de minderjarige gevaar liepen, hetzij door zijn opvoedingsomstandigheden, hetzij door zijn eigen gedrag76. De beoordelingsvrijheid van de rechter was bijzonder groot. Zo was hij vrij te bepalen welke maatregel werd opgelegd en deze tevens nauwkeurig te omschrijven. Tevens werd een evolutie waargenomen van een individueel-repressief naar een sociaal-preventief optreden. Het doel werd delinquent gedrag en gerechtelijke tussenkomst te minimaliseren of te vermijden. Om dit te realiseren werd met de wet van 1965 de buitengerechtelijke jeugdbescherming ingevoerd.

Deze

vulde

de

gerechtelijke

bescherming

aan,

met

de

oprichting

van

jeugdbeschermingcomités. De jeugdrechtbank zou enkel nog een stok achter de deur zijn en de uitwerking van de maatregelen werd uitbesteed aan professionele hulpverleners.

75

VERHELLEN, E., Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys en Breesch, 1996, 42. L. DUPONT en F. VERBRUGGEN, Strafrecht als roeping : liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, 999. 76

40

Niettemin verhinderde dit niet dat ook deze wet leidde tot een stijgend interventionisme. De negatieve gevolgen van de wet van 1912 bleven bestaan en zowel de ontzetting als plaatsing kwamen nog steeds veelvuldig voor, wat al snel na de inwerkingtreding van de wet aanleiding gaf tot zeer felle kritiek. Er ontstond ook kritiek t.a.v. het preventieve opzet. Dit werd niet waargemaakt door de tegenstelling tussen de juridische rationaliteit en de hulpverleningsrationaliteit. Er was sprake van een interne contradictie m.b.t. het jeugdbeschermingscomité: zij kon bij haar optreden geen dwang gebruiken, maar ze kon wel zaken doorschuiven naar de jeugdrechtbank wanneer er verzet optrad van de ouders of minderjarigen. Zo kreeg je een soort van rechtbank zonder echte macht enerzijds en een hulpverleningsorgaan waarbij de vertrouwensbasis ontbrak anderzijds. De verwevenheid en verwarring tussen sociale en gerechtelijke bescherming moest vermeden worden en er klonk dan ook een roep naar een strikte scheiding tussen hulp en recht77. Een andere belangrijke kritiek werd in ons land geformuleerd door de kinderrechtenbeweging die het gebrek aan rechtswaarborgen voor minderjarigen aankaartte en een pleidooi hield voor een emanciperende benadering van de jeugd wat onder andere een erkenning van de strafwaardigheid inhield78. Het zoeken naar een beter onderbouwde rechtspositie leidde tot de roep naar een gedifferentieerd hulpaanbod en de uitbouw van een jeugdsanctierecht.

c)

Decreten inzake Bijzondere Jeugdbijstand, gecoördineerd op 4 april 1990

Het debat omtrent een herziening van de wet van 1965 werd gedwarsboomd door de staatshervorming.

Tot

aan

de

staatshervorming

behoorde

de

bevoegdheid

over

de

jeugdbescherming exclusief toe aan de nationale overheid, maar vanaf 1980 werd deze gesplitst. De burgerrechtelijke materies, het nemen en de opgave van maatregelen t.o.v. minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, de zedelijke bescherming, maatregelen ten aanzien van ouders (zoals ontzetting en toezicht op de gezinsbijlage), de organisatie van de jeugdgerechten en de rechtspleging voor die gerechten bleven federale bevoegdheid79. De overige bevoegdheden (de

gerechtelijke

en

buitengerechtelijke

jeugdbijstand)

werden

toevertrouwd

aan

de

gemeenschappen.

77

M. BOUVERNE-DE BIE en R. ROOSE, Jeugdbescherming en bijzondere jeugdbijstand, Gent, Academia Press, 2007, 45-46. D. HEIRBAUT, L. BURGELMAN, J. BUYCK en J. CHRISTIAENS, Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 143. 79 Zie voor huidige bevoegdheden: Art 2 Wet van 8 augustus 1988 tot wijziging van de bijzondere wet van 8 augustus tot hervorming der instellingen, B.S. 13 augustus 1988. 78

41

De splitsing gaf aanleiding tot de aanname door de gemeenschap van het decreet inzake bijzondere jeugdbijstand van 27 juni 1985. De belangrijkste bedoeling hiervan was om een nieuwe structuur uit te tekenen voor de buitengerechtelijke jeugdbescherming ter vervanging van wat hierover in de wet van 1965 was opgenomen. Het decreet gaat uit van vier leidinggevende beginselen. 1) Eerst en vooral wordt een strikte scheiding ingevoerd tussen de vrijwillige hulpverlening en de gerechtelijke jeugdbescherming. De nieuw opgerichte comités voor bijzondere jeugdzorg krijgen niet langer de taak om gerechtelijke beslissingen uit te voeren en de mogelijkheid tot een rechtstreekse doorverwijzing naar de jeugdrechtbank wordt afgeschaft.

2) Voorrang wordt gegeven aan het subsidiariteitsbeginsel. Dit betekent dat enerzijds moet gestreefd worden naar het voorkomen van gerechtelijke dwangmaatregelen als een oplossing in het kader van de vrijwillige hulpverlening mogelijk is en anderzijds een gerechtelijke tussenkomst mogelijk moet blijven als geen oplossing voorhanden is op vrijwillige basis80. Om dit te verwezenlijken wordt een nieuw orgaan opgericht, de bemiddelingscommissie. Deze vormt de brug tussen Comité en jeugdrechtbank en is een instantie waar de minderjarige zelf, het comité, de ouders, andere hulpverleners of het parket een verzoek tot bemiddeling kunnen indienen, wanneer de vrijwillige hulpverlening in het kader van de bijzondere jeugdbijstand niet op gang komt of geblokkeerd is geraakt.

3) Er wordt aandacht besteed aan de rechtspositie van de minderjarige en dit door de erkenning van het recht om te participeren in de besluitvorming.

4) Ten slotte wordt de differentiatie van het hulpaanbod bevorderd. Naast het zonet besproken decreet is er ook nog het decreet van 28 maart 1990 aangenomen door het Vlaamse Parlement. Het hoofddoel hiervan was om het deel van de gerechtelijke jeugdbescherming aan te passen aan de nieuwe inzichten voor die deelgebieden waarover de Gemeenschappen bevoegdheid had verkregen. Voor deze materies werden de bepalingen van de wet van 8 april 1965 dan ook opgeheven.

80

J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2006, 32.

42

Beide decreten werden bij besluit van de Vlaamse Regering van 4 april 1990 gecoördineerd tot het Decreet Bijzondere Jeugdbijstand. De bijzondere jeugdbijstand wordt vanaf 1 mei 1990 geregeld door dit besluit. De interventiebasis vormt de problematische opvoedingsituatie: een situatie waarin de fysische integriteit, de affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen van minderjarigen in het gedrang komen, door bijzondere gebeurtenissen, relationele conflicten of door de omstandigheden waarin zij leven81. Sinds 2 maart 2009 is een nieuw Decreet Bijzondere Jeugdbijstand in werking getreden maar dit bevat voor het overgrote deel identieke bepalingen als in de vroegere Decreten Bijzondere Jeugdbijstand. Wat de bevoegdheden van de jeugdrechter binnen de bijzondere jeugdbijstand betreft is het zo dat de jeugdrechtbank enkel kennis neemt van problematische opvoedingssituaties op vordering van het openbaar ministerie en dit nadat een verwijzing vanwege de bemiddelingscommissie is ontvangen (art. 22, 1e lid Decreet Bijzondere Jeugdbijstand). Een uitzondering op de algemene rechtsgrond voor de bevoegdheid van de jeugdrechtbank in POSzaken (nl. enkel na doorverwijzing van de bemiddelingscommissie) is de vorderingsmogelijkheid voor het parket in geval van hoogdringendheid (art. 22 eerste lid, 2° Decreet Bijzondere Jeugdbijstand). Deze uitzondering is er gekomen door de bezorgdheid om in acute en ernstige situaties (bv. incest, ernstige mishandeling) onmiddellijk dwingend te kunnen optreden zonder eerst de resultaten van de eventuele vrijwillige hulpverlening af te wachten.

d)

De wet van 4 mei 1999 en de wet van 1 maart 2002 (Everbergwet)

Deze wetten zijn er gekomen naar aanleiding van een arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In het zogenaamde Bouamar arrest van 29 februari 1988 werd België veroordeeld wegens de opsluiting van minderjarigen in gewone gevangenissen82. De opsluiting in een arresthuis was destijds mogelijk door artikel 53 van de wet van 8 april 1965. Het Hof oordeelde dat dit artikel strijdig was met artikel 5, § 1, d, en 4 EVRM dat bepaalt dat elke vrijheidsberoving het recht insluit op een rechterlijke uitspraak hieromtrent. De mogelijkheid om een minderjarige te plaatsen in een huis van arrest werd afgeschaft met de wet van 4 mei 1999 die inwerking trad op 1 januari 2002. Het plaatsingstekort dat dit met zich meebracht leidde tot de zogenaamde Everbergwet van 1 maart

81 82

M. BOUVERNE-DE BIE en R. ROOSE, Jeugdbescherming en bijzondere jeugdbijstand, Gent, Academia Press, 2007, 107-108. EHRM, Bouamar t. België, 29 februari 1988.

43

2002 waarin werd voorzien in de oprichting van een centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. Sindsdien kan de jeugdrechter bij gebrek aan plaats in de gesloten gemeenschapsinstellingen jongens, die op het ogenblik van de feiten ouder zijn dan 14 jaar en voor wie voldoende ernstige aanwijzingen van schuld bestaan voor het plegen van zwaarwichtige feiten, in het Centrum te Everberg plaatsen83.

e)

Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp en decreet van 7

mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp In de Maatschappelijke Beleidsnota Bijzondere Jeugdzorg van 1998-199984 werden een aantal knelpunten m.b.t. de jeugdhulp in Vlaanderen gerapporteerd. Dit gaf aanleiding tot het Strategisch Plan Integrale Jeugdhulpverlening waarin werd voorgesteld om de bijzondere jeugdzorg in een integrale jeugdhulpverlening te integreren. De realisatie hiervan is gebeurd met de aanname van de decreten van 7 mei 2004. Het doel van de integrale jeugdhulp bestaat uit de vrijwaring van de ontplooiingskansen van minderjarigen, hun ouders, hun opvoedingsverantwoordelijken en de betrokken personen uit hun leefomgeving evenals de bevordering van het welzijn en de gezondheid van deze mensen85. De meest belangrijke doelstelling bestaat er echter in om aan deze personen een continuüm van jeugdhulp aan te bieden als antwoord op een jeugdhulpaanvraag of jeugdhulpbehoefte. Dit dient te gebeuren via sectoroverschrijdende samenwerking tussen jeugdhulpaanbieders en intersectorale afstemming van het jeugdhulpaanbod86. Op deze manier wil men tegemoetkomen aan een van de belangrijkste knelpunten, zijnde een vraaggerichte hulp. Binnen het aanwezige jeugdhulpaanbod heeft elke jongere, ouder of opvoedingsverantwoordelijke met een vraag of behoefte aan hulp hier recht op. Wat de eigenlijke hulpverlening betreft is de belangrijkste invoering het onderscheid tussen rechtstreekse en niet- rechtstreekse hulpverlening (art 10). De reden hiervoor is dat men de meest gespecialiseerde en dus ook duurste hulp wil voorbehouden aan de groep die het ook echt nodig heeft. De toegang tot niet-rechtstreekse hulp wordt verleend door een nieuw in het leven geroepen orgaan, namelijk de toegangspoort waardoor indicatie, diagnose en toewijzing onafhankelijk van elkaar en onafhankelijk van de hulpaanbieder worden georganiseerd. 83

E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 279-280. 84 Maatschappelijke beleidsnota bijzondere jeugdzorg, Parl. St. Vl. Parl. 1998-99, nr. 1354/1. 85 R.DOBBELAERE, Integrale jeugdhulp: Een uitdaging voor de Bijzondere Jeugdzorg, Antwerpen, Garant, 2006, 30 86 Art 3 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp, B.S. 4 oktober 2004.

44

Een andere belangrijke vernieuwing is het recht van de cliënt op een trajectbegeleider. Deze volgt de cliënt doorheen de verschillende stappen van de hulpverlening, verduidelijkt afspraken, geeft raad en is het aanspreekpunt voor zowel de hulpverleners als de cliënt. Hoewel er veel aandacht aan werd besteed in het voorbereidend proces is de trajectbegeleiding maar gering uitgewerkt in het decreet. Het bekomen van een vroegtijdige en vraaggerichte jeugdhulp via intersectorale samenwerking riep natuurlijk een aantal vragen op naar de handelingsruimte van hulpverleners op het vlak van informatie-uitwisseling, het beroepsgeheim, de toegang tot het dossier, de overdracht van gegevens, de inspraak en participatie van ouders, het oplossen van belangenconflicten tussen ouders, minderjarigen en opvoedingsverantwoordelijken,… Tegelijkertijd doken eenzelfde soort vragen op vanuit de invalshoek van de minderjarigen en ouders. Wat zijn hun rechten in dit alles? Het zijn deze vragen die aan de basis lagen van de oprichting van een werkgroep positie en participatie van de cliënt integrale jeugdhulp wiens activiteiten op hun beurt leidde tot de totstandkoming van het Decreet Rechtspositie van 7 mei 200487. Dit decreet regelt de rechtspositie van de minderjarigen ten aanzien van de hulpverleners die onder het toepassingsgebied van de integrale jeugdhulp vallen en ten aanzien van de eigen, specifieke organen van de integrale jeugdhulp, zijnde de toegangspoort en de trajectbegeleiding. De rechten die worden toebedeeld door dit decreet gelden vanaf het eerste contact en ongeacht de persoon die de jeugdhulp heeft geïnitieerd88. Met dit decreet wordt de rechtspositie van de minderjarige in het ingewikkelde netwerk van hulpverlening duidelijker vastgelegd. Het vormt de implementatie van het IVRK en omvat het recht op duidelijke informatie en communicatie, bescherming van het gezinsleven, het recht op participatie en inspraak en rechten i.v.m. het dossier. Ondanks de duidelijke regels op internationaal niveau is dit decreet met een grote omzichtigheid opgesteld en een stuk vager89. Beide besluiten zijn een voorbeeld van het groeiend belang dat gehecht wordt aan de rechten van kinderen. De invloed van de kinderrechtenbeweging is duidelijk merkbaar in de nadruk die wordt gelegd op acceptatie, participatie en emancipatie van jongeren.

87

DE WILDE, C. en BOSMANS, J., “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Onstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 213. 88 J.PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale jeugdhulp en rechtspositie minderjarigen”, TJK 2004/4, 246; R. DEFRANCQ, Actualisatie Jeugdbescherming- Bijzondere jeugdbijstand, Gent, Univ. Gent, 2006, 77. 89 J.BOSMANS, L. DE CORT, E. DEKKER, K. ROETE, L.VANDENBERGHE, L. VANDEN BOER en G. VAN DER PLAS, Welzijn en zorg in Vlaanderen, Mechelen, Kluwer, 2007,150.

45

f)

De nieuwe Wet op de Jeugdbescherming van 15 mei 2006

Al zeer lange tijd werd getracht om de Jeugdbeschermingswet van 1965 en het daarin geldende beschermingsmodel te hervormen. Op 9 oktober 1991 werd hiervoor reeds een Nationale Commissie voor de Hervorming van de Wetgeving inzake Jeugdbescherming opgericht. Pas 15 jaar later, mede dankzij een aantal incidenten zoals de steekpartij in het centraal station op Joe Van Holsbeek, is minister van Justitie Onkelinx erin geslaagd haar ontwerp tot wijziging van de jeugdbescherming door het parlement te loodsen. Op 15 mei 2006 is de nieuwe wet gestemd in de Kamer. Ondanks de vele modellen die naar voor werden geschoven ter vervanging van het beschermingsmodel (jeugdstrafrecht, herstelrecht, model van de rechtswaarborgen,…) is men er niet in geslaagd om een bepaald model te volgen. Integendeel, Onkelinx was ervan overtuigd dat het beschermingsmodel nog voor 90 % een goed model was en het zuiver bestraffende werd afgewezen90. Dit brengt met zich mee dat de nieuwe wet gekenmerkt wordt door een gebrek aan een duidelijke visie omtrent de aanpak van de jeugddelinquentie. Ze is dan ook niet eenvoudig en is vaak een zeer complex en verwarrend stukje tekst met een kluwen van juridische verwijzingen. Niet alleen aan de wet van 1965 zijn wijzigingen aangebracht, maar ook aan andere wetgeving91. Toch zijn in de wet vijf krachtlijnen terug te vinden: 1) Het legaliseren, uitbouwen en promoten van alternatieve sancties en afhandelingen. 2) Aandacht voor de groep jongeren waarvoor de jeugdbescherming niet werkt, zijnde recidivisten en zware jeugdcriminelen. Dit leidt tot uitdieping en verbetering van een van de centrale krachtlijnen van de hervorming, de uithandengeving. 3) Responsabilisatie van de ouders van jeugddelinquenten via het creëren van nieuwe interventiemogelijkheden. 4) Wettelijke introductie van het herstelrechtelijk model. Het gaat hier om de praktijken van herstelbemiddeling en herstelgericht groepsoverleg. Het herstelgericht afhandelen van een misdrijf wordt mogelijk op alle momenten van de procedure, ook op parketniveau.

90

Kadernota betreffende de hervorming van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming van minister van Justitie L. Onkelinx, goedgekeurd in de ministerraad van de federale regering op 13 februari 2004. 91 De Nieuwe Wet op de Jeugdbescherming bestaat eigenlijk uit twee wetten. De eerste is de wet van 15 mei 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming, het Wetboek van Strafvordering, het Strafwetboek, het Burgerlijk Wetboek, de Nieuwe Gemeentewet en de wet van 24 april 2003 to hervorming van de adoptie, B.S., 2 juni 2006. De tweede wet is de wet van 15 mei 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. Deze werd een eerste maal gepubliceerd in het B.S. van 2 juni 2006, maar ook een tweede en derde maal op 17 en 19 juli 2006. Uiteindelijk dient men hiervoor de wet van 13 juni 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 19 juli 2006 te raadplegen daar deze de voorgaande teksten vervangt en vernietigt.

46

5) Lancering van een nieuwe voorafgaande titel met daarin enkele beginselen van de rechtsbedeling

t.a.v.

minderjarigen.

Naast

de

doelstellingen

van

de

nieuwe

jeugdbescherming gaan deze ook over de rechten en vrijheden van minderjarigen zoals voorzien in de Grondwet en het IVRK. Er wordt dus ook aandacht besteed aan de rechtspositie van de minderjarige92. De meeste aandacht in de hervorming gaat uit naar de wettelijke verankering van de alternatieve afhandelingen. Om dit te verwezenlijken krijgen zowel de jeugdrechter als het Openbaar Ministerie uitgebreide mogelijkheden om maatregelen op te leggen als alternatief voor een plaatsing. De nieuwe wet introduceert ook een subsidiariteitregel. In eerste instantie moet de voorkeur van de jeugdrechter gaan naar een herstelrechtelijk aanbod. In tweede instantie moet worden nagegaan of een door de betrokkene voorgesteld project kan worden overwogen. Dan pas kunnen ambulante maatregelen93 worden opgelegd en pas in vierde instantie plaatsingsmaatregelen, waarbij de voorkeur moet gaan naar de plaatsing in een open afdeling voor deze in een gesloten afdeling94. In het licht van de versteviging van de rechtspositie van de minderjarige streeft de Hervormingswet een objectivering van de beslissingen van de jeugdrechtbank na. In de wet is dan ook een lijst met factoren opgenomen waarmee de jeugdrechter rekening dient te houden. Naast de klassieke factoren (zoals persoonlijkheid en milieu van de jongere), bevat deze lijst ook strafrechtelijke elementen (zoals de ernst en de omstandigheden van de feiten alsook vroegere feiten) en veiligheidselementen (openbare veiligheid) 95. We kunnen concluderen dat in deze wet duidelijk meer aandacht wordt besteed aan rechtswaarborgen en de eigen verantwoordelijkheid van minderjarigen. Maar van een ware hervorming in die zin dat een echt jeugdsanctierecht is ingetreden is geen sprake. Dit wordt goed verwoord door DECOCK G.: “Aan de onderbouw van het beschermingsmodel mag niet worden geraakt, de minderjarige blijft onverantwoordelijk. Maar op dat fundament worden constructies gebouwd van herstelrecht, sanctierecht, ja zelf strafrecht, hier en daar voorzien van beperkte rechtswaarborgen. Zo is er voor elk wat wils”96.

92

E. DUMORTIER en J. CHRISTIAENS, “De nieuwe wet op de jeugdbescherming: Krijtlijnen van een ambigue hervorming”, TJK 2006, 7 (4), 274. 93 Zoals de berisping, de ondertoezichtstelling, de prestatie van algemeen nut en de ambulante behandeling. 94 Art. 7, 2°, lid 3 wet 13 juni 2006 (nieuw art. 37§2 lid 3 WJB), B.S. 19 juli 2006. 95 Art. 7, 1° wet 13 juni 2006 (nieuw art. 37 §1 WJB), B.S. 19 juli 2006. 96 G. DECOCK, “De nieuwe wet op de jeugdbescherming: elck wat wils?”, TJK 2006, 7(4), 271.

47

C.

Is er een verschil in beide evoluties?

Zowel ten aanzien van gedetineerden als ten aanzien van minderjarigen is men steeds meer en meer aandacht gaan besteden aan hun rechten. Maar dit heeft wel niet dezelfde gevolgen met zich meegebracht. Bij gedetineerden heeft dit duidelijk geleid tot een verbetering van de situatie in België en een einde van de penitentiaire leegte, maar wat de minderjarigen betreft is er meer discussie waar te nemen. Meer rechten en participatie betekent immers ook meer verantwoordelijkheid en leidt tevens tot zwaardere bestraffing en een vermindering van het onderscheid met volwassenen. Naast de kinderrechtenbeweging, die een sterke voorstander is van deze evolutie heb je ook nog steeds voorstanders van het beschermingsmodel. Zij menen dat kinderen nog steeds als een aparte groep moeten behandeld worden. In België is voor minderjarigen, als we kijken naar de laatste Jeugdbeschermingswet, ondanks de luidere roep naar een echt jeugdsantierecht uiteindelijk in essentie gekozen voor het behoud van het beschermingsmodel. Een beschermingsmodel waar weliswaar toch wat aan geknabbeld is.

IV. Uitwerking rechtspositionele vragen Bij elke rechtspositionele vraag geef ik zowel voor gedetineerden als voor minderjarigen eerst een beschrijving van de nationale regelgeving. Hierna som ik de internationale en Europese normen en standaarden op en ga ik tegelijkertijd na of onze nationale regels wel voldoen aan deze normen en standaarden. In een conclusie omschrijf ik tenslotte per rechtspositionele vraag welke de voornaamste verschilpunten zijn tussen geplaatste minderjarigen en volwassen gedetineerden.

A.

Samenlevingsvoorwaarden 1. De samenlevingsvoorwaarden voor gedetineerden a)

Belgische regelgeving

Concreet wordt met de samenlevingsvoorwaarden de vraag gesteld in welke mate gedetineerden die voor het uitboeten van hun straf in een penitentiaire instelling worden opgesloten, al dan niet met elkaar in contact mogen staan en, indien enig gemeenschapsleven al wordt toegestaan, onder welke voorwaarden en mits welke beperkingen dit kan gebeuren. Doorheen de Belgische geschiedenis is het gemeenschapsregime niet steeds het basisregime geweest. Historisch gezien heeft de cellulaire opsluiting in België, alsook in verschillende andere 48

westerse landen, vooral opgang gemaakt in de loop van de 19e eeuw. Doch deze detentievorm heeft in België vanaf het interbellum en op grotere schaal vooral na de Tweede Wereldoorlog, mede onder invloed van nieuwe penologische inzichten, plaats moeten maken voor gevangenisregimes die wel enig gemeenschapsleven – eventueel beperkt tot bepaalde dagdelen – en communicatie tussen gedetineerden onderling toelieten. In de van toepassing zijnde Belgische regelgeving zijn er geen definities terug te vinden van de verschillende regimes. In art. 13 onder titel II van het Algemeen Reglement wordt bepaald dat “iedere gedetineerde een regime ondergaat van individuele observatie, bijstand, heropvoeding en, indien daartoe grond bestaat, van reclassering, met inachtneming van de dienstige wetenschappelijke gegevens en van de voorwaarden die voor wederinpassing noodzakelijk zijn.” Voor niet-veroordeelden geldt een andere regeling. Zij blijven gescheiden van de veroordeelden, maar kunnen wel, indien zij dit wensen, deelnemen aan de gemeenschappelijke activiteiten voor veroordeelden (art. 11 Basiswet). Enkel uit concrete bepalingen van het Algemeen Reglement kunnen elementen van het gemeenschapsregime gehaald worden, namelijk uit de artikelen 30 tot 35 i.v.m. het bezoek, de artikelen 36 tot 55 aangaande de algemene ontwikkeling en tenslotte de artikelen 62 tot 66 i.v.m. de arbeid97. In de nieuwe Basiswet wordt wel een definiëring gegeven van de samenlevingsvoorwaarden, maar de bepalingen hieromtrent zijn nog niet inwerking getreden. Art. 48 luidt als volgt: “§ 1 Behoudens de door of krachtens de wet bepaalde uitzonderingen vindt de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf en de vrijheidsbenemende maatregel plaats in een gemeenschapsregime of in een regime van beperkte gemeenschap, tenzij plaatsing in een individueel bijzonder beveiligingsregime noodzakelijk is. § 2. De Koning bepaalt het regime dat toepasselijk is voor elke gevangenis of afdeling.” Vervolgens wordt gedefinieerd wat onder gemeenschapsregime en regime van beperkte gemeenschap wordt verstaan. “In een gemeenschapsregime

verblijven de gedetineerden, behoudens wanneer zij daarvan vrijgesteld

zijn of wanneer zij verplicht of gerechtigd zijn zich in hun verblijfsruimte op te houden, in gemeenschappelijke leef- en werkruimten en nemen zij gemeenschappelijk deel aan in de gevangenis georganiseerde activiteiten (art. 49).”

97

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 65.

49

“§ 1.De directeur kan, voor de duur die hij bepaalt, de veroordeelde die een gemeenschapsregime geniet op diens verzoek vrijstellen van een verblijf in gemeenschappelijke leef- en werkruimten of van deelname aan één of meer gemeenschappelijke activiteiten, wanneer hij de ingeroepen gronden voor die vrijstelling als redelijk beschouwt. § 2. De gedetineerden verblijven in hun verblijfsruimte tijdens de voor de nachtrust bepaalde tijd en tijdens andere in het huishoudelijk reglement bepaalde periodes of activiteiten (art. 50).” “In een regime van beperkte gemeenschap worden de gedetineerden in de gelegenheid gesteld deel te nemen aan gemeenschappelijke activiteiten. Daarbuiten houden zij zich op in hun toegewezen verblijfsruimte (art. 51).” Aangezien de relevante bepalingen in de Basiswet nog niet in werking zijn getreden, wordt in de praktijk het detentieregime nog steeds vastgesteld door de administratie op basis van de indeling en de bestemming van de inrichtingen. Zo zal er in de open en halfopen inrichtingen in bijna alle gevallen sprake zijn van een gemeenschapsregime alsook in bepaalde strafinrichtingen voor al dan niet langgestrafte veroordeelden. De gedetineerden vertoeven dan in gemeenschappelijke werk- en leefruimten en nemen deel aan de georganiseerde activiteiten. De tijdstippen en omstandigheden waarin de gedetineerden op hun cel verblijven, worden bepaald door de directeur en/of het huishoudelijk reglement. In arresthuizen (voor gedetineerden die in voorlopige hechtenis zitten) geldt een regime van beperkte gemeenschap. Hierbij blijven de gedetineerden in hun cel, maar er worden wel activiteiten aangeboden die men in gemeenschap kan uitoefenen. Het individueel regime is vandaag de dag het uitzonderingsregime en kan enkel opgelegd worden ter handhaving van de orde, de veiligheid en de tucht (zie hiervoor titel IV.L.1), alsook om andere redenen zoals gerechtelijke of medische98. Eén van de reeds in werking getreden basisbeginselen in de nieuwe Basiswet luidt als volgt:” §

1.

De

gedetineerde wordt aan geen andere beperkingen van zijn politieke, burgerlijke, sociale, economische of culturele rechten onderworpen dan deze die uit de strafrechtelijke veroordeling of uit de vrijheidsbenemende maatregel voortvloeien, deze die onlosmakelijk met de vrijheidsbeneming verbonden zijn en deze die door of krachtens de wet worden bepaald. § 2. Bij de uitvoering van de vrijheidsstraf of de vrijheidsbenemende maatregel dient vermijdbare detentieschade voorkomen te worden.”

98

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 65- 66.

50

Het enige detentieregime dat mijn inziens hieraan tegemoetkomt is een gemeenschapsstelsel met respect voor het privé- leven. Wat opvalt, is het totaal ontbreken in de Basiswet van enig criterium voor het samen op één cel onderbrengen van gedetineerden. Nochtans ging men in het oorspronkelijke voorstel uit van de individuele verblijfsruimte: één persoon- één cel99. Het recht op een eigen cel werd later echter niet realistisch geacht wegens de overbevolking en werd dan ook geschrapt100.

b)

Internationale regelgeving en rechtspraak (1)

De verplichting tot scheiding van verschillende categorieën gevangenen

De Standaard Minimum Regels van de VN vereisen dat de verschillende categorieën van gevangenen worden vastgehouden in aparte instituten of delen van instituten rekening houdende met het geslacht, leeftijd, crimineel rapport en de wettelijke reden van hun detentie. Zo moeten vrouwen en mannen, veroordeelden en niet-veroordeelden en volwassen en minderjarigen worden gescheiden (regel 8). Een gelijkaardige verplichting vinden we terug in regel 18.8 van de Europese Gevangenisregels. In de Belgische gevangenissen worden vrouwen en mannen gescheiden, alsook veroordeelden en niet-veroordeelden. Voor de scheiding van minderjarigen en volwassen gedetineerden: zie de bespreking in VI.A.2.c. (2)

Een zo dicht mogelijke benadering van het leven in de gemeenschap

Eén van de basisbeginselen in de Europese Gevangenisregels is zeer gelijkaardig met het zonet besproken beginsel van de Basiswet en luidt dat de gedetineerde dient beschouwd te worden als een burger die al zijn rechten behoudt die verenigbaar zijn met de vrijheidsbeneming en die niet uitdrukkelijk of onrechtstreeks vervallen zijn verklaard of waaruit hij niet ontzet werd door de veroordeling. Bovendien wordt bepaald dat “life in prison shall approximate as closely as possible the positive aspects of life in the community101.” Een volledig individueel regime valt hier dan ook niet mee te rijmen. De keuze voor een gemeenschapsstelsel met ruimte voor het recht op een privéleven wel. Onze nationale wetgeving voorziet in een gemeenschapsstelsel, maar het feit dat men vaak met

99

Parl. Doc. Kamer, nr 51 0231/001, p. 26. G. SMAERS, “Mogen we nog trots zijn op wat er overblijft van de Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden?”, Fatik 2004, afl. 104, 4 101 Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation Rec (2006)2 on the European Prison Rules, adopted by the Committee of Ministers on 11 january 2006, basic principle 5. 100

51

twee of meer op cel moet verblijven, lijkt me niet helemaal verzoenbaar met het recht op een privéleven.

2. De samenlevingsvoorwaarden voor minderjarigen a)

Een gemeenschapsregime

In het decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp van 7 mei 2004 vinden we geen bepalingen terug die specifiek handelen over de samenlevingsvoorwaarden. Hoewel niet uitdrukkelijk zo vermeld in het huishoudelijk reglement, geldt binnen de gemeenschapsinstellingen voor minderjarigen een gemeenschapsregime. Het is immers zo dat er in de praktijk gewerkt wordt met leefgroepen. Om een zo goed mogelijke begeleiding mogelijk te maken zijn er verschillende groepen waarin de minderjarigen kunnen terechtkomen. Per leefgroep zitten maximum 10 jongeren en zijn steeds 2 begeleiders aanwezig. In elke leefgroep wordt gewerkt aan een bepaald programma102. Verblijf op de kamer is verplicht op vaste momenten in het dagprogramma, bij negatief gedrag, wanneer er door omstandigheden niet genoeg toezicht is in de leefgroep en bij het slapengaan. Dit is ook mogelijk op vrijwillige basis wanneer de minderjarige dit vraagt en de begeleiding akkoord gaat (regel 6.2 reglement). Bovendien is het mogelijk om onder bepaalde voorwaarden minderjarigen in afzondering of isolatie te plaatsen (zie titel IV. L.2.a). In het MB tot goedkeuring van het huishoudelijk reglement van het federaal centrum ‘de Grubbe’ te Everberg is wel expliciet bepaald dat het gevoerde regime in het centrum een gemeenschapsregime is (art. 20 §1).

b)

De scheiding met volwassenen: een zeer belangrijk internationaal principe

Een zeer belangrijk principe in het internationaal recht is de scheiding van minderjarigen en volwassenen. De achterliggende gedachte is tweeledig. Ten eerste moet dit principe kinderen beschermen tegen negatieve invloeden en beledigende praktijken van volwassenen en ten tweede wil men dat kinderen worden opgevangen in een omgeving die beantwoordt aan de fysische, sociale en psychologische behoeften van minderjarigen103.

102

Informatie van www.jongerenwelzijn.be en het huishoudelijk reglement. E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005,300-301. 103

52

In de artikelen 10(2)b en 10(3) van het BUPO- Verdrag wordt het beginsel van scheiding van volwassenen van minderjarigen als een onvoorwaardelijk beginsel vooropgesteld. En dit geldt zowel voor jongeren tegen wie een beschuldiging loopt, als tegen minderjarige veroordeelden. Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) is echter minder absoluut en aanvaardt dat in bepaalde omstandigheden van dit beginsel kan worden afgeweken. Art. 37 (c) van het IVRK bepaalt dat “Ieder kind dat van zijn of haar vrijheid is beroofd moet worden gescheiden van volwassenen, tenzij het in het belang van het kind wordt geacht dit niet te doen.” Het enige criterium om uit te maken of in een bepaalde situatie het kind samen wordt vastgehouden met volwassenen is het belang van het kind. Zo is het gebrek aan aangepaste infrastructuur geen geldig criterium. Mogelijke uitzonderingen worden verder gespecificeerd in de ‘UN Rules for the Protection of Juveniles deprived of their liberty’. Minderjarigen kunnen in de eerste plaats samen met volwassenen opgesloten worden wanneer ze behoren tot dezelfde familie. Daarnaast is ook opsluiting mogelijk met zorgvuldig gekozen volwassenen als onderdeel van een speciaal programma waarvan het bewijs is geleverd dat het bevorderlijk is voor de betrokken jongeren (regel 29 JDL). De ‘European Rules for Juvenile Offenders’ van de Raad van Europa bepalen in regel 59.1 dat “Juveniles shall not be held in institutions for adults, but in institutions specially designed for them. If juveniles are nevertheless exceptionally held in an institution for adults, they shall be accommodated separately unless in individual cases where it is in their best interest not to do so. In all cases, these rules shall apply to them.” Een belangrijke vraag die hierbij kan gesteld worden is: wat als de minderjarige de leeftijd van achttien jaar bereikt gedurende zijn detentie? Moet deze dan onmiddellijk naar een gevangenis voor volwassenen worden gebracht of mag hij in de instelling blijven? Als je kijkt naar artikel 40 van het IVRK zou je denken dat hij in de instelling mag blijven aangezien artikel 40 van toepassing is op diegenen die minderjarig waren op het ogenblik van het plegen van de feiten. Ook al wordt men achttien gedurende het proces, dan nog heeft men recht op een behandeling volgens artikel 40. Als je echter kijkt naar artikel 37 (c) zou je het omgekeerde vermoeden. Het Comité voor de Rechten van het Kind geeft duidelijk aan dat de verplichting tot scheiding van volwassenen en minderjarigen niet betekent dat minderjarigen die zijn geplaatst in een instelling onmiddellijk naar een gevangenis voor volwassenen moeten gaan van zodra ze achttien jaar worden. Een verlenging van het verblijf moet mogelijk zijn als dat in het belang is van het kind en niet in strijd is met het belang van de jongere

53

kinderen in de instelling104. Hiermee lijkt het Comité dus te kiezen voor het criterium van artikel 40105.

c)

De uithandengeving na de hervorming Onkelinx: (gedeeltelijke)

tegemoetkoming aan de internationale eisen Sinds 2002 bestond er in ons land slechts één manier meer om minderjarige delinquenten in de gevangenis te laten terechtkomen en dat was via de procedure van de uithandengeving. Een minderjarige die 16 jaar of ouder was en die door de jeugdrechter werd doorverwezen naar de strafrechter werd vanaf dan gelijkgesteld met een meerderjarige. Werd de jongere in voorhechtenis genomen dan kwam hij terecht in de gevangenis. De uiteindelijke veroordeling tot gevangenisstraf werd daar ook uitgezeten. In België werd ook vrij regelmatig besloten tot uithandengeving. Uit cijfers van de Raad van Europa verbleven er op 1 september 2006 zo een drieëndertig minderjarigen in de Belgische gevangenissen106. Ondanks het internationaal principe van de scheiding van minderjarigen en volwassenen zoals hierboven besproken, werden uit handen gegeven jongeren doorgaans niet afgeschermd van andere gedetineerden. Dergelijk gevangenisverblijf heeft vaak nadelige gevolgen. Zo blijkt uit Amerikaans onderzoek dat minderjarigen die in de gevangenis terechtkomen veel vaker, sneller en intensiever recidiveren dan jongeren met een gelijkaardig profiel die in een jeugdinstelling verblijven107. Uit onderzoek in België is gebleken dat ruim 73 % van de uit handen gegeven jongeren één of meerdere keren terechtkomt in de gevangenis binnen enkele jaren na de beslissing tot uithandengeving108. Bovendien zetten zij in vele gevallen hun criminele carrière verder109. In de nieuwe Jeugdwet110, aangenomen na de hervorming van het jeugdrecht onder minister Onkelinx, blijft de procedure van de uithandengeving bestaan maar er verandert wel heel wat aan dit mechanisme. Sinds oktober 2007 worden uit handen gegeven jongeren in geval van wanbedrijven en correctionaliseerbare misdaden berecht door een nieuwe uitgebreide jeugdrechtbank. Voorheen 104

General comment No 10 § 86. T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 263. 106 M.F. AEBI en N. DELGRANDE, Council of Europe, Annual Penal Statistics. Space I. Survey 2006, Lausanne, Université de Lausanne, Institut de criminologie et de droit pénal, 2007, 32. 107 J. FAGAN, The comparative Advantage of Juvenile Versus Criminal Court Sanctions on Recidivism among Adolescent Felony Offenders, Law and Policy, 1996, 18, 1-2, 77-114; J.C. HOWELL, Preventing and Reducing Juvenile Delinquency. A comprehensive Framework, Londen, Sage Publications, 2003. 108 E. DUMORTIER en A.NUYTIENS, “Jeugddetentie in België na de hervorming Onkelinx”, Fatik 2008, afl. 117, 7. 109 A. NUYTIENS, J. CHRISTIAENS, C. ELIAERTS en C. BROLET, Trajecten van uithanden gegeven jongeren in het strafrecht, Gent, Academia Press, 2006, 76-81. 110 Wet van 15 mei 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming, het Wetboek van Strafvordering, het Strafwetboek, het Burgerlijk Wetboek, de Nieuwe Gemeentewet en de wet van 24 april 2003 to hervorming van de adoptie, B.S., 2 juni 2006. 105

54

behoorde dit tot de bevoegdheid van de correctionele rechtbank. Jongeren die een nietcorrectionaliseerbare misdaad hebben gepleegd moeten wel nog steeds voor het Hof van Assisen verschijnen. Wat de strafmaat betreft is het zo dat een uit handen gegeven jongere niet meer kan veroordeeld worden tot een levenslange opsluiting. Het maximum is gebracht op 30 jaar opsluiting (art. 19). De grootste verandering van de nieuwe wet is echter dat sinds 20 november 2009 minderjarigen niet meer in de gevangenis kunnen terechtkomen. Minderjarigen tegen wie, ingevolge een uithandengeving die uitgesproken is op grond van artikel 57bis van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, een aanhoudingsbevel is uitgevaardigd, worden geplaatst in een gesloten federaal centrum voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd (art.18 1e lid). De voorlopige hechtenis, alsook een gevangenisstraf opgelegd door de uitgebreide jeugdrechtbank of door het Hof van Assisen wordt dus uitgevoerd in een jeugdgevangenis111. Wanneer deze personen achttien jaar of ouder zijn en het aantal plaatsen van het gesloten centrum op het tijdstip van de plaatsing of later ontoereikend is, worden zij evenwel in een strafinrichting voor volwassenen geplaatst. Daarenboven kan de jongere die de volle leeftijd van achttien jaar heeft bereikt en het leven in het centrum ernstig verstoort of de integriteit van de andere jongeren of van het personeel van het centrum in gevaar brengt naar een strafinrichting voor volwassenen worden verwezen(Art 18 3e en 4e lid). Het zijn deze laatste twee mogelijkheden die toch voor enige kritiek hebben gezorgd. In de helft van de gevallen zijn uit handen gegeven jongeren immers reeds meerderjarig op het ogenblik van de uithandengeving. En deze groep zal nog vergroten gezien de lange wachttijden in ons justitieel systeem. DUMORTIER en NUYTIENS vrezen bovendien dat door de bouw van nieuwe instellingen jeugdrechters zullen worden aangemoedigd om meer jongeren uit handen te geven. Omdat deze jongeren dan vanaf de meerderjarigheid in aanmerking komen voor een overplaatsing naar de volwassen gevangenis zou het aantal jongvolwassenen in detentie wel eens kunnen toenemen. Naast het aanwakkeren van de overbevolking kaarten zij ook het gebrek aan van een aangepast beleid op maat van deze jongvolwassenen112.

111

Dergelijk centrum bestaat in Tongeren en is opgericht bij K.B. 12 november 2009 tot oprichting van een gesloten federaal centrum voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S. 18 november 2009. 112 E. DUMORTIER en A.NUYTIENS, “Jeugddetentie in België na de hervorming Onkelinx”, Fatik 2008, afl. 117, 8.

55

3. Conclusie: voor beiden een gemeenschapsregime, maar verschil op het vlak van de uitwerking Zowel

voor

volwassen

gedetineerden

als

voor

minderjarigen

geldt

in

België

een

gemeenschapsregime. De huidige geldende wetgeving hieromtrent is voor gedetineerden onvoldoende uitgewerkt, maar met de inwerkingtreding van de Basiswet wordt dit probleem ruimschoots opgelost. In de Basiswet wordt immers zeer duidelijk vermeld dat het basisregime een regime van gemeenschap of beperkte gemeenschap is en wordt bovendien duidelijk omschreven wat deze regimes precies inhouden. Voor minderjarigen is nergens in het DRP iets omtrent het samenlevingsregime opgenomen. Dat geplaatste minderjarigen in een gemeenschapsinstelling in een gemeenschapsregime verblijven kunnen we enkel afleiden uit het huishoudelijk reglement. Hierin wordt ook duidelijk bepaald wanneer individueel verblijf op de kamer verplicht is. In het MB van toepassing op het federaal centrum ‘de Grubbe’ wordt wel uitdrukkelijk bepaald dat er een gemeenschapsregime geldt. Het was misschien aangewezen om zoals in de Basiswet even kort toe te lichten wat dergelijk regime juist inhoudt. We kunnen concluderen dat de samenlevingsvoorwaarden voor gedetineerden in het algemeen beter uitgewerkt zijn dan voor minderjarigen. Wel valt te betreuren dat gedetineerden vaak met twee of meer op één cel verblijven.

B.

Materiële levensvoorwaarden 1. Levensvoorwaarden voor gedetineerden a)

Accommodatie (1)

De huidige Belgische situatie

In het Algemeen Reglement vinden we geen bepalingen terug omtrent de gevangeniscel. In de Basiswet wel, maar enkel zeer beperkt. Zo heeft de gedetineerde het recht de verblijfsruimte die hem toegewezen wordt naar eigen goeddunken in te richten, mits eerbiediging van wat in het belang van de orde of de veiligheid door het huishoudelijk reglement wordt bepaald (art. 41 §1 Basiswet). Wat de voorwaarden betreft waaraan de verblijfsruimtes en de ruimtes voor gemeenschappelijke activiteiten moeten voldoen inzake gezondheid, brandveiligheid en hygiëne stelt de Basiswet een 56

Koninklijk Besluit in het vooruitzicht (art. 41 §2), maar dit is er, en dit valt sterk te betreuren, nog steeds niet gekomen. Zoals zonet besproken zou in het licht van de privacy iedere gedetineerde moeten kunnen beschikken over een eigen cel. Gezien de overbevolking in onze gevangenissen moeten gedetineerden echter vaak met twee of meer in een cel verblijven113. Voor de eisen op het vlak van de accommodatie moet, gezien het gebrek aan nationale regelgeving, vooral gekeken worden naar wat op Europees en internationaal vlak wordt opgelegd. (2)

Eisen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

Als we kijken naar rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens merken we op dat te kleine en onhygiënische cellen worden beschouwd als een aantasting van de menselijke waardigheid en als een vernederende behandeling (art. 3 EVRM). In Peers t. Griekenland114 werd de opsluiting van gedetineerden in een cel zonder venster en ventilatie in een zeer warme periode en waarbij het gebruik van het toilet niet afgeschermd kon worden van de andere celgenoten in strijd met art. 3 EVRM bevonden. Een combinatie van overbevolking, onhygiënische situaties, een gebrek aan buitenlucht en lange detentieperiodes wordt eveneens afgekeurd115. (3)

Het CPT, de Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels

leggen strikte normen op Het Europees Comité ter preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling (CPT) is in 1987 opgericht met als taak om, via het brengen van bezoeken, toezicht uit te oefenen op de behandeling van personen die van hun vrijheid zijn beroofd. Het CPT focust zich vooral op preventie. Het gaat niet over tot veroordeling van Staten zoals het Europees Hof, maar doet aanbevelingen om risicosituaties te vermijden of te veranderen. Volgens de normen van het CPT moet de oppervlakte van een gevangeniscel voor één persoon 9 à 10 m² bedragen. Heeft de gedetineerde de mogelijkheid om vele uren per dag buiten de cel te verblijven, kan de oppervlakte ook wat kleiner zijn. Daarnaast wordt vereist door het Comité dat de cellen voldoende verlicht en verlucht zijn. Nog een belangrijke vereiste is dat de hygiëne moet

113

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 67. EHRM, Peers t. Griekenland, 19 april 2001, § 63-75. 115 EHRM, Kalashnikov t. Rusland, 15 juli 2002, §97-102; EHRM, Aliev t. Oekraïne, 29 april 2003, § 148; EHRM, dankevich t. Oekraïne, 29 april 2003, §141 en EHRM, Valasinas t. Litouwen, 24 juli 2001, § 98-113. 114

57

verzekerd zijn116. Zo beschouwde het Comité de toestand in de gevangenis van Sint- Gillis, waar gedetineerden hun behoeften moesten doen in een emmer en in aanwezigheid van andere gedetineerden in een ruimte die ook als leefruimte dienst deed, als een vernederende behandeling voor zowel de gedetineerden zelf als de toeschouwers117. Regel 18 van de Europese Gevangenisregels handelt over de eisen die worden gesteld aan de accommodatie.

De

accommodatie

voorzien

voor

gedetineerden,

en

met

name

alle

slaapaccommodatie, moet de menselijke waardigheid en, voor zover dit mogelijk is, de privacy respecteren. Daarnaast moet worden voldaan aan de eisen van gezondheid en hygiëne waarbij bijzondere aandacht moet gaan naar de klimatologische omstandigheden en vooral het vloeroppervlak, de hoeveelheid lucht, de verlichting, verwarming en ventilatie (regel 18.1). In alle gebouwen waar gedetineerden verblijven, werken of samenkomen, moeten de ramen groot genoeg zijn om de gedetineerden in staat te stellen onder normale omstandigheden te lezen of te werken met het natuurlicht en toegang te krijgen tot frisse lucht, behalve wanneer er met een airconditioning systeem gewerkt wordt. Er moet ook artificieel licht voorzien zijn en een alarmsysteem dat het mogelijk maakt het personeel zonder vertraging te verwittigen (regel 18.2). Regel 18.3 EPR handelt over de minimale eisen waaraan een cel of verblijfsruimte moet voldoen. Men is hierbij afgestapt van het geven van exacte specificaties, hetgeen een taak is geworden van de nationale wetgever118. De daaropvolgende regel legt wel de verplichting op om nationale mechanismen te voorzien die erop moeten toezien dat de minimumvereisten niet worden geschonden ten gevolge van overbevolking. Het is duidelijk dat onze nationale wetgever deze taak niet op zich heeft genomen. Nergens in onze wetgeving vinden we regels rond de accommodatie terug en zeker geen exacte specificaties waaraan een cel moet voldoen. De Europese Gevangenisregels voorzien dat gedetineerden in beginsel, in ieder geval voor de nacht recht hebben op een eigen cel. Gebruik van een cel door meerdere personen wordt echter niet uitgesloten, maar is alleen mogelijk wanneer dat ‘preferable’ is (regel 18.5). Met andere woorden

116

S. SNACKEN, “Rechten van gedetineerden en het Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing”, in Rechtspositie en beklagrecht van gedetineerden, Brugge, Die Keure, 1997, 113-115 en M. NEVE, “ Beknopt overzicht van de ‘rechtspraak’ van het Comité inzake de voorkoming van folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen”, in Vrijheden en vrijheidsbeneming. Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen- Oxford, Intersentia, 73-78. 117 S. SNACKEN, “Rechten van gedetineerden en het Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing”, l.c., 114. 118 In de memorie van toelichting wordt verwezen naar de standaarden van het CPT.

58

vanuit positieve overwegingen, niet omwille van een gebrek aan geld of ruimte zoals in België vaak het geval is. Verblijven er meerdere personen in één ruimte dan dient deze daarvoor geschikt te zijn, dienen de betrokkenen daarvoor te kunnen kiezen en moeten ze geschikt zijn om bij elkaar te vertoeven (regel 18.6-18.7). Ook in de Europese Gevangenisregels wordt er aandacht besteed aan de hygiëne. Regel 19.1 bepaalt dat elk deel van de gevangenis te allen tijde proper moet onderhouden worden. Elke gedetineerde moet bovendien een vlotte toegang hebben tot sanitaire voorzieningen die voldoende hygiënisch zijn en de privacy respecteren (regel 19.3). Tenslotte moeten er adequate faciliteiten worden voorzien zodat elke gevangene als het mogelijk is dagelijks, of anders minstens twee keer per week, een bad of douche kan nemen (regel 19.4). Gelijkaardige bepalingen vinden we terug in de Standaard Minimum Regels van de VN in de artikelen 9 tot 14.

b)

De wandeling en activiteiten buiten cel (1)

Nationale wetgeving

Onze geldende nationale regelgeving voorziet dat elke gedetineerde minstens één uur per dag de mogelijkheid heeft om in de buitenlucht te vertoeven. Om gezondheidsredenen kan die wandeling wel verlengd of afgeschaft worden (art. 127 AI). Verschillende sportactiviteiten kunnen intussen worden uitgeoefend. In principe is het zo dat de wandeling in groep plaatsvindt, maar om bepaalde redenen (plaatsing in strafcel, uitsluiting uit de gemeenschap als tuchtsanctie, verbod van vrij verkeer op basis van Voorlopige Hechteniswet en plaatsing onder bijzondere bewaking) kan deze ook individueel gebeuren119. De Europese Commissie heeft geoordeeld dat dergelijke individuele wandeling niet in strijd is met art. 3 EVRM120. Wat de activiteiten betreft, bepaalt artikel 56 van het Algemeen Reglement zeer beknopt dat de gevangenisdirecteur de algemene ontwikkeling en de beroepsopleiding van de gedetineerden moet bevorderen en dat hij om dit te bereiken een lid van het bestuurspersoneel mag belasten om onder zijn controle de verschillende activiteiten te organiseren.

119 120

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 71. ECRM, X t. België, 10 juli 1975, Decisions and Reports 3, 83.

59

De Basiswet is veel uitgebreider, maar de relevante bepalingen zijn nog niet in werking getreden. Zo heeft elke gedetineerde recht op lichamelijke oefeningen en sport gedurende ten minste twee uren in de week en recht op een dagelijkse wandeling of een andere recreatieve activiteit van minstens één uur in de buitenlucht. Daarnaast heeft men, behoudens de door of krachtens deze wet bepaalde uitzonderingen het recht om aan gemeenschappelijke ontspanningsactiviteiten deel te nemen gedurende de uren die in het huishoudelijk reglement worden bepaald (art. 79). Art. 76 van de Basiswet bepaalt bovendien dat de penitentiaire administratie er zorg voor moet dragen dat aan de gedetineerde een zo ruim mogelijke toegang wordt verleend tot het geheel van vormingsactiviteiten die ter beschikking worden gesteld met het oog op zijn persoonlijke ontplooiing, op het zinvol doorbrengen van zijn detentietijd en op het behoud of de verbetering van vooruitzichten op een geslaagde re-integratie in de vrije samenleving. Een laatste belangrijk artikel in de Basiswet voorziet tenslotte dat elke gedetineerde, met de toestemming van de directeur, een niet- winstgevende activiteit van intellectuele of artistieke aard mag uitoefenen. De toestemming wordt in principe verleend, maar kan worden geweigerd wanneer het gaat om een illegale activiteit, er gevaar is voor de orde of veiligheid, of wanneer de controle die vereist is om de orde of de veiligheid te waarborgen een onredelijk grote arbeidsbelasting voor de administratie meebrengt (art. 80). (2)

Het CPT, de Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels

Door het CPT wordt vereist, en dit zonder enige uitzondering, dat alle gedetineerden minimum één uur per dag beweging hebben in de buitenlucht. In de CPT- standaarden wordt dit dus wel degelijk als een recht beschouwd. De hiervoor voorziene ruimtes moeten voldoende ruim zijn zodat de gedetineerden zich fysiek kunnen uitleven en bij voorkeur voorzien zijn van een schuilplaats in geval van slecht weer121. In artikel 21 van de Standaard Minimum Regels wordt bepaald dat “Every prisoner who is not employed in outdoor work shall have at least one hour of suitable exercise in the open air daily if the weather permits” en dat “young prisoners, and others of suitable age and physique, shall receive physical and recreational training during the period of exercise. To this end space, installations and equipment should be provided.” Onze Belgische regelgeving komt aan deze eis tegemoet. 121

S. SNACKEN, “Rechten van gedetineerden en het Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing”, l.c., 115; M. NEVE, “ Beknopt overzicht van de ‘rechtspraak’ van het Comité inzake de voorkoming van folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen”, l.c., 77-78.

60

Daarnaast vereist het CPT dat zowel beklaagden als veroordeelden een zinvol programma aan activiteiten van verschillende aard ( werk, studies, sportactiviteiten,…) moeten aangeboden krijgen waardoor ze dan ook een belangrijk deel van de dag (met als streefdoel 8 uur of meer) uit hun cel zijn122. In de Europese Gevangenisregels is hiervoor regel 25 van belang. Dit is echter een bepaling waar op politiek niveau de scherpte vanaf is gehaald. In het ontwerp stond dat alle gedetineerden minstens acht uur per dag buiten hun cel moesten kunnen doorbrengen. Mede op verzoek van de Nederlandse delegatie is dat veranderd in ‘as many hours a day outside their cells as are necessary for an adequate level of human and social interaction’ , waardoor eigenlijk nog alle kanten kan worden opgegaan123. Regel 49 EPR tenslotte, bepaalt dat gedetineerden een volledig activiteitenprogramma geboden moet worden. Artikel 78 van de Standaard Minimum Regels bepaalt dat “recreational and cultural activities shall be provided in all institutions for the benefit of the mental and physical health of prisoners.” Met de inwerkingtreding van de Basiswet zal ook aan deze vereisten tegemoet worden gekomen.

c)

Kledij (1)

Belgische reglementering

Voor de regelgeving inzake kledij moeten we kijken naar wat bepaald wordt in het Algemeen Reglement van 1965 en de Algemene Instructie van 1971. De veroordeelden tot een gevangenisstraf van meer dan drie maanden zijn verplicht de kledij en schoenen te dragen die door de gevangenis aan hen ter beschikking worden gesteld (art. 74 AR). In bepaalde uitzonderlijk gevallen (bv. om medische redenen) is het wel mogelijk voor de directeur om de toestemming te geven tot het dragen van eigen kledij. De gevangeniskledij moet conform zijn aan de weersomstandigheden en kledij die al gedragen is mag pas na te zijn gewassen en desnoods ontsmet aan een andere gedetineerde worden gegeven (art. 122 AI). Andere gedetineerden zijn in principe vrij om hun eigen kledij te dragen, tenzij de directeur er anders over beslist in het belang van de veiligheid, de reinheid en de menslievendheid. Dit kan ook op beslissing van de rechterlijke overheden in het belang van het onderzoek (art. 75 lid 1 AR).

122

M. NEVE, “ Beknopt overzicht van de ‘rechtspraak’ van het Comité inzake de voorkoming van folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen”, l.c., 77-78. 123 G. DE JONGE, “De Europese gevangenisregels herzien: Nu nog een verdrag om ze rechtskracht te geven”, Fatik 2006, 19.

61

De eigen kledij kan van buitenaf worden binnengebracht (art. 75 lid 2 AR) en wie geen eigen kledij heeft, krijgt er van de gevangenis. Wie moet verschijnen voor de rechterlijke overheden draagt nooit zijn strafkledij. Ofwel dragen ze dan hun eigen kledij, ofwel fatsoenlijke burgerkledij ter beschikking gesteld door de gevangenis ( art. 76 AR). Ook in de Basiswet is een bepaling opgenomen rond kledij. Deze is echter nog niet in werking getreden. Art. 43: “§ 1. De gedetineerde heeft het recht om in de gevangenis zijn eigen kledij en schoeisel te dragen, mits deze voldoen aan de normen die door een gedwongen samenleven met anderen gesteld worden op het vlak van de hygiëne, de welvoeglijkheid, de orde of de veiligheid. Aan gedetineerden die hun eigen kledij en schoeisel niet wensen te dragen, wordt door de gevangenis behoorlijke kledij en schoeisel ter beschikking gesteld. §2.De directeur kan de gedetineerde verplichten door de gevangenis ter beschikking gestelde, behoorlijke kledij of schoeisel te dragen, wanneer de eigen kledij en het eigen schoeisel van de gedetineerde niet aan de in § 1, eerste lid, gestelde normen beantwoorden. §3. De gedetineerde kan verplicht worden tijdens de arbeid of andere activiteiten aangepaste kledij en schoeisel te dragen die hem daartoe ter beschikking worden gesteld. § 4. In het huishoudelijk reglement worden de in de gevangenis geldende regels met betrekking tot het dragen en het onderhoud van kledij en schoeisel nader omschreven.” Het grote verschil met de huidige geldende wetgeving is het feit dat hier de basisregel is dat de gedetineerde (ook de veroordeelde voor meer dan drie maanden) zijn eigen kledij mag dragen en het dragen van de strafkledij de uitzondering vormt. (2)

Art. 8 EVRM en regel 20 van de Europese Gevangenisregels

In de zaak Mc Feely e.a. t. Verenigd Koninkrijk heeft de Europese Commissie erkend dat het verplicht doen dragen van gevangeniskledij een inbreuk kan zijn op het privé- leven (art. 8 EVRM), maar dat dit wel gerechtvaardigd kan worden in het belang van de veiligheid en het voorkomen van strafbare feiten124. De vereisten gesteld in de Europese Gevangenisregels zijn zeer gelijkaardig aan de bepalingen opgenomen in de Basiswet.

124

ECRM, Mc Feely e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 15 mei 1980, Decisions and Reports 20, 44.

62

Zo bepaalt regel 20.1 dat gedetineerden die niet zelf over geschikte kledij beschikken, er zullen krijgen van de gevangenis. Dergelijke kleding mag niet vernederend zijn (regel 20.2). Alle kledij moet goed worden onderhouden en worden vervangen indien dit nodig zou zijn (regel 20.3). Tenslotte mogen gedetineerden die de toestemming hebben gekregen om naar buiten te gaan niet verplicht worden om kledij te dragen waardoor ze geïdentificeerd kunnen worden als gevangenen (regel 20.4). Dergelijke bepalingen staan ook in de Standaard Minimumregels in de artikelen 17 en 18.

d)

Voeding (1)

De Algemene Instructie: eisen aan de kwantiteit, niet aan de kwaliteit

Wat voeding betreft kan ik zeer kort zijn. De Algemene Instructie voor de strafinrichtingen bepaalt dat de gedetineerden zowel ’s morgens, ’s middags en ’s avonds hun maaltijden krijgen (art. 107 AI). Wanneer uit advies van de geneesheer blijkt dat de maaltijden onvoldoende zijn voor bepaalde personen dan krijgen deze extra voeding. Er wordt op dit vlak ook rekening gehouden met de godsdienst. Gelovigen krijgen op hun verzoek maaltijden die van buiten komen en volgens de rituele vormen zijn bereid. Ze worden via de aalmoezeniers verstrekt en mogen niet verschillen van de maaltijden die in het algemeen aan alle gedetineerden worden verstrekt (art. 87 AI). Het gebruik van geestrijke dranken is verboden (art. 109 AI). (2)

De Basiswet: eisen aan de kwaliteit, maar verder zeer beperkt

Opmerkelijk is het feit dat er in de huidige geldende wetgeving nergens voorwaarden worden opgelegd aan de kwaliteit van het eten. Dit gebeurt wel in de Basiswet: “De gedetineerde krijgt voldoende voedsel dat voldoet aan de normen van de moderne hygiëne en zo nodig aangepast is aan de vereisten van zijn gezondheidstoestand (art. 42).” Dit is wel de enige bepaling in de Basiswet inzake voeding en ze is bovendien onvoldoende gedetailleerd. Er wordt niet bepaald hoeveel keer per dag men eten krijgt en er wordt geen rekening gehouden met geloofsvoorschriften. (3)

De Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels

Regel 22 EPR handelt over de voeding binnen de gevangenis. In tegenstelling tot de nationale wetgeving worden hier toch vrij veel eisen gesteld.

63

Gedetineerden moeten worden voorzien van een voedzaam dieet dat rekening houdt met hun leeftijd, gezondheidstoestand, fysieke conditie, religie, cultuur en de aard van hun werk (regel 22.1). De vereisten van een voedzaam dieet, met inbegrip van het minimale energie- en eiwitgehalte worden niet omschreven, maar dit wordt overgelaten aan de nationale wetgever (regel 22.2). Net zoals in de Basiswet wordt de nadruk gelegd op het feit dat het eten hygiënisch moet worden bereid en geserveerd (regel 22.3). Wat de hoeveelheid betreft, wordt bepaald dat elke gedetineerde recht heeft op drie maaltijden per dag met redelijke tussenpozen (regel 22.4), een vereiste die niet terug te vinden is in de Basiswet. Een zeer belangrijke bepaling en ook niet voorzien in onze wetgeving is de verplichting om voor de gevangenen te allen tijde proper drinkwater te voorzien (regel 22.5). Tenslotte moet er een verandering van dieet plaatsvinden wanneer de arts of een gediplomeerd verpleegkundige hiervoor het bevel geeft (regel 22.6). De Standaard Minimum Regels bepalen zeer kort dat elke gedetineerde recht heeft op voeding van een goede kwaliteit op de normale uren en op drinkbaar water wanneer hij dat nodig heeft (art. 20).

e)

Voorwerpen en gelden (1)

Bewaargeving en toegelaten voorwerpen in de nationale wetgeving

Bij het binnenkomen van de gevangenis worden verboden voorwerpen, evenals geld en waardevolle voorwerpen die de gedetineerde bij zich heeft, afgenomen (art. 57 lid 2 AI). Eigenlijk worden deze door de gevangenis in bewaring genomen125. De regels betreffende de bewaargeving vinden we terug in het Burgerlijk Wetboek (art. 1915 t.e.m. 1954quater BW). Deze bewaargeving heeft tot gevolg dat de gevangenis een aantal verplichtingen op zich neemt. Zo moet aan de in bewaring genomen zaken een zelfde zorg worden besteed als aan eigen zaken (art. 1927 BW). De voorwerpen mogen niet worden gebruikt (art. 1930 BW) en op de gelden is geen interest verschuldigd (art. 1936 BW). Derdenbeslag of verzet tegen teruggave is wel mogelijk (art. 1944 BW). De modaliteiten van teruggave zijn zeer strikt geregeld in het Algemeen Reglement. Het in bewaring gegeven geld moet bij de vrijstelling integraal worden overhandigd, eventueel verhoogd met de opbrengsten uit de penitentiaire arbeid (art. 69 AR). Het geld dat door buitenlandse gedetineerden

125

Voor een gedetailleerde regeling hiervan: zie MO van 5 september 2002 betreffende de bewaring van goederen en het beheren van gelden van gedetineerden, www.just.fgov.be.

64

bij het binnenkomen in de inrichting in bewaring werd gegeven, of dat hun later toegezonden wordt zonder bijzondere bestemming, wordt bij hun vertrek in beslag genomen ten belopen van het bedrag van de gerechtskosten en de geldboetes die nog niet betaald zijn (art. 71 AR). Gedetineerden die zich in een regime van beperkte hechtenis of weekendarresten bevinden zijn niet verplicht verboden of waardevolle voorwerpen of gelden in bewaring te geven126. De toegelaten voorwerpen worden opgesomd door de minister. Volgens de ministeriële omzendbrief van 21 januari 1963127 moeten het aantal en de aard van deze voorwerpen strikt beperkt blijven. In de praktijk daarentegen is men veel soepeler en zullen bepaalde voorwerpen enkel om veiligheidsoverwegingen worden ontnomen128. Gedetineerden hebben geen contant geld op zak (art. 60 en 71 AI). In bepaalde omstandigheden kunnen ze wel een computer op cel hebben (MO 27 februari 1998129). Het moet dan wel gaan om gedetineerden die veroordeeld zijn, die verwezen zijn naar de bevoegde rechtbank of van wie de opgelegde

maatregel

definitief

is

en

die

niet

langer

het

voorwerp

uitmaken

van

onderzoeksverrichtingen. De computer, printer en software dienen via de gevangenis aangekocht te worden. Communicatie met externen via internet of communicatie met andere computers zijn verboden en het gebruik moet een aanwijsbaar verband vertonen met een opleiding, reclasseringsmogelijkheid of tewerkstelling. Het is ook mogelijk om een ‘playstation’ op de cel te hebben. Het gebruik hiervan wordt geregeld door de MO van 29 januari 2002130. Tenslotte kunnen gedetineerden zich op eigen kosten bepaalde gebruiks- en verbruiksgoederen aanschaffen via de kantine van de gevangenis (art. 72 AR). Niet- definitief veroordeelden kunnen dit elke dag, anderen slechts tweemaal in de week tenzij de directeur hierover anders beslist (art. 110 AI). Hoeveel maandelijks kan worden uitgegeven aan goederen in de kantine is onbeperkt. Het bedrag kan alleen individueel worden beperkt indien de financiële toestand van de gedetineerde het vereist of om redenen van orde en veiligheid131. Deze mogelijkheid kan ook ontzegd worden ten gevolge van een tuchtsanctie (art. 37 lid 1 en art. 82, 1° AR). Behoeftige of zieke gedetineerden kunnen bepaalde artikelen gratis krijgen, zoals schrijfgerief, rookwaren, enz.132. In de Basiswet staat het volgende:

126

MO van 15 februari 1963, Bull. Best. Strafinr. 1963, 82. MO van 21 februari 1963, Bull. Best. Strafinr. 1963, 82. 128 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 72. 129 MO van 27 februari 1998, www.just.fgov.be. 130 MO van 29 januari 2002, www.just.fgov.be. 131 MO van 16 januari 1991, Fatik 1991, nr 44, 21. 132 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 75. 127

65

Art 45: “§1. De voorwerpen die de gedetineerde bij zijn insluiting in de gevangenis bij zich draagt en de voorwerpen die hij tijdens zijn verblijf verwerft, worden overeenkomstig de regels die de Koning zal vaststellen in het belang van de orde en de veiligheid, naargelang het geval, en onverminderd andere wettelijke bepalingen, hetzij in zijn bezit gelaten, hetzij voor hem in bewaring genomen onder afgifte van een bewijs van ontvangst, hetzij op zijn verzoek uit de gevangenis verwijderd. § 2. De gedetineerde heeft het recht de hem toebehorende voorwerpen waarvan het bezit niet onverenigbaar is met de orde en de veiligheid in zijn verblijfsruimte onder te brengen dan wel bij zich te hebben, overeenkomstig door het huishoudelijk reglement te bepalen regels.” Ook volgens de Basiswet hebben gedetineerden geen recht om contant geld te bezitten in de gevangenis. Ze hebben wel de mogelijkheid om te beschikken over een individuele rekening volgens de regels vastgesteld door de Koning (art. 46). Wat de goederen uit de kantine betreft is in de Basiswet een gelijkaardige regeling als in het Algemeen Reglement opgenomen (art. 47). (2)

Eigen voorwerpen in de Europese Gevangenisregels

Elk voorwerp dat gevangenen niet mogen bijhouden moet volgens de Europese Gevangenisregels in bewaring worden genomen (regel 31.1). Er moet een inventaris worden opgemaakt die wordt ondertekend door de gevangene (regel 31.2) en de eigendom moet in goede staat worden gehouden (regel 31.3). Wordt het noodzakelijk bevonden om deze eigendom te vernietigen dan moet dit worden meegedeeld aan de gevangene ( regel 31.4). Gevangenen moeten, met inachtneming van de eisen van hygiëne, orde en veiligheid, de mogelijkheid krijgen om goederen te verkrijgen of te kopen, met inbegrip van voedsel en drank, aan prijzen die niet abnormaal hoger zijn dan deze in een vrije samenleving (regel 31.5). Brengt een gevangene een medicijn binnen dan zal de arts van de gevangenis beslissen wat hiermee te doen (regel 31.6). Tenslotte wordt voorzien dat wanneer gevangenen de toelating hebben om hun eigen voorwerpen in bezit te hebben, de gevangenisautoriteiten de nodige stappen moeten nemen om te helpen bij het behoud ervan (regel 31.7). De Standaard Minimum Regels bepalen hetzelfde in artikel 43. Onze nationale wetgeving komt in grote mate aan deze eisen tegemoet.

66

2. Levensvoorwaarden voor minderjarigen a)

Beperkte nationale regelgeving (1)

Het dagelijkse leven binnen een gemeenschapsinstelling

Het DRP bepaalt in artikel 27 dat geen enkele minderjarige in de integrale jeugdhulp onderworpen mag worden aan een onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing. Dit brengt met zich mee dat de kamers voldoende groot, verlicht en verlucht moeten zijn en ook aan de vereisten van de hygiëne moet tegemoet gekomen worden. Toch vormt het een groot gebrek dat hier geen specifieke bepalingen over zijn opgenomen. Daarnaast wordt uitdrukkelijk bepaald dat de onthouding van maaltijden verboden is als straf (art 28 §2). Dit zijn de enige wettelijke regels wat het dagelijkse leven binnen de gemeenschapsinstellingen betreft. In het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen is over de levensvoorwaarden binnen de instellingen een regeling opgenomen in hoofdstuk 6. Iedere minderjarige wordt geplaatst in een leefgroep. Binnen elke leegroep is er een eigen dagprogramma en eigen regels. Deze regels vind je terug in de leefgroepbrochure (regel 6). Elke minderjarige krijgt een eigen kamer. Deze moet proper en opgeruimd blijven en als er iets wordt beschadigd dan moet deze schade worden hersteld of betaald. Bezoek van medebewoners in de kamer is niet toegelaten. Het inrichten van de kamer is mogelijk maar moet worden besproken met de begeleiders (regel 6.1). Wat de activiteiten betreft zijn er individuele en groepsactiviteiten. Sommige daarvan vinden plaats buiten de instelling. Aan welke activiteiten de minderjarige deelneemt, wordt bepaald door diens begeleidingsteam, handelingsplan en het advies van de jeugdrechter. In de beginperiode is het echter niet mogelijk om de instelling te verlaten voor een aantal weken (in te vullen per campus). In overleg met de jeugdrechter zijn er soms wel uitzonderingen mogelijk (regel 7). Van de jongere wordt verwacht dat hij zich verzorgt, zowel het lichaam, het haar als de kledij. Soms moet men kledij van de instelling dragen, soms de eigen kledij (regel 6.3). Dit is mijn inziens echter zeer vaag en zou toch wat beter gespecificeerd moeten worden.

67

Als de kledij die men draagt anderen beledigt, kwetst of choqueert, wordt men daar op aangesproken door de begeleiding en dit kan uitmonden in een verbod. Bij bepaalde activiteiten, zoals tijdens het sporten of in de werkplaats, moet aangepaste kledij worden gedragen. Piercings zijn verboden. Het dragen van religieuze symbolen is toegestaan, tenzij deze de veiligheid in gedrang brengen (regel 6.3). Wat de voeding betreft, wordt heel kort vermeld dat er in de instelling belang wordt gehecht aan een gezonde en gevarieerde voeding. Hierbij wordt rekening gehouden met de godsdienst, levensovertuiging, dieet en allergieën (regel 12, 1e lid). Elke jongere heeft recht op zakgeld. In een voorziening van jongerenwelzijn bedraagt het zakgeld momenteel: Van 6 tot 8 jaar: € 5,25 en van 8 tot 12 jaar: € 10,47. Van 12 tot 14 jaar: € 20,93 en van 14 tot 16 jaar: € 31,40. Van 16 tot 18 jaar: € 41,86 en van 18 tot 20 jaar: € 52,38133. In een gemeenschapsinstelling en het centrum te Everberg kan dat bedrag lichtjes afwijken, maar in alle gemeenschapsinstellingen worden dezelfde zakgeldtarieven gebruikt. Wanneer de jongere iets heeft beschadigd of verloren of wanneer deze een tegenonderzoek van een drugstest heeft gevraagd en daaruit blijkt dat hij toch heeft gebruikt, dan kan een deel van het zakgeld worden ingehouden om de kosten daarvan te betalen. Het totale bedrag van de schadevergoeding kan echter nooit meer zijn dan het bedrag dat per maand wordt gekregen. Wordt vastgesteld dat de minderjarige handel drijft met eigendommen van de instelling dan kan de directie beslissen het maandbedrag te overschrijden om de schade te vergoeden (regel 6.4). Voor minderjarigen jonger dan zestien is het verboden te roken. Het bezit van rookwaren is sowieso verboden, alsook het roken tijdens de schooluren. Roken is mogelijk op zeven momenten per dag. De begeleiding bewaart en verdeelt de sigaretten. In geval van afzondering kan er afgeweken worden van die algemene regel en de directie beslist in dat geval over het aantal keer dat er dan kan worden gerookt (regel 6.5). (2)

Het dagelijkse leven in het federaal centrum ‘de Grubbe’

Ook in het Ministerieel besluit tot goedkeuring van het huishoudelijk reglement van het federaal centrum te Everberg zijn er bepalingen rond het dagelijks leven opgenomen134. 133

Cijfers van de website jongerenwelzijn.be.

68

Net zoals in de gemeenschapsinstellingen is het dagelijks leven van de jongere gebaseerd op de werking van de leefgroep (art 20 §1). Er worden individuele of collectieve verplaatsingen binnen het centrum georganiseerd en deze worden steeds begeleid door het personeel (art. 20 §2). Elke jongere heeft recht op minimum één uur buitenactiviteit per dag (art 32 §1). Het zijn activiteiten die op één of meer jongeren betrekking hebben en doorgaan binnen het centrum, buiten de leefeenheden (art. 32 §2). Deze buitenactiviteiten gaan gepaard met een aantal veiligheidsmaatregelen. Ze worden voorafgegaan door zowel een inspectie van de ruimte waar de buitenactiviteit doorgaat, als door een bezetting van de post buitenbewaking. Bovendien dienen de jongeren een passage door de metaaldetector te maken (art. 32 §4). De jongeren mogen hun eigen kledij dragen binnen de door het centrum te bepalen grenzen (art. 22). Wat de voeding betreft, wordt niets meer bepaald dan dat de voeding van de jongere conform moet zijn met zijn overtuiging van een erkende godsdienst (art. 30 §3). Er wordt niets bepaald rond de kwaliteit noch rond de kwantiteit. Indien de jongere – met uitzondering van zijn zakgeld – geen geld op zijn rekening heeft, zal het centrum het basispakket met zeep, tandpasta en tandenborstel dat bij aankomst wordt gegeven met regelmaat blijven geven (art. 21). In het centrum mag geen contact geld circuleren. Elke jongere beschikt over een rekening bij de boekhoudkundige dienst en met dat geld kunnen er zaken in de inrichting worden gekocht. In geval van moedwillige schade of verlies door een jongere kan een maximumbedrag van 5 euro van zijn wekelijks zakgeld afgehouden worden (art. 23). Dit laatste is verschillend van de regeling in de gemeenschapsinstellingen. Het centrum beschikt over een kantine waarin dranken, postzegels, rookwaren, telefoonkaarten, snoep, verzorgingsproducten en - in beperkte mate - eetwaren verkrijgbaar zijn. De jongere kan hier zaken kopen met het op zijn rekening beschikbare geld (art. 29). Bij aankomst worden voorwerpen die op dat moment in het bezit zijn van de jongere gecontroleerd. Identiteitsstukken worden in bewaring gehouden in het dossier op de griffie. Na controle krijgt de jongere de voorwerpen die op de kamer zijn toegelaten. De andere voorwerpen worden door het centrum in bewaring gehouden en meegegeven bij overbrenging of bij vrijlating (art. 10).

134

Hoofdstuk V van het M.B. van 6 maart 2007 tot goedkeuring van het huishoudelijk reglement van het centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S. 27 maart 2007.

69

In de bezoekzaal mag door de bezoekers aan de jongere niets overhandigd worden. Er zijn tegen betaling wel dranken en versnaperingen verkrijgbaar. Bezoekers die dat wensen kunnen voor de jongere die ze bezoeken toegelaten kledij, kranten, transparante cassettes of cd's meebrengen. Deze worden afgegeven bij de portier en na controle aan de jongere in kwestie overhandigd. Geld kan door de bezoekers aan de boekhouding afgegeven worden of worden gestort op de rekening van de jongere (art. 12 §7) Tenslotte wordt nog voorzien dat het is mogelijk om buiten te roken. De rookpauzes worden bepaald in het dagrooster (art. 24).L

b)

Strenge eisen in de JDL en ERJ (1)

Accommodatie en hygiëne

Wat de eisen omtrent de accommodatie betreft vinden we (in tegenstelling tot onze nationale regelgeving) heel wat terug in de ‘UN Rules for the Protection of Juveniles’ en de ‘European Rules for Juvenile Offenders’. Zo wordt eerst en vooral vrij algemeen bepaald dat minderjarigen die beroofd zijn van hun vrijheid het recht hebben op faciliteiten die voldoen aan de gezondheidsvereisten en tegemoet komen aan de menselijke waardigheid ( regel 31 JDL). Het ontwerp van de detentiecentra voor jongeren en de fysieke omgeving moeten in overeenstemming zijn met het revalidatiedoel, met inachtneming van de behoefte van de minderjarige voor privacy, zintuiglijke prikkels, mogelijkheden tot samenwerking met andere jongeren en deelname aan sport, lichamelijke oefening en vrije tijd. Het ontwerp en de structuur moeten tevens zo worden opgemaakt dat zij het risico van brand beperken en zorgen voor een veilige evacuatie van de lokalen. Er moet een doeltreffend alarmsysteem zijn in geval van brand, alsmede formele procedures om de veiligheid van de jongeren te waarborgen. Bovendien mogen detentiecentra niet worden gevestigd in gebieden waar er gezondheidsgevaren of andere risico’s gekend zijn (regel 32 JDL). Met verschillende aspecten moet dus rekening worden gehouden bij het tekenen van een ontwerp of het bouwen van een instelling voor geplaatste minderjarigen. De algemene regel is echter dat de detentie-instellingen moeten worden getekend en gebouwd op een

70

manier die tegemoet komt aan de specifieke behoeften van de jongeren en bovenal de algemene doelstelling van re-integratie moet respecteren135. Wat de slaapaccommodatie betreft, wordt vereist dat deze bestaat uit een kleine groep slaapzalen of individuele kamers rekening houdende met lokale standaarden. Verder moet er regelmatig toezicht zijn gedurende de nacht. Dit mag echter niet opdringerig zijn (regel 33 JDL en 64 ERJ), hetgeen constante cameraobservatie uitsluit. De Europese regels vereisen dat elke jongere ’s nachts over een eigen kamer beschikt tenzij het aangewezen is dat de slaapruimte gedeeld wordt met anderen136. In dat laatste geval moet de jongere wel worden geraadpleegd en kan deze aangeven met wie hij wenst een kamer te delen (regel 63.2 ERJ). Ook het CPT is kritisch t.o.v. grote ruimtes die slaapgedeelten, leefruimtes en sanitaire ruimtes combineren. De voornaamste reden hiervoor is het gebrek aan privacy en een verhoging van het ‘inter-prisoner predatory behaviour137. Wat de juiste afmetingen van de kamers betreft, bieden de internationale normen weinig soelaas. Hierbij kan wel worden gekeken naar de reeds besproken eisen van het CPT. De slaapruimten moeten tegemoetkomen aan de eisen inzake privacy, menselijke waardigheid, gezondheid en hygiëne waarbij bijzondere aandacht moet gaan naar voldoende oppervlakte, buitenlucht, verlichting, verwarming en ventilatie (regel 63.1 ERJ). Elke minderjarige moet bovendien beschikken over genoeg en apart beddengoed dat proper dient te zijn en voldoende vaak ververst moet worden (regel 33 JDL en 67 ERJ). Alle delen van de instelling moeten proper worden gehouden (regel 65.1 ERJ) en sanitaire installaties moeten zodanig zijn gelegen en van een voldoende kwaliteit zijn om te voldoen aan de lichamelijke behoeften en de privacy van elke minderjarige (regel 34 JDL en 65.2 ERJ). Daarnaast moeten er voorzieningen zijn opdat de jongeren, als dit mogelijk is, dagelijks een douche of bad kunnen nemen en dit op een aan het klimaat aangepaste temperatuur (regel 65.3 ERJ).

135

T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 289. 136 Overbevolking en gebrek aan budget valt hier niet onder. 137 T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 290.

71

(2)

Vrijetijdsbesteding en recreatieve activiteiten

Het dagelijkse programma van de instelling is een ander belangrijk aspect van de vrijheidsbeneming en het belang ervan is ingegeven door het feit dat het verblijf in de instelling moet tegemoetkomen aan de jongere zijn eventuele re-integratie in de samenleving (artikel 40 IVRK). Het beginsel dat een kind recht heeft op alle rechten uit het IVRK in combinatie met de wenselijkheid van continuïteit van opvoeding vereist een dagelijks programma dat lijkt op dat van elk ander kind in de samenleving. Dit impliceert onder andere contact met de andere jongeren d.m.v. dagelijkse activiteiten. Meer precies omvat dit het recht op onderwijs en beroepsopleiding (zie later), sport en recreatie138. Wat de deelname aan activiteiten betreft voorzien de ‘UN Rules for the protection of Juveniles’ in regel 12 dat “juveniles detained in facilities should be guaranteed the benefit of meaningful activities and programmes which would serve to promote and sustain their health and self-respect, to foster their sense of responsibility and encourage those attitudes and skills that will assist them in developing their potential as members of society.” Een gelijkaardige bepaling (regel 50.1) vinden we terug in de ERJ. Bovendien is er nog een aparte regel waarin het recht op recreatie wordt voorzien. Elke jongere moet dagelijks beschikken over een geschikte hoeveelheid tijd voor gratis training in open lucht wanneer het weer dit toelaat. De nodige ruimte, installaties en materiaal moeten hiervoor worden voorzien (regel 47 JDL). Hierbij denken we dan aan een speelplein of een sportzaal met het nodige materiaal om te basketballen, voetballen, … Fysieke training is niet de enige mogelijke vorm van vrijetijdsbesteding. Zowel artikel 31 van het IVRK als artikel 47 JDL bepalen dan ook dat elke minderjarige bijkomende tijd moet krijgen voor dagelijkse vrijetijdsbesteding waarvan een deel, voor zover de minderjarige dit wil, zal gaan naar kunst en de ontwikkeling van ambachtvaardigheden alsook naar de deelname aan het culturele leven. Het bijzondere belang van fysieke en recreatieve activiteiten voor jonge gevangenen wordt ook erkend in de Standaard Minimum Regels (regel 21 (2)). Ondanks het enorme belang dat gehecht wordt aan de mogelijkheid tot deelname aan verscheidene activiteiten met het oog op een goede ontwikkeling van het kind en een latere re-integratie vinden we in onze nationale regelgeving zeer weinig terug omtrent sport en andere recreatieve activiteiten 138

T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 301-302.

72

binnen de instelling. Wel positief is de mogelijkheid voor een jongere in een gemeenschapsinstelling om na enige tijd deel te nemen aan activiteiten buiten de instelling. (3)

Persoonlijke verzorging: voeding, kledij en persoonlijke voorwerpen

Een eerste aspect van de persoonlijke verzorging omvat het recht op voedsel. In elke instelling moet voor iedere jongere op normale eettijdstippen voeding worden voorzien dat zodanig is bereid en aangeboden dat het voldoet aan de normen van de hygiëne en gezondheid alsook tegemoet komt aan religieuze en culturele voorschriften. Er moet tevens op elk ogenblik toegang zijn tot drinkbaar water (regel 37 JDL en 68 ERJ). Net zoals bij gedetineerden is dit laatste niet voorzien in onze nationale regelgeving en schiet deze regelgeving ook op het gebied van de andere eisen tekort. Een tweede aspect heeft betrekking op de kledij. Voor zover dit mogelijk is moeten minderjarigen het recht hebben hun eigen kledij te dragen (regel 36 JDL). Gezien de woorden ‘voor zover dit mogelijk is’, is er ruimte voor afwijkingen. Daarnaast moet iedere instelling minimaal verzekeren dat elke jongere over persoonlijke kledij beschikt die geschikt is voor het klimaat en de gezondheid en in geen geval vernederend is (regel 36 JDL en 66 ERJ). In België vinden we deze verplichting echter nergens terug. Wanneer de jongere de instelling verlaat, moet hij de mogelijkheid krijgen eigen kledij te dragen (regel 36 JDL en 66 ERJ). Een derde aspect heeft betrekking op het bezit van persoonlijke voorwerpen. Volgens de UN Rules is dit een basiselement van het recht op privacy en essentieel voor het psychisch welzijn van de jongere139. Het recht van elke minderjarige om persoonlijke voorwerpen te bezitten, alsook over voldoende opbergruimte hiervoor, moet worden erkend en gerespecteerd. Dergelijke voorwerpen omvatten zowel kledij, juwelen, muziek, boeken of geld (regel 35 JDL). Persoonlijke voorwerpen die de jongere niet wil bijhouden of die in beslag zijn genomen moeten in bewaring worden gehouden. Deze moeten bovendien in goede staat worden gehouden en een inventaris moet worden opgemaakt die wordt ondertekend door de minderjarige. Deze voorwerpen alsook geld moeten bij het einde van het verblijf worden teruggegeven behalve wanneer men de

139

Zie ook artikel 16 IVRK: “Geen enkel kind mag worden onderworpen aan willekeurige of onrechtmatige inmenging in zijn of haar privéleven, in zijn of haar gezinsleven, zijn of haar woning of zijn of haar correspondentie, noch aan enige onrechtmatige aan-tasting van zijn of haar eer en goede naam.”

73

toelating heeft gekregen geld uit te geven. Wanneer een jongere in het bezit is van een medicijn moet de arts beslissen welk gebruik er van moet worden gemaakt (regel 35 JDL). Het valt te betreuren dat het bezit van persoonlijke voorwerpen wordt beschouwd als een basiselement

van

het

recht

op

privacy

en

de

regelgeving

van

toepassing

op

de

gemeenschapsinstellingen, met uitzondering van regels i.v.m. zakgeld, hierover niets bepaalt. Voor jongeren in Everberg is de regelgeving veel beter. Toegelaten voorwerpen mogen na controle op de kamer worden bewaard en de andere voorwerpen worden in bewaring gehouden en bij vrijlating teruggegeven. Geld moet worden gestort op een rekening.

3. Conclusie: verschillen op het vlak van de materiële levensvoorwaarden a)

Accommodatie

Op nationaal vlak is er, wat accommodatie betreft, een ernstig tekort aan wetgeving en dit zowel voor volwassen gedetineerden als voor minderjarigen. Nochtans wordt hier op internationaal en Europees vlak heel wat aandacht aan besteed en worden zeer duidelijke normen opgelegd. Dit is ook begrijpelijk aangezien er een significant deel van de tijd wordt doorgebracht in de cel of kamer. Een belangrijk verschil is dat volwassen gedetineerden als gevolg van overbevolking vaak per twee of meer in een cel verblijven (hetgeen in strijd is met internationale en Europese eisen) terwijl elke minderjarige over een eigen kamer beschikt.

b)

Wandeling en andere activiteiten

Wat meteen opvalt, is dat voor volwassen gedetineerden (zowel in het AR als in de Basiswet) duidelijk is omschreven dat men één uur per dag in de buitenlucht mag vertoeven en dat dit ook geldt voor geplaatste minderjarigen in het federaal centrum te Everberg. Voor minderjarigen geplaatst in een gemeenschapsinstelling vinden we hierover niets terug in de toepasselijke regelgeving. De mogelijkheid om deel te nemen aan activiteiten wordt uitgebreid voorzien in de Basiswet. Het belang ervan voor de persoonlijke ontplooiing en de latere re-integratie van de gedetineerden komt hier duidelijk naar voor en dit is in de lijn van wat internationaal wordt verwacht. Voor minderjarigen vinden we hierover veel minder terug, terwijl dit nochtans een belangrijke plaats inneemt

binnen

de

internationale

standaarden.

Het

huishoudelijk

reglement

van

de

gemeenschapsinstellingen bepaalt enkel dat er individuele en groepsactiviteiten plaatsvinden. Er wordt nergens vermeld welke activiteiten er worden gehouden en eerder dan te werken met strikte 74

regels waarin wordt bepaald hoeveel keer per week activiteiten zullen plaatsvinden en kunnen worden bijgewoond, wordt de deelname ervan overgelaten aan het oordeel van de begeleiders en de jeugdrechter. Een groot verschilpunt is dat deze soms kunnen plaatsvinden buiten de instelling. Met deze mogelijkheid wordt ingespeeld op het belang dat op internationaal vlak wordt gehecht aan een latere re-integratie van de minderjarige. Jongeren in ‘de Grubbe’ of volwassen gedetineerden kunnen onder bepaalde voorwaarden ook het centrum of de gevangenis verlaten, maar daar is wel de toelating van de jeugdrechter of de strafuitvoeringsrechtbank voor vereist en dit zal dus eerder uitzonderlijk het geval zijn. In het MB van toepassing op het federaal centrum te Everberg is naast het recht op één uur buitenactiviteit per dag niets opgenomen omtrent deelname aan andere activiteiten. Opvallend is de aandacht die wordt besteed aan de veiligheidsmaatregelen die gepaard gaan met de dagelijkse buitenactiviteit die we nergens anders terugvinden.

c)

Kledij en voeding

Wat de kledij betreft, is de basisregel voor volwassen gedetineerden momenteel dat binnen de gevangenis strafkledij moet worden gedragen terwijl geplaatste minderjarigen binnen de instelling in principe hun eigen kledij mogen dragen. Met de inwerkingtreding van de Basiswet zullen ook volwassen gedetineerden hun eigen kledij mogen dragen. Voor beide categorieën geldt de verplichting om voor bepaalde activiteiten aangepaste kledij te dragen. Nergens wordt echter aan de instellingen waar minderjarigen worden geplaatst de verplichting opgelegd om gepaste kledij te voorzien als de minderjarige geen eigen kledij heeft of deze niet wenst of mag dragen. Dit wordt wel voorzien voor gedetineerden. Wat voeding betreft, is in de huidige regelgeving voor volwassen gedetineerden niets opgenomen rond de kwaliteit van het voedsel. Voor het overige is deze vrij volledig. Met de inwerkingtreding van de Basiswet zal er weliswaar een verbetering zijn op het vlak van de vereisten aan de kwaliteit van het voedsel, maar nergens wordt rekening gehouden met godsdienstige voorschriften, een nochtans zeer belangrijke vereiste op internationaal en Europees vlak, of wordt bepaald hoeveel keer per dag men eten moet krijgen. De Basiswet vertoont op het vlak van voeding duidelijke gebreken. Het belang van conformiteit met de godsdienst vinden we wel terug voor geplaatste minderjarigen. In het MB van toepassing op het federaal centrum te Everberg is dit echter de enige vereiste die gesteld wordt. Het is mijn inziens dan ook een groot gebrek dat hier geen eisen worden gesteld aan de kwaliteit en de hygiëne en niet wordt verwezen naar de gezondheid van de minderjarige.

75

Opvallend is dat zowel voor volwassen gedetineerden als voor minderjarigen in detentie nergens het recht op voldoende drinkbaar water wordt voorzien, terwijl dit zowel op internationaal als Europees niveau een duidelijk geformuleerde eis is. Wat ook niet uit het oog mag worden verloren, is het feit dat voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling de enige (beperkte en vage) regelgeving omtrent voeding en kledij te vinden is in het (juridisch niet bindende) huishoudelijk reglement.

d)

Bezit van eigen voorwerpen

Op dit punt bestaat er een grote gelijkenis tussen de regelgeving voor volwassen gedetineerden en deze voor jongeren te Everberg. Het zijn vooral minderjarigen die terechtkomen in een gemeenschapsinstelling die uit de boot vallen. Voor hen bestaat er buiten de regels omtrent zakgeld en rookwaar geen specifieke regelgeving omtrent de eigen voorwerpen. Zowel volwassen gedetineerden als jongeren te Everberg mogen toegelaten voorwerpen in hun cel of kamer bezitten. Andere voorwerpen worden in bewaring gehouden en bij vrijlating teruggegeven. Persoonlijk bezit van geld is verboden en het geld moet dan ook worden gestort op een rekening. Met dat geld kunnen bepaalde zaken worden gekocht in de kantine van de gevangenis of van het centrum.

e)

Algemene conclusie

Algemeen kan ik concluderen dat de materiële levensvoorwaarden beter zijn geregeld voor gedetineerden dan voor minderjarigen. Minderjarigen in ‘de Grubbe’ kunnen zich voor een aantal aspecten beroepen op het MB ter goedkeuring van het huishoudelijk reglement, maar dit is niet gedetailleerd genoeg. Minderjarigen in een gemeenschapsinstelling zijn nog slechter af want zij beschikken wat het dagelijkse leven binnen de instelling betreft niet over juridisch ‘harde’ regelgeving. In het DRP is er praktisch niets opgenomen en dus moet worden teruggevallen op het huishoudelijk reglement. Ook voor volwassen gedetineerden is er nog werk aan de winkel en vooral de regelgeving op het vlak van de accommodatie moet aan de hand van de uitgebreide internationale en Europese normen dringend worden aangepakt.

76

C.

Controlemogelijkheden 1. Controlemogelijkheden bij gedetineerden a)

De fouillering (1)

Een nieuwe regeling dankzij de Basiswet

Tot voor 15 januari 2007140 werden fouilleringen uitgevoerd op basis van een omzendbrief van minister Verwilghen uit 2002141. Hierin werd een onderscheid gemaakt tussen drie vormen van fouillering: de summiere, de grondige en de volledige fouillering. De volledige fouillering bestond erin dat de gedetineerde zich volledig diende te ontkleden en dat de penitentiaire beambte een visuele controle uitvoerde op het lichaam. Deze diende systematisch te worden uitgevoerd, onder meer voor het binnenkomen van de gevangenis alsook voor en na ieder tafelbezoek142. Aan deze praktijk is een einde gekomen met artikel 108 van de Basiswet. Sinds de inwerkingtreding hiervan is de standaardfouillering een onderzoek aan de kledij om na te gaan of de gedetineerde niet in het bezit is van voorwerpen of substanties die verboden of gevaarlijk kunnen zijn (art 108 §1). Indien er echter individuele aanwijzingen zijn dat dergelijk onderzoek niet volstaat om dit doel te bereiken, kan de directeur, bij afzonderlijke beslissing, een fouillering op het lichaam bevelen, zo nodig met ontkleding en het uitwendig schouwen van de openingen en de holten van het lichaam (art. 108 § 2). Dergelijke fouillering mag enkel plaatsvinden in een gesloten ruimte, zonder andere gedetineerden en door minimum twee personeelsleden van hetzelfde geslacht als de gedetineerde (art 108 §2). Bovendien mag zowel het onderzoek aan de kledij als de fouillering op het lichaam geen tergend karakter hebben en moet dit gebeuren met eerbied voor de waardigheid van de gedetineerde (art 108 §3). Maar wat houden deze bepalingen nu concreet in? Voor een betere invulling ervan is het aangewezen even te kijken naar de voorbereidende teksten. Hieruit blijkt dat er een onderscheid moet worden gemaakt tussen drie vormen van fouillering van de gedetineerde: het onderzoek aan de kledij (betasten en onderzoeken) (1), fouillering op het lichaam (louter visueel) (2) en onderzoek 140

Datum van de inwerkintreding van titel VI van de Basiswet. Verwilghen, M. (2002), ministeriële omzendbrief nr. 1749 van 17 september 2002 betreffende de veiligheidcontrolemaatregelen- fouillering. 142 C. HERMANS, “Het paard en de wagen: enkele bedenkingen bij het onthaal van de stapsgewijze inwerkingtreding van de Basiswet”, Fatik 2007, afl 113, 4 141

77

op het lichaam hetgeen een toelating van de onderzoeksrechter vergt (3). Enkel de eerste twee vormen kunnen worden uitgevoerd door gevangenispersoneel. Het gaat om bestuurlijke controle en veiligheidsmaatregelen die hun uitsluitende legitimatie vinden in de handhaving van de orde en de veiligheid in de gevangenis, mits inachtneming van de regels van de subsidiariteit en de proportionaliteit143. (2)

Onderzoek aan het lichaam en de Europese normen

In de Standaard Minimum Regels vinden we geen bepalingen omtrent de fouillering terug. Er moet dan ook vooral worden gekeken naar wat op Europees vlak wordt vereist. Uit artikel 3 EVRM volgt dat een gedetineerde niet mag onderworpen worden aan handelingen waarmee beoogd wordt en die tevens als resultaat hebben iemand te vernederen of de persoonlijkheid van die persoon te raken. Een integraal lichaamsonderzoek is in bepaalde omstandigheden weliswaar noodzakelijk vanuit veiligheidsoogpunt, maar het moet wel gebeuren op een behoorlijke manier en met respect voor de persoon van de gedetineerde teneinde de menselijke waardigheid zo weinig mogelijk te raken144. Zo maakt een lichaamsonderzoek waarbij de persoon verplicht wordt zich volledig uit te kleden in aanwezigheid van een vrouwelijke cipier en waarbij de geslachtsorganen met blote handen worden aangeraakt een vernederende behandeling uit in de zin van art. 3 EVRM145. De combinatie van strenge veiligheidsmaatregelen en een systematisch, wekelijks lichaamsonderzoek die niet overtuigend kunnen gerechtvaardigd worden vanuit veiligheidsoverwegingen wordt ook beschouwd als een onmenselijke en vernederende behandeling146. Als we kijken naar deze rechtspraak kunnen we stellen dat de huidige Belgische fouilleringregeling niet in strijd is met artikel 3 EVRM. In de Europese Gevangenisregels is voorzien dat personeelsleden zeer strikte procedures moeten volgen bij de fouillering van zowel de plaatsen waar de gevangenen leven, werken en samenkomen, alsook bij de fouillering van de gevangenen, de bezoekers en hun voorwerpen en het personeel (regel 54.1). De gevallen waarin dergelijke controles noodzakelijk zijn en hun aard moeten worden

143

Commissie “Basiswet Gevangeniswezen” (2000), Voorontwerp van Basiswet Gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden, deel II, de artikelsgewijze bespreking, pg. 233.; C. HERMANS, “Het paard en de wagen: enkele bedenkingen bij het onthaal van de stapsgewijze inwerkingtreding van de Basiswet”, Fatik 2007, afl 113, 4 144 E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 27. 145 EHRM, Valasinas t. Litouwen, 24 juli 2001, Recueil/ Reports, 2001, § 117. 146 EHRM, Lorsé en andere t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports, 2003 en EHRM, Van der Ven t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports,2003.

78

bepaald bij nationale wet (regel 54.2). Het personeel binnen de gevangenis moet op zodanige wijze worden opgeleid dat ze in staat zijn om via deze controles enige poging tot vluchten of tot het verbergen van smokkelwaar te detecteren, maar daarbij ook de waardigheid van de onderzochte personen te bewaren (regel 54.3). Personen die worden gefouilleerd mogen immers niet worden vernederd en het onderzoek is enkel mogelijk door een persoon van hetzelfde geslacht (regel 54.4 en 54.5) Tenslotte bepalen deze regels dat interne lichaamsonderzoeken niet mogelijk zijn door het gewone gevangenispersoneel (regel 54.6) en dat een intiem onderzoek dat verband houdt met een controle, enkel mag worden uitgevoerd door een medische beroepsbeoefenaar (regel 54.7). Ook hieraan is grotendeels voldaan in de Basiswet.

b)

Inspectie van de cel (1)

De Basiswet reeds in werking getreden

Artikel 109 van de Basiswet handelt over de inspectie van de verblijfsruimte. Met het oog op de handhaving van de orde en veiligheid wordt de cel van de gedetineerde door de door de directeur gemandateerde personeelsleden geregeld doorzocht. Dit dient wel te gebeuren overeenkomstig de richtlijnen van het inrichtingshoofd en de maatregel mag niet onrechtvaardig zijn ten opzichte van het doel ervan (art. 109 §1). Wanneer tijdens deze controle verboden voorwerpen of substanties worden gevonden, kunnen deze in beslag worden genomen. Dan zijn er drie mogelijkheden: ofwel worden ze onder afgifte van bewijs van ontvangst bewaard ten behoeve van de gedetineerde, ofwel worden ze vernietigd met diens toestemming, ofwel worden ze ter beschikking van de bevoegde overheden gehouden met het oog op voorkoming of vaststelling van strafbare feiten ( art 109 §2). (2)

Europese Commissie: een cel is geen privé- woning

Een cel wordt door de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens niet beschouwd als een privé- woning en geniet dan ook niet de bescherming ervan147. Dit brengt met zich mee dat voor een inspectie van de cel de regels van een huiszoeking niet gelden. Zo heeft de gedetineerde niet het recht om bij de celinspectie aanwezig te zijn. De inbreuk op de privacy wordt door de Commissie gelegitimeerd ter handhaving van de orde en veiligheid. Hieruit mag echter niet worden afgeleid dat 147

ECRM, Wemhoff t. Duitsland, 17 mei 1969, Collection of decisions 30, 56.

79

gedetineerden geen aanspraak kunnen maken op rust en privacy in hun toegewezen cel148. Uit rechtspraak van het Europees Hof blijkt immers dat het plaatsen van afluisterapparatuur en camera’s in de cel ook moet voldoen aan de voorwaarden in het tweede lid van art. 8 EVRM wat inhoudt dat het moet voorzien zijn bij wet en de beslissing proportioneel en noodzakelijk moet zijn149. Onze nationale wetgeving is in overeenstemming met deze rechtspraak. In de Europese Gevangenisregels is hieromtrent één bepaling opgenomen die het volgende stelt: “Prisoners shall be present when their personal property is being searched unless investigating techniques or the potential threat to staff prohibit this (regel 54.8).” Daarnaast hebben we gezien dat specifieke procedures zijn vereist die door het gevangenispersoneel moeten worden opgevolgd (regel 54.1). De eerste bepaling wijkt toch wat af van wat de Europese Commissie vereist aangezien de basisregel is dat de gedetineerde aanwezig is bij de inspectie van de cel terwijl de Commissie van oordeel is dat de gedetineerde dit recht niet heeft. In de Basiswet wordt hierover niets bepaald.

2. Controlemogelijkheden bij minderjarigen a)

Fouillering, drugscontrole en controle van de kamer in de Belgische

regelgeving (1)

Het DRP zwijgt

In het DRP is hierover niks concreet opgenomen. Wel wordt in artikel 25 bepaald dat elke minderjarige recht heeft op respect voor zijn persoonlijke levenssfeer en in artikel 27 dat geen enkele minderjarige in de jeugdhulp mag onderworpen worden aan een onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing. (2)

Praktijk in de gemeenschapsinstellingen

Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen brengt meer duidelijkheid in het hoofdstuk over de veiligheidsmaatregelen. Het is mogelijk de bagage, de kledij en het lichaam te doorzoeken of te fouilleren op verboden voorwerpen. Dergelijke controle gebeurt door twee hulpverleners die steeds vertellen wat ze juist 148

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 68. EHRM, Van der Graaf t. Nederland, 1 juni 2004, NCJM 2004, nr 6, 838-844: Een opsluiting onder permanent cameratoezicht werd verdragsconform bevonden omdat er een legitiem doel bestond, een wettelijke regeling voorhanden was en er een dringende maatschappelijke noodzaak bestond. 149

80

gaan doen en waarom. Bij een korte controle worden bagage, schoenen en jas doorzocht. Bij een volledige controle moeten spullen (bagage, schoenen en kledij) worden afgegeven en moet de minderjarige zich uitkleden tot het ondergoed. Een hulpverlener van hetzelfde geslacht kijkt dan na of de jongere niets bij heeft dat verboden is. Een volledige fouillering is enkel mogelijk bij opname, een verdenking, isolatie of na een ontvluchting (regel 10.1 3e lid). Daarnaast kan ook worden gecontroleerd of de minderjarige geen drugs heeft genomen. Hiervoor wordt beroep gedaan op een urinetest. Opnieuw wordt aan de minderjarige uitgelegd wat men doet en waarom. Het is mogelijk een toevallige of een gerichte drugscontrole uit te voeren. Bij een toevallige drugscontrole wordt een minderjarige willekeurig uit een groep gekozen voor een drugstest. Bij een gerichte controle wordt een jongere doelbewust uitgekozen. Dit is mogelijk als drugsvrij zijn een werkpunt is in het handelingsplan, als er vermoedens zijn dat de jongere drugs heeft genomen of als de jongere terugkomt uit verlof. Als de test positief is dan kan de jongere een tegenonderzoek aanvragen. Blijkt uit dat onderzoek opnieuw dat de jongere wel degelijk drugs heeft genomen dan zijn de kosten voor de minderjarige zelf (regel 10.1 4e lid). Wat de controle van de kamers betreft is het mogelijk voor de begeleiders de kamers te controleren om te kijken of alles in de kamer nog in orde is en of de minderjarige geen verboden voorwerpen in zijn bezit heeft (regel 6.1 en 10.1). Bij een korte kamercontrole wordt gekeken naar de orde, netheid en veiligheid van de kamer. Daarbij kunnen kasten en laden worden geopend, maar wordt er niets verplaatst. Dergelijke controle gebeurt regelmatig. Bij een volledige kamercontrole wordt gekeken naar de veiligheid en de persoonlijke hygiëne. Dit wordt gedaan als er een vermoeden is dat de minderjarige verboden voorwerpen in het bezit heeft of op basis van werkpunten in het handelingsplan. Er kunnen dan kasten en laden worden geopend, losse voorwerpen verplaatst en vaste voorwerpen worden gelost of open gemaakt. De jongere wiens kamer aan een volledige controle wordt onderworpen, wordt steeds op de hoogte gebracht van wat er zal worden gedaan en waarom. Als deze wenst aanwezig te zijn bij de controle, dan kan dit (regel 10.1). (3)

Controle in het federaal centrum ‘De Grubbe’

De enige bepaling omtrent fouillering vinden we terug in artikel 12 §8 van het MB. Hierin wordt voorzien dat na elk bezoek aan tafel in de gemeenschappelijke ruimte een fouillering van de jongere plaatsvindt. Nergens wordt echter omschreven in welke omstandigheden deze moet doorgaan. Bovendien is niet duidelijk in welke andere situaties een fouillering nog mogelijk is.

81

Er zijn wel strenge controlemaatregelen voorzien vooraleer de buitenactiviteit kan doorgaan. Elke jongere moet voor hij naar de buitenkoer gaat een metaaldetector passeren en de buitenkoer wordt geïnspecteerd. Wat de kamerinspectie betreft wordt bepaald dat de raamstaven van de kamer dagelijks worden gecontroleerd. De kamers worden op regelmatige basis door het federaal personeel onderzocht, maar dit mag niet gebeuren op een tergende of persoonsgebonden manier en dit dient te gebeuren met respect voor het materiaal van de jongere (art. 28 §3 M.B.). Bij een controle van de kamer is het mogelijk om nog niet vetrokken en gesloten briefwisseling in aanwezigheid van de jongere te openen (art. 11 §6). Omtrent de controle op drugs is in tegenstelling tot het reglement van de gemeenschapsinstellingen geen afzonderlijke regeling opgenomen.

b)

Het IVRK en Europese regelgeving en rechtspraak

Merkwaardig genoeg is in de ‘UN Rules for the protection of Juveniles’, omtrent fouillering en controle van de kamers niets terug te vinden. Wel belangrijk is artikel 16 en 37 van het IVRK. Artikel 16 beschermt het recht op privacy en artikel 37 bepaalt dat geen enkel kind mag worden onderworpen aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling. In bepaalde gevallen kan een controle van de kamer het privéleven schenden of een onderzoek aan het lichaam een onterende behandeling uitmaken. Om te bepalen welke gevallen moet onder andere worden gekeken naar de rechtspraak van de Europese rechtsprekende organen zoals besproken voor gedetineerden (het EVRM is immers ook van toepassing op minderjarigen). Controle van de kamer, alsook van de kledij en het lichaam is wegens veiligheidsredenen mogelijk, maar er mag toch niet uit het oog worden verloren dat het hier gaat om minderjarigen en steeds rekening moet worden gehouden met het belang van het kind (artikel 3 IVRK). Een volledig naakt lichaamsonderzoek valt mijn inziens hier dan ook niet mee te rijmen. In de ‘European Rules for Juvenile Offenders’ zijn wel een aantal richtlijnen opgenomen. Eerst en vooral wordt net zoals in de Europese Gevangenisregels bepaald dat specifieke en gedetailleerde procedures moeten worden ingesteld omtrent de fouillering van de jongeren, het personeel, de bezoekers en de eigendommen. De situaties waarin dergelijke controles noodzakelijk zijn, alsook de aard ervan moeten worden gedefinieerd bij wet (regel 89.1). Fouilleringen moeten de waardigheid en zoveel als mogelijk ook de privacy van de jongeren respecteren. Ze mogen dan ook enkel onderzocht worden door iemand van hetzelfde geslacht. 82

Gerelateerde intieme onderzoeken moeten worden gerechtvaardigd op redelijke gronden en mogen enkel worden uitgevoerd door een medische beroepsbeoefenaar (regel 89.2). Het personeel tenslotte moet worden opgeleid om dergelijke onderzoeken effectief uit te voeren, maar tegelijkertijd ook de waardigheid van degene die worden onderzocht of wiens voorwerpen worden onderzocht respecteren (regel 89.4). Aan deze eisen wordt niet tegemoet gekomen. In het DRP is omtrent fouillering en inspectie van de kamer niets terug te vinden. Regelgeving daaromtrent is wel aanwezig in het huishoudelijk reglement, maar er wordt vereist dat de situaties waarin dergelijke controles nodig zijn, alsook de aard ervan moeten worden gedefinieerd bij wet. Het MB van toepassing op het centrum te Everberg is duidelijk te beperkt.

3. Conclusie: een goede regeling in de Basiswet versus een gebrek aan wetgeving Met de inwerkingtreding van de Basiswet is er een vrij volledige en goede regeling omtrent fouillering en inspectie van de cel tot stand gekomen. Er is sprake van een goed evenwicht tussen de nood aan veiligheid en orde en de menselijke waardigheid van de gedetineerden. Voor minderjarigen is dit onderdeel echter ondermaats uitgewerkt. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen bevat wel vrij gedetailleerde regels, maar dergelijk delicaat aspect van de interne rechtspositie zou toch bij bindende wetgeving moeten worden behandeld. Voor minderjarige jongens die in het centrum ‘de Grubbe’ worden geplaatst, bestaat er eveneens een grote rechtsonzekerheid en dan vooral op het vlak van de fouillering. Nergens wordt bepaald hoe deze gebeurt en in welke situaties. Wat de kamercontroles betreft is de regeling een stuk beter.

83

D.

Externe contacten

1. Contact tussen gedetineerden en personen buiten de gevangenis a)

Correspondentie via brief (1)

Nationale wetgeving 

Algemeen

Gedetineerden hebben de mogelijkheid om contact te houden met de buitenwereld via het voeren van briefwisseling. Het Algemeen Reglement heeft het over het “mogen van”. Er wordt dus niet gesproken van een recht, maar van een gunst. Wat deze gunst betreft, wordt er een onderscheid gemaakt naargelang de categorie van de gedetineerden en de categorie van de bestemmelingen. De niet- definitief veroordeelden mogen met alle personen die zij wensen briefwisseling voeren. Hun geschreven of ontvangen brieven worden wel aan de rechterlijke overheden overgemaakt indien deze de directeur het bevel hebben gegeven er beslag op te leggen (art. 18 lid 2 AR). Inverdenkinggestelden kunnen geen brieven schrijven, noch ontvangen in de periode dat hen een verbod van vrij verkeer wordt opgelegd (art. 17 AR). Dit is een maatregel die de onderzoeksrechter kan nemen wanneer dit voor het onderzoek noodzakelijk is. Veroordeelde gedetineerden mogen, binnen de perken vastgelegd door de minister van Justitie, corresponderen via briefwisseling met hun bloed- en aanverwanten in de rechte lijn, met hun voogd, echtgeno(o)t(e), broers, zusters, ooms en tantes (art. 19 lid 1 AR). Voor andere personen is de toestemming van de directeur vereist (art. 19 lid 2 AR). Het aantal brieven dat mag worden geschreven of ontvangen is onbeperkt (art. 58 AI). Indien nodig kan een gedetineerde worden bijgestaan door een personeelslid voor het opstellen of lezen van een brief (art. 59 AI). Gedetineerden die onvermogend zijn worden kosteloos voorzien van briefpapier en omslagen (art. 61 lid 3 AI). Gedetineerden van vreemde nationaliteit mogen corresponderen via brieven in hun eigen taal150. Wordt een bijzondere veiligheidsmaatregel opgelegd, of wordt de gedetineerde opgesloten in een strafcel, dan moet hij de mogelijkheid blijven hebben om briefwisseling te voeren. Deze verplichting

150

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 75.

84

is opgenomen in de Basiswet onder het onderdeel orde, veiligheid en tucht dat ik later nog zal bespreken (art. 113 §2 en 136 Basiswet). De algemene bepaling omtrent briefwisseling in de Basiswet is zeer beknopt: “Onverminderd andersluidende wettelijke bepalingen heeft de gedetineerde het recht, onder de voorwaarden bepaald in de artikelen 55 tot 57, een onbeperkt aantal brieven te verzenden en te ontvangen. § 2. Voor zover geen andere regeling geldt, is de gedetineerde verplicht zijn brieven te verzenden en te ontvangen door tussenkomst van de directeur.” (Art. 45). 

Controle

De algemene regel inzake controle op de briefwisseling in de gevangenis is te vinden in art. 20 AR. Daarin staat dat zowel zelf geschreven als ontvangen brieven voor de verzending of overhandiging aan de controle van de directeur of zijn gemachtigde worden onderworpen. In art. 21 AR wordt bepaald dat de controle een uitsluitend penitentiair karakter heeft. In de ministeriële omzendbrief van 9 juni 1986151 wordt dit verder gepreciseerd in die zin dat dergelijke controle enkel mag gebeuren met het oog op het behoud van de orde en veiligheid. Zeer belangrijk is de vraag wat deze controle nu juist inhoudt? Bestaat deze louter uit een verificatie van voorwerpen in de omslag of ook uit het lezen van de inhoud van de brieven? Op een parlementaire vraag van 6 augustus 1996 antwoordde de toenmalige minister hierop het volgende: “ Om een penitentiaire controle te kunnen uitoefenen, is het nodig kennis te nemen van de inhoud van de brieven. Indien hieruit bepaalde daden of intenties blijken die van invloed kunnen zijn op de strafinrichting, lijkt het mij logisch dat de gepaste maatregelen genomen worden.” De directeur beslist over de overhandiging of verzending van de brieven. Twijfelt hij, dan dient de minister te worden geraadpleegd. De brief die niet kan worden verzonden of overhandigd, zal aan de gedetineerde worden teruggegeven of aan de afzender worden teruggestuurd (art. 22 AR). Sinds de MO van 1986 is in principe de controle op het uitgaande briefverkeer van gedetineerden opgeheven. Gedetineerden mogen hun brieven onder gesloten omslag afgeven aangezien zij ook via andere mogelijkheden zoals bezoek en telefoon ongecensureerd met de buitenwereld kunnen communiceren. De brieven moeten evenwel op de achterzijde van de omslag de naam van de afzender duidelijk vermelden. Op dit alles bestaan twee uitzonderingen. Als de directeur van mening is dat er redelijke gronden zijn om de uitgaande brieven toch te controleren dan is het mogelijk om de gedetineerde te verzoeken de brief in zijn bijzijn te openen. Maar ook om redenen van orde en

151

MO van 9 juni 1986, Fatik 1987, nr. 25-26, 1.

85

veiligheid kan de directeur beslissen dat de brief in open omslag moet worden afgegeven. Wordt de brief toch in gesloten omslag afgegeven, dan mag de directeur deze in afwezigheid van de gedetineerde openen. Elke beslissing tot verbod of beperking dient gemotiveerd te zijn. Indien in een aan de gedetineerden geadresseerde brief die niet mag overhandigd worden geld zit, wordt dat teruggestuurd naar de afzender (art. 60 AI). Daarnaast bestaat er ook de vrije briefwisseling. Naar bepaalde personen mogen de gedetineerden op elk moment en zonder enige controle steeds een brief schrijven alsook ontvangen. Deze worden opgesomd in artikel 57 van de Basiswet ( dit is het enige artikel inzake briefwisseling dat al in werking is getreden en dit op 15 januari 2007): 1° de Koning, 2° de voorzitter van de Senaat, de Kamer van volksvertegenwoordigers, het Vlaams Parlement, het Parlement van de Franse Gemeenschap, het Parlement van het Waalse Gewest, het Parlement van de Duitstalige Gemeenschap en het Parlement van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest; 3° de ministers en staatssecretarissen van de Federale Regering; de ministers en staatssecretarissen van de Gemeenschaps- en Gewestregeringen; 4° de voorzitter van het directiecomité van de FOD Justitie, de directeur-generaal, de adviseursgeneraal en de regionale directeurs van het directoraat-generaal waaronder de penitentiaire administratie ressorteert; 5° de directeur van de gevangenis; 6° de voorzitter en de leden van de Centrale Raad; 7° de maandcommissaris, de voorzitter en de leden van de commissies van toezicht; 8° de voorzitter van het beschermingscomité van het arrondissement waar de gevangenis gelegen is; 9° de voorzitters van het Arbitragehof; 10° de rechterlijke overheden; 11° de eerste voorzitter van de Raad van State, de auditeur-generaal bij de Raad van State, de hoofdgriffier van de Raad van State; 12° de syndicus van de gerechtsdeurwaarders en de voorzitters van de Kamer van notarissen van het arrondissement waar de gevangenis gelegen is; 86

13° de voorzitter van het Europees Comité ter voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing; 14° de ombudsmannen van de federale overheid en de gemeenschappen en gewesten; 15° de stafhouder van de Orde van advocaten van het arrondissement waar de gevangenis gelegen is; 16° de voorzitter van de Hoge Raad voor de Justitie; 17° de directeur en de adjunct-directeur van het centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding; 18° de bij de Federale Commissie opgerichte ombudsdienst “Rechten van de patiënt”; 19° de voorzitter van het Vast Comité van toezicht op de politiediensten. In de Basiswet vinden we ook een aantal artikelen terug die handelen over de controle op de briefwisseling, maar deze kunnen nog niet worden toegepast wegens het ontbreken van enig uitvoeringsbesluit. Net zoals in het Algemeen Reglement kunnen brieven die aan de gedetineerde worden toegezonden worden onderworpen aan de controle van de directeur of van een door de directeur aangewezen personeelslid. Wat in tegenstelling tot het Algemeen Reglement wel wordt gespecificeerd is het feit dat ter handhaving van de orde of veiligheid deze controle betrekking heeft op de aanwezigheid van vreemde voorwerpen of substanties en het lezen van de brief niet is toegelaten, behalve als er geïndividualiseerde aanwijzingen zijn dat dit noodzakelijk is voor de handhaving van de orde of veiligheid. Is dit het geval dan kan de brief worden gelezen in afwezigheid van de gedetineerde (art. 55 §1). Beslist de directeur brieven of bijgesloten voorwerpen of substanties niet te bezorgen, wordt de gedetineerde hier schriftelijk van op de hoogte gebracht (art. 55 §3). Brieven die worden verzonden, worden voor verzending niet aan de controle van de directeur, of een personeelslid dat hij aanwijst, onderworpen, tenzij er geïndividualiseerde aanwijzingen zijn dat controle noodzakelijk is voor de orde of de veiligheid152. In dat geval zal de brief kunnen geopend worden (in tegenstelling tot de huidige regeling) in afwezigheid van de gedetineerde (art. 56 §1). De directeur heeft dan de mogelijkheid om de brief niet te verzenden en indien hij dit niet doet, wordt de gedetineerde daarvan alsook van de motieven schriftelijk op de hoogte gesteld. De brief wordt in

152

Deze regeling is gelijkaardig als deze sinds de MO van 1986.

87

principe terugbezorgd, tenzij er redenen zijn om de brief ter beschikking van de gerechtelijke overheden te houden(art. 56 §2 en 3). 

Briefwisseling met de advocaat

Ook de mogelijkheid tot briefwisseling met de advocaat moet op ieder moment mogelijk zijn en is aan geen controle onderworpen, zelfs niet wanneer door een tuchtsanctie de mogelijkheid om met de buitenwereld te corresponderen aan de gedetineerde werd ontzegd (art. 24 §2 en 3 en art. 29 §3 AR). Ook het verbod van vrij verkeer ontneemt niet het recht van de inverdenkinggestelde om te communiceren met zijn advocaat via briefverkeer (art. 20 lid 2 Voorlopige Hechteniswet 1990). Uit een arrest van het Hof van Cassatie van 1977153 blijkt echter dat de vrije briefwisseling met de advocaat slechts geldt voor zover deze betrekking heeft op de verdediging van de gedetineerde: “Bestaat er wettige twijfel over de hoedanigheid van advocaat, van afzender of over de inhoud van de brief dan kan deze aan de stafhouder van de Orde van de Advocaten worden overgezonden voor onderzoek.” De vrije briefwisseling geldt ook tussen gedetineerden van een vreemde nationaliteit en de diplomatieke of consulaire ambtenaren van hun land. Het verbod van vrij verkeer is hier wel een reden voor uitsluiting (art. 24 §2 en 3 AR). In de Basiswet wordt bepaald dat de briefwisseling tussen gedetineerde en de advocaat van zijn keuze niet is onderworpen aan de in de artikelen 55 en 56 bedoelde controle van de directeur. Indien de directeur echter ernstige gronden heeft om aan te nemen dat de briefwisseling tussen advocaat en gedetineerde geen betrekking heeft op rechtshulpverlening kan hij de ter verzending aangeboden of toegezonden brieven ter controle doorzenden naar de Stafhouder van de Orde van advocaten van het gerechtelijk arrondissement waar de gevangenis gelegen is (art. 66). (2)

Briefwisseling volgens internationale en Europese normen 

De Europese Gevangenisregels en de Standaard Minimum Regels

Regel 24 EPR handelt over de contacten met de buitenwereld. Daarin wordt bepaald dat gedetineerden zoveel als mogelijk mogen communiceren d.m.v. briefwisseling, telefoon of andere vormen van communicatie met hun familie, andere personen en vertegenwoordigers van externe organisaties alsook bezoeken ontvangen van deze personen (regel 24.1).

153

Cass. 12 mei 1977, Arr. Cass. 1977, 936- 940.

88

Wat de controle betreft is het zo dat dergelijke communicatie en bezoeken mogen worden onderworpen aan restricties en controle voor zover dit noodzakelijk is voor de voortzetting van het strafrechtelijk onderzoek, het behoud van de goede orde, de veiligheid en de beveiliging, voor de preventie van strafbare feiten en de bescherming van slachtoffers van misdrijven. Ondanks de mogelijkheid tot dergelijke beperkingen, met inbegrip van specifieke restricties bevolen door een gerechtelijke autoriteit, moet er niettemin steeds een aanvaardbaar minimaal niveau van contact mogelijk zijn (regel 24.2). Hieraan wordt op nationaal niveau tegemoet gekomen doordat in de Basiswet wordt voorzien dat ook al wordt een bijzondere veiligheidsmaatregel of plaatsing in een strafcel opgelegd, briefwisseling mogelijk moet blijven. Het wordt aan de nationale wetgever overgelaten om aan te duiden met welke nationale en internationale instanties en ambtenaren de communicatie niet mag worden beperkt. Dit is bij ons wat de briefwisseling betreft, gebeurt in artikel 57 van de Basiswet. De Standaard Minimum Regels bepalen zeer kort dat gevangenen de mogelijkheid moeten hebben om, onder de noodzakelijke supervisie, te communiceren met hun familie en vrienden via correspondentie en bezoeken en dit op regelmatige basis. Dit moet ook worden voorzien voor gedetineerden van vreemde nationaliteit met de diplomatieke vertegenwoordigers van hun land (regel 37 en 38). Aan deze eisen wordt voldaan in onze nationale wetgeving. 

Art. 8 EVRM: recht op bescherming van het privé- en gezinsleven

Een zeer belangrijk arrest van het Europees Hof in verband met de bescherming van de briefwisseling van gedetineerden is het arrest Silver e.a. tegen het Verenigd Koninkrijk van 1983154. In dit arrest werden talrijke beperkingen succesvol aangevochten. Ten eerste voldeed de Britse inmenging op de briefwisseling niet aan de legaliteitsvereiste aangezien de regels opgenomen waren in ministeriële omzendbrieven die niet ter kennis werden gebracht en deze bovendien te vaag omschreven waren waardoor er een te grote discretionaire bevoegdheid ontstond voor de gevangenisdirectie. De onderschepping van de brieven wegens een laakbare inhoud, beledigende taal ten aanzien van het personeel en kritiek op de behandeling in de gevangenis en het strafproces werd niet als noodzakelijk geacht in een democratische samenleving. Hetzelfde gold voor de beperking van het aantal personen waarmee men kon corresponderen (enkel familie en naasten). Het Hof erkent in dit arrest wel dat een zekere controle niet strijdig is met het EVRM, maar dat beperkingen wel steeds moeten gelegitimeerd kunnen worden aangezien briefwisseling voor de gedetineerden vaak het 154

EHRM, Silver e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 25 maart 1983, Publ ECHR serie A, vol. 61 en R.W. 1983-84, 197-199.

89

enige (dit is nu weliswaar veranderd) of toch een van de belangrijkste middelen is om contacten met de buitenwereld te onderhouden. Recenter oordeelde het Hof met betrekking tot gedetineerden dat beperkingen aan het gezinsleven en het recht op bescherming van het privé- leven inherent zijn aan de detentiesituatie. Het bestaan van deze rechten houdt evenwel in dat de overheden ervoor moeten zorgen dat behoud van contact met de naaste familie mogelijk blijft155. Deze plicht blijft bestaan wanneer gedetineerden onderworpen worden aan een zeer beperkend bijzonder detentieregime. Bijzondere omstandigheden kunnen echter inbreuken op het gezinsleven rechtvaardigen. Van belang is wel dat controle op de briefwisseling met familieleden (net zoals controle op de omgang met familieleden) duidelijk gereguleerd moet zijn en aan termijnen moet worden gebonden156. In de zaak Messina t. Italië (2000) werd de omgang en correspondentie tussen maffiose gedetineerden en hun familie aan zeer strikte beperkingen onderworpen. De achterliggende reden hiervan was te vermijden dat de gedetineerde leden van de maffia hun netwerk in stand konden houden. Dergelijke beperkingen moeten, aldus het Hof worden vastgelegd in de wet, waarin de duur van de controle, de gronden die tot dergelijke controle kunnen leiden en de wijze waarop moeten worden bepaald. In casu oordeelde het Hof dat aan deze voorwaarden was voldaan en dat er voldoende aanleiding bestond om deze maatregelen toe te passen. In Poltoratskiy t. Oekraïne (2003)157 stelde het Hof wel een schending van art. 8 EVRM vast. De klager verbleef in een dodencel, wachtend op de tenuitvoerlegging van de doodstraf. In tussentijd werd het contact met de familie ernstig belemmerd door de nationale overheid. Er was echter geen enkele wet die dergelijke beperkingen voorzag en dus oordeelde het Hof dat dit in strijd was met het recht op een gezinsleven. In de context van het EVRM geniet de relatie van een gedetineerde met zijn raadsman een bevoorrecht statuut. Hieronder valt ook de bescherming van de briefwisseling met de advocaat. Het arrest Campbell en Fell (1992)158 maakt voor de bescherming van de briefwisseling tussen de gedetineerde en de advocaat geen onderscheid tussen briefwisseling die te maken heeft met een hangend rechtsgeding en briefwisseling in verband met de rechtshulp in het algemeen ( in casu betrof het klachten tegen de behandeling in de gevangenis die werden geuit via briefwisseling). Verder oordeelt het Hof dat brieven afkomstig van een advocaat slechts mogen worden geopend in 155

EHRM, Messina t. Italië, 28 september 2000, Recueil/ Reports, § 61. E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE en W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 178. 157 EHRM, Poltoratskiy t. Oekraïne, 29 april 2003, Recueil/ Reports, 2003. 158 EHRM, Campbell en Fell t. Verenigd Koninkrijk, 25 maart 1992, Publ. ECHR, serie A, vol 233. 156

90

het bijzijn van de gedetineerde. De inhoud van de brief mag slechts worden gelezen in zeer uitzonderlijke omstandigheden, namelijk wanneer er ernstige vermoedens bestaan dat er misbruik wordt gemaakt van de briefwisseling wat een ernstig gevaar kan betekenen voor de orde en veiligheid of een strafrechtelijk karakter vertoont. Belangrijk in dit verband is de zaak Vanderlinden tegen België159. Aangezien er twijfel bestond over de inhoud van twee brieven van een advocaat aan twee gedetineerden en gezien het feit dat het adres van de advocaat niet overeenstemde met het adres vermeld op de lijst van de Orde van Advocaten, had de directeur van de gevangenis de brieven doorgestuurd naar de stafhouder van de bevoegde balie. Deze had de brieven geopend in aanwezigheid van de advocaat. In de omslag werden wel degelijk een aantal nummers van tijdschriften gevonden die verboden waren voor de gedetineerden. Ondanks het feit dat de Commissie oordeelde dat aan de twee criteria was voldaan: er waren voldoende en gegronde aanwijzingen en de brief werd niet door de directeur, maar door de stafhouder geopend in aanwezigheid van de advocaat, werd België toch veroordeeld om legaliteitsredenen. Het Algemeen Reglement voorziet immers nergens de mogelijkheid voor de directeur om brieven tussen een advocaat en een gedetineerde door te sturen naar de stafhouder, maar waarborgt de vrije briefwisseling (art. 24 §2 AR). In de Basiswet is dit wel voorzien. Conclusie: De Belgische penitentiaire regelgeving waarborgt op afdoende manier de mogelijkheid tot het voeren van briefwisseling. Hierbij wordt tegemoetgekomen aan de eisen van de Europese wetgeving en rechtspraak. Wel moet voor ogen worden gehouden dat de regelgeving van het Algemeen Reglement niet volstaat en daardoor de hiaten moeten worden opgevuld door ministeriële omzendbrieven. Dergelijke regeling heeft natuurlijk enkele gebreken op het vlak van de legaliteitseisen zoals voorgeschreven door artikel 8 EVRM. Met de Basiswet zal daar in de toekomst hopelijk snel aan worden tegemoetgekomen.

159

ECRM, Vanderlinden t. België, 14 oktober 1980, Decisions and Reports 23, 127 en J.T. 1981, 475.

91

b)

Telefonisch contact (1)

Nationale wetgeving 

Algemeen

Het gebruik van de telefoon door een gedetineerde is pas mogelijk sinds het Koninklijk Besluit van 2 mei 1996160 waardoor art. 35 bis in het Algemeen Reglement werd ingevoerd. Voorheen werd dit geregeld door omzendbrieven. Rekening houdende met het interne reglement en de veiligheidsvoorschriften mag de gedetineerde op eigen kosten gebruik maken van de telefoon. De gedetineerden hebben recht (het is dus geen gunst) op telefonisch verkeer met hun raadsman, hun ouders en verwanten in rechte lijn, hun voogd, hun echtgeno(o)t(e), hun broers en zusters, hun ooms en tantes, alsook met de persoon met wie zij een feitelijk gezin vormen. Gedetineerden van vreemde nationaliteit mogen telefoneren met de diplomatieke en consulaire ambtenaren van hun land. Voor gesprekken met anderen is de goedkeuring van de directeur vereist(art. 35 bis lid 2, 2° AR). Het recht om te telefoneren kan door de procureur des Konings en de onderzoeksrechter door middel van een gemotiveerde vordering worden geschorst voor een periode van vijf dagen met de mogelijkheid om dit te verlengen met dezelfde termijn (art 35 bis lid 2, 3° AR). In geval van misbruik kan de directeur aan een gedetineerde verbieden te telefoneren gedurende een termijn die één maand niet te boven gaat (art 35 bis lid 2, 4° AR). Het is verboden om te bellen naar volgende personen: a) de ministers en hun kabinetsmedewerkers; b) de leden van Gemeenschaps- of Gewestregeringen en hun kabinetsmedewerkers; c) de leden van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en van de Senaat, de leden van de Gemeenschaps- of Gewestraden; d) gerechtelijke overheden; e) de diensten van het Bestuur Strafinrichtingen (art. 35bis lid 2, 5°) Het is tevens verboden voor een verdachte om binnen de vijf dagen na de betekening van een bevel tot aanhouding te telefoneren, behalve indien een schriftelijke toestemming wordt bekomen van de onderzoeksrechter.

160

KB tot wijziging van het koninklijk besluit van 21 mei 1965 houdende het algemeen reglement van de strafinrichtingen van 2 mei 1996, B.S. 20 juni 1996.

92

In de nieuwe Basiswet is ook een bepaling opgenomen rond het telefonisch verkeer binnen de gevangenismuren. Daarin staat dat behoudens krachtens de wet bepaalde uitzonderingen de gedetineerde het recht heeft om op zijn kosten dagelijks te telefoneren met personen van buiten de gevangenis. De tijdstippen en de duur worden bepaald door het huishoudelijk reglement (art. 64 §1). Enkel §3 van deze bepaling is al inwerking getreden: “De directeur kan de gedetineerde het recht om te telefoneren geheel of gedeeltelijk ontzeggen wanneer er geïndividualiseerde aanwijzingen bestaan dat het telefonisch gesprek de handhaving van de orde of de veiligheid kan bedreigen.” Deze beslissing van de directeur is gemotiveerd en wordt schriftelijk meegedeeld aan de gedetineerde (art. 64 §3).” 

Controlemogelijkheden

Wat de controlemogelijkheden betreft is de huidige regeling vrij vaag en beperkt. Er bestaat enkel een ministeriële omzendbrief van 12 december 2003 waarin de controlemodaliteiten worden beschreven. Via een informaticaprogramma is zowel een preventieve als een latere controle van de telefoongesprekken mogelijk. Voornamelijk voor gedetineerden voor wie de directeur een bijkomend toezicht en beperkingen op het telefoongebruik nodig acht, dient een preventieve controle te worden toegepast. De gegevens kunnen worden afgedrukt en op vraag van de onderzoeksrechter worden meegedeeld (art. 88 bis Sv.). Gebruik van mobiele telefoons is verboden. Bellen is enkel mogelijk met vaste toestellen, speciaal voor de gedetineerden voorzien161. Het eerste lid van art. 35 bis AR bepaalt dat telefoneren enkel mogelijk is mits inachtneming van het interne reglement en van de veiligheidsvoorschriften. Hieruit kan worden afgeleid dat om redenen van veiligheid het recht om te telefoneren kan ontzegd worden aan de gedetineerde. Maar wat niet wordt bepaald, is voor hoe lang dan wel. In geval van misbruik hebben we al gezien dat het verbod beperkt is tot één maand. Voor veiligheidsredenen wordt geen termijn bepaald zodat de termijn in concreto zal dienen te worden vastgelegd volgens de regels van de proportionaliteit. Ook in de Basiswet is, als enige tot nu toe in werking getreden bepaling, de mogelijkheid opgenomen om het recht op telefonisch verkeer te ontzeggen (art. 64 §3). Hoe lang een verbod kan worden opgelegd, wordt ook hierin niet vastgelegd. In de basiswet wordt tevens opgesomd wat de controlemogelijkheden op het telefoonverkeer juist inhouden: “Teneinde een controle van de telefoongesprekken van de gedetineerde mogelijk te maken

161

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 95.

93

om redenen van orde en veiligheid, kunnen de door de gedetineerde gevormde telefoonnummers worden geregistreerd, bewaard en geraadpleegd door de penitentiaire administratie en worden meegedeeld aan de gerechtelijke overheden in de gevallen door de wet bepaald, overeenkomstig de nadere regels en de termijnen die bij Koninklijk Besluit bepaald worden, na advies van de Commissie voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer.” (art. 64 §5 1e lid Basiswet) Zeer opmerkelijk is de niet vermelding van de mogelijkheid tot het afluisteren van de inhoud van telefoongesprekken. Misschien gaat de wetgever ervan uit dat de algemene bevoegdheid van de onderzoeksrechter tot het aftappen van dergelijke gesprekken van toepassing is? Als we kijken naar de Doerga zaak voor het EHRM162 waarbij het aftappen van telefoongesprekken beschouwd wordt als een ernstige beperking op het privéleven en dus moet voorzien zijn bij een voldoende precieze wet, dient deze redenering te worden verworpen. Wil men overgaan tot het aftappen van gesprekken, dan zal men hierover een aparte bepaling moeten opnemen in de Basiswet. Gezien deze lacune en het feit dat ook in de Basiswet niet wordt opgenomen voor hoe lang een verbod kan worden opgelegd ter bescherming van de orde en veiligheid, kunnen we stellen dat ook deze wet op het gebied van controle op het telefonisch verkeer onvoldoende precies en te beperkt is. 

Telefonisch verkeer met de advocaat

Gedetineerden hebben het recht te telefoneren met hun raadsman (art 35bis AR). Dit is het enige wat het Algemeen Reglement hierover voorziet. In de Basiswet is meer opgenomen. Volgens deze wet heeft de gedetineerde het recht om, behoudens de door de wet bepaalde uitzonderingen, op zijn kosten dagelijks te telefoneren met zijn advocaat. De nadere regels hiervoor worden vastgelegd door de Koning na advies van de Orde van Vlaamse Balies en de ‘Orde des Barreaux francophones et germanophones’ (art. 68 §1). De ontzegging van het recht om te telefoneren is hier niet van toepassing. Ze kan wel toepasselijk worden gemaakt na gunstig advies van de stafhouder van de Orde van advocaten van het arrondissement waar de gevangenis gelegen is (art. 68 §2). (2)

Telefonisch verkeer en artikel 8 EVRM

Zowel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als de Europese Commissie bevestigen dat telefoongesprekken wel degelijk vallen onder het privé- leven en dus ook onder de toepassing van art. 8 EVRM. Zo oordeelde het Hof in het arrest Klass t. Duitsland (1978) dat bij het organiseren van tapbevoegdheden en andere geheime inmengingen voldoende en adequate waarborgen moeten 162

EHRM, Doerga t. Nederland, 23 september 2003, NCJM-Bulletin 2004, Vol 29, nr 6, 818-823.

94

worden geboden tegen misbruiken. Deze worden beoordeeld in het licht van alle omstandigheden van de zaak zoals de aard, omvang en de duur van de inmenging, de reden, de bevoegde overheid en de aard van het door het nationale recht geboden verhaal163. Dergelijke uitspraak brengt dan ook met zich mee dat moet voldaan zijn aan de voorwaarden in het tweede lid van art. 8 EVRM164. Wat het aftappen van telefoongesprekken betreft is het Hof zeer streng. We hebben reeds gezien dat dergelijke ernstige beperking op het privé- leven moet voorzien zijn bij wet en deze wet bovendien voldoende precies moet zijn (Doerga t. Nederland). Bovendien is ook vereist dat dergelijke handeling noodzakelijk is en proportioneel. Onze Belgische regelgeving schiet hier te kort. Wat het opvragen van gedraaide telefoonnummers betreft, is het Hof veel minder strikt. Het Hof is van oordeel dat dit wel degelijk een inbreuk is op het privacyrecht, maar gezien het specifieke, lichte karakter van de maatregel brengt de afwezigheid van waarborgen omtrent gebruik, opslag en vernietiging geen risico van misbruik met zich mee165. We kunnen dus stellen dat de eisen die aan de wettelijke regeling worden gesteld afhankelijk zijn van de mate waarin inbreuk op het recht op privacy wordt gemaakt. Niet onbelangrijk om te vermelden is het feit dat volgens het Hof het door artikel 8 EVRM gewaarborgde recht van privé- leven niet het recht waarborgt voor een gedetineerde om te telefoneren en in het bijzonder wanneer er voldoende faciliteiten voorhanden zijn om te communiceren via briefwisseling166. Gedetineerden hebben dus niet het recht om te telefoneren, maar als men de mogelijkheid tot het voeren van telefoongesprekken voorziet in de wetgeving (zoals in België) dan moet voldaan zijn aan de voorwaarden in het tweede lid van art. 8 EVRM. De Europese Gevangenisregels i.v.m. communicatie via telefoon zijn reeds besproken in het onderdeel van de briefwisseling. De regels van toepassing op de correspondentie via briefwisseling zijn immers ook van toepassing op het telefoongebruik. In de Standaard Minimum Regels van de VN is niets opgenomen rond telefonisch contact.

163

EHRM, Klass ea. t. Duitsland, 6 september 1978, Publ. ECHR, serie A, vol. 8. ECRM, Mc. Veigh, O’Neill en Evans t. Verenigd Koninkrijk, 18 maart 1981, Recueil/ Reports 25, 15. 165 EHRM, P.G en J.H. t Verenigd Koninkrijk, 25 september 2001, onuitg., §47. 166 EHRM, A.B. t Nederland, 28 januari 2002, publications of the court. 164

95

c)

Bezoek (1)

Nationale wetgeving 

Algemeen

Gedetineerden mogen het bezoek ontvangen van hun bloed- en aanverwanten in de rechte lijn, van hun voogd, echtgeno(o)t(e), broers, zusters, ooms en tantes (zie voor de inverdenkinggestelden art 31 lid 1 en voor de veroordeelden art. 32 lid 1 AR). Voor bezoek van andere personen is de toelating van de directeur vereist (art. 31 lid 2 en art. 32 lid 2 AR). Behoren deze andere personen niet tot de familie van de gedetineerde, wordt gevraagd om een bewijs van goed zedelijk gedrag voor te leggen (MO van 25 augustus 1981167). Veroordeelden mogen minstens eenmaal per week gedurende tenminste één uur in een gemeenschappelijke spreekkamer bezoek ontvangen (art. 32 lid 1 AR en art. 67 AI). Veroordeelden die niet op regelmatige basis bezoek ontvangen, kunnen op beslissing van de directeur gedurende twee uren bezoek ontvangen ( MO 29 april 1965168). Niet- definitief veroordeelden mogen dagelijks bezoek ontvangen van tenminste een half uur in de individuele celspreekplaats (art. 31 AR en art. 67 AI). De directeur kan wel toestaan hun bezoek te ontvangen in de gemeenschappelijke spreekkamer (art. 91 lid 2 AR). De inverdenkinggestelde kan gedurende de periode van een verbod van vrij verkeer geen bezoek ontvangen, behalve van zijn advocaat. Is de gedetineerde zo ziek dat hij zich niet naar de spreekkamer kan begeven, mag de directeur de toelating geven om het bezoek, onder het toezicht van een personeelslid, te laten doorgaan in een cel, een kamer of in de ziekenzaal (art. 68 AI). Bevindt de gedetineerde zich in een gevangenis die zeer ver gelegen is van zijn familie- of kennissenkring dan kan de sociale kas van de gevangenis tussenkomen in de reiskosten in het geval deze bezoekers onvermogend zijn (MO van 13 juni 1967169). Bezoekers mogen aan de gedetineerden geen drank of eten geven (art. 70 lid 1 AI). Voor het binnen of buiten brengen van andere voorwerpen is de toelating van de directeur vereist (art. 70 lid 2 AI). Geld of andere kostbare voorwerpen mogen niet overhandigd worden aan de gedetineerde (art. 71 AI). Gelden dienen te worden gestort op de rekening van de gedetineerde in de gevangenis.

167

MO van 25 augustus 1981, Bull. Best. Strafinr. 1981, 212. MO van 29 april 1965, Bull. Best. Strafinr. 1965, 210. 169 MO van 13 juni 1967, Bull. Best. Strafinr. 1967, 159. 168

96

Het bezoek van familie en kennissen vindt in principe plaats onder toezicht van een personeelslid. Zij mogen de gesprekken niet afluisteren (art 66 AI). Sinds 2000 is het onder bepaalde voorwaarden ook mogelijk om een bezoek zonder toezicht te laten doorgaan (zie hierna). Net zoals voor de briefwisseling heeft de penitentiaire administratie een tiental jaar geleden bijzondere initiatieven genomen met het oog op het bevorderen van de bezoeken. Deze initiatieven vinden we terug in de ministeriële omzendbrief van 5 juli 2000170 met betrekking tot de bescherming van de affectieve relaties van de gedetineerden met hun omgeving. In het bijzonder gaat het om de bevordering van de algemene bezoekregeling, de organisatie van het ongestoorde bezoek en de bescherming van de ouder-kindrelatie. De omzendbrief zorgt voor een versoepeling van de bepalingen in het Algemeen Reglement en de Algemene Instructie, maar zonder deze op te heffen. Volgende minimumregels zijn van toepassing: -

Elke gedetineerde heeft, zonder daarmee afbreuk te doen aan de meer gunstige regeling voor de niet- definitief veroordeelden, recht op minimum drie bezoeken per week, gespreid over drie dagen waarvan tenminste één dag in het weekend en de woensdagnamiddag.

-

Bezoek vindt in de regel plaats in de gemeenschappelijke spreekkamer. Het gebruik van de cellulaire spreekkamer is uitzonderlijk mogelijk in het belang van de orde of de veiligheid van de gevangenis.

-

De duur van een gewoon bezoek bedraagt minimum één uur.

-

Men moet er voor zorgen dat de bezoeken doorgaan in de meest aangename omstandigheden en in plaatsen die daar specifiek voor voorzien zijn.

Deze ministeriële omzendbrief regelt ook het ongestoorde bezoek171. Dit vindt plaats in een aangepaste en gesloten ruimte waarbinnen de gedetineerde en zijn bezoeker zonder aanwezigheid van een personeelslid hun bezoek kunnen doorbrengen. Seksuele contacten met de partner worden op deze manier mogelijk en toegestaan. Alle gedetineerden die nog niet de mogelijkheid hebben gehad op penitentiair verlof te gaan, kunnen ten vroegste na een detentieperiode van drie maanden genieten van het ongestoorde bezoek. De bezoeker kan iedere persoon zijn, meerderjarig of door huwelijk ontvoogd, die een duurzame en affectieve relatie met de gedetineerde kan aantonen. Het kan dus gaan om de echtgeno(o)t(e), de

170

MO van 5 juli 2000 betreffende de bescherming van de affectieve relaties van de gedetineerden met hun omgeving, www. just.fgov.be. 171 Punt C van de MO van 5 juli 2000 betreffende de bescherming van de affectieve relaties van de gedetineerden met hun omgeving, www. just.fgov.be.

97

levenspartner, een familielid,… Het bezoek zonder toezicht kan worden ontzegd in de volgende gevallen: -

In het geval van een tuchtsanctie voor feiten die betrekking hebben op het bezoek alsook bij een inbreuk op het bezoekreglement door de bezoekers.

-

Wanneer de gedetineerde zelf of de bezoekers niet toegelaten voorwerpen in de gevangenis hebben binnengebracht. De beslissing moet in dit geval worden gemotiveerd en kan na drie maanden opnieuw worden onderzocht.

-

Wanneer de gedetineerde een strikt cellulair regime ondergaat ten gevolge van een zware tuchtsanctie.

-

In het geval de directeur, na een multidisciplinair advies van de psychosociale dienst, van oordeel is dat de persoonlijkheid van de gedetineerde een contra-indicatie vormt voor de toekenning van dergelijk bezoek. Ook deze beslissing wordt gemotiveerd en kan op verzoek na drie maanden opnieuw worden onderzocht.

Wat de procedure betreft, moet diegene die van ongestoord bezoek wil genieten hiervoor een schriftelijke aanvraag moet indienen bij de directeur. De aanvraag kan slechts betrekking hebben op één persoon. De psychosociale dienst wordt steeds op de hoogte gebracht en wanneer het gaat om een gedetineerde die zeer zware feiten heeft gepleegd tegen de orde der familie en tegen de openbare zedelijkheid (feiten bedoelt in Titel VII van Boek II van het Strafwetboek), dient een voorafgaand multidisciplinair advies te worden gegeven. De duur van het bezoek is minstens twee uur en kan minstens eenmaal per maand plaatsvinden. Ook omtrent het bezoek van kinderen172 is in de omzendbrief een nieuwe regeling uitgewerkt. Er wordt sterk de nadruk gelegd op de bijzondere zorg die moet worden besteed aan de relatie van het kind met zijn opgesloten ouder om zo de schade die het gevolg is van de detentie te minimaliseren. Daarom dient elke gevangenis minstens eenmaal per maand een activiteit te organiseren ter bevordering van de contacten tussen kind en ouder. Elke gedetineerde komt vanaf het begin van de detentie hiervoor in aanmerking en dit voor elk minderjarig kind. Opnieuw wordt de psychosociale dienst op de hoogte gebracht van het verzoek tot deelneming aan deze activiteiten en deze brengt dan alle relevantie informatie tot bij de directeur. Weigert de directeur zijn toelating te geven dan dient dit gemotiveerd te worden. Mogelijke gronden hiervoor zijn de ontzetting uit de ouderlijke macht, een beslissing van de jeugdrechtbank, de 172

Punt D van de MO van 5 juli 2000 betreffende de bescherming van de affectieve relaties van de gedetineerden met hun omgeving, www. just.fgov.be.

98

weigering door een persoon of instelling die het hoederecht of voogdij over het kind heeft, de veroordeling, de persoonlijkheid van de gedetineerde, een tuchtsanctie of een inbreuk gepleegd op het bezoekreglement door de bezoeker. In de Basiswet is de regeling inzake bezoek terug te vinden in artikel 58 e.v. Verdachten hebben het recht om dagelijks bezoek te ontvangen (art. 58 §1). De overige gedetineerden hebben recht op minimum drie bezoeken per week, gespreid over drie dagen, waarvan op zijn minst een dag in het weekend en de woensdagnamiddag (art. 58 §2). Een bezoek duurt minimum één uur (art. 58 §3). Iedere gedetineerde heeft minstens één maal per maand recht op ongestoord bezoek gedurende minimum twee uur (art. 58 §4). De Basiswet komt duidelijk heel sterk overeen met de ministeriële omzendbrief van 2000, behalve wat de bezoekregeling van kinderen betreft. In de Basiswet wordt er geen specifieke aandacht aan de ouder-kind relatie besteed. Toezicht op het bezoek is mogelijk en zal verder besproken worden. Bezoek zonder toezicht wordt toegestaan onder de door de Koning bepaalde voorwaarden (art. 62 §2 Basiswet). Het spreekt vanzelf dat met deze mogelijkheid een grotere intimiteit, tot zelfs een seksuele intimiteit, mogelijk wordt. Voor de praktische modaliteiten van het bezoekrecht is naast de wet en het in het vooruitzicht geplaatste Koninklijk Besluit, ook het huishoudelijk reglement van belang. Dit bepaalt immers de tijdstippen, de lokalen en de regels met betrekking tot de wijze waarop de gedetineerden en de bezoekers zich dienen te gedragen (art. 60 §1 Basiswet). De wet draagt het inrichtingshoofd op er zorg voor te dragen dat het bezoek kan plaatsvinden in omstandigheden die de banden met het affectieve milieu in stand houden of bevorderen, inzonderheid wanneer het een bezoek door minderjarigen aan hun ouder betreft (art. 60 §2 Basiswet). 

Controle

In art. 5bis van het AR wordt bepaald dat ieder die de omheining van een gevangenis binnenkomt door een metaaldetectieportiek moet gaan en tevens verplicht is andere controlemaatregelen, die vereist zijn voor de veiligheid, te ondergaan. Het mag echter niet zover gaan dat het schaamtegevoel wordt aangetast. Een nadere regeling i.v.m. de toegangscontrole en de registratie vinden we terug in de ministeriële omzendbrief van 19 april 2001 en van 1 maart 2002173. De algemene regel houdt in dat iedere bezoeker wordt gecontroleerd en geregistreerd. Bij elk bezoek is een legitimatie van de bezoeker via een officieel identiteitsdocument vereist en wordt de identiteit gecontroleerd in de computer. Eenmaal men ingeschreven is, wordt het identiteitsbewijs in ontvangst genomen door de portier en krijgt de bezoeker een papieren badge 173

Allebei te vinden op www.just.fgov.be.

99

met daarop zijn foto en vermelding van zowel eigen identiteit als deze van de bezochte persoon. Bagage moet in een kast worden opgeborgen. Is de bagage voorzien voor de gedetineerde dan wordt deze aan de portier afgegeven zodat RX-controle mogelijk is. Bij vertrek wordt de badge, na opnieuw een controle, terug ingeruild voor het afgegeven identiteitsdocument. Het uur van vertrek wordt automatisch geregistreerd. Voor advocaten geldt in principe hetzelfde. Zij kunnen zich wel inschrijven voor meerdere gedetineerden tegelijkertijd. Leden van de politiediensten of gerechtelijke overheden maken zich bij voorkeur met hun dienstkaart bekend. Bij een eerste bezoek worden hun persoonlijke gegevens niet geregistreerd, doch enkel hun naam, functie en dienst. Van deze personen wordt geen foto genomen, maar er gebeurt wel een RX- controle en metaaldetectie. Ook de directie, de personeelsleden, de leveranciers, de externe diensten en de vrijwillige medewerkers worden gecontroleerd via de metaaldetector. Ook zij worden geregistreerd en krijgen een badge met foto en identiteitsgegevens die zij dienen te dragen. Daarnaast is het mogelijk om het bezoekrecht te ontzeggen als tuchtsanctie (art. 82, 1° AR). De ministeriële omzendbrief van 5 juli 2000 bepaalt dat het ontnemen of beperken van familiale contacten enkel mag worden aangewend als disciplinaire maatregel in de gevallen waar een zware fout met betrekking tot deze contacten werd begaan. In de Basiswet is een duidelijke regeling voorzien die de directeur toelaat bezoeken te weigeren. Zo kan bezoek van naaste familie worden ontzegd wanneer er geïndividualiseerde aanwijzingen bestaan dat het bezoek de handhaving van de orde of de veiligheid ernstig in gevaar kan brengen en wanneer de andere beperkingsmaatregelen voorzien in de wet ontoereikend zijn om dit gevaar af te wenden. Deze met waarborgen omklede bevoegdheid is in het geval van naaste familie niet absoluut, maar enkel voorlopig. Ook het ongestoord bezoek kan sinds kort tijdelijk en onder strikte voorwaarden worden geweigerd (art 59 §1). De directeur kan daarnaast met het oog op de handhaving van orde en de veiligheid toezicht uitoefenen tijdens het bezoek (art. 62 Basiswet), het bezoek voortijdig beëindigen (art. 63 Basiswet) en het bezoek laten plaatsvinden met een transparante wand tussen bezochte en bezoeker (art. 60 §3 Basiswet). Daarnaast bestaat de mogelijkheid om het aantal personen dat tegelijkertijd tot de gedetineerde wordt toegelaten te beperken en het bezoek afhankelijk te stellen van de vastlegging van de beeltenis van de bezoeker, van een voorafgaand onderzoek van de door de bezoeker meegebrachte voorwerpen of substanties of van een onderzoek aan de kledij van de bezoeker op 100

aanwezigheid van voorwerpen of substanties die de orde of de veiligheid in het gedrang kunnen brengen (art. 61 Basiswet). 

Bezoek van de advocaat

Bezoek van advocaten is op elk uur van de dag mogelijk bij: -

Niet- definitief veroordeelde gedetineerden door wie zij werden geroepen of van wie zij de bijstand ten laste nemen. Dit wel pas na hun eerste verhoor.

-

Gedetineerden die ter beschikking van de openbare veiligheid werden gesteld of op het punt staan te worden uitgeleverd, door wie ze werden ontboden of van wie zij de bijstand ten laste nemen.

-

De geïnterneerden waarvan ze raadsman zijn geweest.

-

De definitief veroordeelden en de ter beschikking van de regering gestelden van wie zij raadsman zijn geweest wanneer deze het bezoek vragen of aanvaarden (art. 29 §1 AR).

Een advocaat die voordien niet de raadsman is geweest van de gedetineerde heeft vooraleer hij een bezoek kan brengen de voorafgaande machtiging nodig van de stafhouder van de Orde van Advocaten van het arrondissement waar de gevangenis is gelegen (art. 29 §1, e AR). Het bezoek vindt plaats in een afgesloten spreekkamer zonder aanwezigheid van een personeelslid (art. 69 AI). Wat de controle betreft, hebben we reeds gezien dat voor hen hetzelfde geldt als voor andere bezoekers. In verband met het bezoek van een advocaat is artikel 67 van de Basiswet belangrijk: “§ 1. Advocaten die van hun hoedanigheid doen blijken, mogen in de gevangenis de gedetineerden die op hen een beroep doen of waarvan zij de belangen behartigen bezoeken, tijdens de uren van de dag die, voor elke gevangenis, worden vastgelegd door de Koning, na advies van de Orde van Vlaamse balies en de Ordre des Barreaux francophones et germanophone. Deze regeling wordt opgenomen in het huishoudelijk reglement. § 2.

De op grond van artikel 32 door de Koning te

bepalen veiligheids- en controlemaatregelen zijn op hen toepasselijk overeenkomstig de door Hem te bepalen nadere regels. § 3. Tijdens het gesprek van de advocaat met de gedetineerde kan geen ander dan visueel toezicht uitgeoefend worden. Tenslotte wordt voorzien dat als de directeur ernstige twijfels heeft omtrent het bezoek van de advocaat en hij van mening is dat dit de veiligheid ernstig in gevaar kan brengen, hij dit onmiddellijk 101

kan meedelen aan de stafhouder van de Orde der advocaten. In afwachting van een beslissing is het dan mogelijk de toegang tot de gevangenis voorlopig te weigeren (art. 67 §5). (2)

Het bezoek in de Europese Gevangenisregels en artikel 8 EVRM

De Europese Gevangenisregels bevatten naast de algemene bepalingen omtrent contact met de buitenwereld die we reeds hoger hebben besproken ook een specifieke bepaling omtrent het bezoek: “The arrangements for visits shall be such as to allow prisoners to maintain and develop family relationships in as normal a manner as possible. (Rule 24.4)” Contacten van gedetineerden met familie vallen onder het recht op eerbiediging van het gezinsleven en genieten dus de bescherming van artikel 8 EVRM. Het bezoekrecht van andere personen valt ook onder de toepassing van artikel 8 EVRM aangezien het een onderdeel uitmaakt van het recht op eerbiediging van het privé- leven. Zowel de Europese Commissie als het Europees Hof zijn vrij mild wat de beperkingen op het bezoekrecht betreft, zeker wanneer het gaat om contact met andere personen dan familie. In vroegere rechtspraak oordeelde de Commissie in de zaak Boyle en Rice tegen het Verenigd Koninkrijk (1988)174 dat het toegestaan was de mogelijkheden van bezoek voor de gedetineerden te beperken. Er was een beperking opgelegd van twaalf bezoeken per jaar en dit werd niet onredelijk geacht. Ook het meeluisteren tijdens het bezoek door een beambte werd in de zaak X tegen het Verenigd Koninkrijk175 geoorloofd geacht aangezien de betrokkene was veroordeeld tot terroristische activiteiten en dit noodzakelijk was voor het behoud van de orde en veiligheid. In meer recente rechtspraak wordt enerzijds gesteld dat op staten de positieve verplichting rust ervoor te zorgen dat gedetineerden hun familiale contacten kunnen behouden, maar dat anderzijds de controle op de contacten van gedetineerden met de buitenwereld in bepaalde mate noodzakelijk is en op zich dan ook niet in strijd is met het EVRM. In twee zaken was het Hof echter van mening dat een absoluut verbod van familiebezoeken een schending was van de proportionaliteitsvereiste in het tweede lid van art. 8 EVRM176. Daarbij wordt rekening gehouden met de duur en draagwijdte van het verbod en de frequentie van de evaluatie van de maatregel. In beide gevallen ging het om de weigering van de penitentiaire overheid van elke

174

ECRM, Boyle en Rice t. Verenigd Koninkrijk, 27 april 1988, Publ. ECHR, serie A, vol. 131. ECRM, X t. Verenigd Koninkrijk, 3 mei 1978, Decisions and Reports 14, 246. 176 EHRM, Lavents t. Letland, 28 november 2002, www.dhcour.coe.fr en EHRM, Klamecki t. Polen, 3 april 2003, www.dhcour.coe.fr. 175

102

vorm van contact tussen de gedetineerde en zijn echtgenote voor meer dan een jaar wat een zeer zwaar verbod is. Het bezoek kan beperkt worden om ontvluchtingen of strafbare feiten te voorkomen177 of om disciplinaire redenen178. Belangrijk is wel dat de controlemogelijkheden of beperkingen op het bezoek duidelijk gereguleerd moeten zijn en aan termijnen moeten worden gebonden179. In onze Belgische wetgeving worden de controlemogelijkheden of beperkingen op het bezoek zeer duidelijk gereguleerd. Ook de voorwaarden waaraan moet zijn voldaan om het bezoekrecht te ontzeggen zijn zowel in het Algemeen Reglement als in de Basiswet helder weergegeven. Wat niet volledig in lijn is met de rechtspraak van het Europees Hof is het feit dat deze verboden niet aan een termijn worden gebonden. Beperkingen op het bezoek van kinderen werden gemakkelijker gerechtvaardigd bevonden door de Commissie en dit ter bescherming van de belangen van deze kinderen. Het was hiervoor niet vereist dat de ouder uit de ouderlijke macht was ontzet180 of een bezoekverbod was uitgevaardigd door de rechter181. Ook hier heeft een evolutie plaats gevonden en in meer recentere rechtspraak is het Hof strenger geworden. Het Hof is immers van mening dat een kind de mogelijkheid moet hebben om met beide ouders een persoonlijke relatie te onderhouden. Een uitzondering is vanzelfsprekend mogelijk als het bezoek de belangen van het kind ernstig schaadt182. Er bestaat evenmin een recht voor de moeder om haar baby bij zich te houden in de gevangenis183. Wat het ongestoord bezoek betreft, werd door het Hof geoordeeld dat uit het artikel 8 EVRM geen recht op ongestoord of conjugaal bezoek kan afgeleid worden. Dit kan evenmin worden afgeleid uit het recht om te huwen in art. 12 EVRM184. Hier biedt onze Belgische wetgever dus meer dan wat minimaal vereist wordt. Besluit: De Belgische regelgeving alsook de praktijk komen wel degelijk tegemoet aan de Europese eisen. Vooral onder impuls van de ministeriële omzendbrieven en (binnenkort) de Basiswet wordt voorzien in een progressieve vorm van bezoek. Hierdoor wordt een kwaliteitsvolle relatie gegarandeerd tussen de gedetineerde en zijn affectieve, familiale en sociale omgeving. Het valt wel te betreuren dat we voor het merendeel van de bezoekregeling nog steeds moeten terugvallen op 177

EHRM, Van der Ven t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports 2003, §62-73. EHRM, M.C. t. Polen, 6 juli 2000, www.dhcour.coe.fr. 179 zie hiervoor de zaak Messina t. Italië en Poltoratskiy t. Oekraïne die ik reeds besproken heb in titel IV D.1.a.2). 180 ECRM, X. t Oostenrijk, 2 oktober 1967, Collection of Decisions 25, 88. 181 ECRM, X t. Verenigd Koninkrijk, 9 mei 1977, Decisions and Reports 9, 166. 182 EHRM, Schaal t. Luxemburg, 18 februari 2003, www.dhcour.coe.fr. 183 EHRM, Kleuver t. Noorwegen, 30 april 2002, Juristenkrant 15 januari 2003, nr 61. 184 EHRM, Kalashnikov t Rusland, 18 september 2001, www.dhcour.coe.fr en EHRM, Aliev t. Oekraïne, 29 april 2003, Recueil/Reports 2003 § 131-148. 178

103

ministeriële omzendbrieven en dit niet wettelijk is vastgelegd. De Basiswet, die zowel inhoudelijk als formeel aan de eisen van de Europese reglementering voldoet zal hier hopelijk snel verandering in brengen185.

2. Mogelijkheid tot externe contacten voor minderjarigen a)

Briefverkeer (1)

De Jeugdbeschermingswet

Wanneer de jeugdrechter overgaat tot plaatsing van een delinquente jongere dan kan de deze een verbod van vrij verkeer opleggen voor een hernieuwbare termijn van maximum 30 dagen en enkel en alleen met die personen die door hem worden aangewezen (art. 52 Wjb). Dergelijke maatregel kan dus zowel worden opgelegd aan minderjarigen die worden geplaatst in een gemeenschapsinstelling als aan minderjarigen die worden verwezen naar het federaal centrum ‘de Grubbe’. (2)

Briefwisseling binnen de gemeenschapsinstellingen

Afdeling vijf van het DRP handelt over het recht op respect voor het gezinsleven. In eerste instantie wordt bepaald dat een minderjarige niet tegen zijn wil van zijn ouders kan worden gescheiden dan met een rechterlijke beslissing (art 13). Wordt de minderjarige binnen het kader van de jeugdhulpverlening

en

na

een

rechterlijke

beslissing

gescheiden

van

zijn

ouder

of

opvoedingsverantwoordelijke dan heeft de minderjarige recht op regelmatig persoonlijk en rechtstreeks contact met die persoon, tenzij dit in strijd is met het belang van de minderjarige of met een rechterlijke beslissing (art. 14). Hieronder valt ook het recht op briefwisseling. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen herhaalt dat de minderjarige het recht heeft contact te houden met familie, tenzij de jeugdrechter dat verbiedt. Het is ook mogelijk in contact te blijven met vrienden en kennissen als de jeugdrechter hier de toelating voor geeft (regel 9.1, 1e lid). Wat de briefwisseling betreft is het zo dat brieven die mogen geschreven en ontvangen worden niet worden geopend door het personeel van de instelling. Is er echter geen afzender vermeld of bestaan er twijfels omtrent de afzender dan wordt de brief geopend in bijzijn van de minderjarige. Dit gebeurt tevens als de inhoud van de brief verdacht wordt bevonden. Postzegels worden gratis bezorgd aan de minderjarigen (regel 9.1, 2e lid).

185

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 93.

104

Aan elke minderjarige wordt een consulent toegewezen. Deze volgt het dossier van de minderjarige op. Heeft de minderjarige opmerkingen of vragen bij zijn dossier dan kan altijd een brief worden geschreven naar deze persoon (regel 9.2, 1e lid). Elke minderjarige heeft recht op een advocaat. Als de minderjarige van mening is dat zijn advocaat kan helpen met een probleem of klacht kan altijd contact worden opgenomen en dit ook via brief (regel 9.2, 3e lid). Het is ook steeds mogelijk voor de minderjarige via een brief aan de jeugdrechter te laten weten wat hij zelf van zijn situatie vindt (regel 9.2, 2e lid) of een brief naar de JO-lijn of het Kinderrechtencommissariaat te sturen voor het neerleggen van een klacht of het opvragen van informatie (regel 14.2). (3)

Briefwisseling binnen het federaal centrum ‘de Grubbe’

In het Ministerieel besluit van 2007 wordt bepaald dat behoudens opgelegde beperkingen van de jeugdrechter de jongere kan schrijven naar wie hij wil (art. 11 §1). De controle op de briefwisseling gebeurt door het federaal personeel. De identiteit van de personen met wie geen briefwisseling mag gevoerd worden, dient in het dossier van de jongere opgenomen te worden (§2). De controle op het binnenkomende briefverkeer behelst enkel het verifiëren van de materiële inhoud van de briefwisseling. Vervolgens wordt de briefwisseling aan het pedagogisch personeel gegeven. De naam en het adres van de afzender dient duidelijk vermeld te zijn en indien nodig kan voor identificatie van de afzender kennis genomen worden van de inhoud van de brief. Niet- toegestane briefwisseling wordt overgemaakt aan de jeugdrechter (§3). Wat het uitgaande briefverkeer betreft, is het zo dat in individuele gevallen om veiligheidsredenen kan beslist worden om de briefwisseling van de jongere ter beschikking van de jeugdrechter te houden. De jongere wordt hiervan op de hoogte gebracht, evenals van de duur en de motieven (§4). Met de volgende personen kan steeds en zonder controle correspondentie worden gevoerd: - de Koning en de Koningin; -de voorzitters van de Wetgevende Kamers, de voorzitter van het Vlaams Parlement, de voorzitters van de Franse Gemeenschapsraad, de voorzitter van de Waalse Gewestraad, de voorzitter van de Brusselse Hoofdstedelijke Raad en de voorzitter van de Raad van de Duitstalige Gemeenschap;

105

- de federale ministers en staatssecretarissen, de ministers en staatssecretarissen van de Gewesten en Gemeenschapsregeringen; -de jeugdrechter en andere rechterlijke overheden; - de sociale dienst bij de jeugdrechtbank; - de kinderrechtencommissaris en de « délégué aux droits de l'enfant »; - de advocaat; - de leidende ambtenaren, vernoemd in art. 34 van het Samenwerkingsakkoord tussen de federale Staat, de Duitstalige Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschap betreffende het gesloten centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd; - de leden van het directiecomité van het centrum; - de voorzitter van het Europees Comité ter voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing; - de federale ombudsman en de ombudsman van de onderscheiden gemeenschappen; - de diplomatieke of consulaire ambtenaren van zijn land indien de jongere van vreemde nationaliteit is (§5). Bij een inspectie van de kamer mag nog niet vertrokken en gesloten briefwisseling geopend worden in het bijzin van de jongere (§6). Beschikt de minderjarige over geen geld dan worden de kosten van verzending van de brief gedragen door de federale overheid (§7). (4)

Het recht op contact met familie en de buitenwereld in internationale normen

Eén van de belangrijke aspecten van het recht voor een geplaatst kind om op een menselijke en humane wijze te worden behandeld, rekening houdende met diens behoeften is het recht om contact met zijn of haar familie te onderhouden door middel van correspondentie en bezoeken. Het IVRK voorziet dergelijk recht in artikel 37 (c). Dit recht is echter niet absoluut en beperkingen zijn mogelijk in uitzonderlijke omstandigheden. Er wordt echter niet beschreven welke deze uitzonderlijke omstandigheden precies zijn, noch een verwijzing gemaakt naar het belang van het kind. Het Comité voor de Rechten van het Kind heeft dan ook voorzien dat deze uitzonderlijke 106

omstandigheden duidelijk moeten worden beschreven in de nationale wetgeving en beperkingen niet mogen worden overgelaten aan de discretionaire beoordeling van de bevoegde autoriteiten186. Aan deze eis wordt in onze Belgische wetgeving niet tegemoet gekomen. Het DRP verwijst wel naar het belang van het kind en een gerechtelijke beslissing als uitzondering op het recht op contact, maar daarmee is niet precies en exhaustief omschreven hoe en op welke basis beperkingen mogelijk zijn. In het MB van toepassing op het centrum te Everberg is dit evenmin het geval. Bovendien heeft men het in het DRP enkel over het recht op contact met de ouders en niet met de familie in het algemeen. Dergelijk contact met de familie is nochtans van groot belang voor de re-integratie van de jongere (regel 79 JDL) en is dan ook een van de kernbeginselen van de ‘UN Rules for the protection of Juveniles’. Deze bepalen dat alle mogelijke middelen ter beschikking moeten worden gesteld opdat minderjarigen met hun familie, maar ook met hun vrienden en andere personen of vertegenwoordigers van bepaalde organisaties buiten de instelling kunnen communiceren (regel 59). Behalve indien er een wettelijke beperking geldt, moet elke minderjarige het recht hebben om zowel per brief als via de telefoon tenminste tweemaal per week te communiceren met de persoon van zijn of haar keuze en moet hij of zij hierbij tevens worden geholpen als dat noodzakelijk is om effectief van het recht te kunnen genieten. Tenslotte heeft elke instelling de plicht om het kind zo goed als mogelijk te assisteren om dit recht te verwezenlijken en heeft elke minderjarige het recht om correspondentie te ontvangen (regel 61). Dergelijke bepalingen vinden we ook terug in artikel 83 tot 85.1 ERJ. Opmerkelijk is het feit dat, hoewel in artikel 37 (c) enkel wordt gesproken van contact met de familie, dit in de JDL wordt verruimd tot vrienden en andere personen buiten de instelling. Het is namelijk in het belang van het kind om ook contact te hebben met anderen dan familie. Denk maar aan juridische vertegenwoordigers (art. 37 (d) IVRK) of toezichtorganen. In het algemeen moet het kind contact kunnen houden met de ruime samenleving waarin hij/zij uiteindelijk zal re-integreren. Het DRP schiet dan ook tekort aangezien daar enkel het recht op contact met de ouder wordt opgenomen. Wat de wettelijke beperking in regel 61 JDL juist inhoudt wordt niet vermeld, maar deze grond mag nooit worden gebruikt ter beperking van de correspondentie met de juridische bijstandsverlener (art. 37 (d) IVRK). Het recht op contact met de advocaat wordt uitdrukkelijk voorzien in het MB van

186

General Comment, No 10 §87.

107

toepassing op ‘de Grubbe’ maar niet in het DRP. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen besteedt hier wel voldoende aandacht aan. Een belangrijke bepaling i.v.m. de controle op de correspondentie is het artikel 16 van het IVRK: “1. Geen enkel kind mag worden onderworpen aan willekeurige of onrechtmatige inmenging in zijn of haar privéleven, in zijn of haar gezinsleven, zijn of haar woning of zijn of haar correspondentie, noch aan enige onrechtmatige aantasting van zijn of haar eer en goede naam. 2. Het kind heeft recht op bescherming door de wet tegen zodanige inmenging of aantasting.” Deze bepaling is van belang voor de controle op de briefwisseling (alsook voor controle op het telefonisch verkeer). Het is een gelijkaardige bepaling als artikel 8 EVRM zodat de rechtspraak die we daaromtrent hebben gezien een goede richtlijn vormt. Bovendien mogen we niet uit het oog verliezen dat minderjarigen zich ook steeds op het EVRM kunnen beroepen! We hebben gezien dat het Hof met betrekking tot gedetineerden heeft geoordeeld dat beperkingen aan het gezinsleven en het recht op bescherming van het privé- leven inherent zijn aan de detentiesituatie. Het bestaan van deze rechten houdt evenwel in dat de overheden ervoor moeten zorgen dat behoud van contact met de naaste familie mogelijk blijft. Van groot belang hierbij is dat controle op de briefwisseling met familieleden duidelijk gereguleerd moet zijn en aan termijnen moet worden gebonden. Beperkingen zullen dus ook aan minderjarigen kunnen opgelegd worden wanneer dit in het belang is van de veiligheid en orde. Deze mogelijkheid moet wel voorzien zijn bij wet en mag niet arbitrair worden toegepast. In het DRP staat dat het kind recht heeft op contact ‘tenzij dit in strijd is met het belang van het kind of een rechterlijke beslissing’. Nergens wordt melding gemaakt van beperkingen die mogelijk zijn ter handhaving van de orde en veiligheid binnen de instelling. Daarnaast is het ook mogelijk beperkingen op te leggen in het belang van het kind, een zeer belangrijk, maar vaag begrip. Hierbij kunnen we denken aan het beperken of verbieden van contact met personen uit het criminele milieu of met ouders wanneer dat nadelig is voor het welzijn of de reintegratie van het kind. De rechtspraak van toepassing op gedetineerden vormt dus wel een richtlijn, maar hierbij moet in het achterhoofd gehouden dat bij minderjarigen ook rekening moet worden gehouden met het specifieke belang van het kind (art. 3 IVRK). In het MB van toepassing op het centrum te Everberg wordt bepaald dat beperkingen op de correspondentie mogelijk zijn bij gerechtelijke beslissing. Van beperkingen ter bescherming van de orde of veiligheid wordt niet gesproken en ook het belang van het kind wordt in tegenstelling tot het DRP niet vermeld.

108

Eveneens belangrijk op het vlak van beperkingen en controle is artikel 85.2. van de ‘European Rules for Juvenile offenders’: “Communication and visits may be subject to restrictions and monitoring necessary for the requirements of continuing criminal investigations, maintenance of good order, safety and security, prevention of criminal offences and protection of victims of crime, but such restrictions, including specific restrictions ordered by a judicial authority, shall nevertheless allow an acceptable minimum level of contact.” Deze bepaling is volledig gelijkaardig aan die voor volwassen gedetineerden.

b)

Telefonisch verkeer (1)

Telefoneren vanuit de gemeenschapsinstellingen

Opnieuw is artikel 14 van het decreet van belang aangezien dit ook betrekking heeft op het telefonisch contact met de ouder of opvoedingsverantwoordelijke. Meer specifiek is in het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen bepaald dat het mogelijk is voor de minderjarige op bepaalde ogenblikken zelf iemand op te bellen of een telefoongesprek te ontvangen. Dit is wel enkel mogelijk met de belangrijkste steunfiguren en moet met het begeleidingsteam worden afgesproken. Komen deze steunfiguren niet op bezoek dan is telefonisch contact zeker mogelijk. Dergelijke bepaling is zeer vaag en biedt weinig zekerheid. Het is mogelijk op ‘bepaalde’ ogenblikken te bellen, maar welke zijn deze ogenblikken concreet? En hoe wordt bepaald wie de belangrijkste steunfiguren zijn van de minderjarige? Eerder dan de regeling omtrent het telefonisch contact vast te leggen in strikte regels, wordt het overgelaten aan het begeleidingsteam van de minderjarige. Net zoals naar de consulent een brief kan worden gestuurd met vragen of opmerkingen rond het dossier, kan in afspraak met het begeleidingsteam ook naar de consulent worden getelefoneerd (regel 9.2, 1e lid). Het is steeds mogelijk met de advocaat contact op te nemen ( regel 9.2, 3e lid). Hierbij wordt wel niet uitdrukkelijk bepaald dat dit ook telefonisch kan. Bellen naar de JO-lijn is steeds mogelijk tijdens de contacturen (regel 14.2). (2)

Telefoneren vanuit het federaal centrum te Everberg

Artikel 13 van het MB ter goedkeuring van het huishoudelijk reglement is hiervoor van belang. Er wordt in voorzien dat behoudens andere aanwijzingen van de jeugdrechter het toegestaan is te 109

telefoneren met de ouders, grootouders, broers en zussen, ooms en tantes, de voogd, provoogd, de consulent van de sociale dienst bij de jeugdrechtbank, de délégué du service de protection judiciaire en met de advocaat. Het telefoneren naar andere personen wordt in onderling overleg met de gemeenschappen geregeld (§1). De jongere mag driemaal per week telefoneren (§2). Telefoneren naar het GSM- nummer van de personen die het ouderlijk gezag uitoefenen is toegelaten. Telefoneren naar andere GSM- nummers daarentegen wordt enkel uitzonderlijk en op vraag toegestaan (§3). Het is de minderjarige steeds toegelaten gratis te telefoneren naar zijn advocaat, de délégué général aux droits de l’enfant, de kinderrechtencommissaris en de JO-lijn (§4). Inkomende telefoons worden niet aanvaard, tenzij om humanitaire redenen (§5). In tegenstelling tot de regeling voor de gemeenschapsinstellingen is hier dus wel duidelijk opgenomen hoeveel keer per week en naar wie er kan getelefoneerd worden. (3)

Internationale normen en artikel 8 EVRM

Alles wat ik zonet besproken heb op internationaal vlak voor de correspondentie via brief (artikel 37 (c) IVRK, JDL en ERJ) is ook van toepassing op het telefonisch contact. Wat de controle betreft hebben we gezien dat zowel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als de Europese Commissie bevestigen dat telefoongesprekken wel degelijk vallen onder het privéleven en de toepassing van art. 8 EVRM. Een verbod of een beperking zal dus moeten voldoen aan het tweede lid van artikel 8 EVRM. Bovendien is ook artikel 16 IVRK van toepassing. In de huishoudelijke reglementen van beide soorten centra is er echter niets opgenomen rond eventuele controlemogelijkheden. Minderjarigen mogen dus ongemoeid bellen met hun belangrijkste steunfiguren. Niet onbelangrijk om te vermelden is het feit dat volgens het Europees Hof het door artikel 8 EVRM gewaarborgde recht van privéleven niet het recht waarborgt voor een gedetineerde om te telefoneren. Een verbod is dus steeds mogelijk en dat is ook het geval voor minderjarigen in onze Belgische regelgeving. Het blijft immers mogelijk om een verbod tot bellen op te leggen in het belang van het kind of door de jeugdrechter (art. 14 DRP en 13 §1 MB). Er wordt wel vereist dat dergelijk verbod voldoet aan de eisen van artikel 8 EVRM wat inhoudt dat het moet voorzien zijn bij een voldoende precieze wet en proportioneel en noodzakelijk moet zijn. Op dat punt komt de nationale regelgeving tekort. 110

c)

Bezoek (1)

De bezoekregeling in de gemeenschapsinstellingen

Artikel 14 van het DRP bepaalt dat de minderjarige recht heeft op persoonlijk contact met de ouder of opvoedingsverantwoordelijke tenzij dit in strijd is met het belang van de minderjarige of een gerechtelijke beslissing. Bovendien heeft de minderjarige recht op respect voor zijn persoonlijke levenssfeer, wat onder meer het recht omvat (voor zover de organisatie van de jeugdhulpaanbieder dit toelaat) bezoek te ontvangen en om te gaan met personen van zijn eigen keuze, tenzij een beperking van dat recht voortvloeit uit een rechterlijke beslissing (art 25 DRP). Deze laatste bepaling breidt het recht op bezoek uit tot andere personen dan de ouders, hetgeen zeer positief is en waarmee ook beter tegemoet wordt gekomen aan wat internationaal verwacht wordt. In de praktijk is het zo dat elk lid van de familie (ouders, voogd en provoogd, grootouders, broers en zussen, soms ook tantes en ooms) het recht heeft om regelmatig op bezoek te komen. Wanneer hangt af van de campus. In de informatiebrochure die bij aankomst in de campus wordt overhandigd aan de minderjarige, staan de bezoekuren vermeld. Ook het lief, vrienden en andere familieleden kunnen op bezoek komen, maar zij hebben hiervoor toestemming nodig van de jeugdrechter. De jeugdrechter kan bezoek van familie of vrienden verbieden wanneer hij denkt dat dit in het belang van de minderjarige is187. In het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen staat dat deze personen op bezoek kunnen komen op vaste bezoekmomenten. Is dit niet mogelijk dan kunnen andere afspraken worden gemaakt. Bezoekers dienen zich te houden aan de algemene regels van de instelling. Brengen zij iets mee voor de minderjarige dan wordt dit eerst gecontroleerd. Hun identiteit wordt gecontroleerd en van hen kan geëist worden bepaalde voorwerpen zoals een gsm af te geven. Het maken van foto’s is verboden (regel 9.1 4e lid). Als het mogelijk is, kan de minderjarige na een tijdje familie ontmoeten buiten de instelling. Na de beginperiode waarin de minderjarige de instelling niet mag verlaten worden dergelijke bezoeken buiten geleidelijk aan opgebouwd: van een kort begeleid thuisbezoek, een paar uur samen de instelling verlaten, dagbezoeken in de buurt of thuis tot een meerdaags verlof. Vooraleer dergelijk bezoek kan doorgaan worden wel enkele afspraken gemaakt en bij terugkeer naar de instelling wordt besproken met de minderjarige en de ouders hoe het verlopen is (regel 9.1 5e lid).

187

Info van de site: www.jongerenwelzijn.be.

111

(2)

De bezoekregeling in het federaal centrum te Everberg

Behoudens bepaalde uitzonderingen (zie §4) krijgt iedere minderjarige bezoek aan tafel. Het bezoek gaat door in een daartoe voorziene bezoekzaal. Het aantal bezoekers bedraagt maximaal vijf personen. In individuele gevallen kan echter op vraag van de gemeenschappen en in overleg met de federale overheid een individueel familiebezoek georganiseerd worden (art. 12 §1 MB). De jongere kan driemaal per week bezoek van een uur krijgen. De tijdstippen van het bezoek worden in de inrichting vastgelegd en meegedeeld aan de jongere. Het bezoek van advocaten is ongelimiteerd en is, binnen de openingsuren van het centrum, niet aan een vaste uurregeling gebonden (art. 12§2). Het bezoek van de ouders, grootouders, broers en zussen, ooms en tantes, voogd en provoogd is zonder meer toegelaten. Zij dienen hun identiteitsbewijs voor te leggen. Voor bezoek van andere personen moet een toelating worden verkregen en dit in onderling overleg met de diensten van de gemeenschappen. Gaat het om meerderjarige personen dan dienen deze een bewijs van goed gedrag en zeden voor te leggen (art. 12§3). Ieder personeelslid en iedere bezoeker aan het centrum, ongeacht de reden van dit bezoek, dient zich bij de toegang tot het centrum te onderwerpen aan de voorziene ingangscontrole door het federaal personeel. Dit omvat een registratie, een identificatie, een controle met metaaldetectie en RX-controle van de bagage. De registratie omvat de verificatie van de identiteit van de persoon en het vastleggen van de datum en uur van aankomst en vertrek van personen met behulp van de computer. De identificatie omvat het fotograferen van de persoon via een gedigitaliseerd fotosysteem (artikel 27 §1). Bagage die niet voor de jongere bestemd is, kan de bezoeker in een bagagekast met slot opbergen. Bij het vertrek zal de bezoeker zijn fotobadge bij de portier inruilen voor zijn identiteitsstuk en wordt zijn identiteit opnieuw gecontroleerd aan de hand van de op de fotobadge aanwezige barcode. Het fouilleren van personen kan enkel gebeuren door de bevoegde politionele overheid (art. 27 §2). Het bezit en gebruik van een GSM-toestel binnen de inrichting is verboden. Bezit en gebruik van dergelijk toestel kan echter wel toegestaan worden door de Directeur-generaal van de federale overheid (art. 27 §4). Na deze ingangscontrole wachten bezoekers op de aanvang van het bezoek in de wachtzaal. Het bezoek gaat door in de bezoekzaal. Deze zaal wordt door de bezoekers betreden via de voor hen voorziene ingang. De jongeren kunnen de bezoekzaal pas binnenkomen wanneer de bezoekersdeur 112

terug gesloten is. De bezoekers kunnen bij het einde van het bezoek de zaal pas verlaten nadat de jongeren de zaal verlaten hebben ( art. 12§5). Tijdens het bezoek is er federaal personeel aanwezig, maar elke auditieve controle wordt uitgesloten (art. 12§6). In de bezoekzaal is het verboden voor de bezoekers om iets aan de jongere te overhandigen. Er zijn wel dranken en versnaperingen verkrijgbaar tegen betaling. Bezoekers kunnen voor de jongere toegelaten kledij, kranten, transparante cassettes of cd’s meebrengen. Deze worden dan overhandigd aan de portier en na controle aan de jongere zelf overhandigd. Kranten worden aan het pedagogisch personeel gegeven. Geld kan aan de boekhouding worden afgegeven of gestort op de rekening (art. 12§7). Na het bezoek vindt er een fouillering plaats van elke jongere die bezoek had (art. 12§8). In uitzonderlijke gevallen, namelijk wanneer men van oordeel is dat bezoek aan tafel niet meer verantwoord is maar contact toch opportuun blijft, kan worden overgegaan tot het tijdelijk opleggen van bezoek achter glas (art 12§4). Wat onmiddellijk opvalt, is het feit dat de controlemogelijkheden en veiligheidsmaatregelen duidelijker veel uitgebreider en specifieker geregeld zijn dan binnen de gemeenschapsinstellingen. Ook voor deze jongeren is het mogelijk om het centrum te verlaten en personen te bezoeken als de jeugdrechter op advies van de directie van het centrum hiervoor de toestemming verleent. De termijn van dit bezoek wordt vastgelegd door de jeugdrechter. Indien de jeugdrechtbank weigert de gevraagde toelating tot het verlaten van het centrum te verstrekken, vermeldt zij of hij de redenen van dit verbod die steunen op een of meer van volgende elementen: 1° de betrokkene geeft blijk van een gedrag dat voor hemzelf of voor anderen gevaarlijk is; 2° er bestaan ernstige redenen om te vrezen dat de betrokkene nieuwe als misdrijf omschreven feiten pleegt, zich aan het gerecht onttrekt, bewijsmateriaal probeert te doen verdwijnen of tot een heimelijke verstandhouding komt met derden; 3° het belang van een slachtoffer of zijn omgeving vereist dit verbod188.

188

art. 6 Wet van 1 maart 2002 betreffende de voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 1 maart 2002.

113

(3)

Het IVRK, JDL en ERJ: recht op contact met familie d.m.v. bezoek

Artikel 9.1 van het IVRK omvat de verplichting voor staten die partij zijn bij het Verdrag te waarborgen dat een kind niet wordt gescheiden van zijn of haar ouders tegen haar/zijn wil, tenzij de bevoegde autoriteiten onder voorbehoud van de mogelijkheid van rechterlijke toetsing, in overeenstemming met het toepasselijke recht en procedures, beslissen dat een scheiding noodzakelijk is in het belang van het kind. Dergelijke beslissing kan noodzakelijk zijn wanneer er bijvoorbeeld sprake is van zwaar misbruik of ernstige verwaarlozing van het kind door de ouders. Daarnaast rust op de verdragspartijen de verplichting het recht van het kind te eerbiedigen op regelmatig persoonlijke betrekkingen en rechtstreeks contact met beide ouders, tenzij dit in strijd is met het belang van het kind (art. 9.3 IVRK). Dit wordt nogmaals herhaald (zoals gezien bij de correspondentie) in artikel 37, c IVRK waarin staat dat ieder kind, behalve in uitzonderlijke omstandigheden, recht heeft op contact met zijn of haar familie en dit onder andere ook door middel van bezoeken. In de ‘UN Rules for the Protection of Juveniles’ wordt hierop dieper ingegaan. De minderjarige heeft recht op regelmatige en frequente bezoeken, namelijk in beginsel eenmaal per week en niet minder dan eenmaal per maand. Deze moeten plaatsvinden met respect voor de behoefte aan privacy, contact en onbeperkte communicatie met de familie en advocaat (regel 60). Hieraan is op nationaal niveau voldaan voor de minderjarigen in het federaal centrum te Everberg. De jongeren daar kunnen driemaal per week bezoek van familie van minimum een uur krijgen in de bezoekerszaal wat zelf meer is dan wat vereist wordt. Enkel een auditieve controle door het personeel is mogelijk. Bezoek van de advocaat is ongelimiteerd en niet aan vaste bezoekuren gebonden. Minderjarigen in gemeenschapsinstellingen zijn minder goed af. Het DRP bepaalt niet op hoeveel bezoeken per week men recht heeft en het huishoudelijk reglement voorziet enkel dat men recht heeft op regelmatige bezoeken van elk lid van de familie. Over het bezoek van de advocaat wordt niet gesproken. Bovendien moeten minderjarigen in staat worden gesteld om de instelling te verlaten voor een familiebezoek (regel 59 JDL en regel 86.1 ERJ). Deze mogelijkheid is voorzien in het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen en ook voor jongens die in Everberg verblijven. Voor deze laatste is hiervoor wel de toestemming van de jeugdrechter vereist. Om het contact tussen minderjarigen en familie te vergemakkelijken moeten jeugdinstellingen worden gedecentraliseerd en een omvang hebben die de toegang van de familieleden 114

vergemakkelijkt. De voorkeur gaat daarbij uit naar open jeugdinstellingen met weinig of geen veiligheidsmaatregelen, die voldoende kleinschalig zijn en worden opgericht en geïntegreerd in het sociale, economische en culturele weefsel van de plaatselijke gemeenschap (regel 30 JDL). Nog een belangrijk artikel i.v.m. het bezoek is artikel 16 IVRK zoals ik reeds besproken heb bij de correspondentie. Geen enkele willekeurige of onrechtmatige inmenging is mogelijk in het gezins- of privéleven. Voor geplaatste minderjarigen kunnen er, net zoals voor gedetineerden, beperkingen of controlemaatregelen aan het bezoek worden opgelegd, maar deze moeten duidelijk gereguleerd en aan termijnen gebonden zijn. Dit is in België niet gebeurd. Nergens in het DRP wordt precies en exhaustief omschreven op welke gronden beperkingen mogelijk zijn en voor hoe lang. Het voorziet enkel dat beperkingen mogelijk zijn bij gerechtelijke beslissing of in het belang van het kind. Ook in het MB van ‘de Grubbe’ wordt dit niet gedaan. Bij minderjarigen moet daarnaast voor ogen worden gehouden dat er meer aandacht uitgaat naar het belang van het behoud van contact met de ouders. Het gezin wordt immers beschouwd als de kern van de samenleving en de natuurlijke omgeving voor de ontplooiing en het welzijn van kinderen. Vandaar ook de mogelijkheid die op internationaal vlak wordt voorzien om na een bepaalde periode een familiaal bezoek te brengen buiten de instelling.

3. Conclusie: de verschilpunten op een rij a)

Contact via brieven

De penitentiaire regelgeving waarborgt voor volwassen gedetineerden voldoende de mogelijkheid om te corresponderen via brieven. Minder positief is het feit dat heel wat zaken zijn geregeld bij ministeriële omzendbrief, maar met de inwerkingtreding van de Basiswet zal ook aan dit minpunt een einde komen. In het DRP wordt uitdrukkelijk het recht op regelmatig en rechtstreeks contact met de ouders erkend. Dit is positief, maar het valt te betreuren dat dit recht beperkt blijft tot de ouders en niet wordt uitgebreid tot de naaste familie zoals in het IVRK wel het geval is. Ook voor volwassen gedetineerden zijn het aantal personen waarmee contact kan blijven behouden veel uitgebreider. Bovendien zijn er geen concrete regels omtrent de briefwisseling opgenomen in het DRP. Om te achterhalen hoe het er in de gemeenschapsinstellingen aan toe gaat, moet dan ook naar het huishoudelijk reglement worden gekeken. Hierin spreekt men wel van een recht op contact met de familie.

115

De regeling inzake briefwisseling voor geplaatste minderjarigen in het Centrum te Everberg vertoont vrij veel gelijkenissen met de regeling voor volwassen gedetineerden. Zo is controle op het binnenkomend briefverkeer net zoals in de Basiswet in principe beperkt tot het verifiëren van de materiële inhoud. Uitgaand briefverkeer kan eveneens enkel in individuele gevallen en om veiligheidsredenen ter beschikking van de jeugdrechter worden gehouden. Ook bij gedetineerden is het mogelijk om wegens veiligheidsredenen de brief ter beschikking van de gerechtelijke overheden te houden. Daarnaast wordt net zoals in de Basiswet een opsomming gegeven van personen met wie steeds een vrije briefwisseling mogelijk is. Een verschilpunt is dat behoudens opgelegde beperkingen de jongere kan schrijven naar wie hij wil, terwijl dit voor definitief veroordeelde volwassen gedetineerden beperkt wordt tot een aantal personen en voor anderen de toestemming van de directeur is vereist. Een opmerkelijk verschil is dat volwassen gedetineerden waar nodig moeten worden geholpen bij het opstellen van een brief, terwijl dergelijke verplichting niet terug te vinden is voor minderjarigen. Je zou net denken dat minderjarigen hier meer nood aan hebben. Zowel voor volwassen gedetineerden als voor geplaatste minderjarigen is het tenslotte steeds mogelijk een brief te sturen naar de advocaat. Voor minderjarigen in gemeenschapsinstellingen is dit recht enkel opgenomen in het reglement en niet in het DRP.

b)

Het gebruik van de telefoon

Wat het gebruik van de telefoon betreft, kunnen we stellen dat zowel de wetgeving voor volwassen gedetineerden als deze voor geplaatste minderjarigen tekortschiet. Voor volwassen gedetineerden is vrij goed geregeld met wie gebeld kan worden (in het AR krijg je een opsomming en in de Basiswet wordt dit verruimd tot ‘personen buiten de gevangenis’) en voor hoelang een verbod kan worden opgelegd in geval van misbruik. Op het gebied van andere beperkingen en de controle doet men het veel minder goed. Zowel uit het AR als uit de Basiswet blijkt immers dat een verbod kan worden opgelegd om redenen van veiligheid, maar er wordt niet bepaald voor hoe lang dan wel. Dit is nochtans een duidelijke eis van het Europees Hof. Wat de controlemogelijkheden betreft, is het zo dat men het enkel heeft over de registratie van telefoonnummers en nergens wordt de vermelding gemaakt van de mogelijkheid tot afluisteren. Ook deze mogelijkheid dient, indien men deze techniek wenst toe te passen, duidelijk te worden opgenomen in de Basiswet.

116

In het centrum te Everberg is het voor jongeren duidelijk naar wie en hoeveel keer per week kan gebeld worden, maar bepalingen omtrent beperkingen of controle op het telefoonverkeer zijn er nagenoeg niet. Het enige wat wordt verboden is het telefoneren naar andere GSM-nummers dan die van de ouders. Voor minderjarigen geplaatst in een gemeenschapsinstelling is er geen duidelijke wetgeving. Het huishoudelijk reglement bevat hieromtrent wel enkele bepalingen, maar deze zijn zeer vaag. Het is duidelijk dat voor beide categorieën de beperkings- en controlemogelijkheden veel grondiger moeten worden uitgewerkt. Voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling is er net zoals voor het briefverkeer bovendien nood aan een precieze, wettelijke regeling. Zowel voor volwassen gedetineerden als voor minderjarigen bestaat steeds de mogelijkheid om te telefoneren naar de advocaat. Voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling is dergelijk recht niet opgenomen in het DRP, enkel in het reglement.

c)

De bezoekregeling

De regeling rond het bezoek is voor gedetineerden heel gedetailleerd uitgewerkt in het Algemeen Reglement en ministeriële omzendbrieven alsook in de Basiswet. Er wordt tegemoet gekomen aan de Europese eisen en voorzien in een progressieve vorm van bezoek. Wanneer de relevante bepalingen in de Basiswet in werking zullen treden, zal bovendien ook voldaan zijn aan de legitimatievereiste. Voor minderjarigen vinden we op internationaal vlak duidelijke regels, maar onze nationale wetgeving is zeer beperkt. In het DRP wordt algemeen het recht erkend op contact met de ouder of opvoedingsverantwoordelijke en het recht om bezoek te ontvangen van personen van eigen keuze, maar concrete regels omtrent het bezoek vinden we niet terug. Daarvoor moet een beroep worden gedaan op het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen dat bovendien ook ontoereikend is. In de wetgeving voor volwassen gedetineerden is zeer duidelijk bepaald wie en wanneer een verbod tot bezoek kan worden opgelegd. Dit is niet het geval in de wetgeving voor geplaatste minderjarigen. Net zoals voor volwassen gedetineerden de toelating vereist is van de directeur voor het bezoek van andere personen dan familie en de echtgeno(o)t(e) is voor minderjarigen voor het bezoek van lief, vrienden of andere personen de toestemming vereist van de jeugdrechter.

117

De controle op het bezoek is zeer uitgebreid geregeld in de gevangenis, maar niet in de gemeenschapsinstellingen waar enkel de identiteit en eventuele meegebrachte voorwerpen worden gecontroleerd. In ‘de Grubbe’ gelden er gelijkaardige controlemaatregelen als in de gevangenis. Bezoekers moeten ook worden geïdentificeerd en geregistreerd en een controle via de metaaldetector alsook een RX- controle van de bagage ondergaan. Opmerkelijk is dat nergens in de regelgeving van toepassing op de gemeenschapsinstellingen iets is opgenomen omtrent het bezoek van de advocaat terwijl dit voor gedetineerden uitgebreid is geregeld. In het MB van het federaal centrum ‘de Grubbe’ is bepaald dat bezoek van de advocaat steeds mogelijk is. In gemeenschapsinstellingen wordt niet bepaald waar het bezoek doorgaat. Zowel in de gevangenissen als in ‘de Grubbe’ vindt dit normaal gezien plaats in de gemeenschappelijke bezoekersruimte. Binnen deze laatst genoemde instellingen kan ook overgegaan worden tot het tijdelijk opleggen van bezoek achter glas. Wat het meebrengen van voorwerpen betreft, is de regeling in ‘de Grubbe’ en deze in de gevangenissen vrij gelijkaardig. Drank of etenswaren kunnen nooit door bezoekers worden afgegeven en geld mag enkel worden gestort op de rekening. Voor het binnenbrengen van andere voorwerpen is voor volwassen gedetineerden de toelating van de directeur vereist en voor jongens in Everberg moeten deze ter controle worden afgegeven aan de portier. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen bepaalt enkel zeer kort dat als bezoekers iets meebrengen dit wordt gecontroleerd. Wat een groot verschilpunt uitmaakt, is de mogelijkheid voor geplaatste minderjarigen om na een bepaalde periode familie buiten de instelling te bezoeken. Op deze manier wordt de minderjarige geleidelijk aan voorbereid op het verlaten van de instelling en wordt ook tegemoet gekomen aan de internationale eisen. Deze mogelijkheid bestaat niet voor volwassen gedetineerden, tenzij in bepaalde omstandigheden als het familielid ernstig ziek is of voor het bijwonen van een begrafenis.

d)

Beperkingen of verbod op contact met personen van buitenaf

De mogelijkheid tot het opleggen van beperkingen of een verbod op contact met personen buiten de gevangenis is vrij goed geregeld voor volwassen gedetineerden. Enkel op het vlak van het telefoongebruik zijn er enkele minpunten (zie hoger). Voor minderjarigen daarentegen schiet onze nationale wetgeving tekort. Het is logisch dat in bepaalde gevallen controle of beperkingen op het briefverkeer, telefoonverkeer en bezoek 118

noodzakelijk zijn voor de veiligheid of orde in de instelling. Dit moet dan wel uitdrukkelijk worden voorzien bij wet en duidelijk worden gereguleerd. Dit is niet het geval. Daarnaast zijn beperkingen ook mogelijk in het belang van het kind, een criterium dat voor volwassen gedetineerden niet bestaat. Dit belang wordt wel vermeld in het DRP, niet in het MB van toepassing op het centrum te Everberg.

E.

Het recht op informatie 1. Volwassen gedetineerden en hun recht op informatie a)

Interne informatie (1)

AR en Basiswet: verplichting tot kennisgeving van het huishoudelijk reglement

Bij de opsluiting in de gevangenis moet de gedetineerde zo snel mogelijk ingelicht worden over de reglementaire bepalingen van de gevangenis die op hem van toepassing zijn, vooral inzake orde en tucht (art. 57 lid 4 AI). Daarom moet in iedere inrichting een huishoudelijk reglement worden opgesteld dat onder de vorm van een informatiebrochure aan de gedetineerde wordt gegeven. Deze regeling is vervat in de ministeriële omzendbrieven van 28 oktober 1965189 en 17 juni 1983190. Ook in de Basiswet wordt voorzien dat in iedere gevangenis een huishoudelijk reglement wordt opgemaakt overeenkomstig de door deze Basiswet gestelde bepalingen en de door de minister gegeven instructies en dat aan elke gedetineerde een exemplaar ter beschikking wordt gesteld (art. 16). Daarnaast wordt voorzien dat elke gedetineerde bij zijn onthaal wordt geïnformeerd over zijn rechten en plichten, over de in de gevangenis geldende regels, over de rol van het personeel en over de aldaar bestaande of van daaruit toegankelijke mogelijkheden van medische, juridische, psychosociale, familiale hulpverlening, van morele, levensbeschouwelijke of godsdienstige ondersteuning en van maatschappelijke hulp- en dienstverlening (art. 19 §1). De Koning stelt de nadere regels vast om deze informatie in een voor de gedetineerde verstaanbare taal of op een begrijpelijke wijze te verstrekken (art. 19 §2). Deze bepaling is zeer volledig, maar is spijtig genoeg nog niet in werking getreden.

189 190

MO van 28 oktober 1965, Bull. Best. Strafinr. 1965, 426. MO van 17 juni 1983, Bull. Best. Stafinr. 1983, 283.

119

(2)

De EG en de SMR: het recht om op de hoogte te zijn van de rechten en

plichten binnen de gevangenis De Europese Gevangenisregels voorzien dat alle gedetineerden bij hun opname en zo vaak als nodig daarna, schriftelijk en mondeling en in een taal die zij begrijpen, in kennis moeten worden gesteld van de reglementering inzake de discipline in de gevangenis en van hun rechten en plichten (regel 30.1). Zij mogen bovendien een schriftelijke versie van deze informatie in hun bezit houden (regel 30.2). Zij moeten ook worden geïnformeerd over de gerechtelijke procedure waarin zij betrokken zijn en indien ze zijn veroordeeld, van de duur van hun vrijheidsberoving en de mogelijkheden tot vervroegde vrijlating (regel 30.3). De Standaard Minimum Regels bepalen dat elke gedetineerde bij zijn opname in het bezit moet worden gesteld van geschreven informatie omtrent de reglementering inzake de behandeling van de gevangenen, de disciplinaire regels, de toegestane methodes voor het zoeken van informatie en het indienen van klachten en al de andere zaken die noodzakelijk zijn voor de gedetineerde om zowel zijn rechten als plichten te begrijpen en zich aan te passen aan het leven binnen de inrichting (regel 35. 1). Is de gevangene analfabeet dan wordt deze informatie mondeling overgebracht (regel 35.2). Onze Belgische reglementering voorziet in het ter beschikking stellen van deze informatie. Vooral de Basiswet is zeer volledig en voorziet ook dat dit moet gebeuren in een verstaanbare taal of op een begrijpelijke wijze.

b)

Het recht om op de hoogte te zijn van wat er zich buiten de gevangenismuren

afspeelt (1)

AR en Basiswet: informatie van buitenaf via boeken, kranten, tijdschriften en

televisie. Artikel 60 van het Algemeen Reglement voorziet in een bibliotheek voor iedere gevangenis waaruit gedetineerden gratis boeken kunnen ontlenen. Het is ook mogelijk om andere boeken te gebruiken die niet in de bibliotheek te vinden zijn mits toestemming van de directeur en op voorwaarde dat die boeken een wetenschappelijke, culturele, technische, rechtskundige, of literaire waarde hebben (art. 96 AI). Deze boeken kunnen dan worden gekocht via de gevangenis of worden binnengebracht door bezoekers.

120

Volgens artikel 61 AR mogen gedetineerden op de wijze door de minister bepaald dagbladen en tijdschriften ontvangen191. Deze bepalingen zijn verder uitgewerkt in de ministeriële omzendbrief van 5 maart 1975. Gedetineerden mogen alle in België alsook in het buitenland uitgegeven dagbladen en tijdschriften ontvangen. Dit kan hetzij via aankoop in de kantine, hetzij via een abonnement bij de Post. Het is mogelijk dat deze worden verkregen van familie of voor buitenlandse gedetineerden van leden van de ambassade. De normale controlemaatregelen zijn van toepassing. Voor tijdschriften is wel vereist dat het gaat om tijdschriften van algemene informatie en diegene die zich tot één enkel onderwerp beperken voor zover dit onderwerp behoort tot het domein van de politiek, de kunsten, de wetenschappen, de letterkunde, de sport en de hobby’s of om godsdienstige publicaties van erkende of niet-erkende godsdiensten en publicaties van niet-confessionele moraal. Een ander belangrijk medium voor gedetineerden om informatie en nieuws van buiten te kunnen ontvangen zijn radio en televisie. In principe is het mogelijk voor elke gedetineerde om, behoudens uitzonderingen op het vlak van de orde, veiligheid en tucht, over een radio- en televisietoestel te beschikken in de cel. Naast een middel tot het vergaren van informatie vormt dit ook een van de belangrijkste, allicht de belangrijkste, vorm van ontspanning in de gevangenis192. Gedetineerden kunnen onder bepaalde voorwaarden beschikken over een computer in hun cel. Het is echter vanzelfsprekend niet toegestaan dat zij daarmee contact hebben met de buitenwereld via e-mail en internet (MO van 27 februari 1998)193. Met de Basiswet is een stap verder gezet in de richting van de erkenning en effectuering van het recht voor gedetineerden op toegang tot informatie194. Artikel 77 bepaalt dat de gedetineerde het recht heeft om, voor eigen rekening, kranten, tijdschriften en andere publicaties te ontvangen waarvan de verspreiding niet wettelijk of d.m.v. een rechterlijke beslissing is verboden (§1). Tevens wordt de mogelijkheid voorzien om een beroep te doen op bibliotheekvoorzieningen met een voldoende ruim aanbod (§2). Ontzegging van kennisname van bepaalde publicaties of gedeelten van publicaties is enkel mogelijk wanneer dit voor de handhaving van de orde of veiligheid volstrekt noodzakelijk is. De beslissing van de directeur moet worden gemotiveerd en schriftelijk ter kennis van de gedetineerde worden gebracht (§3). Elke gedetineerde heeft het recht om radio- en televisieprogramma’s te volgen en dit in overeenstemming met de door het huishoudelijk reglement 191

De toestemming tot het ontvangen van kranten en tijdschriften en de weigering door de gevangenisdirectie dient te gebeuren in toepassing van de door de minister bepaalde modaliteiten. Het verbod om tijdschriften te ontvangen is derhalve geen interne tuchtmaatregel waarover elke directeur vrij mag oordelen: R.v.St., 10 januari 1970, A. Balencourt t. de Belgische Staat. 192 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 102. 193 MO van 27 februari 1998, www.just.fgov.be. 194 Zie ook de artikelen 76 en 78 van de Basiswet, waarin het recht op het volgen van een opleiding tot op zekere hoogte is gewaarborgd, alsook het uitoefenen van bepaalde activiteiten binnen of vanuit de gevangenis.

121

vastgestelde regels. Opnieuw heeft de directeur de mogelijkheid om het volgen van bepaalde programma’s te ontzeggen ter handhaving van de orde of veiligheid en opnieuw moet deze beslissing worden gemotiveerd en schriftelijk ter kennis worden gebracht(§4). (2)

Artikel 10 EVRM, de EG en de SMR: recht om informatie en denkbeelden op te

sporen en te ontvangen Artikel 10 EVRM waarborgt naast het recht tot het uiten van een mening ook het recht op het doorgeven van denkbeelden en inlichtingen. Art. 19 BUPO waarborgt daarbovenop ook het recht om informatie en denkbeelden op te sporen en te ontvangen. De uitoefening van het recht op ontvangst van informatie zal binnen de gevangeniscontext aan bijzondere beperkingen onderhevig zijn, binnen wat legitiem verantwoord is als noodzakelijke of aan het gevangenisregime inherente beperking195. Klachten i.v.m. beperkingen die werden opgelegd op het ontvangen van dagbladen en tijdschriften196, eventueel onder de vorm van een tuchtsanctie197, werden in een aantal zaken door de Europese Commissie afgewezen wegens het belang van de bescherming van de orde en de veiligheid. Deze rechtspraak dateert echter van de periode van de leer van de inherente beperkingen. In de zaak T. tegen het Verenigd Koninkrijk van 1983 erkende de Commissie wel dat het ontvangen van tijdschriften, kranten en boeken in de gevangenis een recht is dat door artikel 10 EVRM gewaarborgd is. De motivering van de ontzegging tot het ontvangen van kranten en tijdschriften werd volgens het Hof niet legitiem verantwoord198. In de zaak Herzcegfalvi tegen Oostenrijk (1992) oordeelde het Hof over een verbod van toegang tot radio en televisie voor een lange periode opgelegd als disciplinaire sanctie. Het besloot tot een schending van artikel 10 EVRM aangezien deze beperking op de vrijheid van informatie niet bij wet was voorzien en te veel ruimte liet voor een arbitraire toepassing199. De Europese Gevangenisregels voorzien de mogelijkheid voor gedetineerden om zichzelf regelmatig op de hoogte te houden van wat er buiten de gevangenis gebeurt door het lezen van kranten, periodieke en andere publicaties en door het luisteren naar de radio of het kijken van televisie. Dit is niet mogelijk wanneer er een specifiek verbod voor een bepaalde periode is opgelegd door een gerechtelijke autoriteit(regel 24.10).

195

E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE en W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 102. 196 ECRM, X. t. Verenigd Koninkrijk, 8 juli 1974, Collection of Decisions 46, 54. 197 ECRM, Mc. Feeley e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 15 mei 1980, Decisions and Reports 20, 44. 198 ECRM, T t. Verenigd Koninkrijk, 12 oktober 1983, Decisions and Reports 49, 5. 199 EHRM, Herzcegfalvi t. Oostenrijk, 24 september 1992, Publ. ECHR, serie A, vol. 242 B, § 38 en 91-94.

122

In de Standaard Minimum Regels van de VN wordt in regel 39 bepaald dat gevangenen regelmatig op de hoogte moeten worden gehouden van de meest belangrijke nieuwsberichten via het lezen van kranten, periodieke of speciale publicaties, boeken of via een ander gelijkaardig middel dat is toegelaten en gecontroleerd door de administratie. De Belgische regelgeving voldoet aan deze laatstgenoemde normen.

c)

Het recht tijdig op de hoogte te worden gebracht van bepaalde familiale

omstandigheden De Europese Gevangenisregels schrijven voor dat een gedetineerde onmiddellijk op de hoogte moet worden gebracht van het overlijden of de ernstige ziekte van een naaste verwant (regel 24.6). Pas nadien wordt bepaald dat voor zover de omstandigheden dit toelaten de gedetineerde de toelating moet krijgen om de gevangenis, hetzij alleen, hetzij onder begeleiding te verlaten om de zieke te bezoeken of de begrafenis bij te wonen (regel 24.7). Een gelijkaardige bepaling is opgenomen in de Standaard Minimum Regels in regel 44.2. Hoewel het volgens de Belgische wetgeving mogelijk is een uitgaansvergunning te verkrijgen om familiale belangen te behartigen200, is er merkwaardig genoeg geen enkele regelgeving te vinden die het recht om tijdig op de hoogte te worden gebracht van ziekte of overlijden van een familielid erkend.

2. Geplaatste minderjarigen en hun recht op informatie a)

Interne informatie (1)

Op nationaal vlak heel wat aandacht voor het recht op interne informatie

In het DRP bepaalt artikel 11 dat elke minderjarige recht heeft op duidelijke, toereikende en voor hem begrijpelijke informatie over de jeugdhulp en over alle zaken die daarmee verband houden, inzonderheid leefregels en afspraken. In het belang van de minderjarige kan wel worden beslist om de minderjarige over bepaalde zaken niet te informeren. Dergelijke beslissing moet worden gemotiveerd en in het dossier van de minderjarige worden opgenomen.

200

Wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, B.S. 15 juni 2006.

123

De communicatie moet bovendien verlopen in een voor de minderjarige begrijpelijke taal, afgestemd op zijn leeftijd en maturiteit. De Vlaamse regering bepaalt hoe dit recht wordt nageleefd ten aanzien van anderstalige minderjarigen (art. 12). Het DRP besteedt duidelijk vrij veel aandacht aan het recht op interne informatie. In de gemeenschapsinstellingen krijgt elke minderjarige bij opname een exemplaar van het huishoudelijk reglement waarin wordt opgesomd welke rechten men heeft en waarin wordt verwezen naar het DRP en het IVRK. Daarnaast kan men zich steeds wenden tot de begeleiders, leerkrachten, de maatschappelijke werker en psycholoog voor verdere informatie of eventuele vragen (regel 3.1 huishoudelijk reglement). In het federaal centrum ‘de Grubbe’ ontvangt elke jongere bij zijn aankomst een onthaalbrochure in een door hem gekozen landstaal. Deze brochure dient minstens de volgende zaken te bevatten: art. 37 en 40 van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind, de leefregels van het centrum, zijn procedurele rechten, het adres en de bevoegdheden van de kinderrechtencommissaris en de ‘délégué général aux droits de l'enfant’ en de wijze waarop deze kan gevat worden met het oog op een klacht inzake schending van de rechten van de jongere (art. 5). Ook voor jongeren in dit centrum is er voldoende aandacht voor duidelijke en voldoende informatie aangaande hun rechten en plichten en deze regeling is zelf nog vollediger gezien de verwijzing naar de procedurele rechten en de kinderrechtencommissaris of de ‘délégué général aux droits de l'enfant’ als mogelijke instantie om een klacht bij in te dienen. (2)

Tegemoetkoming aan de eisen van de Verenigde Naties en de Europese Raad

Met deze nationale regelgeving wordt vrij goed tegemoetgekomen aan de eisen van de Verenigde Naties en de Europese Raad. De Verenigde Naties eisen immers dat bij de opname aan alle jongeren een kopie wordt gegeven van de regelgeving binnen de instelling, een geschreven beschrijving van hun rechten en verplichtingen in een voor hen verstaanbare taal, alsmede de adressen van de autoriteiten die bevoegd zijn hun klachten te ontvangen en die van publieke of private bedrijven en organisaties die juridische bijstand verlenen. Voor analfabete jongeren of jongeren die de taal niet verstaan, moet de informatie op een andere verstaanbare manier worden medegedeeld (regel 24 JDL).

124

Regel 62.3 ERJ bepaalt het volgende: “At admission, the rules of the institution and the rights and obligations of the juvenile shall be explained in a language and manner that the juvenile understands.” Het DRP had misschien wel duidelijker de mogelijke klachtinstanties moeten opsommen alsook de bedrijven en organisaties die juridische bijstand verlenen, maar scoort in het algemeen vrij goed. Het MB van ‘de Grubbe’ is ook vrij volledig, maar hier ontbreekt de nadruk op de overdracht van de informatie op een verstaanbare manier. Er wordt enkel voorzien dat de brochure in een zelf gekozen landstaal wordt overhandigd.

b)

Informatie over de ouder of opvoedingsverantwoordelijke

Voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling is een recht voorzien op informatie over de ouder of opvoedingsverantwoordelijke waarvan de minderjarige is gescheiden tenzij dit in strijd is met het belang van de minderjarig of met een rechterlijke beslissing (artikel 14 DRP). Het verstrekken van gevoelige informatie over een ouder of opvoedingsverantwoordelijke gebeurt zo dat het welzijn van de minderjarige zo min mogelijk wordt geschaad. De minderjarige vreemdeling heeft recht op ondersteuning bij het zoeken naar informatie over de situatie van familieleden (artikel 15 DRP). In het MB van toepassing op het federaal centrum ‘de Grubbe’ is hierover niets opgenomen. De ‘UN Rules for the protection of Juveniles’ eisen nochtans in regel 58 dat “every juvenile should be informed at the earliest possible time of the death, serious illness or injury of any immediate family member.” Ook de ERJ bepalen dat alle informatie omtrent de dood of ernstige ziekte van een nauw familielid zo snel mogelijk moet worden meegedeeld aan de jongere (regel 85.3). Het

DRP

voorziet

deze

informatieverplichting

echter

enkel

i.v.m.

de

ouder

of

opvoedingverantwoordelijke en niet i.v.m. andere familieleden.

c)

Het recht op toegang tot het dossier

Dit wordt uitvoerig besproken in titel IV.M.2.a en b.

d)

Het recht op toegang tot nieuws van buitenaf

Artikel 17 van het IVRK omvat het recht tot passende informatie: “De Staten die partij zijn, erkennen de belangrijke functie van de massamedia en waarborgen dat het kind toegang heeft tot informatie 125

en materiaal uit een verscheidenheid van nationale en internationale bronnen, in het bijzonder informatie en materieel gericht op het bevorderen van zijn of haar sociale, psychische en morele welzijn en zijn of haar lichamelijke en geestelijke gezondheid.” Regel 62 JDL preciseert dat minderjarigen in detentie de kans moeten krijgen om zich regelmatig op de hoogte te houden van het nieuws door het lezen van kranten, tijdschriften en andere publicaties, via de toegang tot radio- en televisieprogramma’s en films, alsook door het bezoek van vertegenwoordigers van enige legale organisatie waarin de jongere geïnteresseerd is. Regel 41 bepaalt daarenboven dat “Every detention facility should provide access to a library that is adequately stocked with both instructional and recreational books and periodicals suitable for the juveniles, who should be encouraged and enabled to make full use of it.” Een groot gebrek vormt dan ook het feit dat nergens in de Belgische regelgeving dergelijke bepalingen zijn opgenomen.

3. Conclusie: goede punten op het vlak van interne informatie, maar toch enkele gebreken Voor beide categorieën kunnen we stellen dat er veel belang wordt gehecht aan het verlenen van interne informatie (informatie aangaande de rechten en plichten in de gevangenis of instelling) en dat deze wetgeving voldoet aan wat op Europees en internationaal vlak wordt verwacht. Terwijl voor volwassen gedetineerden de mogelijkheid om op de hoogte te zijn van wat zich buiten de gevangenismuren afspeelt via kranten, tijdschriften, radio en televisie grondig is geregeld in het Algemeen Reglement, ministeriële omzendbrieven en in de Basiswet is dit voor minderjarigen niet het geval. Dit wordt echter wel vereist op internationaal vlak. Ook voor minderjarigen is dergelijk toegangsrecht mijn inziens zeer belangrijk voor hun verdere ontwikkeling en voor een vlotte reintegratie. Deze lacune valt dan ook zeer sterk te betreuren. Hoewel voorzien op Europees en Internationaal niveau is het recht om op de hoogte te zijn van familiale omstandigheden noch te vinden in het AR, noch in de Basiswet. Ook voor jongens in het centrum te Everberg is dergelijk recht onbestaande. Voor de gemeenschapsinstellingen is er wel een plicht tot het verlenen van informatie aan de minderjarige aangaande de ouder of opvoedingsverantwoordelijke, een plicht die ook in internationale normen terugkomt. Algemeen kunnen we dus stellen dat de regeling op het vlak van interne informatie voor beide categorieën voldoet. Verder is het zeer eigenaardig dat de mogelijkheid op nieuws van buitenaf via 126

kranten, boeken, tijdschriften en andere media in geen enkele wetgeving voor minderjarigen is opgenomen terwijl dit een prominente plaats inneemt in de wetgeving voor volwassen gedetineerden en dat zowel de volwassen gedetineerden als de minderjarige jongens in Everberg geen wettelijk recht hebben op nieuws over familiale omstandigheden, terwijl minderjarige in gemeenschapsinstellingen dit wel hebben voor nieuws van ouders of opvoedingsverantwoordelijken.

F.

Het recht op rechtshulp 1. Het recht op rechtshulp voor gedetineerden a)

De Juridische Bijstandswet en de Basiswet

Uit tal van onderzoeken201 blijkt dat de detentie veel juridische vragen met zich meebrengt en dat de gedetineerde, gelet op zijn situatie een specifieke behoefte heeft aan juridische informatie. Naargelang de situatie kan de gedetineerde zich met zijn vraag richten tot een directielid, een personeelslid van de griffie, de psychosociale dienst of de dienst van het welzijnswerk van de gemeenschappen202. Juridische bijstand is een grondrecht dat vervat is in artikel 23 lid 3, 2°, GW en geconcretiseerd wordt in de wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand203. Deze wet maakt een onderscheid tussen juridische eerstelijnsbijstand en juridische tweedelijnsbijstand. Deze eerste is de juridische bijstand die verleend wordt in de vorm van praktische inlichtingen, juridische informatie, een eerste juridisch advies of de verwijzing naar een gespecialiseerde instantie. Deze wordt verleend door advocaten of andere organisaties voor juridische bijstand. De tweedelijnsbijstand is de juridische bijstand die wordt verleend aan een natuurlijke persoon in de vorm van een omstandig juridisch advies, van bijstand al dan niet in het kader van een procedure of van bijstand bij een geding met inbegrip van de vertegenwoordiging in rechte. Deze bijstand wordt verleend door een Bureau voor Juridische Bijstand van de betrokken balies. In de artikelen 1 §2 en 2 §2 van het KB van 10 juli 2001204 worden de gedetineerden, behoudens tegenbewijs, beschouwd als personen wier inkomsten onvoldoende zijn, waardoor ze gratis een

201

G. KELLENS, G. DE CONINCK, S. DEMET en O. KELLENS, L’information juridique en milieu pénitentiaire, Programme protection juridique du citoyen, Services fédéraux des Affaires scientifiques, techniques et culturelles, Brussel, 1996, 239 p. 202 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 97-98. 203 wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, B.S. 22 december 1998. 204 K.B. van 10 juli 2001 tot vaststelling van de voorwaarden van de kosteloosheid van juridische eerstelijnsbijstand en van de gedeeltelijke of volledige kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand, B.S. 25 juli 2001.

127

beroep kunnen doen op de juridische bijstand. Een verklaring van detentie door de directeur volstaat daarvoor (MO van 12 januari 2000205). In de Basiswet is hiervoor het nog niet inwerking getreden artikel 104 van belang: “§ 1. De gedetineerde heeft recht op alle vormen van in de samenleving beschikbare rechtshulpverlening en op juridische bijstand zoals bepaald in artikel 508/1 van het Gerechtelijk Wetboek. §2. De penitentiaire administratie overlegt met de commissie voor juridische bijstand op welke wijze de gedetineerden in de gelegenheid worden gesteld hun in § 1 bedoelde rechten te doen gelden en op welke wijze collectieve informatie- en vormingsinitiatieven kunnen genomen worden rond belangrijke juridische thema's. § 3. Eenieder die in het kader van dit hoofdstuk rechtshulp of juridische bijstand verleent, is gebonden door het beroepsgeheim. § 4. In de gevangenis wordt een lokaal ter beschikking gesteld voor de rechtshulpverlening en de juridische bijstand, tijdens een aantal uren waaromtrent met het inrichtingshoofd afspraken worden gemaakt. De rechtshulp en de juridische bijstand worden verstrekt in materiële omstandigheden die de vertrouwelijkheid van het gesprek met de gedetineerde waarborgen.” Daarnaast hebben we reeds gezien dat het voor gevangenen steeds mogelijk is om contact te hebben met hun advocaat via correspondentie of via bezoeken. Ook wanneer een bijzondere veiligheidsmaatregel of de opsluiting in een strafcel wordt opgelegd, behouden gedetineerden het recht om een beroep te doen op een advocaat en juridische bijstand (art. 113 §2 en 136 Basiswet).

b)

Europese Gevangenisregels

De Europese Gevangenisregels voorzien in regel 70.7 het recht voor gedetineerden om juridisch advies te zoeken i.v.m. klachten of eventuele beroepen en het recht op juridische bijstand wanneer de belangen van de rechtsbedeling dit vereisen. Voor personen in voorlopige hechtenis en vreemdelingen zijn specifieke bepalingen opgenomen. Personen in voorlopige hechtenis “shall be informed explicitly of their right to legal advice (regel 98.1).” Bovendien moeten alle nodige faciliteiten worden voorzien om deze personen te assisteren bij het voorbereiden van hun verdediging en om hun juridische vertegenwoordigers te ontmoeten (regel 98.2). Vreemdelingen moeten specifieke informatie over de juridische bijstand verkrijgen (regel 37.4).

205

MO van 12 januari 2000, www.just.fgov.be.

128

2. Het recht op juridische en andere passende bijstand voor minderjarigen a)

Nationale regelgeving

In het DRP is het recht op bijstand, meer bepaald de bijstand door een vertrouwenspersoon geregeld in artikel 24. De minderjarige heeft het recht om zich in alle contacten met de jeugdhulpaanbieders, de toegangspoort en de trajectbegeleiding en in de uitoefening van zijn rechten, te laten bijstaan door een persoon die aan volgende voorwaarden voldoet: -

door het beroepsgeheim gebonden is206 of personeelslid is van de instelling waar de minderjarige onderwijs volgt;

-

niet rechtstreeks betrokken is bij de jeugdhulpverlening, georganiseerd ten behoeve van de minderjarige;

-

op ondubbelzinnige wijze door de minderjarige aangewezen is.

Dit recht is ruimer dan enkel juridische bijstand. In het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen wordt voorzien dat elke minderjarige recht heeft op een advocaat. Is de minderjarige niet in staat om deze te betalen dan wordt er gratis een pro-deo advocaat toegewezen. De advocaat van de minderjarige verdedigt diens belangen voor de jeugdrechtbank en krijgt dan ook inzage in het gerechtelijk dossier. Het is steeds mogelijk om contact op te nemen met de advocaat (regel 9.2 3e lid). In het federaal centrum ‘de Grubbe’ wordt bij aankomst van de jongere nota genomen van de advocaat van de jongere en wordt door het personeel gemeld aan de jongere dat deze steeds het recht heeft op vrije communicatie met zijn advocaat (artikel 4 MB). Dit is de enige relevante bepaling.

b)

Artikel 37 (d) IVRK

Artikel 37 (d) IVRK bevestigt dat ieder kind dat van zijn of haar vrijheid is beroofd het recht heeft onverwijld te beschikken over juridische en andere bijstand, alsmede het recht de wettigheid van zijn vrijheidsberoving te betwisten ten overstaan van een rechter of een andere bevoegde, onafhankelijke en onpartijdige autoriteit en op een onverwijlde beslissing ten aanzien van dat beroep.

206

In de Memorie van Toelichting worden bij wijze van voorbeeld volgende personen opgesomd: geneesheren, psychologen, advocaten, notarissen, maatschappelijke assistenten, OCMW- medewerkers, CLB- medewerkers,…

129

Elke minderjarige heeft recht op onverwijlde bijstand, maar wat hiermee juist wordt bedoeld is niet helemaal duidelijk. Een exacte tijdslimiet is immers niet gegeven. Het Comité voor de Rechten van het Kind heeft dan ook gevraagd aan Verdragsstaten om dit te voorzien en kritiek geformuleerd op staten die dit niet hebben gedaan207. Dergelijke tijdslimiet is in onze nationale wetgeving niet opgenomen. Het recht op juridische en andere bijstand is van toepassing op elk kind dat beroofd is van zijn vrijheid, ongeacht de fase van de juridische procedure waarin men zich bevindt. Daarom is ook een overlapping mogelijk met artikel 40, 2 (ii) waarin het recht wordt erkend op juridische of andere passende bijstand gedurende het proces en dus bij de voorbereiding en het voeren van de verdediging. Artikel 37 (d) IVRK voorziet niet enkel het recht op juridische bijstand, maar ook andere passende bijstand, zoals medische, psychologische, educatieve, ... Het valt dan ook toe te juichen dat artikel 24 van het DRP het niet enkel heeft over juridische bijstand, maar ook andere passende bijstand voorziet. We kunnen concluderen dat het recht in artikel 37 (d) IVRK betrekking heeft op alle aspecten van de vrijheidsberoving, inclusief de rechtmatigheid en de juridische status van het kind gedurende de detentie.

3. Conclusie: Everberg scoort het slechtst De rechtshulp voor volwassen gedetineerden wordt goed geregeld in de huidige wetgeving. Zij hebben daarenboven in principe recht op gratis beroep op juridische bijstand. Minderjarigen in een gemeenschapsinstelling hebben naast het recht op juridische bijstand ook recht op andere bijstand d.m.v. een vertrouwenspersoon. In het huishoudelijk reglement wordt uitdrukkelijk bepaald dat wanneer de minderjarige onvermogend is er net zoals voor volwassen gedetineerden gratis een advocaat wordt toegewezen. Jongeren in het federaal centrum te Everberg zijn er het slechtst aan toe. Nergens in het MB vinden we een uitdrukkelijk recht op juridische bijstand terug, of wordt gesproken van een recht op kosteloze bijstand in geval men over onvoldoende inkomsten beschikt.

207

W. SCHABAS en H. SAX, Article 37, Prohibition of Torture, Death Penalty, Life Imprisonment and Deprivation of Liberty, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 94-95.

130

Zowel voor volwassen gedetineerden, als voor geplaatste minderjarigen is het wel steeds mogelijk om ongestoord contact te hebben met de advocaat.

G.

Vrijheid van meningsuiting

1. Het recht op vrije meningsuiting voor gedetineerden De vrijheid van meningsuiting is een grondrecht dat beschermd wordt door artikel 19 GW, artikel 19 BUPO en artikel 10 EVRM. Meer concreet betekent dit recht in detentiesituaties het recht op vorming en algemene informatie (het vergaren van een mening) en het recht op expressie en stemrecht (het uitbrengen van een mening).

a)

Vorming van gedetineerden en het recht op algemene informatie

Wat de vorming van gedetineerden betreft zijn de artikelen 56 tot 61 AR (over de algemene ontwikkeling en de beroepsopleiding) en vooral de omzendbrief van 5 maart 1975 betreffende het regime van gedetineerden208 van belang. Voor een verdere bespreking hiervan zie titel IV. J. 1. a. (1). Daarnaast omvat het recht op vrije meningsuiting ook het recht op algemene informatie. Het recht om op de hoogte te zijn van wat er zich buiten de gevangenis afspeelt via boeken, kranten, tijdschriften, televisie en radio heb ik reeds besproken in titel IV. E. 1. b.

b)

Meningsuiting (1)

De nationale regelgeving

Gedetineerden kunnen hun mening uiten via de gewone kanalen van briefwisseling, telefoon, bezoek en via interne gesprekken met personeelsleden en medegedetineerden. De gewone regelingen zijn op deze vormen van expressie van toepassing. 

Contacten met de pers

Voor contacten met de pers bestaat er in de huidige wetgeving geen specifieke regeling. Dit heeft tot gevolg dat deze onderworpen zijn aan de gewone regels inzake de briefwisseling, het bezoek en het telefoongebruik, met andere dan verwanten. Dit heeft tot gevolg dat de toelating van de directeur

208

MO van 5 maart 1975, Bull. Best. Strafinr. 1975, 157.

131

vereist is. Radio- en televisiereportages met of over gedetineerden zijn onderhevig aan de toestemming van de centrale penitentiaire administratie209. De Basiswet opteert wel voor een specifieke bepaling. Het nog niet in werking getreden artikel 70 bepaalt dat op schriftelijke contacten met de media de regels betreffende de briefwisseling van toepassing zijn en dat behoudens de door of krachtens de wet bepaalde uitzonderingen de directeur, mits voorafgaande machtiging door de minister, de toestemming kan geven aan een gedetineerde om een gesprek te voeren met een vertegenwoordiger van de media, voor zover dit verenigbaar is met de handhaving van de orde en de veiligheid, met de goede zeden, met de bescherming van de rechten en vrijheden van derden en met het respect voor de slachtoffers van misdrijven. Met deze bepalingen wordt dus geen recht, maar een gunst verleend. 

De expressievrijheid

Door de opsluiting in een gevangenis is het recht op expressievrijheid van de gedetineerde fel ingeperkt. In het algemeen wordt aangenomen dat een gedetineerde alle beperkingen op diens uitingsvrijheid moet aanvaarden, althans voor zover deze inherent zijn aan de vrijheidsberoving en deze vrijheidsberoving plaatsvindt in omstandigheden die de waardigheid van de mens eerbiedigen, het behoud of de groei van het zelfrespect van de gedetineerde mogelijk maken en die hem aanspreken op zijn individuele en sociale verantwoordelijkheid (art. 5 Basiswet). Specifieke bepalingen die de expressievrijheid van gedetineerden minimaal waarborgen zijn dan ook schaars, maar niet onbestaande210. Zo bepaalt artikel 71 bis van het AR dat het gedetineerden toegestaan is een boek vanuit de gevangenis te publiceren. Deze “intellectuele of artistieke, al dan niet winstgevende activiteit, die ander verkeer met buiten dan de briefwisseling of de bezoeken vergt” wordt in principe toegelaten door de directeur. De toelating kan evenwel geweigerd worden als de bedoelde activiteit gevaar oplevert voor de veiligheid van de inrichting of van de andere gedetineerden of wanneer de controle die nodig is om de veiligheid te waarborgen een onoverkomelijke taakvermeerdering met zich meebrengt. Dit artikel kwam er na een uitspraak van de Raad van State waarbij de beslissing van de penitentiaire overheid om geen toelating te verlenen aan een gedetineerde voor het publiceren van

209

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 102. E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 84. 210

132

diens dichtbundel, werd vernietigd211. Een gelijkaardig bepaling is opgenomen in artikel 80 van de Basiswet212. De voorgaande bepalingen staan op gespannen voet met de in de Grondwet gewaarborgde vrijheid van meningsuiting en het daarmee verbonden verbod van preventieve overheidsinmenging (artikelen 19 en 25 GW) aangezien vooraf de toestemming van de directeur moet worden verkregen. Het verbod van preventieve inmenging geldt ook voor administratieve overheden en de toepassing van artikel 71 bis AR en artikel 80 van de Basiswet valt dus enkel te legitimeren via een beroep op de inherente beperkingen die samenhangen met de vrijheidsberoving en waardoor op basis van de artikelen 12 en 14 van de Grondwet bepaalde beperkingen op fundamentele rechten en vrijheden worden verantwoord. Dit betekent echter niet dat elke vorm van preventieve tussenkomst kan verantwoord worden. De mogelijkheid tot inperking van de expressievrijheid moet, in het kader van het meer recent ontwikkelde concept van het beperken van de detentieschade en de toepassing van artikel 10 EVRM, restrictief worden geïnterpreteerd213. 

Het formuleren van klachten

Via de vrije briefwisseling met bepaalde gerechtelijke, wetgevende en administratieve overheden en personen, met de advocaat en met de diplomatieke of consulaire ambtenaren kunnen de gedetineerden bovendien ongecensureerd en zonder enige controle klachten uiten over hun gevangenisregime en andere omstandigheden (art. 24 AR). Gedetineerden die ongegronde klachten indienen, stellen zich wel bloot aan een tuchtsanctie (art. 80 AR) en het is hen ook verboden collectieve klachten te uiten (art. 79, 4 AR). Dit valt echter moeilijk te rijmen met het petitierecht dat gewaarborgd wordt door artikel 28 lid 1 GW 

Het stemrecht

Een laatste aspect dat valt onder de vrijheid van meningsuiting is het stemrecht. Hiervoor moet gekeken worden naar het Kieswetboek214. In de artikelen 6 en 7 van het Kieswetboek worden alle veroordeelden tot een criminele straf, tot een correctionele straf van ten minste vier maanden voor opzettelijk misdrijven, alle geïnterneerden en alle ter beschikking van de regering gestelden uitgesloten van het stemrecht. Bij criminele straffen is deze uitsluiting levenslang, bij correctionele straffen boven de drie jaar bedraagt ze zes jaar. Bij de internering en de terbeschikkingstelling van de regering houdt ze op bij het einde van de maatregel. 211

R.v.St. 10 april 1981, Arr. R.v.St. 1981, nr. 21.098. Een weigering is in dit artikel ook nog mogelijk wanneer de activiteit word aangewend voor illegale doeleinden. 213 E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 85. 214 Kieswetboek van 12 april 1894, B.S. 15 april 1894. 212

133

De niet-definitief veroordeelde gedetineerden en de veroordeelde gedetineerden met straffen van minder dan drie maanden behouden hun stemrecht, maar ze zijn niet verplicht dit uit te oefenen. De vrijheidsbeneming vormt immers een gerechtvaardigde grond van overmacht (art. 207 lid 2 van het Kieswetboek). Wensen ze toch een stem uit te brengen dan kan dit via een volmacht die gestaafd is door een attest van gevangenschap (art. 147 bis §1, 4° kieswetboek)215. (2)

De Europese rechtspraak en regelgeving

Zowel artikel 19 van de Grondwet, artikel 19 BUPO, maar vooral artikel 10 EVRM waarborgen de vrijheid van meningsuiting. 

Contacten met de media

Zoals hierboven beschreven, verleent onze nationale regelgeving niet het recht op contact met de media, maar enkel een gunst. Het volledig afsluiten van de mogelijkheid van contact door een gedetineerde met de media kan in strijd zijn met het in artikel 10 EVRM gewaarborgde recht op expressievrijheid. In de zaak Bambert tegen het Verenigd Koninkrijk216 oordeelde de Europese Commissie immers dat het totale verbod van contact met de pers als een disproportionele overheidsinmenging in het door artikel 10 EVRM gewaarborgde recht kan beschouwd worden217. Bovendien moet niet enkel worden vertrokken vanuit het perspectief van de gedetineerde. Ook vanuit het perspectief van de journalistieke verslaggeving kan aanspraak worden gemaakt op de mogelijkheid van contact tussen gedetineerden en de media op basis van artikel 10 EVRM. In een aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa van 10 juli 2003 is benadrukt dat aan journalisten de mogelijkheid moet worden gegeven om verslag uit te brengen over de strafuitvoering van veroordeelden en daarom contacten tussen gevangenen en media mogelijk moeten zijn218. Tenslotte wordt in de Europese Gevangenisregels voorzien dat het mogelijk moet zijn voor gedetineerden om met de media te communiceren, behalve wanneer er dwingende redenen zijn om dit te verbieden voor het behoud van de veiligheid of ter bescherming van de integriteit van slachtoffers, andere gevangenen of het personeel (regel 24.12). Ook hier is er sprake van een recht en niet van een gunst.

215

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 104. ECRM, Bambert t. Verenigd Koninkrijk, 11 september 1997, www.dhcour.coe.fr. 217 In casu was er enkel een verbod op telefoonverkeer met de media opgelegd en dit werd wel verantwoord geacht aangezien de mogelijkheid om in contact te komen met de media bleef behouden via de briefwisseling of via interviews. 218 Recommendation Rec (2003) of the Committee of Ministers to Member States on the provisions to information trough the media in relation to criminal proceedings, 10 july 2003, www.coe.int. 216

134



Het formuleren van klachten

In de zaken Yankov tegen Bulgarije en Skalka tegen Polen erkent het Europees Hof dat gedetineerden net zo goed als andere burgers het recht hebben om kritiek te uiten op overheidsinstellingen en de gerechtelijke diensten. Het opleggen van een niet-noodzakelijke tuchtsanctie wegens het uiten van dergelijke kritiek werd dan ook strijdig geacht met artikel 10 EVRM219. Ook tuchtsancties opgelegd naar aanleiding van de uitoefening van de expressievrijheid moeten de toets aan artikel 10 EVRM doorstaan en dus voorzien zijn bij wet, een legitiem doel nastreven en noodzakelijk zijn in een democratische samenleving. 

Het stemrecht van veroordeelden na de zaak Hirst

In een uitspraak van 30 maart 2004 in de zaak Hirst tegen het Verenigd Koninkrijk220 heeft het Europees Hof een belangrijk signaal gegeven met betrekking tot het stemrecht van gedetineerden. In casu betrof het een persoon die veroordeeld was tot levenslang en zich beklaagde dat hij op basis van de ‘Representation of the People Act’ niet kon deelnemen aan de parlementaire en lokale verkiezingen. Volgens Hirst maakte dit een schending uit van artikel 3 van het eerste aanvullende protocol bij het EVRM221. In eerste instantie bevestigt het Hof dat deze bepaling individuele rechten verleent, waaronder het recht om een stem uit te brengen. Dit is echter geen absoluut recht. Beperkingen zijn mogelijk, op voorwaarde dat zij geen afbreuk doen aan de essentie van het recht, een legitiem doel nastreven en niet disproportioneel zijn (§36). Aangezien de statenpraktijk met betrekking tot het actief kiesrecht zeer divers is, benadrukt het Hof meermaals dat de Staat ter zake over een grote appreciatiebevoegdheid beschikt. Ofschoon het Hof toch de nodige vragen heeft bij de legitimiteit van de maatregel, verkiest het uiteindelijk de zaak te benaderen vanuit de proportionaliteitsvereiste. Wat dit aspect betreft, merkt men op dat de uitsluiting van het kiesrecht in het Verenigd Koninkrijk een absoluut verbod is, dat tevens automatisch van toepassing is ongeacht de lengte van de vrijheidsstraf, de aard of de ernst van het vergrijp. Tenslotte erkent het Hof de grote appreciatiemarge, maar verbindt het hieraan meteen de consequentie dat de wetgever de verschillende conflicterende belangen ook daadwerkelijk tegenover elkaar moet afwegen en dit is niet het geval wanneer de regelgeving, zoals in casu, voortvloeit uit een onbetwiste navolging van de

219

EHRM, Yankov t. Bulgarije, 11 december 2003, Recueil/Reports 2003, § 114-122 en EHRM, Skalka t. Polen, 27 mei 2003, www.dhcour.coe.fr. 220 EHRM, Hirst t Verenigd Koninkrijk, 30 maart 2004, onuitg. 221 “De Hoge Verdragsluitende Partijen verbinden zich om met redelijke tussenpozen vrije, geheime verkiezingen te houden onder voorwaarden die de vrije meningsuiting van het volk bij het kiezen van de wetgevende macht waarborgen.”

135

traditie. Als gevolg van deze overwegingen besluit het Hof tot een schending van artikel 3 van het eerste aanvullende protocol222. Op basis van dit arrest kunnen toch enkele bedenkingen bij onze Belgische regelgeving worden geformuleerd. We hebben gezien dat veroordeelden volgens de artikelen 6 en 7 van het Kieswetboek kunnen worden uitgesloten van het stemrecht. Het gaat hierbij steeds om een politieke onbekwaamheid en niet om een strafrechtelijke sanctie waardoor de tussenkomst van de rechter niet is vereist. Ten aanzien van deze onbekwaamheid kan bovendien geen genade worden verleend en de onbekwaamheid geldt ook nadat de straf is uitgezeten. Tenslotte is het zo dat, hoewel dergelijke onbekwaamheid niet van toepassing is op alle personen veroordeeld tot een vrijheidsstraf, de grens van vier maanden toch niet bepaald veeleisend valt te noemen.

2. Recht op vrije meningsuiting voor minderjarigen a)

Het recht op vorming en onderwijs en het recht op informatie

Het recht op vorming en onderwijs wordt later nog besproken. Het recht op informatie van buitenaf heb ik reeds behandeld in titel IV. E. 2. d.

b)

Het recht op inspraak en participatie in de nationale regelgeving

Afdeling 6 van het DRP handelt over het recht op inspraak en participatie van de minderjarige. Dit is de laatste jaren een steeds terugkerend strijdpunt. De inhoud van beide begrippen is echter een grijze zone. Het recht van de minderjarige om een eigen mening te kennen te geven en het recht dat met deze mening rekening wordt gehouden in elke aangelegenheid of procedure die hem betreft, wordt doorgaans onder de noemer inspraak geplaatst. Dit valt onder de vrije meningsuiting. Participatie zou dan verder gaan dan inspraak: het betekent niet alleen dat men de mening van een jongere aangaande een bepaalde beslissing vraagt en daar rekening mee houdt, maar dat men jongeren ook werkelijk actief betrekt bij het nemen van beslissingen die hen aanbelangen. Dit gaat dus verder dan het uiten van een mening223. De bepalingen in het decreet brengen geen volledige opheldering. Artikel 16 kent aan de minderjarige een recht op participatie toe bij de totstandkoming en de uitvoering van de jeugdhulp. Als men dan kijkt naar het tweede lid, dan blijkt dit overeen te komen met de betekenis die doorgaans aan inspraak wordt gegeven: “de minderjarige heeft het recht zijn mening vrij te uiten in

222 223

DE ROY, C., Het stemrecht van veroordeelde gedetineerden na de zaak Hirst, Fatik 2004, afl. 103, 30. J.PUT en I. VAN DER STRAETE, “Integrale jeugdhulp en rechtspositie minderjarigen”, TJK 2004/4, 250.

136

elke aangelegenheid of procedure betreffende de jeugdhulp die hem betreft. Aan de mening van de minderjarige wordt in de mate van het mogelijke passend gevolg gegeven, in overeenstemming met de leeftijd en de maturiteit van de minderjarige. Als aan de mening van de minderjarige geen passend gevolg wordt gegeven, wordt dat afdoende gemotiveerd. Op verzoek van de minderjarige wordt die motivering aan zijn dossier toegevoegd.” In de Memorie van Toelichting wordt dan weer een definitie gehanteerd die wel aansluit bij de invulling die door de vakliteratuur wordt voorgestaan: “participatie houdt mee weten, mee denken, mee beslissen, mee uitvoeren en mee evalueren in224.” De mogelijkheid tot participatie bij de periodieke evaluatie (art. 17) en het recht om met de medebewoners te vergaderen (art. 18) vallen wel onder de definitie van participatie (zie later). Artikel 19 DRP verplicht daarnaast elke jeugdhulpvoorziening om te beschikken over een regeling omtrent de inspraak van de minderjarige. Deze regeling moet minimaal aan de volgende eisen voldoen: -

er is een inspraakorgaan of een inspraakprocedure;

-

indien mogelijk, en in elk geval bij semiresidentiële of residentiële jeugdhulpverlening die gemiddeld ten minste zes maanden bedraagt, gebeurt de inspraak collectief;

-

elke minderjarige aan wie de jeugdhulpvoorziening jeugdhulpverlening aanbiedt, kan participeren aan de inspraak;

-

de jeugdhulpvoorziening biedt haar medewerking aan om de inspraak te realiseren.

In artikel 25 4° (dat handelt over het recht op privacy) wordt nog eens herhaald dat elke minderjarige het recht heeft op overleg omtrent de verblijfsomstandigheden bij residentiële of semiresidentiële jeugdhulpverlening. Daarnaast is het voor iedere minderjarige mogelijk om bij een jeugdhulpvoorziening, de toegangspoort of de trajectbegeleiding klachten te formuleren (art 29). Voor een uitgebreide bespreking van het klachtrecht zie titel IV. N. 2. a. (1). De inspraak van de minderjarige is duidelijk een aspect waar heel veel belang aan wordt gehecht op gemeenschapsniveau. Ook in het huishoudelijk reglement wordt aandacht besteed aan de mening van de jongeren. Zo is uitdrukkelijk opgenomen dat zowel de minderjarige als de ouders de mogelijkheid hebben om de hulpverlening die wordt aangeboden te bespreken en dat hun mening ernstig wordt genomen. Het is 224

M.v.T., Parl. St. Vl. Parl., 2003-04, nr. 2063/1, 17.

137

toegelaten zowel het handelingsplan en, in de mate van het mogelijke, de verslagen voor de jeugdrechtbank225 te bespreken. De minderjarige krijgt de kans om zijn mening op papier te zetten zodat zowel de consulent als de jeugdrechter hiermee rekening kan houden. In het MB van toepassing op het federaal centrum ‘de Grubbe’ is bijna niets omtrent de mogelijkheid tot inspraak opgenomen. Er bestaat wel de mogelijkheid klachten te formuleren tot verschillende instanties (art. 33, 34 en 35), maar dit zal ik later nog uitgebreid bespreken.

c)

Het IVRK

Artikel 12 van het IVRK handelt over de mening van het kind. “Staten die partij zijn bij het Verdrag dienen te verzekeren dat het kind, dat in staat is zijn of haar eigen mening te vormen, het recht heeft die mening vrijelijk te uiten in alle aangelegenheden die het kind betreffen, waarbij aan de mening van het kind passend belang wordt gehecht in overeenstemming met zijn of haar leeftijd en rijpheid.” Daarnaast wordt in artikel 13 erkend dat elk kind recht heeft op de vrijheid van meningsuiting. Dit recht omvat de vrijheid inlichtingen en denkbeelden van welke aard ook te vergaren, te ontvangen en door te geven, hetzij mondeling, hetzij in geschreven of gedrukte vorm, in de vorm van kunst, of met behulp van andere media naar zijn of haar keuze. Beperkingen hieraan zijn mogelijk als ze bij wet zijn voorzien en noodzakelijk zijn voor de eerbiediging van de rechten of de goede naam van anderen of ter bescherming van de nationale veiligheid, de openbare orde, de volksgezondheid of de goede zeden. Het is vooral in de gemeenschapsinstellingen dat heel wat aandacht gaat naar de inspraak van de geplaatste jongeren. Artikel 16, 2e lid DRP is bijna een letterlijke kopie van artikel 12 IVRK. In het federaal centrum te Everberg wordt niet voldaan aan de eis in artikel 12 IVRK. Artikel 13 IVRK wordt op nationaal niveau niet goed nageleefd. Zowel op gemeenschapsniveau als op federaal niveau bestaat er geen regelgeving die het recht voorziet om op de hoogte te blijven van wat er zich buiten de instelling afspeelt via boeken, tijdschriften, televisie,… Het is dan ook niet mogelijk om inlichtingen en denkbeelden van welke aard ook te ontvangen. Bovendien vinden we nergens bepalingen terug die het contact met de media regelen alsook de mogelijkheid bieden om een intellectuele of artistieke activiteit die verkeer met buiten vergt, te laten plaatsvinden.

225

In deze verslagen staat hoe de minderjarige zich gedraagt en ontwikkelt in de instelling.

138

3. Conclusie: beperkingen als een logisch gevolg van de vrijheidsberoving versus ruime inspraak en participatie in het DRP Bij volwassen gedetineerden gaat er veel aandacht naar de vorming van een mening. Er wordt voorzien in voldoende mogelijkheden om op de hoogte te zijn van het nieuws via kranten, tijdschriften, radio, televisie,… en elke gevangenis moet bovendien beschikken over een bibliotheek met een voldoende ruim aanbod. Voor minderjarigen die worden geplaatst in een gemeenschapsinstelling of in het federaal centrum te Everberg daarentegen, worden deze mogelijkheden in geen enkele wetgeving opgenomen. Nochtans is het voor minderjarigen net heel belangrijk om verschillende denkbeelden en inlichtingen te vergaren gezien de jonge leeftijd en het vormingsproces dat nog in volle ontwikkeling is. Wat het recht op het uiten van een mening betreft, zijn er ook duidelijke verschillen waar te nemen tussen volwassen gedetineerden en geplaatste minderjarigen. Terwijl in de Basiswet een specifieke bepaling is opgenomen rond contacten met de media, wordt hierover met geen woord gerept in het DRP of in het MB van ‘de Grubbe’. Wel mag niet uit het oog worden verloren dat contact met de pers voor volwassen gedetineerden een gunst en geen recht is. De toestemming van de directeur zal moeten worden verleend. Eventueel is het ook mogelijk voor jongeren in ‘de Grubbe’ om contact met de media te hebben, aangezien zij behoudens beperkingen kunnen schrijven naar wie zij willen, maar er bestaat geen expliciete bepaling over. Voor volwassen gedetineerden bestaat er de mogelijkheid om aan intellectuele of artistieke, al dan niet winstgevende activiteiten, die ander verkeer met de buitenwereld vergen dan briefwisseling, deel te nemen. Dit slaat dan voornamelijk op het publiceren van boeken, dichtbundels, … Dergelijke mogelijkheid is niet voorzien voor minderjarigen. Terwijl beperkingen op het uiten van een mening door volwassen gevangenen als inherent worden beschouwd aan de vrijheidsbeneming, wordt in een gemeenschapsinstelling net gelet op het feit dat er voldoende aandacht gaat naar de mening van de jongeren. Jongeren moeten niet alleen de mogelijkheid hebben om hun mening te geven in elke aangelegenheid of procedure die hen betreft, maar er moet daar bovendien ook passend gevolg worden aan gegeven, rekening houdende met de leeftijd en maturiteit. Daarnaast wordt elke instelling verplicht te beschikken over een regeling omtrent de inspraak van de minderjarige waaraan minimumeisen worden opgelegd en bestaat er een specifiek recht op overleg omtrent de verblijfsomstandigheden in de instelling. De inspraak en participatie van de minderjarige vormen duidelijk een belangrijk onderdeel van de integrale jeugdhulp. Minderjarige jongens in het centrum te Everberg beschikken niet over dergelijke ruime 139

inspraakmogelijkheden. Net zoals bij volwassen gedetineerden worden beperkingen op hun meningsuiting beschouwd als een onderdeel van hun vrijheidsberoving. Zowel voor volwassen gedetineerden als geplaatste minderjarigen is er voldoende mogelijkheid om klachten te formuleren. Er zijn wel enkele verschillen, maar die bespreek ik verder nog. Algemeen kunnen we stellen dat er voor minderjarigen onvoldoende aandacht is voor het vergaren van een mening (via boeken, tijdschriften, kranten, televisie,…) en dat er een voorbeeld zou moeten worden genomen aan de regeling in het AR en de Basiswet. Daarnaast is er een groot verschil wat de inspraak betreft van minderjarigen in een gemeenschapsinstelling en deze van minderjarigen in ‘de Grubbe’ en volwassen gedetineerden in de gevangenis. Voor de eerste categorie is inspraak en participatie een zeer belangrijk aspect van hun verblijf in de instelling, terwijl voor de laatste twee beperkingen op de meningsuiting beschouwd worden als een logisch gevolg van hun vrijheidsbeneming.

H.

Vrijheid van vereniging en vergadering

1. De vrijheid van gedetineerden om vergaderingen te houden en zich te verenigen Voor gedetineerden is het, door de beperking van de vrijheid van komen en gaan, logischerwijze fysiek onmogelijk vergaderingen in de buitenwereld bij te wonen. Ook binnen de gevangenismuren zijn gedetineerden beperkt en kunnen zij niet gaan waar ze willen. Georganiseerde bijeenkomsten van gedetineerden zijn afhankelijk van de goedkeuring van de directeur. Er bestaat in de huidige nationale regelgeving immers geen specifieke bepaling die gedetineerden het recht geeft een overlegorgaan op te richten226. Wat de vrijheid van vereniging betreft is de omzendbrief van 5 maart 1975 betreffende het regime227 van belang. Deze laat gedetineerden vrij om lid te worden van om het even welke vereniging die een geoorloofd doel nastreeft. Het is mogelijk om lidgeld te betalen en informatie te ontvangen via briefwisseling, telefoon en bezoek. Het recht op vrijheid van vreedzame vergadering en op vrijheid van vereniging wordt gewaarborgd door de artikelen 11 EVRM, 21 en 22 BUPO en 26 en 27 van de Grondwet.

226 227

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 105. MO van 5 maart 1975, Bull. Best. Strafinr. 1975, 157.

140

De Europese Commissie is van oordeel dat het recht op vereniging niet het recht omvat op contact met medegedetineerden. Het recht van vrijheid van vereniging slaat enkel op organisaties die een welbepaald doel nastreven228.

2. Vrijheid van vereniging en vergadering voor minderjarigen

Het DRP erkent uitdrukkelijk het recht van de minderjarige aan wie de voorziening semiresidentiële of residentiële hulp aanbiedt om, tenzij dit in strijd is met een rechterlijke beslissing en voor zover de opdracht en de organisatie van de jeugdhulpvoorziening dat toelaten, met medebewoners te vergaderen over aspecten van de jeugdhulpverlening (art. 18). Dit wordt vertaald in het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen door te voorzien dat elke minderjarige binnen zijn leefgroep regelmatig mag deelnemen aan de bewonersvergadering. Tijdens deze vergadering kan met de rest van de jongeren en met de begeleiders gepraat worden over de regels, afspraken en verblijfsomstandigheden. Voorstellen kunnen worden geformuleerd ten aanzien van de begeleiders, die deze dan al dan niet zullen goedkeuren. (regel 3.2, 2e lid). De mogelijkheid om lid te worden van een bepaalde vereniging wordt niet voorzien in het DRP. In het reglement van het federaal centrum te Everberg is zowel omtrent het recht op vereniging als het recht op vergadering geen enkele bepaling terug te vinden. Het recht op vrijheid van vereniging en vergadering wordt in artikel 15 IVRK erkend.

3. Conclusie: gunst versus recht Minderjarigen in de gemeenschapsinstellingen hebben duidelijk meer vrijheid om te vergaderen met medebewoners dan gevangenen en jongeren in Everberg. Terwijl het bijwonen van een vergadering niet is voorzien voor jongeren in Everberg en voor gevangenen een gunst uitmaakt die al dan niet wordt verleend door de directeur, maakt dit in het DRP een recht uit. De mogelijkheid om lid te worden van een vereniging wordt wel voorzien voor volwassen gedetineerden, maar niet voor minderjarigen in een federale of gemeenschapsinstelling.

228

ECRM, McFeeley e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 15 mei 1980, Decisions and Reports 20, 44 en ECRM, Cacciotti t. Duitsland, 20 januari 1997, www.dhcour.coe.fr.

141

I.

Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing 1. Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing voor gedetineerden a)

De Basiswet reeds in werking

Voor de bespreking van dit onderdeel moet gekeken worden naar de bepalingen in de Basiswet. Met het KB van 25 oktober 2005229 zijn immers de bepalingen omtrent godsdienst en levensbeschouwing in werking getreden. Artikel 71 bepaalt dat “elke gedetineerde het recht heeft om zijn godsdienst of zijn levensbeschouwing individueel en in gemeenschap met anderen te beleven en te belijden, mits inachtneming van de rechten van anderen (§1). Bovendien wordt voorzien in een recht op godsdienstige, geestelijke of morele bijstand van een daartoe bij de gevangenis aangestelde of tot de gevangenis toegelaten vertegenwoordiger van zijn godsdienst of levensbeschouwing (§2).” De tekst voorziet verder in de aanstelling van aalmoezeniers en bedienaren van in België erkende erediensten, evenals van morele consulenten van door de wet erkende organisaties die morele diensten verlenen op basis van een niet-confessionele levensbeschouwing (art. 72 §1). Onder voorbehoud van de toelating tot gewoon bezoek, legt de Koning eveneens de toegangsregels tot de gevangenis vast voor de personen bedoeld in § 1 (art. 72 §2). Met het Koninklijk Besluit van 25 oktober 2005 is voorzien in een personeelskader van gevangenisaalmoezeniers, islamconsulenten en moreel consulenten. Hierdoor is gedeeltelijk tegemoet gekomen aan het grondwettelijk beginsel van de gelijke behandeling doordat nu ook protestantse, orthodoxe, anglicaanse en Israëlitische aalmoezeniers, islamconsulenten en moreel consulenten zijn opgenomen in het kader en een systeem is ingevoerd waarbij het budgettaire quasimonopolie van de bedienaars van de katholieke eredienst is verdwenen230. Toch bestaat er nog discriminatie t.a.v. niet-erkende erediensten. Geestelijke verzorging is immers in België een zaak van erkende erediensten. Men achtte dit nodig om veiligheidsredenen en ter bescherming tegen eventuele acties van sektarische bewegingen231.

229

K.B. 25 oktober 2005 houdende vaststelling van het kader van de aalmoezeniers en de islamconsulenten van de erkende erediensten en van de moreel consulenten van de Centrale Vrijzinnige Raad der niet confessionele levensbeschouwing bij de Strafinrichtingen, zomede tot vaststelling van hun weddeschalen, B.S., 10 november 2005. 230 A. NEYS, “Eindelijk een personeelskader van gevangenisaalmoezeniers, islamconsulenten en moreel consulenten”, Fatik 2006, afl. 109, 5. 231 Parl. St. Kamer, 2005-2006, nr. 2518/1,44; A. OVERBEEKE, “Veiligheid voor alles? Inperking van het recht op geestelijke verzorging van gedetineerd aanhangers van niet-erkende levensovertuigingen”, Pan. 2007 (4), 23.

142

Voor de verbonden aalmoezeniers, bedienaars en morele consulenten is voorzien in een recht op toegang in de verblijfsruimte van gedetineerden die dit gevraagd hebben en een recht op niet aan toezicht onderworpen briefwisseling binnen de gevangenis. Zij hebben ook de mogelijkheid om, met inachtneming van de veiligheidsvoorschriften, gedetineerden die daarom vragen en die zich in afzondering bevinden, te ontmoeten (art. 73 §1). Daarnaast beschikken zij voor het ontvangen van de gedetineerden over een passende ruimte waarin ze hen in een vertrouwelijke sfeer kunnen ontmoeten (art. 73 §2). Voor personen die behoren tot een niet-erkende eredienst is dit toelatingsregime niet van toepassing, maar deze zijn aangewezen op de toelating tot gewoon bezoek. Voor gedetineerden is in artikel 74 vastgelegd dat ze het recht hebben om zonder beperkingen, naar eigen keuze deel te nemen aan de uitoefening van de erediensten en aan de daarmee samenhangende gemeenschappelijke activiteiten, evenals aan de bijeenkomsten en activiteiten die georganiseerd worden door de morele consulenten (§1). De gedetineerde brengt zijn intentie tot deelname aan deze activiteiten ter kennis aan de aalmoezenier, aan de consulenten die deel uitmaken van een van de erkende erediensten of aan de morele consulent en wordt er tot toegelaten mits hij zich verbindt tot naleving van voorwaarden van orde, waardigheid en verdraagzaamheid die met deze activiteiten samengaan (§2). De organisatie van de gemeenschappelijke activiteiten in het kader van godsdienst of de nietconfessionele levensbeschouwing kunnen het voorwerp uitmaken van overleg. De aalmoezeniers, de consulenten die deel uitmaken van een van de erkende erediensten en de morele consulenten worden hierbij betrokken (§3). In elke gevangenis moet tenslotte worden voorzien in een passende ruimte voor de gemeenschappelijke activiteiten die kaderen in het recht van de gedetineerde om zijn godsdienst of levensbeschouwing vrij te beleven en te belijden (§4). Ook de collectieve godsdienstuitoefening wordt dus beperkt tot activiteiten ontplooid in het kader van een erkende levensovertuiging. Tenslotte voorziet de Basiswet dat, zelfs al wordt een bijzondere veiligheidsmaatregel opgelegd of wordt er overgegaan tot opsluiting in een strafcel, voor de gedetineerde de mogelijkheid moet worden behouden om zijn godsdienst of levensbeschouwing individueel te beleven en te belijden (art. 113 §2 en 136 Basiswet).

143

De Basiswet heeft de belangrijke verdienste dat de hoofdlijnen en het hoofddoel van de beleving van godsdienst en levensbeschouwing worden vastgelegd. Opmerkelijk is dat artikel 74 §1 uitdrukkelijk het recht verleent aan de gedetineerden om aan de collectieve eredienstbeoefening van verschillende erediensten deel te nemen. Dit is vanuit het oogpunt van grondrechtbescherming een waardevol artikel, maar naar mijn mening moet wel de mogelijkheid blijven bestaan in hoofde van de erediensten om eventueel interreligieuze voorwaarden te verbinden aan de deelname van een eredienst.

b)

Artikel 9 EVRM en regel 29 van de Europese Gevangenisregels

De godsdienstvrijheid van gedetineerden wordt beheerst door dezelfde verdragsbepalingen als die waarop iedere burger beroep kan doen. Daarbij moet voornamelijk gedacht worden aan artikel 9 EVRM (en artikel 18 BUPO). Artikel 9 EVRM luidt als volgt: “1. Eenieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen, zowel in het openbaar als privé zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uitdrukking te brengen in erediensten, in onderricht, in praktische toepassing ervan en in het onderhouden van geboden en voorschriften”. Beperkingen zijn slechts mogelijk als ze vastgelegd zijn in wetgeving en noodzakelijk zijn in een democratische samenleving ter bescherming van de openbare veiligheid en orde, de gezondheid en de rechten en vrijheden van anderen (lid 2). In de detentiecontext krijgt dit recht een eigen kleur: daadwerkelijke uitoefening is slechts mogelijk wanneer de overheid aan bepaalde positieve verplichtingen voldoet. Zo moet de overheid de gepaste maatregelen nemen om ervoor te zorgen dat gedetineerden in contact kunnen treden met geestelijke raadslieden van uiteenlopende strekkingen. Het recht om deel te nemen aan erediensten impliceert de verplichting voor de overheid om daarvoor ook voldoende faciliteiten te voorzien. De overheid moet eveneens tolereren dat gedetineerden in hun cel beschikken over religieuze voorwerpen, boeken, tijdschriften en symbolen232. Tot hier toe voldoet onze Belgische wetgeving. Het recht om geboden en voorschriften na te leven veronderstelt dat ook de regels inzake haardracht en kledij, voeding en arbeid worden gerespecteerd en het is vooral op dat vlak dat de Basiswet tekortschiet. Artikel 71 van de Basiswet leunt immers nauw aan bij artikel 9 EVRM, maar 232

G. SMAERS, Gedetineerden en mensenrechten : de toepassing van het EVRM in penitentiaire detentiesituaties door de Europese jurisdicties en haar gevolgen voor de rechtspositie van veroordeelde gedetineerden in België, Antwerpen, Maklu, 1994, 279.

144

zwijgt over de aspecten “praktische toepassing en onderhouden van de geboden en voorschriften”. Het is opmerkelijk dat in de Basiswet vooral aandacht gaat naar de institutionele collectief-pastorale kant van de godsdienstbeoefening. De voor heel wat godsdiensten zeer belangrijke en in de mensenrechtenjurisprudentie prominent aanwezige individuele geloofsbeoefening, zoals kledingsen voedingsvoorschriften, komt er niet in voor. Zo hebben we bijvoorbeeld al gezien dat de basiswet bepaalt dat de gedetineerde voldoende voedsel moet krijgen van een goede kwaliteit, maar nergens wordt verwezen naar eisen van religieuze of levensbeschouwelijke aard (terwijl dit in de Algemene Instructie wel wordt gedaan). Een dergelijke verwijzing zou toch mogen worden opgenomen233. Als we kijken naar de Straatburgse rechtspraak dan kunnen we afleiden dat er al vaak een beroep werd gedaan door gedetineerden op het artikel 9 van het EVRM, maar dat dit vaak tevergeefs was. Heel wat klachten passeerden de ontvankelijkheidtoets niet234. De meeste beperkingen opgelegd door de overheid werden legitiem bevonden235. In meer recentere zaken lijkt het Europees Hof minder terughoudend geworden, gezien de veroordelingen van Oekraïne wegens schending van artikel 9 EVRM. Het betrof klachten wegens de weigering om een priester toe te laten bij gedetineerden in ‘death row’ en de onmogelijkheid om erediensten binnen de gevangenis bij te wonen236. Of voor dat laatste verbod een verantwoording zou kunnen zijn gevonden (legitiem doel en noodzaak) bleef buiten beschouwing aangezien in beide gevallen niet aan de legaliteitsvoorwaarde was voldaan. Toch is naar mijn mening die kans reëel aangezien het Hof drie jaar voordien in de zaak Indelicato tegen Italië237 oordeelde dat het beperken van het bijwonen van religieuze plechtigheden voor een gedetineerde in een individueel beveiligingsregime gelegitimeerd was als noodzakelijk voor de orde en veiligheid en ter bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Ook de Europese Gevangenisregels behandelen in regel 29 de vrijheid van mening, geweten en godsdienst in justitiële inrichtingen. De regel bevat drie leden. In het eerste lid staat de brede, algemene bescherming die vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst waarborgt. Het tweede lid legt in positieve zin het recht van gedetineerden om hun geloof te beleven en te belijden vast. Het regime moet zo worden georganiseerd dat het mogelijk is voor gedetineerden om 233

E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 148. 234 E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 127. 235 ECRM, X t. Oostenrijk, 15 februari 1965, nr. 1753/63; ECRM, X. t. Verenigd Koninkrijk, 18 mei 1976, nr. 6886/75 236 EHRM, Poltoratskiy t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg en EHRM, Kuznetsov t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg. 237 EHRM, Indelicato t. Italië, 6 juli 2000, www.dhcour.coe.fr.

145

erediensten en bijeenkomsten geleid door een bevoegde vertegenwoordiger bij te wonen, om privébezoeken van bevoegde vertegenwoordigers van deze erediensten te ontvangen en om religieuze boeken of literatuur in hun bezit te hebben. Het derde lid ziet toe op de bescherming die gedetineerden moeten krijgen tegen ongewenste inmenging van (religieuze) anderen in hun persoonlijke overtuigingen of hun geloof. Gedetineerden mogen niet worden gedwongen een bepaald geloof of overtuiging te praktiseren, bepaalde diensten bij te wonen of een bezoek van een vertegenwoordiger te aanvaarden. Gelijkaardige bepalingen zijn terug te vinden in artikel 41 en 42 SMR. Over het algemeen voldoet onze nationale wetgeving aan de internationale en Europese normen. Het valt echter te betreuren dat in de Basiswet enkel wordt gesproken over erkende erediensten en ook de bescherming tegen ongewenste inmenging, zoals voorzien in het derde lid, niet is terug te vinden.

2. Vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing voor minderjarigen a)

Nationale regelgeving

Afdeling 9 van het DRP handelt over het recht op privacy en bevat een artikel 25 waarin wordt opgenomen dat de minderjarige recht heeft op respect voor zijn persoonlijke levenssfeer. Hieronder valt onder andere een respectvolle omgang met diens politieke, filosofische, ideologische of religieuze overtuiging en seksuele geaardheid. Een aparte bepaling rond de vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing is dus niet opgenomen, maar deze vrijheid wordt geïntegreerd in een ruimere bepaling rond het recht op privacy. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen besteed wel een apart hoofdstuk aan de levensbeschouwelijke overtuiging. Hierin worden meer concrete regels i.v.m. het respect voor ieders ideologische of religieuze overtuiging opgenomen. Elke jongere heeft binnen deze instellingen recht op bijstand van een bedienaar van een erkende eredienst of moreel consulent. In de instelling kunnen bovendien erediensten ingericht worden. De voeding van de jongere wordt, indien hij dit wenst, aangepast aan zijn belijdenis van een erkende godsdienst (regel 13). Wat de kledij betreft heb ik reeds vermeld dat het dragen van religieuze symbolen toegelaten is, tenzij deze de veiligheid in het gedrang brengen (regel 6.3). In het huishoudelijk reglement van ‘ de Grubbe’ moet worden gekeken naar artikel 30. Dit artikel is qua inhoud identiek aan de regeling in de gemeenschapsinstellingen: “§ 1. Elke jongere heeft recht 146

op de bijstand van een bedienaar van een erkende eredienst of een moreel consulent die een nietconfessionele overtuiging vertegenwoordigt. §2. In het centrum kunnen erediensten ingericht worden.§ 3. De voeding van de jongere is conform zijn overtuiging van een erkende godsdienst.” Daarnaast bevat artikel 16 §2 van het MB betreffende het huishoudelijk reglement de verplichting dat sancties de grondrechten van de jongere niet in het gedrang mogen brengen. Deze grondrechten omvatten ook de rechten van de jongere inzake zijn geloofs- of levensbeschouwelijke overtuiging. Ook wanneer een sanctie is opgelegd, moet het dus mogelijk blijven voor de jongere om zijn geloof te belijden.

b)

Een fundamenteel principe in het IVRK en de JDL

Het IVRK bevat in artikel 14 het recht van het kind op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst. Dit recht kan slechts beperkt worden als dit wordt voorzien bij wet en noodzakelijk is ter bescherming van de openbare veiligheid, de openbare orde, de volksgezondheid of de goede zeden, of de fundamentele rechten en vrijheden van anderen. Ook een kind dat beroofd wordt van zijn vrijheid behoudt dit recht. In de ‘United Nation Rules for the Protection of Juveniles’ vinden we een aantal specifieke regels terug. Ten eerste wordt zeer duidelijk aangegeven dat deze regels, zonder enige discriminatie van welke vorm ook, moeten worden toegepast en dat de religieuze en culturele overtuigingen, praktijken en morele concepten van de minderjarige moeten worden gerespecteerd (titel I JDL). Daarnaast word bepaald dat elke minderjarige de mogelijkheid moet hebben om aan zijn of haar religieuze behoeften tegemoet te komen en dit in het bijzonder via het bijwonen van diensten voorzien in de instelling of door het uitvoeren van eigen diensten en door het hebben van de nodige lectuur of artikelen. Elk kind moet bovendien het recht hebben om bezoek te ontvangen van een bevoegde vertegenwoordiger van eender welke religie alsook het recht om niet deel te nemen aan religieuze diensten en elke vorm van religieus onderwijs of begeleiding te weigeren (regel 48 JDL). De vrijheid van religie omvat daarnaast ook het recht op aangepaste voeding (regel 37 JDL). Tenslotte rust de verplichting op de institutionele administratie om, wanneer in een bepaalde detentiefaciliteit een voldoende aantal minderjarigen van dezelfde godsdienst geplaatst zijn, één of meerdere gekwalificeerde vertegenwoordigers van die godsdienst te benoemen en de toelating te

147

verlenen om regelmatig een dienst te houden en individuele bezoeken te brengen aan de minderjarigen die hierom verzoeken (regel 48)238. Deze bepaling lijkt mij vrij vaag. Wat moet immers verstaan worden onder een voldoende aantal minderjarigen van dezelfde godsdienst? Positiever is het feit dat in deze VN- regels nergens wordt vermeld dat het moet gaan om een erkende godsdienst. Elke jongere heeft het recht om bezoek te ontvangen van een vertegenwoordiger van eender welke religie. Daarnaast wordt ook de mogelijkheid voorzien voor jongeren om hun eigen diensten te houden. Op dat gebied is onze regelgeving veel strenger. Het is volgens mij tevens zeer positief dat de nadruk wordt gelegd op het feit dat men ook het recht heeft om niet deel te nemen aan religieuze activiteiten of onderrichten. Dit zou ook in onze nationale regelgeving aan bod moeten komen. De Europese Regels van toepassing op minderjarige delictplegers zijn identiek aan de Europese Gevangenisregels en zijn terug te vinden in regel 87.

3. Conclusie: ondanks enkele punten van kritiek toch een betere regeling voor volwassen gedetineerden In het algemeen voldoen de Belgische reglementering en praktijk voor volwassen gedetineerden aan de vereisten van de internationaal beschermde grondrechten. Toch zijn er twee punten van kritiek. De Basiswet schiet tekort inzake de erkenning van de individuele geloofsbelijdenis (het volgen van voorschriften en geboden) en ondanks het feit dat de nieuwe regeling leidt tot minder discriminatie tussen de verschillende godsdiensten en tot een einde van het katholieke monopolie, blijft er toch nog een onevenwicht bestaan tussen de erkende en niet-erkende erediensten. Wat het eerste punt betreft, doet de regeling voor geplaatste minderjarigen het beter. Beide huishoudelijke reglementen bepalen immers dat de voeding conform de godsdienst moet zijn en in het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen wordt ook het dragen van religieuze symbolen toegelaten. Wat het tweede punt betreft, wordt ook voor minderjarigen enkel voorzien in de mogelijkheid tot de bijstand van een bedienaar van een erkende godsdienst of het bijwonen van erkende erediensten. Nochtans vinden we ook hier weer deze vereiste niet terug op internationaal niveau.

238

Een gelijkaardige bepaling als in regel 41 SMR.

148

Opvallend is ook dat voor beide categorieën niet uitdrukkelijk wordt voorzien dat men niet kan worden gedwongen een bepaald geloof of overtuiging te praktiseren, bepaalde diensten bij te wonen, of een religieuze begeleiding te aanvaarden. Dergelijke bepaling vinden we op internationaal en Europees niveau wel terug en zou dan ook beter wel zijn opgenomen. Algemeen kan ik concluderen dat, ondanks het feit dat de individuele geloofsbelijdenis beter wordt gerespecteerd voor minderjarigen, de wetgeving voor volwassen gedetineerden beter is uitgewerkt dan deze voor geplaatste minderjarigen. Zo wordt veel meer aandacht besteed aan de toegangsmogelijkheden voor de verbonden aalmoezeniers, bedienaars en morele consultenten en bestaat er ook de verplichting om te beschikken over een passende ruimte waarin een ontmoeting in vertrouwelijke sfeer mogelijk is, alsook over een passende ruimte voor de gemeenschappelijke activiteiten. Hoewel het ook in gemeenschapsinstellingen en het centrum te Everberg mogelijk is om bezoek te krijgen of erediensten bij te wonen, zijn dergelijke bepalingen niet opgenomen. In de Basiswet is, in tegenstelling tot de regelgeving voor minderjarigen, bovendien ook de mogelijkheid voorzien om aan verschillende erediensten deel te nemen. Tenslotte mag niet uit het oog worden verloren dat in het DRP niet expliciet het recht op vrijheid van godsdienst wordt erkend, maar dat deze vrijheid wordt geïntegreerd in een ruimere bepaling omtrent het recht op privacy. Voor concrete regels moet een beroep worden gedaan op het huishoudelijk reglement dat net zoals het reglement van ‘de Grubbe’ vrij beperkt is.

J.

Recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid 1. Recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid voor mensen in detentie a)

De huidige geldende wetgeving: het AR en de AI (1)

Onderwijs en beroepsopleiding

De artikelen 56 tot 61 van het Algemeen Reglement over de algemene ontwikkeling en de beroepsopleiding en de omzendbrief van 5 maart 1975239 betreffende het regime van gedetineerden handelen over de vorming en het onderwijs binnen de gevangenismuren. Er worden speciale activiteiten georganiseerd ter bevordering van de algemene ontwikkeling van de gedetineerde zoals opvoedende vergaderingen, studiekringen en schriftelijke leergangen (art. 58 AR). Het komt aan de directeur van de gevangenis toe ervoor te zorgen dat de algemene ontwikkeling en de beroepsopleiding van de gedetineerden worden bevorderd (art. 56 AR). Daarbij dient bijzondere 239

MO van 5 maart 1975, Bull. Best. Strafinr. 1975, 157.

149

aandacht uit te gaan naar gedetineerden met een onvoldoende ontwikkeling (art. 59 AR) en naar gedetineerden die traditioneel een zwakke positie hebben op de arbeidsmarkt (art. 63 §1 AR). Het is mogelijk om in de gevangenis bepaalde getuigschriften of diploma’s te behalen via een actief beleid vanuit de gevangenis of via het toestaan van uitgangspermissies om examens af te leggen240. (2)

Arbeid241

Arbeid is altijd al een zeer belangrijke factor in het gevangeniswezen geweest. Vandaag de dag maakt het voor gedetineerden een vorm van tijdverdrijf uit, waarbij men samen met anderen buiten de cel kan vertoeven. De tewerkstelling wordt dan ook in vele gevallen beschouwd als een gunst. Dit komt tot uiting in artikel 82 AR dat het ontzeggen van de arbeid als een tuchtsanctie opneemt. De arbeidssituatie van gedetineerden vertoont de meeste gelijkenis met die van een werknemer. Gedetineerden leveren arbeidsprestaties onder het gezag van een werkgever (de penitentiaire overheid) en krijgen daarvoor een vergoeding. Bovendien is sinds de inwerkingtreding van artikel 169 van de Basiswet verplichte arbeid voor gedetineerden in België afgeschaft, wat de gelijkenis nog versterkt. De tewerkstelling moet gebeuren in omstandigheden die zo goed mogelijk overeenstemmen met die in de vrije samenleving en beantwoorden aan de moderne eisen inzake veiligheid, hygiëne en techniek (art. 62 AR). De gevangenisarbeid wordt ingericht om actief bij te dragen tot de heropvoeding en de sociale reclassering van de gedetineerde en het is de directeur die instaat voor de arbeidsverdeling waarbij hij rekening moet houden met de kennis, opleiding en betrouwbaarheid van de gedetineerde (art. 63 §1 AR). In de overgrote meerderheid van de gevallen gaat het om werken voor rekening van de overheid zoals de wasserij, de drukkerij, de schrijnwerkerij en werken die betrekking hebben op de behoeften van de gevangenis zoals onderhoudswerken, de keuken, het eten bedelen, de bibliotheek (art. 97 AI). Is er onvoldoende werk dan kan, na goedkeuring van de centrale administratie, de directeur een beroep doen op de privénijverheid (art. 98 tot 100 AI). Op advies van de arts kan de directeur op grond van de leeftijd, de gebrekkigheid, de gezondheidstoestand of uitzonderlijke omstandigheden overgaan tot tijdelijk of definitief ontslag (art. 64 AR). De onderbreking, stopzetting, of ontzegging van arbeid kan ook steeds worden bevolen als tuchtsanctie (art. 63 §4 en art. 82, 1°AR). Wat private arbeid betreft hebben we reeds gezien dat het aan gedetineerden ook toegestaan is om een al dan niet winstgevende intellectuele of artistieke bedrijvigheid uit te oefenen (art. 71 bis AR). 240 241

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 98. Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 110-114.

150

Gedetineerden krijgen wel degelijk een vergoeding voor hun geleverde arbeid, maar dit is geen loon in de juridische betekenis. Het bedrag van deze vergoeding wordt niet volledig ter beschikking van de gedetineerde gesteld. Veertig procent ervan gaat terug naar de overheid (art. 66 AR). De vergoeding schommelt, naar gelang het soort arbeid, tussen de 0, 62 en 1,04 euro netto per uur242. Deze bedragen worden gestort in het reservefonds waarvan de helft geblokkeerd wordt (als financieel hulpmiddel en startkapitaal bij de invrijheidstelling) en de andere helft vrij ter beschikking van de gedetineerde staat (art. 67 lid 2 AR). Deze gelden zijn niet vatbaar voor beslag (art. 67 lid 1 AR).

b)

Internationale en Europese normen (1)

Het recht op onderwijs

Op het niveau van de Verenigde Naties is weinig opgenomen rond het recht op onderwijs. Het wordt algemeen erkend in artikel 13 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele rechten van 1966 (IVESCR)243, zonder echter enige specifieke verwijzing naar gedetineerden. Ook het VN comité tegen foltering heeft zich zelden beziggehouden met onderwijs voor gedetineerden. In de Standaard Minimum Regels wordt wel de verplichting opgenomen dat elke instelling moet beschikken over een bibliotheek die toegankelijk is voor alle gedetineerden en een behoorlijke collectie ontspanningsliteratuur en educatieve boeken bevat (art 40). Het is vooral binnen de Raad van Europa dat in detail is uitgewerkt welke normen inzake onderwijs voor gevangenen gelden. De Europese Gevangenisregels bepalen dat een alomvattend onderwijsprogramma moet georganiseerd worden in elke instelling, zodat de gevangenen de kans krijgen om hun individuele noden en aspiraties te realiseren (regel 28.1). Prioriteit moet worden gegeven aan gevangenen die kampen met ongeletterdheid, niet wiskundig onderlegd zijn en diegenen met een gebrek aan een basis- of beroepsopleiding (regel 28.2). Er is nood aan specifieke aandacht voor het onderwijs aan jonge gevangenen en aan gevangenen met speciale noden (regel 28.3). Onze huidige nationale wetgeving besteed ook extra aandacht aan de vorming van gevangenen met een onvoldoende ontwikkeling en gevangenen met een zwakke positie op de arbeidsmarkt, maar een alomvattend onderwijsprogramma is niet voorzien. Onderwijs moet gelijkgesteld worden met werk binnen de gevangenis en gevangenen mogen dan ook niet financieel of op enige andere manier worden benadeeld door deel te nemen aan 242 243

MO van 29 juli 1998 en MO van 14 december 2001, www.just.fgov.be. In Belgie geratificeerd en inwerking getreden op 21 juli 1983.

151

onderwijsactiviteiten (regel 28.4). Dergelijke bepaling vinden we niet terug in het Algemeen Reglement. In de mate van het mogelijke moet onderwijs plaatsvinden buiten de gevangenis en ingepast zijn in het algemeen onderwijssysteem, zodat de gevangen na hun vrijlating hun opleiding kunnen verder zetten en ook plaatsvinden onder het toezicht van externe onderwijsinstituten (regel 28.7). In België is het onder strikte voorwaarden mogelijk voor een volwassen gedetineerde om een uitgaansvergunning te krijgen voor opleidings- of professionele belangen244. Maar dit is eerder de uitzondering en de vorming of beroepsopleiding zullen in de regel plaatsvinden binnen de gevangenismuren. Elke gevangenis moet over een bibliotheek beschikken die toegankelijk is voor alle gevangenen en die een ruim aanbod educatieve en ontspannende literatuur heeft (regel 28.5). Waar mogelijk moet de organisatie verlopen in samenwerking met bibliotheekdiensten buiten de gevangenis (regel 28.6). De eis om over een bibliotheek te beschikken vinden we terug in art. 60 van het Algemeen Reglement. De Europese Gevangenisregels voorzien daarnaast dat specifiek voor veroordeelde gevangenen een systematisch onderwijsprogramma, met inbegrip van het trainen van vaardigheden, moet georganiseerd worden. Dit moet gericht zijn op het verbeteren van het algemene niveau van educatie, alsook op de vooruitzichten om een verantwoordelijk en misdaadvrij leven te leiden (regel 106.1). Alle gevangen moeten worden aangemoedigd om hieraan deel te nemen (regel 106.2) en de programma’s moeten worden afgestemd op de duur van de vrijheidsstraf (regel 106.3). (2)

Het recht op een beroepsopleiding en -vorming

In de Standaard Minimum Regels van de VN worden beroepsoriëntatie en beroepsopleiding, alsook begeleiding bij tewerkstelling belangrijk geacht om gevangenen op het rechte pad te brengen en zich te re-integreren in de samenleving (regel 66.1). Beroepsopleiding in een nuttig vak moet worden verschaft aan gevangenen die hierbij baat kunnen hebben en in het bijzonder aan jonge gevangenen (regel 71.5).

244

Art. 4 en 5 Wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, B.S. 15 juni 2006.

152

Op het niveau van de Raad van Europa is het Europees Sociaal Handvest van 1996245 van belang. Hierin wordt het recht op beroepsopleiding en het recht op beroepsoriëntatie in het algemeen gewaarborgd. Een specifieke bepaling voor gedetineerden is er niet. De Europese Gevangenisregels bepalen eveneens dat beroepsopleiding moet worden verschaft aan de gevangenen die daar baat bij hebben en in het bijzonder aan jonge gevangenen (regel 26.5). Onze nationale wetgeving voorziet dergelijke beroepsopleiding voor volwassenen in detentie. (3)

Het recht op arbeid en billijke arbeidsomstandigheden 

Verenigde Naties

Op het niveau van de Verenigde Naties gaat wat arbeid en arbeidsomstandigheden betreft veel aandacht naar het verbod op dwangarbeid. Artikel 8 §3 (a) BUPO houdt een verbod van dwangarbeid in, maar dit wordt afgezwakt voor gevangenen in artikel 8 §3 (c). Volgens deze bepaling is het begrip dwangarbeid niet toepasselijk op de arbeid die vereist wordt van veroordeelde gevangenen of voorwaardelijk vrijgelatenen. Artikel 6.1 IVESCR waarborgt het recht op werk, maar het gaat wel over werk dat vrijwillig gekozen of aanvaard is. Het IAO- verdrag nr. 29 inzake dwangarbeid246 verbiedt in principe dwangarbeid, maar een aantal gevallen worden uitgesloten van het toepassingsgebied, waaronder een werk of dienst die gevraagd wordt ten gevolge een veroordeling door een rechterlijke instantie (artikel 2 §2 (c). Hoewel verplichte arbeid voor gedetineerden op niveau van de VN nog steeds mogelijk is, is dit in België niet meer het geval sinds de inwerkingtreding van artikel 169 van de Basiswet. Het Comité tegen foltering heeft in enkele slotopmerkingen duidelijk gemaakt dat het de mogelijkheid van arbeid voor gevangenen verwelkomt247 en het heeft betreurd dat bepaalde categorieën van gevangenen (zoals levenslang veroordeelden, gevangenen onder zware bewaking) uitgesloten werden van werk248. In de Standaard Minimum Regels wordt uitgegaan van een dubbel principe. Gevangenisarbeid mag niet kwellend zijn en alle veroordeelde gevangenen moeten tewerkgesteld worden voor zover ze fysiek en mentaal gezond zijn (regel 71). Er moet voldoende nuttig werk zijn om gevangenen actief aan het werk te houden gedurende een normale werkdag en het werk moet van die aard zijn dat het 245

In werking getreden in België op 1 mei 2004. In werking getreden in België op 15 november 2004. 247 VN Doc. CAT/C/CR/29/5, §4 (d) (Estland). 248 VN Doc. CAT/C/CR/ 32/2 §5 (d) (Tsjechië); VN Doc. CAT/C/CR/ 29/ 3 §11 (d) (Spanje). 246

153

de mogelijkheden van de gevangenen om na hun vrijlating eerlijk aan de kost te komen, in stand houdt of verbetert. Binnen bepaalde grenzen, zoals de beroepsbekwaamheid en de organisatorische en disciplinaire regels van de instelling, moeten gevangenen de keuze hebben welk soort van arbeid ze willen verrichten (regel 71, (3)-(6)). Het Algemeen Reglement bepaalt dat de arbeid moet bijdragen tot de heropvoeding en reclassering, maar nergens vinden we de verplichting terug om voldoende nuttig werk te voorzien. Gedetineerden hebben in principe ook niet de keuze welke soort van arbeid ze willen verrichten, maar de arbeidsverdeling gebeurt door de directeur. Tenslotte bevat het AR geen expliciet verbod van kwellende of vernederende arbeid. De wijze waarop het werk georganiseerd wordt en de werkmethodes moeten zo sterk mogelijk die van buiten benaderen, zodat men voorbereid wordt op een normaal beroepsleven (regel 73). Binnen de gevangenis moeten dezelfde veiligheids- en gezondheidsmaatregelen worden genomen als buiten de gevangenismuren. Dit geldt ook voor maatregelen ter vergoeding van arbeidsongevallen en beroepsziekten (regel 74). De maximale arbeidsduur per dag en per week moet worden vastgelegd bij wet of administratief besluit en daarbij moet uitgegaan worden van wat buiten de gevangenis gangbaar is (regel 75). Hier scoort onze geldende nationale wetgeving wel goed. In het AR wordt ook verwezen naar de werkomstandigheden buiten de gevangenis en naar de moderne eisen inzake veiligheid, hygiëne en techniek. De belangen van de gevangenen en hun beroepsvorming mogen niet ondergeschikt worden aan een winstoogmerk van de instelling. Voor zover gevangenen niet onder de controle van de gevangenisadministratie werken, moet er toezicht worden uitgeoefend door gevangenispersoneel en moet het gebruikelijke loon voor dit werk betaald worden door de werkgevers aan de gevangenisautoriteiten (regel 73). Per week moeten gevangenen minstens één vrije dag hebben. Verder moeten ze over voldoende tijd beschikken voor onderwijs en andere activiteiten (regel 75). Dergelijke bepalingen vinden we in België nergens terug in de huidige wetgeving. Tenslotte moeten ze ook een billijke vergoeding krijgen voor hun arbeid en een deel daarvan moeten ze kunnen besteden aan goedgekeurde goederen voor eigen gebruik en moet kunnen worden opgestuurd naar familie. Het andere deel moet door de administratie opzij gezet worden als spaarpotje bij de vrijlating (regel 76). Zo gaat het er ook bij ons aan toe. 

Raad van Europa 154

Ook op het niveau van de Raad van Europa is er aandacht voor het verbod van dwangarbeid en voor de arbeidsvoorwaarden voor gevangenen. Het verbod van dwangarbeid is terug te vinden in artikel 4 EVRM. In §3 (a) wordt echter ‘elk werk dat gewoonlijk wordt vereist van iemand die is gedetineerd overeenkomstig de bepalingen van artikel 5 van het Verdrag’ uitgesloten van het toepassingsgebied. De aard van de vrijheidsbeneming wordt niet gespecificeerd: het kan dus zowel gaan om veroordeelden als inverdenkinggestelden, minderjarigen, geïnterneerden, …249 Opnieuw is de Europese norm strikter dan de Belgische aangezien bij ons de mogelijkheid tot dwangarbeid niet meer bestaat voor gedetineerden. De Europese rechtspraak verleent gedetineerden op grond van het EVRM geen recht op arbeid en zeker niet op aangepaste arbeid250. De klachten omtrent monotoon en niet op maat van de gedetineerde verstrekt werk werden niet aanvaard door de Europese Commissie en zelf aanspraken op loon werden afgewezen251. In twee arresten tegen België252 gaf het Europees Hof de criteria aan waaraan de gevangenisarbeid moet voldoen. Enerzijds moet de vrijheidsbeneming legitiem zijn overeenkomstig artikel 5, 1 EVRM en anderzijds mag de arbeid de grenzen niet overschrijden van wat normaal van een persoon in detentie kan verwacht worden. Tenslotte werd duidelijk gemaakt dat de verplichting tot arbeid op een wettelijke basis moet berusten. In België geldt er, zoals reeds gezien, geen verplichting meer tot arbeid voor gedetineerden. De rechtspraak van het Europees Hof is niet bepaald streng te noemen en onze wetgeving voldoet ruimschoots aan de eisen van het Hof. Tenslotte zijn de Europese Gevangenisregels nog van belang. Deze leunen sterk aan bij de Minimum Standaarden van de VN. Gevangenisarbeid moet volgens deze regels worden benaderd als iets positiefs en nooit worden gebruikt als straf (regel 26.1). De autoriteiten moeten er naar streven om voldoende nuttig werk te verschaffen (26.2) en dit voor alle gevangenen, zonder discriminatie op basis van geslacht (26.4). De finaliteit van het aangeboden werk moet het behoud of de verbetering zijn van de mogelijkheden van gevangenen om na hun vrijlating een normaal inkomen te genieten (26.3). Daarom moet het gevangeniswerk zo worden georganiseerd dat het zo dicht mogelijk aanleunt bij de manier waarop het buiten gebeurt (26.7). In de mate van het mogelijke, rekening 249

De Europese Gevangenisregels laten de niet- definitief veroordeelden echter de keuze om al dan niet te arbeiden en zijn dus strikter. 250 ECRM, Rebitzer t. Oostenrijk, 4 februari 1969, Collection of Decisions, nr 30, 31. 251 ECRM, X. t. Bondsrepubliek Duitsland, 15 december 1966, Collection of Decisions 23, 1. 252 EHRM, De Wilde, Ooms en Versyp t. België, 18 juni 1971, Recueil/ Reports,1971 en EHRM, Van Droogenbroeck t. België, 24 juni 1982, Publ. ECHR, serie A, vol 50.

155

houdende met wat beschikbaar is en de bescherming van de openbare orde en veiligheid, moeten gedetineerden het type werk dat ze uitvoeren kunnen kiezen (26.6). De belangen van de gevangenen mogen niet worden ondergeschikt aan het winstoogmerk van de instelling (26.8). Ook volgens deze bepalingen hebben gedetineerden recht op een billijke vergoeding (26.10) waarvan tenminste een deel mag worden gespendeerd aan eigen gebruik of worden opgestuurd naar familie (26.11). Wat de arbeidsomstandigheden betreft, wordt zoveel mogelijk gestreefd naar gelijkaardige arbeidsomstandigheden als die waarvan vrije werknemers genieten, onder meer wat betreft veiligheids- en gezondheidsvoorzorgen, arbeidsongevallenverzekering, werktijden, wekelijkse rust en verloning (regel 26.13 tot 26.17).

c)

Bespreking van de Basiswet en toetsing aan de internationale en Europese

normen Als we kijken naar het recht op onderwijs en beroepsopleiding bevat de Basiswet veel wezenlijke componenten. Gedetineerden hebben het recht een onvoltooide opleiding af te maken, zich om te scholen of bij te scholen, of een beroepsopleiding of voortgezette opleiding te volgen (art. 78 §1). Verder zijn er nog bepalingen inzake bibliotheekvoorzieningen en is er de mogelijkheid tot gelijkstelling van opleidings- en vormingsactiviteiten met arbeidstijd en het ontvangen van een opleidingstoelage (art 77 §2 en 86 §2). Wat het recht op arbeid betreft heb ik reeds meerdere keren vermeld dat in de Basiswet gekozen is voor de volledige afschaffing van verplichte arbeid door gedetineerden (art. 169). Dit is het enige artikel rond arbeid dat reeds in werking is getreden. Dwangarbeid of verplichte arbeid zijn dus niet langer toegelaten en zodoende gaat de Basiswet verder dan de meeste verdragsrechtelijke verplichtingen. De achterliggende reden is dat in het hedendaagse gevangenisleven arbeid niet beschouwd wordt als een straf, maar als een welgekomen vorm om de tijd te doden, terwijl het aanbod van arbeid eerder schaars is. In de Basiswet hebben gedetineerden het subjectieve recht om deel te nemen aan de in de gevangenis beschikbare arbeid en ook andere arbeid, maar dit laatste enkel met toestemming van de directeur (art. 81 en 85). Er wordt voorzien in zinvolle en op re-integratie gerichte arbeid, tewerkstellingsomstandigheden die zoveel mogelijk overeenstemmen met die van buiten en een verbod op vernederende of disciplinair bestraffende arbeid (art 82-84). Over de voorwaarden inzake arbeidscontract, loon, sociale zekerheidbescherming en andere arbeidsrechten in geval van tewerkstelling voor of bij privéwerkgevers is niets bepaald. 156

Besluit: De Basiswet beantwoordt in hoge mate aan de vereisten die op internationaal niveau vanuit een mensenrechtenperspectief worden gesteld.

2. Het recht op onderwijs, beroepsopleiding en arbeid voor minderjarigen a)

Onderwijs in de gemeenschapsinstellingen

In België geldt een voltijdse leerplicht tot zestien jaar en een deeltijdse leerplicht tot achttien jaar253. Ook minderjarigen in een instelling zullen dus onderwijs moeten volgen. Er geldt in België geen schoolplicht, waardoor huisonderwijs mogelijk is. In de gemeenschapsinstellingen is er de mogelijkheid om school te lopen binnen de instelling. Zeer belangrijk hierbij is het Besluit van de Vlaamse Executieve waarbij de voorwaarden worden vastgesteld waaronder in bepaalde gemeenschapsinstellingen voor observatie en opvoeding aan de leerplicht kan worden voldaan254. Dit Besluit is van toepassing op de aan de leerplicht onderworpen jongeren

die

door

de

jeugdrechtbank

werden

toevertrouwd

aan

een

van

de

vier

gemeenschapsinstellingen (art. 1). In een gemeenschapsinstelling wordt er, al naar het geval, voltijds of deeltijds huisonderwijs (onderwijs binnen de instelling) gegeven. Voltijds onderwijs omvat minimum 28 en maximum 36 wekelijkse lestijden van 50 minuten. Deeltijds onderwijs omvat 15 wekelijkse lestijden van 50 minuten (art. 2). Volgende documenten dienen door de instelling te worden verzonden naar de inspectieleden: -

een verklaring dat de leerplichtige huisonderwijs geniet overeenkomstig de bepalingen van artikel 1, § 6, van de wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht;

-

een verklaring met de verbintenis van de instelling dat het toezicht op het peil van het onderwijs door het bevoegde inspectielid op de plaats waar het huisonderwijs wordt verstrekt, wordt aanvaard;

-

een opgave van het leerprogramma dat wordt onderwezen;

-

een lijst van de personen die het huisonderwijs verstrekken, met vermelding van eventuele bekwaamheidsbewijzen (art. 3).

Tenminste eenmaal per schooljaar wordt, op een vooraf aangekondigd tijdstip, het niveau van het huisonderwijs door een bevoegd inspectielid (aangeduid door de Gemeenschapsminister van 253 254

Wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht, B.S. 6 juli 1983. B.S. 3 augustus 1990.

157

Onderwijs) gecontroleerd. Het verslag ervan wordt overgemaakt aan het Bestuur van het Basisonderwijs of het Bestuur van het Secundair Onderwijs van het Ministerie van Onderwijs (art. 4). Door de inspectie wordt een attest afgegeven aan de jongere als bewijs dat hij gedurende een bepaalde periode huisonderwijs heeft genoten (art. 6). Het valt zeker toe te juichen dat dit besluit er is gekomen gezien het gebrek aan wetgeving dat bestond op gemeenschapsniveau. In het besluit gaat heel veel aandacht naar het toezicht op en de kwaliteit van het huisonderwijs. Dit is een positieve zaak. Ook kinderen in een instelling moeten voldoende kwaliteitsvol onderwijs genieten, hetgeen van groot belang is voor hun verdere ontwikkeling en latere re-integratie. Maar daarnaast is het besluit vrij beperkt. Concretere bepalingen omtrent het onderwijs in gemeenschapsinstellingen vinden we niet terug en daarvoor moeten we ons richten op het huishoudelijk reglement. Binnen de gemeenschapsinstellingen bestaan er verschillende schoolprogramma’s. Er wordt getracht elke minderjarige een programma te laten lopen dat zo veel mogelijk aansluit bij zijn kennis, vaardigheden en achtergrond. Binnen dat programma volgt men sport, theorielessen en praktijklessen. Soms is het mogelijk aan examens deel te nemen van de vroegere school of om verder te werken met eigen schoolboeken. Wie in een open afdeling verblijft, kan in heel speciale gevallen ook buiten de instelling naar school. Dit kan enkel onder bepaalde voorwaarden en voor jongeren die zich voorbeeldig gedragen. Uitzonderlijk is dit ook mogelijk voor jongeren uit gesloten afdelingen. Deze mogelijkheid wordt met de begeleiders besproken op de cliëntbespreking. Naast de algemene regels gelden op school ook nog specifieke schoolregels die te vinden zijn in het schoolreglement (regel 8). Het valt op dat de bestaande regelgeving geen concrete richtlijnen bevat betreffende de inhoud van het onderwijsprogramma. Op grond van resultaten van wetenschappelijk onderzoek, toetsing aan het werkveld jeugdzorg en onderwijs en interne consultaties van het personeel werd in de praktijk een onderwijsprogramma uitgewerkt dat zowel algemene als praktische vorming omvat in een gelijke verhouding, d.w.z. 14 uren algemene vorming per week en 14 uren praktische vorming per week255. Werken binnen de gemeenschapsinstellingen is niet mogelijk.

255

http://wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/Afbeeldingen/pdfs%20professionele%20site/IK%20WIL%20MEER%20INFO/o nderwijs_in_de_GI.pdf.

158

b)

Onderwijs in het federaal centrum ‘de Grubbe’

Aangezien er in België een leerplicht geldt tot achttien jaar krijgen ook de jongens in Everberg huisonderwijs aangeboden. Het is vanzelfsprekend dat men, aangezien de maximumduur van verblijf twee maanden en vijf dagen bedraagt, hier vooral werkt met korte projecten. Men focust op sociale vaardigheden, financieel beheer en andere aspecten die belangrijk zijn voor een latere terugkeer in de samenleving. Verder werken op het onderwijs dat men reeds genoten heeft, is hier onmogelijk aangezien de jongeren na een zeer korte tijd het centrum al opnieuw verlaten. De jongeren volgen er voltijds onderwijs tot hun zestien jaar en daarna zijn ze verplicht om minstens zestien uur per week onderwijs te volgen. Er wordt ook inspectie gevoerd en attesten afgegeven, maar specifieke wetgeving hierover bestaat er niet. Het Besluit van de Vlaamse Executieve is immers niet van toepassing op dit federale centrum. Ook in het MB vinden we niets terug rond het volgen van onderwijs. Werken is in het centrum niet mogelijk.

c)

Internationale normen (1)

Recht op onderwijs en een beroepsopleiding

In het IVRK is een algemene bepaling rond het recht op onderwijs opgenomen. Daarin wordt bepaald dat elk kind recht heeft op onderwijs, een recht dat geleidelijk aan en op basis van gelijke kansen moet worden verwezenlijkt (art. 28 (1) IVRK). De Staat dient er dan ook voor te zorgen dat basisonderwijs verplicht, gratis en beschikbaar is voor iedereen. De verantwoordelijkheden van de Verdragsstaten op het vlak van het secundair onderwijs zijn minder duidelijk. Er wordt bepaald dat de ontwikkeling van verschillende vormen van secundair onderwijs moeten worden aangemoedigd en beschikbaar moeten zijn voor elk kind. Verder dienen er passende maatregelen te worden genomen zoals de invoering van gratis onderwijs en het bieden van financiële bijstand indien dit noodzakelijk is (art. 28 (1) (b) IVRK). Hoger onderwijs moet met behulp van alle passende middelen toegankelijk worden gemaakt voor eenieder naargelang zijn capaciteiten (art. 28 (1) (c) IVRK). Dit is echter minder relevant voor dit onderwerp. Dit recht op onderwijs is ook van toepassing op jongeren in detentie. In de ‘UN Rules for the Protection of Juveniles’ wordt dit dan ook verder geconcretiseerd. Voor schoolplichtige jongeren geldt dat ze recht hebben op onderwijs dat is afgesteld op hun noden en erop gericht is hen voor te 159

bereiden op een terugkeer naar de samenleving. Onderwijs moet zoveel mogelijk buiten de muren plaatsvinden. Is dit niet mogelijk dan moet het in ieder geval door gekwalificeerde leerkrachten gegeven worden in programma’s die geïntegreerd zijn in het onderwijssysteem, zodat de jongeren na hun vrijlating probleemloos hun scholing kunnen voortzetten (regel 38 JDL). Dit brengt impliciet met zich mee dat het voor de jongere mogelijk moet zijn om diploma’s of onderwijscertificaten te behalen die ook nog geldig zijn na zijn vrijlating. Deze mogen bovendien op geen enkele manier duidelijk maken dat de jongere in detentie heeft gezeten (regel 40 JDL). Ook de ERJ bepalen dat, voor zover dit mogelijk is, afspraken moeten worden gemaakt zodat de geplaatste jongeren naar lokale scholen kunnen gaan (regel 78.2). Is dit niet mogelijk dan moet het volgen van onderwijs gebeuren binnen de instelling, maar onder extern toezicht van onderwijsagentschappen (regel 78.3). Aan deze eisen komt op gemeenschapsniveau vrij goed tegemoet. In bepaalde omstandigheden is het mogelijk om buiten de instelling school te volgen. Dergelijke mogelijkheid is echter wel enkel voorzien in het huishoudelijk reglement en niet in het Besluit. In principe volgen de minderjarigen onderwijs in een school binnen de instelling. Dergelijk huisonderwijs wordt gegeven door gekwalificeerde leerkrachten en er wordt heel wat aandacht besteed aan de kwaliteit en de overeenstemming met het onderwijs buiten de instelling. Het kwaliteitsniveau wordt regelmatig extern gecontroleerd en van deze externe inspectieorganen verkrijgt de jongere een attest dat ook geldig blijft na de vrijlating. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen bepaalt bovendien dat getracht wordt elke minderjarige een programma te laten lopen dat zo veel mogelijk aansluit bij de kennis, vaardigheden en achtergrond van de minderjarige. Gezien de Belgische leerplicht tot achttien jaar is ook voor jongens in Everberg onderwijs voorzien. Het gaat dan wel om huisonderwijs. De mogelijkheid om buiten het centrum school te lopen bestaat niet. Op het vlak van onderwijs is er voor dit centrum bovendien geen enkele specifieke wetgeving en scoort men dus slecht. Een punt van zwakte in de VN- regels is het feit dat het recht op onderwijs wordt beperkt tot ‘schoolplichtige jongeren’. Tot welke leeftijd jongeren verplicht zijn om naar school te gaan, verschilt immers van land tot land en zo krijg je een zekere vorm van discriminatie. In het IVRK daarentegen is dit recht voorzien voor alle kinderen (onder de 18 jaar) en in combinatie met artikel 2 (verbod van discriminatie) lijkt deze aanpak dan ook moeilijk te legitimeren. De ‘European Rules for Juvenile Offenders’ doen het op dit vlak beter en voorzien dat jongeren in detentie (ook niet schoolplichtige jongeren) de mogelijkheid moeten hebben om hun onderwijs- of 160

beroepsopleiding af te maken. Schoolplichtige jongeren kunnen hiertoe verplicht worden (regel 78.4). Dit is in België het geval. Zowel in Everberg als in de gemeenschapsinstellingen geldt een leerplicht tot achttien jaar. Verder wordt nog bepaald dat speciale aandacht dient te gaan naar het onderwijs van jongeren van vreemde oorsprong of met specifieke culturen of etnische noden en dat analfabete jongeren en jongeren met cognitieve of leerproblemen recht hebben op bijzonder onderwijs (regel 38 JDL). Bijkomend voorziet regel 39 JDL dat kinderen ouder dan de leerplichtleeftijd moeten worden toegelaten, en zelf aangemoedigd om hun opleiding verder te zetten en dat de instelling dan ook moet voorzien in aangepaste onderwijsprogramma’s. Ook voor jongeren moet er toegang zijn tot een bibliotheek met behoorlijke educatieve boeken en ontspanningslectuur (regel 41 JDL). We hebben reeds gezien dat dergelijke verplichting niet in onze nationale wetgeving terug te vinden is en dit een grote lacune vormt. Daarnaast heeft iedere jongere het recht om een beroepsopleiding te volgen met vakken die hem of haar kunnen voorbereiden op een toekomstige tewerkstelling (regel 42). Hoewel het IVRK niet overgaat tot een definiëring van de verschillende vormen van onderwijs, valt beroepsonderwijs hier ook onder256. Het recht op een beroepsopleiding moet ook worden beschouwd als een deel van het recht op onderwijs zoals omschreven in het IVRK. Het is dan ook een minpunt dat op gemeenschapsniveau in het Besluit enkel over een onderwijsopleiding wordt gesproken. Toch mag niet uit het oog worden verloren dat er in de gemeenschapsinstellingen veel aandacht gaat naar praktijklessen, waardoor de jongeren worden voorbereid op een toekomstige tewerkstelling. De belangrijkste boodschap van de zo net besproken internationale en Europese regels is duidelijk: aan geen enkel kind in detentie mag het recht op onderwijs, hetgeen noodzakelijk is voor een latere re-integratie, worden ontnomen. De grootste lacune is dan ook dat nergens in het DRP of in het MB van toepassing op het federaal centrum ‘de Grubbe’ het recht op onderwijs is opgenomen. (2)

Recht op arbeid en billijke werkomstandigheden: enkel in internationale en

Europese regelgeving Artikel 32 van het IVRK bevat een verbod op kinderarbeid. Elke Staat die partij is bij het Verdrag is bijgevolg verplicht om kinderen te beschermen tegen tewerkstelling in werkzaamheden die een 256

T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 303.

161

bedreiging vormen voor hun gezondheid, opvoeding en ontwikkeling, om minimumleeftijden voor te schrijven en om de arbeidsomstandigheden strikt te reguleren. De ‘UN Rules for the protection of Juveniles’ vertonen sterke gelijkenis met Standaard Minimum Regels en de Europese Gevangenisregels. Ze voorzien dat jongeren de kans moeten krijgen om te werken tegen betaling maar dat dit niet van hen kan geëist worden. Jongeren moeten in principe in staat zijn te kiezen welk soort werk ze willen uitoefenen, rekening houdende met de geschikte beroepskeuze en de wetmatigheden van de institutionele administratie (regel 43). Indien dit mogelijk is, moet de kans geboden worden om betaald werk te verrichten binnen de lokale gemeenschap in aanvulling op de beroepsopleiding, zodat de kans dat een geschikte job wordt gevonden bij vrijlating verhoogd wordt. De organisatie en manier van werken moet zoveel mogelijk deze van gelijkaardig werk buiten de muren benaderen zodat men voorbereid wordt op een normaal beroepsleven (regel 45). Het belang van de jongere mag niet ondergeschikt worden gemaakt aan winstoogmerken van de instelling of een derde en elke werkende jongere heeft recht op een billijk loon. Gezien het bezit van veel loon kan leiden tot problematische situaties (zoals geweld, misbruik van macht, handel, …) moet van het loon een deel opzij worden gezet voor bij de vrijlating van de jongere. De rest kan worden besteed voor eigen gebruik, om toe te sturen naar familie of anderen, of om het slachtoffer te vergoeden (regel 46). De ERJ schrijven voor dat elke instelling voldoende werk van stimulerende en educatieve waarde moet voorzien (regel 82.1) en dat dit werk adequaat zal worden vergoed (regel 82.2). Wanneer de jongeren deelnemen aan activiteiten binnen de instelling gedurende de arbeidstijd dan wordt men vergoed alsof men aan het werk is (regel 82.3) en de sociale zekerheid is gelijkaardig aan die in de vrije samenleving (regel 82.4). Hoewel op internationaal niveau aandacht wordt besteed aan arbeid voor jongeren in detentie is daar in onze nationale regelgeving niets van terug te vinden.

3. Conclusie: vorming en arbeid versus huisonderwijs Wat onderwijs en vorming betreft, kunnen we stellen dat dit voor volwassen gedetineerden vrij goed geregeld is in de huidige wetgeving en de Basiswet. Ook voor volwassen gedetineerden wordt in België voldoende aandacht besteed aan de bevordering van de algemene ontwikkeling en niet enkel aan de mogelijkheid tot het verrichten van arbeid. Bij geplaatste minderjarigen ligt logischerwijze de nadruk vooral (en meer dan voor volwassen gedetineerden) op onderwijs en vorming. Dit is echter vooral zo voor minderjarigen in

162

gemeenschapsinstellingen. Zij zijn in principe verplicht tot het volgen van huisonderwijs, maar sommigen van hen kunnen ook onderwijs volgen buiten de instelling. Het Besluit van de Vlaamse Executieve besteedt vooral aandacht aan het toezicht op en de kwaliteit van het onderwijs. Het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen legt meer concrete regels op en voorziet in een programma (bestaande uit theorie- en praktijklessen) dat is aangepast aan de minderjarige. We kunnen dan ook spreken van een vrij goede regeling. Niettegenstaande dit positieve element, zou het toch beter geweest zijn om meer concrete regels op te nemen in het Besluit van de Vlaamse Executieve. Zeer merkwaardig is dat voor jongens die worden geplaatst in het gesloten federaal centrum te Everberg nergens in het MB iets terug te vinden is over de mogelijkheid tot het volgen van onderwijs en wat dit onderwijs dan inhoudt. Aangezien in België een leerplicht geldt tot achttien jaar wordt er in Everberg wel huisonderwijs gegeven. Bovendien vinden er gelijkaardige inspecties plaats als in de gemeenschapsinstellingen. We kunnen dan ook besluiten dat hoewel het onderwijs in de praktijk vrij gelijkaardig verloopt als in de gemeenschapsinstellingen257, er toch nood is aan specifieke wetgeving. De arbeidsregeling voor volwassen gedetineerden neemt in onze nationale wetgeving een belangrijke plaats in en (zeker) met de inwerkingtreding van de Basiswet kunnen we spreken van een volledige regeling. Opvallend is dat er in België aan gedetineerden geen dwangarbeid meer kan worden opgelegd terwijl dit op internationaal niveau wel nog steeds kan. Hoewel uitvoerig besproken op internationaal niveau, vinden we in onze nationale wetgeving niets terug omtrent arbeid en arbeidsomstandigheden in de gemeenschapsinstellingen of in het federaal centrum ‘de Grubbe’. Werken in deze instellingen is niet mogelijk.

K.

Het recht op gezondheidszorg 1. Het recht op gezondheid voor gedetineerden

De gezondheidszorg van gedetineerden is een complex en delicaat probleem. Mensen die van hun vrijheid beroofd worden, zijn immers bijzonder vatbaar voor gezondheidsproblemen. Een vrijheidsbeneming brengt leed met zich mee dat aanleiding geeft tot een specifiek klachtenpatroon en specifieke medische behoeften. Daarnaast is het vanzelfsprekend dat de kans op het doorgeven van besmettelijk ziekten zoals AIDS en tuberculose, in een ruimte waar men gedwongen moet

257

Met uitzondering van het lessenpakket dat aangepast is aan het korte verblijf.

163

samenleven, verhoogt en heb je nog het probleem van druggebruik258. Als je dit in gedachten houdt, is het zeer interessant om na te gaan in welke mate gedetineerden aanspraak kunnen maken op hun recht op gezondheid.

a)

Nationale regelgeving

De op dit ogenblik toepasselijke regeling wordt gevormd door de artikelen 96 tot 104 van het Algemeen Reglement en de artikelen 148 tot 167 van de Algemene Instructie. Daarnaast heb je nog de wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt259 en de wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon260 die ook van toepassing zijn in de gevangenis voor zover de bepalingen ervan niet volkomen onverenigbaar zijn met de beperking van de vrijheid van komen en gaan waaraan de gedetineerde onderworpen is. Van de Basiswet is momenteel enkel artikel 98 in werking getreden waarin wordt bepaald dat een uit aan de gevangenis verbonden artsen, tandartsen en verplegers samengestelde Penitentiaire Gezondheidsraad wordt opgericht die adviezen verleent aan de minister, om zo de kwaliteit van de gezondheidszorg te bevorderen in het belang van de gedetineerde. (1)

Medische verzorging

De Penitentiaire Gezondheidsdienst is als hoogste en leidinggevend orgaan belast met het inrichten, het leiden, het verstrekken van en het toezien op de gezondheidszorg binnen de gevangenissen (MO van 24 juli 2000261). De geneesheer-directeur is het hoofd van deze dienst en de eigenlijke verstrekking van medische zorgen gebeurt door artsen verbonden aan de inrichting en door het paramedisch personeel die handelen volgens de beleidslijnen van de Centrale Penitentiaire Gezondheidsdienst262. Het is dus de aan de gevangenis verbonden arts die de gezondheidszorg van de gedetineerden op zich neemt. Elke gedetineerde ontvangt van deze arts de behandeling die zijn toestand vereist (art. 96 lid 1 AR). Heeft de gedetineerde een aandoening die niet naar behoren kan behandeld worden in de gevangenis dan mag de directeur op advies van de arts aan de minister van Justitie de toestemming vragen om de gedetineerde naar een penitentiair medisch centrum over te brengen

258

Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 167 en E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 251. 259 Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, B.S. 26 september 2002. 260 Wet 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon, B.S. 18 mei 2004. 261 MO van 24 juli 2000, www.just.fgov.be. 262 Y. VAN DEN BERGE, Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 169.

164

(art. 97 lid 1 AR). Gaat het om een inverdenkinggestelde, een beklaagde of een beschuldigde, dan wordt toestemming gevraagd aan het parket. Heeft de gedetineerde een ernstige aandoening die noch in de gevangenis, noch in een penitentiair medisch centrum kan behandeld worden, dan vraagt de directeur op dezelfde manier de toelating om de gedetineerde naar een burgerziekenhuis te brengen (art. 97 lid 2 AR). De gevangenisdirecteur dient te zorgen voor de bewaking van de overgebrachte gedetineerde en indien er een heelkundige ingreep moet worden uitgevoerd die het leven van de gedetineerde in het gevaar brengt, dient hij de naaste familieleden hiervan onmiddellijk in kennis te stellen (art. 97 lid 3 AR). De Basiswet bepaalt dat elke gedetineerde recht heeft op een gezondheidszorg die gelijkwaardig is met de gezondheidszorg in de vrije samenleving en die aangepast is aan zijn specifieke noden (art. 88 Basiswet). Daarnaast hebben gedetineerden ook recht op een gelijkwaardige voortzetting van de gezondheidszorg die men voor de opsluiting genoot en wordt men zo spoedig mogelijk na opname en telkens wanneer men het verzoekt, gebracht bij de aan de gevangenis verbonden arts (art. 89 Basiswet). Vervolgens wordt voorzien dat elke gedetineerde recht heeft op de diensten van zorgverleners met de vereiste kwalificaties in functie van hun specifieke noden (art. 90 Basiswet). Artikel 93 Basiswet luidt als volgt: “§ 1. Wanneer een gedetineerde een medisch geïndiceerd diagnostisch onderzoek of gespecialiseerde behandeling nodig heeft waarvoor de gevangenis niet of onvoldoende is uitgerust, wordt hij op verzoek van de aan de gevangenis verbonden arts, in voorkomend geval na diens overleg met de vrij gekozen arts, overgebracht, indien nodig met medische begeleiding, naar een gespecialiseerde gevangenis, naar een ziekenhuis of naar een instelling voor gezondheidszorg.§ 2. Zwangere vrouwen worden voor bevalling overgebracht naar een ziekenhuis.§3. Zwangere vrouwen die binnen de wettelijk gestelde voorwaarden om een zwangerschapsafbreking verzoeken worden overgebracht naar een instelling voor gezondheidszorg waaraan een voorlichtingsdienst is verbonden.§ 4. Wanneer de gedetineerde naar een ziekenhuis of naar een instelling voor gezondheidszorg wordt overgebracht wordt dit beschouwd als een bijhuis van de gevangenis, zonder dat dit afbreuk kan doen aan de kwaliteit van de zorgverstrekking. De Koning stelt de nadere regels vast inzake de overbrenging en de bewaking.” Is de behandelende arts van oordeel dat de lichamelijke gezondheid van een gedetineerde ernstig wordt geschaad door voortzetting van detentie of daarmee verband houdende omstandigheden, dan moet hij dit, met instemming van de gedetineerde, melden aan de directeur en het diensthoofd van de dienst gezondheidszorg (art. 94 Basiswet).

165

Ook in de Basiswet wordt bepaald dat in geval van levensgevaar of overlijden van de gedetineerde de personen die dicht bij de gedetineerde staan onmiddellijk op de hoogte moeten worden gebracht door de directeur (art. 95). Tenslotte voorziet artikel 96 dat de zorgverleners hun professionele onafhankelijkheid moeten behouden en hun beslissingen enkel gefundeerd mogen zijn op medische criteria. Zij kunnen niet worden gedwongen handelingen te stellen die hun vertrouwensrelatie met de gedetineerde in het gedrang brengen. Hiermee wordt verwezen naar het belang van het beroepsgeheim. (2)

Keuze van de arts en het recht op informatie wordt beperkt

In artikel 6 van de wet betreffende de rechten van de patiënt (2002) is opgenomen dat de patiënt het recht heeft op vrije keuze van de medische beroepsbeoefenaar, alsook het recht heeft om deze keuze te wijzigen behoudens beperkingen opgelegd door de wet. Het Algemeen Reglement beperkt dit recht voor gedetineerden en ook de Basiswet stelt beperkingen aan de vrije artsenkeuze. Het Algemeen Reglement bepaalt dat enkel gedetineerden in voorlopige hechtenis, mits toestemming van de directeur en op eigen kosten, een beroep mogen doen op een zelf gekozen arts (art. 96 lid 2 AR). Deze mogelijkheid werd bij MO van 9 augustus 1982263 uitgebreid tot alle categorieën gedetineerden. De enige mogelijkheid tot weigering van een bezoek van een arts naar keuze is om redenen van orde en veiligheid. Het onderzoek moet wel plaatsvinden in het dokterskabinet in aanwezigheid van de gevangenisarts of van een verpleger. Indien de gekozen arts en de arts verbonden aan de inrichting het niet eens zijn, wordt de betwisting voorgelegd aan de geneesheer-directeur van de Penitentiaire Gezondheidsdienst. In afwachting van een beslissing heeft het advies van de gevangenisarts voorrang (art. 96 lid 5 AR). De kosten van medicijnen voorgeschreven door de zelf gekozen arts zijn ten laste van de gedetineerde (art. 96 lid 3 AR). In de Basiswet is de mogelijkheid voorzien advies te vragen aan een arts van eigen keuze. Voor een behandeling is echter de toestemming vereist van het diensthoofd van de dienst voor gezondheidszorg bij de penitentiaire administratie (art. 91 §2). De meeste andere rechten uit de wet betreffende de rechten van de patiënt zijn van toepassing op gedetineerden, maar een voorbehoud wordt tevens gemaakt in de Basiswet inzake het recht op informatie: volgens artikel 92 §2 is het niet mogelijk voor de gedetineerde een afschrift van zijn patiëntendossier te krijgen. Het is wel mogelijk dat een afschrift wordt gegeven aan diens vertrouwenspersoon. 263

MO van 9 augustus 1982, www.just.fgov.be.

166

(3)

De gezondheidsbescherming

De gezondheidsbescherming heeft onder andere betrekking op de hygiëne, kwaliteit van voeding, de distributie van geneesmiddelen en de regelgeving m.b.t. het welzijn op het werk (art. 149, 155 lid 2 en 3, 157 en 158 AI). Het gaat dus over een aspect dat het individuele belang van een gedetineerde overstijgt en ieder die in contact komt met het gevangenisleven kan raken. Tot de gezondheidsbescherming behoren ook de problemen rond besmettelijke ziekten. Binnen gevangenissen is het risico op besmetting groot. De arts is dan ook verplicht om, ongeacht zijn beroepsgeheim en de uitzonderingen hierop mogelijk door de noodtoestand, de directeur op de hoogte te brengen van een besmettelijke ziekte met het oog op het nemen van gepaste maatregelen (art. 481 AI). Gelijkaardige regels zijn opgenomen in de Basiswet in het artikel 99. (4)

Medische expertise

Deze derde vorm van gezondheidsmaatregelen maken medische expertopdrachten uit die in het kader van de uitvoering van straffen en maatregelen van belang kunnen zijn voor de gezondheidsbescherming in de gevangenissen. Deze opdrachten omvatten: -

het onderzoek en de diagnose om duidelijkheid te bekomen over de gezondheidstoestand van de gedetineerde en de negatieve invloed daarvan op de toestand van anderen (bv. art. 148 AI),

-

advies over de arbeidsgeschiktheid en geschiktheid tot sportactiviteiten,

-

advies over al dan niet bestaan van medische contra-indicaties voor het opleggen van tuchtof veiligheidsmaatregelen (bv. art. 107 AR en art. 84 AR en 155 lid 1 AI),

-

inspecties van ruimtes, voorwerpen en levensmiddelen (bv. art. 155 lid 2 en lid 3 en 157 AI).

Deze opdrachten komen niet toe aan behandelende geneesheren, maar aan adviserende artsen. Gelijkaardige regelgeving vind je terug in artikel 100 van de Basiswet. In de Basiswet is nog een bijkomend artikel over de medico-psychosociale expertise opgenomen (art. 101): “§ 1. De medico-psychosociale expertise in de gevangenissen omvat de diensten verstrekt door experten met het oog op het stellen van een diagnose en het verlenen van adviezen in het kader van de besluitvormingsprocessen met betrekking tot onder meer: 1° het individueel detentieplan; 167

2° de plaatsing en overplaatsing van gedetineerden; 3° het tijdelijk verlaten van de strafinrichting; 4° de bijzondere vormen van strafuitvoering; 5° de vervroegde invrijheidstelling. § 2. De functie van expert is onverenigbaar met een opdracht als zorgverlener in de gevangenis.”

b)

Gedetineerden en gezondheid volgens de internationale mensenrechten (1)

Bindende verdragsteksten

Op universeel vlak bestaat er maar weinig ‘hard recht’ omtrent gedetineerden en hun gezondheid. In verdragsteksten vinden we het algemene recht op gezondheid (art. 12 IVESCR), het recht van gedetineerden op een menswaardige behandeling (art. 10 BUPO) en het recht om niet onderworpen te worden aan foltering of een mensonwaardige of vernederende behandeling (artikel 3 EVRM). Het IVESCR-Comité heeft aan gedetineerden enkel het recht op toegang tot de gezondheidszorg toegekend, wat zeer beperkt is. Het artikel 10 van het BUPO-verdrag is vaag en het recht op een menswaardige behandeling wordt niet gedefinieerd. Wat artikel 3 EVRM betreft heeft het Europees Hof in het arrest Kudla tegen Polen (2000) voor de eerste keer bevestigd dat elke gevangene het recht heeft op detentieomstandigheden die in overeenstemming zijn met de menselijke waardigheid264. Daarbij werd ook nagegaan of de gezondheid en het welzijn van de gedetineerde op afdoende manier verzekerd waren265. Gezondheid is dus, ondanks het feit dat het niet vermeld wordt in het EVRM, een deel van het criterium en wordt ook gehanteerd door het Hof. Zo oordeelde het Hof in de zaak Mc Glinchey tegen Verenigd Koninkrijk (2003) dat er een schending was van artikel 3 EVRM aangezien de gevangenisautoriteiten sneller hadden moeten reageren op de steeds slechter wordende gezondheidstoestand van de klaagster. Voor de interpretatie van artikel 3 EVRM zijn de CPT Standards relevant. Het EHRM refereert immers soms aan de documenten van het CPT. In de CPT Standards wordt vermeldt dat een ontoereikende

264 265

EHRM, Kudla t. Polen, 26 oktober 2000, Recueil/Reports, 2000. EHRM, Kudla t. Polen, §94.

168

gezondheidszorg snel kan leiden tot situaties die binnen het toepassingsgebied van artikel 3 EVRM vallen266. Toch moet voor ogen worden gehouden dat een strijdigheid met de CPT Standards niet per definitie gelijkgeschakeld wordt met een schending van artikel 3 EVRM. De criteria die het CPT hanteert zijn immers vrij streng. Patiëntenrechten (toestemming, vertrouwelijkheid en professionele competentie), preventieve gezondheidszorg en een bijzondere focus op bepaalde kwetsbare groepen, zoals psychiatrische patiënten, zijn slechts enkele van de aandachtspunten. Zo oordeelde het Hof in de zaak Matencio tegen Frankrijk (2004)267 dat er geen schending was van artikel 3 EVRM, terwijl de omstandigheden waarin de klager zich bevond duidelijk in strijd waren met de CPT Standards 2004. (2)

‘Soft law’

Naast de weinig uitgewerkte rechten in verdragsteksten, zijn de rechten van gedetineerden op gezondheid uitgebreid vastgelegd in ‘zacht recht’. Het mensenrechtenkader van gedetineerden en gezondheid

is

bijgevolg

voornamelijk

opgebouwd

uit

niet-bindende

aanbevelingen

en

beginselverklaringen die vaak veel gedetailleerder zijn. Zo schrijven de Standaard Minimum Regels voor dat de gevangenisaccommodatie moet voldoen aan alle gezondheidsvoorwaarden (regel 10). Daarnaast worden verscheidene vrij gedetailleerde regels opgesomd op het vlak van kledij, voedsel, sport en medische diensten (regel 15 tot 26). Wat dit laatste betreft, wordt vereist dat er minstens één gekwalificeerde dokter met enige kennis van psychiatrie aanwezig moet zijn, evenals een tandarts (regel 22). Aandacht moet er zijn voor zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid (regel 25 (1)). Ook moet de dokter een medisch onderzoek uitvoeren bij elke nieuwe gedetineerde en in het bijzonder letten op de aanwezigheid van besmettelijke ziekten bij gedetineerden (regel 24). Deze regels leggen duidelijk de nadruk op verplichtingen voor de overheid, eerder dan aandacht te hebben voor de rechten van gedetineerden. Vijfentwintig jaar later echter klinkt de VN anders: volgens de Basisbeginselen voor de Behandeling van Gevangenen (1990) behouden gevangenen hun mensenrechten, niet alleen deze uit het BUPO, maar ook deze uit het IVESCR (beginsel 5) en aan gevangenen wordt de toegang toegekend tot de gezondheidszorg uit de vrije samenleving (beginsel 9). In de Europese Gevangenisregels wordt eveneens voorgeschreven dat de accommodatie moet voldoen aan de gezondheidsvoorwaarden (18.1) en komt het recht op gezondheidszorg terug op het 266 267

The CPT Standards, CPT/Inf/E (2002) 1 - Rev. 2009, §30. EHRM, Matencio t. Frankrijk, 15 januari 2004, application no. 58749/00.

169

vlak van voedsel (22.1) en arbeid (26.13). Bovendien geldt de verplichting om de gezondheidstatus op te nemen in het dossier van de gedetineerde bij intrede in de gevangenis (15. 1 (e)). Daarnaast

is een afzonderlijk deel gewijd aan de

gezondheidszorg. Zo

hebben de

gevangenisautoriteiten de algemene verplichting om de gezondheid van de gevangenen te beschermen (39). Concreet houdt dit in dat de medische diensten en het gezondheidsbeleid in de gevangenis georganiseerd moeten worden in overeenstemming met hoe dit buiten wordt gedaan (40.1 en 40.2) en dat gedetineerden zonder enige discriminatie toegang moeten krijgen tot de medische diensten in de stad (40.3). Vervolgens handelen een hele hoop artikelen over het gezondheidspersoneel dat moet bestaan uit tenminste één gekwalificeerde dokter die steeds beschikbaar moet zijn in noodgevallen en dat voldoende getraind en competent moet zijn (41.1 tot 41.4). Daarnaast moet elke gedetineerde kunnen rekenen op de diensten van een tandarts of opticien (41.5). In regel 42 worden de taken van het medisch personeel omschreven, evenals de zaken waaraan, bij het onderzoeken van de gedetineerde patiënt, aandacht moet worden besteed. Het personeel is ook verplicht om regelmatig verslag en advies aan de directeur uit te brengen (44). Verder wordt voorzien dat wanneer een speciale behandeling vereist is en deze niet mogelijk is binnen de gevangenis, de gedetineerde zal worden overgebracht naar een speciaal instituut of een openbaar ziekenhuis (46.1). Beschikt men in de gevangenis over eigen ziekenhuisfaciliteiten dan moeten deze worden bemand met competent personeel en geschikt materiaal (46.2). Tenslotte krijgen gevangenen met mentale gezondheidsproblemen bijzondere bescherming (47) en is het verboden om gedetineerden aan experimenten te onderwerpen indien die zouden kunnen resulteren in lichamelijke of morele schade (48). (3)

Toetsing van de nationale regelgeving aan het internationaal

mensenrechtenkader Gedetineerden hebben het recht om te leven in omstandigheden die hun menselijke waardigheid eerbiedigen (zie rechtspraak EHRM, artikel 10 BUPO en het eerste principe van de UN Basis Principles). Dit principe wordt in onze wetgeving geïncorporeerd in artikel 5 van de Basiswet. Volgens het gelijkwaardigheidbeginsel hebben gedetineerden in principe dezelfde rechten als mensen in de vrije samenleving. Dit fundamentele principe wordt merkwaardig genoeg enkel opgenomen in niet-bindende instrumenten (principe 5 van de Basisbeginselen van de VN, CPT Standards 2009 §31 en interpretatie van artikel 10 BUPO door het mensenrechtencomité). Ondanks 170

dit gebrek bepaalt artikel 6 §1 van de Basiswet toch het beginsel van de gelijkwaardigheid en gaat de Belgische regelgeving dus verder dan waartoe men strikt genomen verplicht is. Wat de toegang tot een arts betreft hebben we gezien dat zowel de MO van 9 augustus 1982 als de Basiswet (art. 91 §1) voorzien in de mogelijkheid raad te vragen aan een arts van eigen keuze die niet verbonden is aan de gevangenis. Behandeling door deze arts mag volgens de Basiswet wel enkel na toestemming van het diensthoofd van de dienst voor gezondheidszorg bij de penitentiaire administratie (art 91 §2). Ook de toekenning van patiëntenrechten is het gevolg van het gelijkwaardigheidbeginsel. Helaas geldt er in de Basiswet een voorbehoud inzake het recht op informatie in artikel 92 §2 aangezien de gedetineerde geen afschrift kan krijgen van zijn patiëntendossier. Als je gedetineerden vanuit het beginsel van de gelijkwaardigheid bejegent, horen alle beperkingen op hun rechten restrictief te worden geïnterpreteerd. Artikel 6 van de Basiswet verwoordt deze restrictieve benadering: “§ 1. De gedetineerde wordt aan geen andere beperkingen van zijn politieke, burgerlijke, sociale, economische of culturele rechten onderworpen dan deze die uit de strafrechtelijke veroordeling of uit de vrijheidsbenemende maatregel voortvloeien, deze die onlosmakelijk met de vrijheidsbeneming verbonden zijn en deze die door of krachtens de wet worden bepaald.§ 2. Bij de uitvoering van de vrijheidsstraf of de vrijheidsbenemende maatregel dient vermijdbare detentieschade voorkomen te worden.” Dergelijke benadering impliceert bovendien niet enkel beperkingen, maar ook bijzondere bescherming. Zo hebben we gezien dat de Europese Gevangenisregels bepalen dat het verboden is gedetineerden te onderwerpen aan medische of wetenschappelijke experimenten als dit een risico voor de gezondheid zou kunnen inhouden. Het valt te betreuren dat in onze nationale wetgeving daaromtrent niets is opgenomen. Eén van de voorwaarden vereist voor de realisatie van een goede gezondheid is het verzekeren van toegang tot voldoende voedsel van een goede kwaliteit en drinkbaar water268. We hebben reeds gezien dat onze nationale regelgeving kwaliteitsvol en voldoende voedsel voorziet, maar nergens het recht op water uitdrukkelijk vermeldt. Wat de eisen inzake accommodatie betreft schiet onze wetgeving tekort (zie hiervoor IV B. 1. a). Aan de hygiëne wordt wel genoeg aandacht geschonken. Tenslotte vormt de preventie van besmettelijke ziekten een belangrijk onderdeel van het recht op gezondheid. Zowel de Standaard Minimum Regels (regel 24) als de CPT Standards (§54-56) maken daar melding van. Het Algemeen Reglement en de Basiswet leggen de arts de verplichting op om 268

Regel 20 Standaard Minimum Regels en regel 22 Europese Gevangenisregels.

171

verspreiding van besmettelijke ziekten te voorkomen en komen dus aan deze internationale eis tegemoet. Besluit: Wat opvalt, is dat er op het vlak van gezondheid op internationaal vlak weinig bindende instrumenten zijn. De bescherming van het recht van gedetineerden op gezondheid is over het algemeen bijzonder zwak. Gelukkig incorporeert onze nationale wetgeving het merendeel van de normen uit niet-bindende teksten. Toch zijn er nog enkele elementen die ontbreken, maar over het algemeen scoren we vrij goed.

2. Recht op gezondheidszorg voor minderjarigen a)

Nationale regelgeving (1)

Het DRP voorziet geen recht op gezondheid

Het DRP is opnieuw zeer teleurstellend. Het recht op gezondheid is nergens vermeld. De enige regelgeving omtrent gezondheid heeft betrekking op de gezondheidgegevens in het dossier (zie hiervoor M.2.a). Daarnaast wordt in artikel 27 vrij algemeen bepaald dat geen enkele minderjarige mag worden onderworpen aan een onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing (art. 27 DPR). (2)

Gezondheidszorg binnen de gemeenschapsinstellingen

Binnen de gemeenschapsinstellingen wordt belang gehecht aan een gezonde en gevarieerde voeding en wordt er rekening gehouden met een bepaald dieet of allergieën (regel 12 1e lid reglement). Van de jongeren wordt ook verwacht dat ze zich verzorgen, zowel het lichaam, het haar als de kledij (regel 6.3 reglement). Met medische vragen kunnen de minderjarigen terecht bij de verpleegkundige. Het is ook steeds mogelijk om op consultatie te gaan bij de dokter verbonden aan de instelling. Bij andere lichamelijke problemen (zoals bv. tand- en oogproblemen) kan het medisch team de jongere doorverwijzen naar andere artsen. Enkel de medicatie die is voorgeschreven door de arts of psychiater van de instelling mag worden ingenomen. Is de jongere in het bezit van medicatie bij het binnenkomen van de instelling dan beslist de medische dienst of die verder mag worden ingenomen. Wil de jongere stoppen of verminderen met zijn medicatie dan moet dit worden besproken met de dokter. De medicatie wordt niet door de jongere zelf bewaard. In bepaalde omstandigheden kan de medische

172

dienst om medische redenen de jongere vrijstellen van bepaalde activiteiten van het dagprogramma (regel 12 2e en 3e lid reglement). Wordt een jongere in isolatie geplaatst dan blijft deze het recht behouden op een doktersbezoek en medicatie (regel 10.2 reglement). In het reglement wordt melding gemaakt van het beroepsgeheim en de vertrouwensrelatie tussen de minderjarige en de verschillende hulpverleners. Onder die hulpverleners valt ook het medisch personeel. Het multidisciplinair team binnen de instelling heeft de plicht om vertrouwelijke informatie geheim te houden voor iedereen die niet betrokken is bij de begeleiding of behandeling van de minderjarige (regel 4 reglement). Binnen de gemeenschapsinstellingen gaat bijzondere aandacht naar de preventie van drugs. Zo hebben we gezien dat er naast de controle van de kamer, kledij en lichaam ook steeds een toevallige of gerichte drugstest kan worden afgenomen. Tenslotte zijn er nog een aantal regels i.v.m. het bezit van rookwaar en het roken zelf (regel 6.5) (3)

Gezondheidszorg in het federaal centrum ‘de Grubbe’

Bij aankomst krijgt iedere jongere een basispakket van zeep, tandpasta en tandenborstel hetgeen van belang is voor de persoonlijke hygiëne. Indien de jongere geen geld bezit, dan blijft men dit basispakket met regelmaat geven (art. 21 MB). Wat de voeding betreft hebben we reeds gezien dat er geen eisen worden gesteld aan de kwaliteit en geen verwijzing naar de gezondheid wordt gemaakt (art. 30 §3 MB). Artikel 31 MB voorziet dat elke jongere bij de aankomst in het centrum of uiterlijk de daaropvolgende dag onderzocht wordt door een dokter. De jongere kan bovendien iedere dag een doktersconsult aanvragen. Elke jongere kan zich op zijn verzoek en op zijn kosten laten onderzoeken door een niet aan het centrum verbonden dokter naar eigen keuze. De toelating van de directeur is hier niet voor vereist. Daarnaast is het zo dat de geneesheer en de psychiaters van het centrum zich om medische redenen tegen een isolatiemaatregel kunnen verzetten op basis van artikel 18 §2 MB. Omgekeerd is het ook mogelijk om een jongere net in isolatie te plaatsen om medische redenen. Dergelijke plaatsing moet dan het voorwerp uitmaken van een afzonderlijk medisch register. De jongere aan wie een isolatiemaatregel wordt opgelegd, wordt dagelijks door de dokter van het centrum gezien (art. 19 §1 MB). 173

Roken is mogelijk tijdens de rookpauzes (art. 24 MB).

b)

Internationale normen en standaarden (1)

Het IVRK

Een jongere in detentie behoudt het recht op het genot van de grootst mogelijke mate van gezondheid en op voorzieningen voor de behandeling van ziekte en het herstel van de gezondheid (art. 24 (1) IVRK). Daarbovenop moeten de staten die partij zijn ernaar streven te waarborgen dat geen enkel kind zijn of haar recht op toegang tot deze voorzieningen voor gezondheidszorg wordt onthouden (art 24 (2) IVRK). Dit heeft natuurlijk zijn invloed op de leefomstandigheden binnen de instelling. Er moet worden voorzien in een gezond klimaat hetgeen implicaties met zich meebrengt voor de accommodatie (slaapplaatsen, hygiëne en sanitaire voorzieningen), de behandeling van de jongeren (voedsel, water; kleding en persoonlijke hygiëne) en het dagelijkse programma (sport en recreatie). (2)

De aanbevelingen van de VN

Regel 50 van de ‘UN Rules for the protection of Juveniles’ bepaalt dat elke minderjarige het recht heeft om onmiddellijk na de opname in een instelling onderzocht te worden door een arts en dit met het oog op het detecteren van vroegere mishandeling of het identificeren van een fysische of mentale toestand die medische aandacht vraagt (regel 35 JDL). Dit is nodig aangezien heel wat kinderen die in een instelling terechtkomen ofwel op straat hebben geleefd, ofwel in een thuissituatie met onvoldoende aandacht voor medische zorg. Dit is ook van belang voor de andere minderjarigen gezien het besmettingsgevaar. Daarnaast is de toelating van de arts vereist om medicatie die de jongere voor de opname in zijn bezit had, in de instelling bij zich te houden (regel 35 JDL). Het recht van de jongere op aangepaste medische zorg, zowel preventief als herstellend, gedurende de detentie is opgenomen in regel 49 JDL. Dit omvat zowel tandheelkundige, oogheelkundige als geestelijke gezondheidszorg, alsook farmaceutische producten en aangepaste diëten. Deze zorg moet, voor zover dit mogelijk is, worden verstrekt via de geëigende medische instellingen en diensten van de gemeenschap waarin de instelling is gevestigd. De idee hierachter is het voorkomen van stigmatisering van de jeugdige en het bevorderen van het zelfrespect en de integratie. Verder moet er speciale aandacht worden besteed aan de preventie van druggebruik en rehabilitatie via specifieke programma’s opgezet door gekwalificeerd personeel (regel 54 JDL). 174

Als een jongere lijdt aan mentale gezondheidsproblemen dan moet deze worden behandeld in een speciaal instituut met onafhankelijk medisch personeel en moeten er stappen worden genomen om verdere zorg na de vrijlating te verzekeren (regel 53 JDL). Regel 51 JDL vereist dat elke detentie-instelling voor minderjarigen onmiddellijke toegang moet hebben tot adequate medische diensten en materiaal, aangepast aan het aantal en de behoeften van de geplaatste jongeren. Dit brengt met zich mee dat het voor een grote instelling aangewezen is een eigen ziekenhuis te hebben, of toch dichtbij een ziekenhuis gelegen te zijn. De ziektesymptomen van de jongeren dienen ook ernstig genomen te worden. Zo bepaalt regel 51 JDL dat elke jongere die ziek is, klaagt dat hij ziek is of tekenen vertoont van fysieke of mentale problemen, zo snel mogelijk moet onderzocht worden door een arts. Dit brengt een grote verantwoordelijkheid mee voor het personeel die zo snel mogelijk moeten reageren op deze signalen en de arts verwittigen. Verder moeten jongeren die de taal van de instelling niet vloeiend spreken bijgestaan worden door een tolk tijdens de medische onderzoeken (regel 6 JDL). Het is mogelijk dat de mentale of fysieke gezondheid van een jongere in detentie negatief wordt beïnvloed door de blijvende vrijheidsberoving of door de detentievoorwaarden. In dergelijke situatie moet de arts die meent dat de gezondheid van de jongere ernstig wordt aangetast door de blijvende detentie, een hongerstaking of een bepaalde omstandigheid van de detentie, dit onmiddellijk melden aan de directeur van de instelling (regel 25 (2) SMR). Wat de medicatie binnen de instelling betreft is regel 55 JDL van belang. Daarin staat dat geneesmiddelen alleen maar mogen worden toegediend voor de nodige behandeling en op medische gronden en, indien mogelijk, na het verkrijgen van de geïnformeerde toestemming van de betrokken jongere. Verder wordt bepaald dat zij niet mogen worden toegediend met het oog op het uitlokken van inlichtingen of om een bekentenis te verkrijgen, als straf of als een middel van terughoudendheid (zie ook art. 37 (a) IVRK) en dat kinderen nooit mogen worden gebruikt als proefkonijnen bij experimenteel gebruik van drugs en behandeling. Wat de medische staf tenslotte betreft, vereist regel 81 JDL dat elke instelling over competent personeel moet beschikken, waaronder een voldoende aantal specialisten zoals psychiaters en psychologen die op een normale basis moeten zijn tewerkgesteld. Opmerkelijk hierbij is het ontbreken van artsen.

175

(3)

Toetsing van de nationale regelgeving aan deze normen

Wat onmiddellijk opvalt, is het onevenwicht in de hoeveelheid regels. Terwijl er op internationaal vlak (weliswaar voornamelijk soft law, maar toch ook het IVRK) een overvloed aan regelgeving is omtrent het recht op gezondheid voor minderjarigen in detentie is er in onze nationale regelgeving zeer weinig opgenomen rond dit aspect. Het Ministerieel besluit van toepassing op het centrum ‘De Grubbe’ voldoet duidelijk het beste aan de internationale eisen, maar is toch nog te beperkt. Zeer belangrijk is het recht om te worden onderzocht door een arts van keuze en de mogelijkheid om dagelijks een doktersconsult aan te vragen. We kunnen dus stellen dat er voldoende toegang is tot voorzieningen. Van groot belang is ook het feit dat elke jongere bij aankomst wordt onderzocht. Hierdoor kan vroegere mishandeling worden gedetecteerd, alsook bepaalde mentale of fysische gezondheidsproblemen, hetgeen van groot belang is voor de veiligheid in de instelling en het tegengaan van besmettingen. Een laatste positieve zaak is het voorzien van een basispakket met zeep, tandpasta en tandenborstel wat de persoonlijke hygiëne ten goede komt. Minder positief is het gebrek aan regels omtrent de accommodatie, gezonde voeding, drinkbaar water en de preventie van druggebruik. Nergens is er bovendien een verplichting te vinden om aangepaste kledij te voorzien wanneer de jongere er zelf geen heeft. Er worden daarenboven geen specifieke eisen gesteld aan het medisch personeel en ook rond medicatie is er niets bepaalt. Het is nochtans van groot belang dat geneesmiddelen alleen maar worden toegediend voor de nodige behandeling en op medische gronden en voor zover mogelijk na de toestemming van de jongere. Op het niveau van de Gemeenschappen kunnen we echt spreken van een groot tekort. Het DRP bepaalt nagenoeg niets en hierdoor moet worden teruggevallen op het huishoudelijk reglement. Positief daarin is de grondige regelgeving rond de medicatie en het feit dat enkel de voorgeschreven medicatie mag worden ingenomen. Daarnaast heeft elke minderjarige de mogelijkheid om op consultatie te gaan bij de dokter van de instelling (maar dus niet bij een arts van eigen keuze) en bij specifieke problemen zoals tandproblemen wordt de jongere doorverwezen naar specialisten waardoor tegemoet wordt gekomen aan de vereiste van aangepaste medische zorg. Er wordt aandacht besteed aan een gezonde voeding en aan de persoonlijke hygiëne, maar de toegang tot drinkbaar water en strikte regels i.v.m. de accommodatie en sanitaire voorzieningen ontbreken. Aangepaste kledij wordt evenmin voorzien, net zoals specifieke eisen ten aanzien van het medisch personeel binnen de instellingen.

176

De grootste lacune vormt het feit dat nergens in het reglement staat dat elke jongere bij opname onderzocht wordt, terwijl dit toch van groot belang is gezien de grote kans op mishandeling of bepaalde ziektes en gezien het besmettingsgevaar.

3. Conclusie: heel wat verschillen Wat de regelgeving inzake gezondheid betreft, zijn er heel wat verschillen tussen deze voor volwassen gedetineerden en geplaatste minderjarigen. Volwassen gedetineerden hebben de mogelijkheid om bij een ernstige aandoening te worden overgebracht naar een penitentiair medisch centrum of een burgerziekenhuis. Voor minderjarigen is deze mogelijkheid niet expliciet voorzien. Voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling is enkel voorzien dat zij bij specifieke klachten zullen worden doorverwezen naar een specialist. Wordt een volwassen gedetineerde onderworpen aan een ernstige heelkundige ingreep dan moet de familie hiervan onmiddellijk op de hoogte worden gebracht. Dergelijke verplichting zou toch ook moeten worden voorzien voor minderjarigen en zeker ten aanzien van de ouders. Zowel in de Basiswet als in het reglement van de gemeenschapsinstellingen wordt aandacht besteed aan de vertrouwensrelatie tussen de arts en de patiënt. Het beroepsgeheim moet worden gerespecteerd. In het MB van toepassing op ‘de Grubbe’ vinden we dergelijke verplichting niet terug. Voor volwassen gedetineerden bestaat er wel een uitzondering op het beroepsgeheim wanneer de arts een besmettelijke ziekte detecteert. In dat geval moet de directeur onmiddellijk worden verwittigd. Dergelijke verplichting wordt niet opgelegd aan artsen in de gemeenschapsinstellingen of in het federaal centrum te Everberg. Voor volwassen gedetineerden gaat niet enkel aandacht naar de medische verzorging. Ook de medische expertise, en in de Basiswet ook nog de medico-psychosociale expertise, vormen een belangrijk onderdeel van de wetgeving inzake gezondheid. Via deze expertise wordt de gezondheidstoestand vastgesteld, advies gegeven over arbeidsgeschiktheid of de geschiktheid tot het opleggen van tucht- of veiligheidsmaatregelen, inspecties gehouden, advies gegeven i.v.m. het individueel detentieplan en de plaatsing of overplaatsing, … Het belang van dergelijke opdrachten is niet te onderschatten. Deze taak komt toe aan adviserende artsen binnen de gevangenissen en het valt te betreuren dat dergelijke opdrachten niet terug te vinden zijn in de wetgeving van toepassing op minderjarigen in een gemeenschapsinstelling. In Everberg gaat hier al meer aandacht naartoe, maar nog steeds onvoldoende. Zo wordt voorzien dat elke jongen bij aankomst of ten laatste de dag erna wordt onderzocht. Hierdoor kan duidelijkheid worden bekomen over de gezondheidstoestand

177

en de negatieve invloed daarvan op de toestand van anderen. Daarnaast wordt de arts geraadpleegd wanneer men wil overgaan tot isolatie en kan deze zich daar tegen verzetten. Zowel in de gevangenissen als in de gemeenschapsinstellingen gaat aandacht naar de preventie van druggebruik. In de gevangenissen komt dit tot uiting in de regeling inzake fouillering en controle van de cel en de briefwisseling. Ook in gemeenschapsinstellingen bestaat de mogelijkheid om de kamer of de kledij en het lichaam van de minderjarige te doorzoeken op verboden voorwerpen. Daarnaast is het ook mogelijk een drugstest af te nemen. In het centrum te Everberg zijn de controlemogelijkheden minder uitgebreid geregeld en wordt geen melding gemaakt van drugstesten. Een aspect waar de jongeren in Everberg iets beter af zijn dan volwassen gedetineerden is de mogelijkheid om zich te laten onderzoeken door een arts van eigen keuze. Voor volwassen gedetineerden kan dit momenteel nog steeds door de directeur worden geweigerd om redenen van orde en veiligheid en in de toekomst zal hiervoor de toestemming van het diensthoofd van de dienst voor gezondheidszorg vereist zijn. Jongens in Everberg kunnen dit op eigen kosten zonder toestemming van de directeur. Minderjarigen in een gemeenschapsinstelling kunnen enkel bij de dokter van de instelling gaan en bij specifieke klachten worden ze doorverwezen naar specialisten. Nergens wordt melding gemaakt van de mogelijkheid tot een consultatie bij een dokter naar keuze. Naast de veelheid van verschilpunten zijn er ook een aantal overeenkomsten. Deze hebben echter vooral betrekking op het gebrek aan regelgeving. Voor zowel de volwassen gedetineerden als de geplaatste minderjarigen bestaan er te weinig specifieke regels omtrent accommodatie en sanitaire voorzieningen. Bij beiden ontbreekt ook een bepaling omtrent het verbod van medische of wetenschappelijke experimenten en omtrent de toegang tot voldoende drinkbaar water. Algemeen kan ik concluderen dat de gezondheidszorg zowel voor volwassen gedetineerden als voor minderjarigen in detentie een zeer delicaat probleem vormt en dan ook zo goed mogelijk moet geregeld worden. Voor volwassen gedetineerden is dit gebeurd. Het algemeen Reglement en de Basiswet incorporeren het merendeel van de normen op internationaal vlak, ook deze uit niet-bindende teksten. Er wordt heel wat belang gehecht aan een gezondheidszorg gelijkwaardig met deze in de vrije samenleving en aangepast aan de noden van de gedetineerde. Voor de minderjarigen wordt er te weinig aandacht besteed aan dit belangrijke onderdeel. Heel wat belangrijke eisen op internationaal en Europees niveau worden niet opgevolgd. Vooral voor minderjarigen in de gemeenschapsinstellingen moet het recht op gezondheid(szorg) zo snel mogelijk

178

uitdrukkelijk worden voorzien in bindende wetgeving. Enkel het huishoudelijk reglement handelt hier immers over.

L.

Orde, veiligheid en tucht 1. Veiligheids- en tuchtregime voor gedetineerden a)

Orde, veiligheid en gebruik van dwang: de Basiswet reeds in werking getreden (1)

Algemene beginselen en controlemaatregelen

Titel VI van de Basiswet begint met een aantal algemene beginselen en gedragsvoorschriften. Zo dienen alle gedetineerden het huishoudelijk reglement na te leven. Vervolgens wordt er een hoofdstuk besteed aan de controle en veiligheidsmaatregelen. De controlemaatregelen (fouillering en inspectie van de cel) heb ik reeds besproken. (2)

Bijzondere veiligheidsmaatregelen

Het is voor de directeur mogelijk om, wanneer er ernstige aanwijzingen bestaan van een gevaar voor de orde of de veiligheid, bijzondere veiligheidsmaatregelen op te leggen (art 110). Deze maatregelen mogen niet het karakter hebben van een tuchtsanctie en wanneer het gaat om feiten die aanleiding kunnen geven tot zowel een bijzondere veiligheidsmaatregel als een tuchtsanctie, mag enkel de tuchtprocedure worden ingesteld (art. 111). De volgende veiligheidsmaatregelen zijn toegelaten: -

het ontnemen of onthouden van voorwerpen;

-

de uitsluiting van deelname aan bepaalde gemeenschappelijke of individuele activiteiten;

-

de observatie overdag en ’s nachts met maximale eerbied van de nachtrust;

-

het verplicht verblijf in de aan de gedetineerde toegewezen verblijfsruimte;

-

het onderbrengen in een beveiligde cel (art. 112 §1).

Ze mogen niet langer duren dan zeven dagen en een eventuele verlenging kan maximaal driemaal (§2). Daarnaast wordt voorzien dat, voor zover de uitoefening ervan niet onverenigbaar is met de veiligheidsmaatregel, de gedetineerde het recht behoudt op deelname aan de activiteiten en op contacten met de buitenwereld (art 113 §1). Wanneer aan een gevangene een van de twee laatste maatregelen wordt opgelegd, moet de directeur er zorg voor dragen dat de gedetineerde maaltijden, behoorlijke kledij en schoeisel krijgt, zijn uiterlijk en lichamelijke hygiëne fatsoenlijk kan verzorgen, 179

over voldoende lectuur beschikt, de mogelijkheid heeft één uur per dag in de buitenlucht te verblijven, briefwisseling kan voeren, zijn godsdienst of levensbeschouwing individueel kan beleven en belijden en daartoe dagelijks het bezoek kan ontvangen van vertegenwoordigers, een beroep kan doen op een advocaat, juridische bijstand en op psychosociale en medische hulpverlening. Daarnaast moet de gedetineerde zorgvuldig worden opgevolgd door de directeur en een adviserende arts (art. 113 §2) en wordt het aan de toezichtorganen steeds toegelaten de gedetineerde in de beveiligde cel te bezoeken (art 113 §3). Wanneer men een bepaalde veiligheidsmaatregel toepast, moet dit worden opgenomen in een bijzonder register (art. 115). (3)

Individueel bijzonder veiligheidsregime

Naast de bijzondere veiligheidsmaatregelen is het ook mogelijk de gedetineerde te plaatsen in een individueel bijzonder veiligheidsregime. Dergelijke plaatsing is mogelijk wanneer uit concrete omstandigheden of uit de gedragingen van een gedetineerde blijkt dat hij een voortdurende bedreiging uitmaakt voor de veiligheid en gebleken is dat zowel de bestaande controlemaatregelen als bijzondere beveiligingsmaatregelen ontoereikend zijn. Tot dergelijke plaatsing kan enkel worden besloten wanneer de veiligheid op geen enkele andere wijze gevrijwaard kan worden en voor de daartoe strikt noodzakelijke tijd (art. 116). Dergelijke beslissing wordt genomen door de directeur-generaal van de penitentiaire administratie of zijn gemachtigde, op voorstel van de directeur en is aan strikte voorwaarden onderworpen (art 118 §1): Het voorstel vermeldt de concrete omstandigheden of gedragingen van de gedetineerde waaruit blijkt dat hij een voortdurende bedreiging uitmaakt voor de veiligheid en concrete nadere regels van de plaatsing in een individueel bijzonder veiligheidsregime, met omstandige motivering van elk van de voorgestelde maatregelen. Het wordt vergezeld van een medisch advies met betrekking tot de verenigbaarheid van de nadere regels van het voorgestelde regime met de gezondheidstoestand van de gedetineerde(§2). Vooraleer het voorstel wordt ingediend, stelt de directeur de gedetineerde in kennis van de inhoud en de motieven van het voorstel en deze krijgt dan de gelegenheid om hiertegen verweermiddelen te laten gelden (§3).

180

De beslissing van de directeur-generaal tot plaatsing in een individueel bijzonder veiligheidsregime vermeldt de nadere regels betreffende de plaatsing, met omstandige motivering van alle maatregelen. De beslissing wordt ter kennis gebracht van de directeur, van de gedetineerde en, wanneer de beslissing betrekking heeft op een verdachte, van de onderzoeksrechter. Ze is onmiddellijk uitvoerbaar, ongeacht of er al dan niet hoger beroep wordt ingesteld (§4). De gedetineerde wordt minstens eenmaal per week bezocht door de directeur en een adviserende arts, die zich vergewissen van de toestand van de gedetineerde en nagaan of de gedetineerde geen klachten of opmerkingen heeft (§5). Elke beslissing tot plaatsing in een individueel bijzonder veiligheidsregime en elke aanpassing van het regime door de directeur-generaal wordt bijgehouden door de penitentiaire administratie in een centraal register en door de directeur in een lokaal register. Voor de ganse duur van de plaatsing wordt door de directeur per week het verloop van de plaatsing in het lokaal register genoteerd. In dat register kan de gedetineerde zelf opmerkingen met betrekking tot zijn toestand en situatie doen optekenen (§6). Wat de termijn betreft, is het zo dat de plaatsing geldt voor een door de directeur-generaal bepaalde termijn van maximum twee maanden, die eventueel wel hernieuwbaar is. Na een verslag van de directeur kan deze beslissen een einde te maken aan de plaatsing of deze te milderen (§7). Zodra een beklaagde of beschuldigde, die in een individueel bijzonder veiligheidsregime werd geplaatst, veroordeeld is, beoordeelt de directeur de noodzaak van een handhaving of aanpassing van dergelijke plaatsing en brengt hierover advies uit aan de directeur-generaal. Op basis hiervan kan de directeur-generaal een einde maken aan de plaatsing of de plaatsingsmaatregelen milderen (§9). Tenslotte wordt nog voorzien dat de gedetineerde het recht heeft beroep aan te tekenen bij de Beroepscommissie van de Centrale Raad tegen de beslissingen van de directeur-generaal (§10). (4)

Maatregelen van rechtstreekse dwang

Hoofdstuk IV handelt over maatregelen van rechtstreekse dwang. Met het oog op handhaving van de orde of de veiligheid mag ten aanzien van gedetineerden alleen rechtstreekse dwang gebruikt worden wanneer deze doelstellingen op geen enkele andere wijze kunnen worden bereikt en enkel voor de strikt noodzakelijke tijd (art. 119 §1). Ook tegenover andere personen dan de gedetineerden mag onder dezelfde voorwaarden rechtstreekse dwang worden gebruikt, in afwachting van de tussenkomst van de politiediensten,

181

wanneer zij pogen gedetineerden te bevrijden, wederrechtelijk de gevangenis binnen te dringen of zich in de gevangenis bevinden zonder daartoe gerechtigd te zijn (art. 119 §2). Onder rechtstreekse dwang verstaat men het gebruik van fysieke dwang op personen, al dan niet met behulp van materiële of mechanische hulpmiddelen, van dwangtuigen die de bewegingsvrijheid beperken of van wapens die krachtens de wapenwet tot de reglementaire uitrusting behoren (art 119 §3). Zijn er meerdere mogelijkheden, dan moet gekozen worden voor de mogelijkheid die het minst schadelijk is (art. 120 §1). De dwang moet steeds redelijk zijn en in verhouding staan met het doel. Alvorens ertoe over te gaan moet er eerst mee gedreigd worden, tenzij de omstandigheden dit niet toelaten of wanneer een voorafgaande bedreiging het gebruik van rechtstreekse dwang onwerkzaam zou maken (art. 120 §2 en 3). Ook van deze maatregel moet melding gemaakt worden in een bijzonder register (art. 121).

b)

Het tuchtregime: nog maar net gewijzigd en weldra van toepassing

Met de wijzigingswet van 2 maart 2010269 zijn de bepalingen in de Basiswet inzake het tuchtregime op punt gesteld en kan dit onderdeel op korte termijn in werking treden. Vandaar dat ik mij beperk tot de bespreking van het tuchtregime zoals dat geregeld is in de Basiswet. De wijzigingen stemmen de tekst beter af op de penitentiaire realiteit en de praktische organisatie van de strafinrichtingen. Bovendien komen ze tegemoet aan de vraag van de gevangenisdirecteurs om over een praktische organisatie van de tuchtprocedures te beschikken, die de rechten van de verdediging van de gedetineerden vrijwaart en die tegemoet komt aan de vereisten op het vlak van veiligheid en orde. (1)

De algemene en bijzondere tuchtsancties

Het tuchtregime moet de interne orde en veiligheid vrijwaren met eerbiediging van de waardigheid, het zelfrespect en de individuele en sociale verantwoordelijkheden van gedetineerden (art. 122). De basiswet somt daarom limitatief de verschillende tuchtinbreuken (art. 129 en 130) en sancties (art 132 en 133) op. De sancties worden onderverdeeld in algemene en bijzondere tuchtsancties. De algemene sancties kunnen ongeacht de aard van de tuchtrechtelijke inbreuk worden opgelegd en zijn de volgende: berisping, beperking of ontzegging van maximaal dertig dagen van het recht om in de kantine bepaalde voorwerpen aan te schaffen (met uitzondering van toiletartikelen en artikelen voor de briefwisseling), afzondering in een toegewezen verblijfsruimte en de opsluiting in een strafcel (art. 269

Wet van 2 maart 2010 betreffende de wijziging van de basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden, B.S. 6 april 2010.

182

132). De bijzondere tuchtsancties kunnen, afhankelijk van de inbreuk, voor maximum dertig of vijftien dagen worden opgelegd en omvatten: de ontzegging van bezit van bepaalde voorwerpen, de ontzegging van toegang tot de bibliotheek (met behoud van het recht om informatie te bekomen die bestemd is voor een aangevatte opleiding of het beleven van een godsdienst of levensbeschouwing), de ontzegging of beperking van de omgang met bezoekers, de ontzegging van het recht om te telefoneren en het verbod om deel te nemen aan culturele, sportieve, ontspanningsactiviteiten of opleidingsactiviteiten in gemeenschappelijk verband (art. 133). Het is de directeur die bevoegd is tot het opleggen van een tuchtsanctie, tenzij de tuchtrechtelijke inbreuk tegen hem is gepleegd (art. 127). Voor eenzelfde tuchtrechtelijke inbreuk kan de gedetineerden slechts eenmaal tuchtrechtelijk worden gestraft (art. 126). Sinds de recente wijziging zullen gedetineerden die een poging ondernemen tot het plegen van een tuchtrechtelijke inbreuk of die eraan deelnemen, voortaan met dezelfde sancties kunnen worden bestraft als deze die op de inbreuk zelf van toepassing zijn (art. 131). Hiermee wil de wetgever de autonomie van het tuchtrecht t.a.v. het strafrecht bevestigen. In dit kader kan bovendien worden opgemerkt dat bij samenloop van tuchtrechtelijke inbreuken de verschillende inbreuken voortaan als een inbreuk van dezelfde categorie als de zwaarste zullen worden bestraft (art 143 §2). De mogelijkheid om alle inbreuken individueel te bestraffen vervalt dus. (2)

De opsluiting in een strafcel

Afdeling III handelt over de opsluiting in een strafcel. Hierbij wordt de gedetineerde geplaatst in een speciaal daartoe uitgeruste cel waarin hij alleen verblijft (art 134 §1). Deze cel dient te voldoen aan de eisen inzake veiligheid, gezondheid en hygiëne en dient voorzien te zijn van een oproepsysteem (§2). Aan zwangere vrouwen of gedetineerden met een kind van minder dan drie jaar dat in de gevangenis verblijft, kan dergelijke maatregel niet worden opgelegd (§3). Gedurende dergelijke opsluiting blijft de gedetineerde ontzegd van de volgende rechten: het recht om in de kantine bepaalde voorwerpen aan te schaffen, om bezoek te ontvangen (duurt de sanctie meer dan drie dagen wordt bezoek van de naaste familie wel toegestaan achter een transparante wand), om contacten te hebben met de media, om deel te nemen aan activiteiten in gemeenschappelijk verband, om in het bezit te blijven van zijn voorwerpen en om voorwerpen of materialen in bezit te hebben voor individuele vrijetijdsbesteding (art. 135 §1). Gedurende het verblijf ontvangt men geen inkomsten uit arbeid of een opleidingsbijdrage (§2).

183

Terwijl de gedetineerde is opgesloten, moet de directeur ervoor zorgen dat deze over dezelfde zaken kan blijven beschikken als bij de twee laatste veiligheidsmaatregelen in art. 112 §1 (art. 136) en moet deze samen met de adviserende arts de gedetineerde dagelijks bezoeken (art. 137 §2). Ook de personen of instanties die belast zijn met het toezicht en de controle over de gevangenissen of de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf kunnen de gedetineerde in de strafcel bezoeken (art. 137 §3). Observatie d.m.v. een camera, microfoon of enig ander technisch middel kan plaatsvinden op positief advies van de arts en wanneer het voor de vrijwaring van de fysieke integriteit aangewezen is. De gedetineerde wordt hiervan wel op de hoogte gebracht (art 137 §1). Dit verplicht advies van de arts vormt weliswaar een belangrijke waarborg, maar dit betekent nog niet dat daarmee het permanent gebruik van technische observatiemiddelen gerechtvaardigd is. Dergelijk gebruik moet de toets van artikel 8 EVRM doorstaan en dus proportioneel en noodzakelijk zijn. Bij elke opsluiting in een strafcel stelt degene die de tuchtsanctie oplegt een formulier op met vermelding van de identiteit van de gedetineerde, van de feiten en van de omstandigheden die aanleiding hebben gegeven tot deze tuchtsanctie. Voor de gehele duur van de tuchtsanctie wordt per dag op het formulier genoteerd, met vermelding van het uur van aanvang en beëindiging, wie de gedetineerde heeft bezocht en om welke reden de gedetineerde de strafcel heeft verlaten. Naar aanleiding van het bezoek dat de directeur hem dagelijks brengt kan de gedetineerde zelf opmerkingen met betrekking tot zijn toestand en situatie doen optekenen op dat formulier. Personen of instanties belast met het toezicht en de controle over de gevangenissen of de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf kunnen zich dit formulier gedurende de ganse duur van de tuchtsanctie doen voorleggen. Zij kunnen er hun eigen opmerkingen optekenen evenals deze van de gedetineerde. Nadat de opsluiting in een strafcel is beëindigd, wordt dit formulier geklasseerd in het dossier van de gedetineerde (art. 138). (3)

De afzondering in een aan de gedetineerde toegewezen verblijfsruimte

Afdeling IV handelt over de afzondering in een aan de gedetineerde toegewezen verblijfsruimte. Volgens de vroegere wetsbepalingen mochten gedetineerden die in afzondering verbleven niet deelnemen aan gemeenschappelijke activiteiten, behalve de gemeenschappelijke geloofsbelijdenis en de gemeenschappelijke wandeling. Deze laatste twee uitzonderingen worden nu geschrapt. De directeur kan de gedetineerde wel toestaan deel te nemen aan vormingsactiviteiten in

184

gemeenschappelijk verband en aan activiteiten die verband houden met zijn eredienst of zijn levensbeschouwing. De rechten van de gedetineerde tijdens afzondering zijn voortaan beperkt tot het individueel verblijf in buitenlucht van één uur per dag en de individuele godsdienstbeleving. Daarnaast behoudt men het recht om achter een transparante wand bezoek te ontvangen van familie en het gebruik van de telefoon wordt beperkt tot één telefoongesprek per week zonder afbreuk te doen aan het recht om te telefoneren naar de advocaat of een ander persoon die belast is met rechtshulp. De gedetineerde ontvangt geen arbeidsinkomsten of een opleidingsbijdrage (art 140 §2). De gedetineerde wordt bij deze sanctie niet dagelijks, maar minstens wekelijks bezocht door de directeur en een adviserende arts, die zich vergewissen van de toestand van de gedetineerde en nagaan of de gedetineerde geen klachten of opmerkingen te formuleren heeft (art. 141). (4)

De tuchtprocedure

De tuchtprocedure wordt behandeld in hoofdstuk V. Wanneer een tuchtrechtelijke inbreuk wordt vastgesteld, wordt daarvan een rapport opgesteld dat zo snel mogelijk wordt bezorgd aan de directeur die binnen de zeven dagen zal moeten optreden (art. 144 §1). Indien de directeur van oordeel is dat aan de feiten geen tuchtrechtelijk gevolg moet worden gegeven, dan stelt hij de gedetineerde hiervan in kennis (§2). Meent hij van wel, dan geschiedt de kennisgeving door afgifte van een formulier en wordt de gedetineerde op een verstaanbare manier op de hoogte gebracht van het feit dat hij zijn tuchtdossier kan raadplegen en dat hij gehoord zal worden (§3). De directeur stelt de gedetineerde, in een taal die hij kan verstaan, desgevallend met behulp van derden, in kennis van de hem ten laste gelegde feiten. De gedetineerde brengt zijn verweermiddelen mondeling en, zo hij dit wenst schriftelijk, ter kennis van de directeur. De directeur kan dan de opsteller van het tuchtrapport en één of meerdere getuigen horen (§5). De directeur neemt een beslissing, maar de gedetineerde kan alleen schuldig worden verklaard wanneer de directeur, op grond van al het bewijsmateriaal waarover hij beschikt, de ten laste gelegde feiten bewezen acht en de gedetineerde daaraan schuldig acht. De beslissing tot opsluiting in een strafcel kan slechts genomen worden nadat een adviserende arts de gedetineerde heeft onderzocht en aan de directeur heeft verklaard dat er geen medische redenen zijn om zich tegen de uitvoering van de opsluiting te verzetten (§6). De gedetineerde wordt op de hoogte gebracht van de beslissing en van de mogelijkheid om een klacht in te dienen (§7). De beslissing is uitvoerbaar zodra zij mondeling ter kennis van de gedetineerde is gebracht (§8).

185

In geval van een ernstige aantasting van de interne veiligheid kan de directeur, in afwachting van de procedure, voorlopige maatregelen nemen (art. 145). Ook aan de procedureregeling zijn met de wijzigingwet van 3 maart 2010 een aantal veranderingen aangebracht: -

de mogelijkheid voor de gedetineerde om zich tijdens de tuchtprocedure te laten bijstaan door een vertrouwenspersoon is geschrapt. Men gaat ervan uit dat de rechten van de verdediging voldoende worden gewaarborgd door het feit dat gedetineerden tijdens de procedure een beroep kunnen doen op een (pro deo)advocaat;

-

de gevangenisdirecteur heeft zeven dagen de tijd om de gedetineerde te horen i.p.v. vierentwintig uur. Voor gedetineerden die het voorwerp uitmaken van een voorlopige maatregel bedraagt deze termijn tweeënzeventig uur. De directeur zal zijn beslissingen voortaan wel moeten nemen binnen de vierentwintig uur (voorheen achtenveertig uur) nadat hij de gedetineerde heeft gehoord. De verplichting om de beslissing onmiddellijk mondeling mee te delen wordt opgeheven.

-

voor het nemen van voorlopige maatregelen wordt een onderscheid gemaakt tussen het verplicht verblijf in de verblijfsruimte en de plaatsing in een beveiligde cel enerzijds en andere mogelijke voorlopige maatregelen anderzijds (bv. ontnemen van voorwerpen). Dit moet de gevangenisdirecteur toelaten om op een meer evenwichtige en geïndividualiseerde wijze te kunnen handelen.

-

het wordt toegelaten dat de duur van alle voorlopige maatregelen die worden omgevormd in een vergelijkbare tuchtsanctie in mindering worden gebracht van de duur van die sanctie (art. 144).

c)

Speciaal detentieregime gezien vanuit artikel 3 EVRM en de Europese

Gevangenisregels (1)

Verenigbaarheid van specifieke afzonderingsmaatregelen met art. 3 EVRM

Het totaal op afzondering plaatsen van gedetineerden zonder een geldig motief is in strijd met art. 3 EVRM. In de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wordt een onderscheid gemaakt tussen: 1° het afzonderen van de rest van de gevangenisbevolking of het onderbrengen in een extrabeveiligde instelling omwille van veiligheids-, tucht- of beschermingsmotieven en 2° het totaal isoleren van een individu (zowel op sociaal als sensorisch vlak).

186

De tweede maatregel kan de persoonlijkheid vernietigen en maakt een vorm van onmenselijke en vernederende behandeling uit die niet te verantwoorden valt door veiligheids- of enig ander motief. Het op isoleercel plaatsen van een gedetineerde is nog nooit door het Hof beschouwd als een inbreuk op art. 3 EVRM270. De Belgische wetgeving voldoet aan deze visie. Bij de meeste veiligheids- of tuchtmaatregelen blijft de mogelijkheid tot contact met de buitenwereld bestaan via bezoek of briefwisseling en krijgt men bezoek van de directeur of arts. De plaatsing in een individueel bijzonder veiligheidsregime is weliswaar een zeer strikte afzondering, maar is enkel mogelijk onder strikte voorwaarden die duidelijk in de Basiswet zijn opgesomd. Het is enkel mogelijk bij een voortdurende bedreiging, als andere maatregelen niet helpen en enkel voor de strikt noodzakelijke tijd. Bovendien heeft de gedetineerde de mogelijkheid om verweermiddelen te laten gelden en krijgt deze minstens wekelijks bezoek van de directeur en de arts waarbij het mogelijk is opmerkingen of klachten te laten optekenen. In de zaak Messina t. Italië van 1999271 wees het Hof een klacht af aangaande een speciaal detentieregime van sociaal isolement, opgelegd aan een lid van de maffia. Het isolement bestond uit een bezoekrecht dat beperkt was tot familieleden, een verbod van telefoongesprekken en contact met medegevangenen , een verbod van handwerk in de cel, beperkte toelating tot buitenoefeningen en intrekking van het recht om bepaald voedsel of voorwerpen van buiten de gevangenis te ontvangen. Het Hof besloot tot onontvankelijkheid van de klacht gezien het isolement relatief was en bovendien gerechtvaardigd was gezien de nauwe banden van de betrokkene met het maffiamilieu. In de zaken Van der Ven t. Nederland en Lorsé e.a. t. Nederland (2003)272 werd voor het eerst wel een schending van art. 3 EVRM vastgesteld gezien het strikte regime dat er in de extra beveiligde inrichting (EBI) gold. Binnen deze inrichting worden telefoongesprekken en de post gecontroleerd. Bezoek vindt er plaats achter een doorzichtige scheidingswand, met uitzondering van een maandelijks bezoek van eerstegraads familieleden en/of de vaste levenspartner en dan nog is het fysiek contact beperkt tot een handdruk en worden de gesprekken opgenomen. De gedetineerde wordt geboeid tijdens transporten buiten de inrichting en binnen de EBI in ruimtes waar materialen aanwezig zijn die gebruikt kunnen worden als wapen. Elke keer dat de gevangene in fysiek contact komt met het personeel wordt zijn kledij onderzocht. Bovendien is er een wekelijkse grondige 270

E. BREMS, S. SOTTIAUX, P. VANDEN HEEDE, W. VANDENHOLE, Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005,28. 271 EHRM, Messina t. Italië, 8 juni 1999, Recueil/Reports, 1999. 272 EHRM, Van der Ven t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports,2003, § 50- 63; EHRM, Lorsé en andere t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports, 2003, § 62- 73.

187

controle van de cel en een onderzoek aan het lichaam. Het Hof oordeelde tot schending gezien de combinatie van het routinematig wekelijks onderzoek aan het lichaam en de andere strenge veiligheidsmaatregelen die niet konden gerechtvaardigd worden door veiligheidsmotieven. In twee zaken tegen Bulgarije (maart 2004)273 werd opnieuw besloten tot schending van artikel 3 EVRM. Beide klagers waren verscheidene jaren aan één stuk onderworpen aan een streng gevangenisregime met een minimum aan menselijk contact. Bovendien zaten ze opgesloten in zeer kleine cellen. Ondanks de daarmee gepaard gaande negatieve effecten werd dit regime gedurende lange jaren uit automatisme aangehouden zonder dat daarvoor enige bijzondere veiligheidsreden leek te bestaan. Het Hof besloot dan ook dat de combinatie van het strikte gevangenisregime en de materiële omstandigheden van de opsluiting voldoende waren om te besluiten tot schending van artikel 3 EVRM274. (2)

De EG en de SMR: vereiste van afzonderlijke behandeling en strikte

procedures De Europese Gevangenisregels bepalen dat de veiligheidsmaatregelen het minimum moeten inhouden dat noodzakelijk is om de veiligheid binnen de instelling te bewaren (51.1). Zo snel mogelijk na opname, moeten de gedetineerden onderzocht worden om te achterhalen wat het risico is als zij ontsnappen en hoe groot de kans is dat zij zullen trachten te ontsnappen (53.1). Rekening houdende met

deze

risico’s

moet

elke

gedetineerde

worden

vastgehouden

onder

bepaalde

veiligheidsvoorwaarden (51.4) die regelmatig moeten worden geëvalueerd (51.5). Daarnaast moet ook worden achterhaald of gedetineerden een risico vormen voor andere gevangenen, personeel of zichzelf (52.1). Er moeten procedures worden opgesteld om de veiligheid van deze mensen te garanderen (52.2) en er moet naar worden gestreefd om gedetineerden in een veilige atmosfeer te laten deelnemen aan dagdagelijkse activiteiten (53.3). Het moet ook mogelijk zijn om op elk moment het personeel te kunnen bereiken (52.4). Wat de bijzondere en strikte veiligheidsmaatregelen betreft, bepalen de Europese Gevangenisregels dat deze enkel in uitzonderlijk gevallen mogen worden toegepast (53.1) en dat strikte procedures moeten worden gevolgd (53.2). Welke maatregelen, de duur alsook de gronden ervan, moeten worden vastgesteld in nationale wetgeving (53.3) en de toepassing ervan moet worden goedgekeurd door een bevoegde en competente autoriteit (53.4). Dergelijke maatregelen kunnen bovendien enkel 273

EHRM, Iorgov t. Bulgarije en GB t. Bulgarije, 11 maart 2004, www.dhcour.coe.fr

274

W. VANDENHOLE,“Langdurige toepassing van strikt isolatieregime in de gevangenis levert onmenselijke behandeling op”, Fatik 2004, alf 102, 16

188

maar aan individuen worden opgelegd (53.6) en men moet steeds de mogelijkheid hebben om een klacht in te dienen (53.7). De Basiswet voldoet hieraan. Het gebruik van geweld/ dwang is verboden tenzij ter zelfverdediging of in gevallen van ontvluchting of actief of passief fysiek verzet ten aanzien van een wettig bevel en enkel als laatste redmiddel (64.1). Het moet zo minimaal mogelijk en voor de kortst mogelijke duur worden toegepast (64.2) en gedetailleerde procedures i.v.m. het gebruik van geweld moeten worden uitgestippeld (65). De Basiswet bepaalt zeer duidelijk dat het gebruik van geweld/dwang enkel mogelijk is ter handhaving van de orde of veiligheid en enkel als laatste redmiddel en voor een zo kort mogelijke duur. Gedetailleerde procedures zijn echter niet uitgestippeld. Het gebruik van kettingen is verboden. Handboeien en kogelvrije vesten kunnen wel worden gebruikt, maar enkel onder strikte voorwaarden en niet langer dan strikt noodzakelijk is (68. 1, 2 en 3). Het gebruik moet bij nationale wet worden geregeld (68.4). Met uitzondering van een operationele noodtoestand is het niet toegelaten voor het gevangenispersoneel om dodelijke wapens te dragen binnen de gevangenis (69.1). Het openlijk dragen van andere wapens binnen de gevangenis, inclusief stokken, door personen die in contact komen met de gedetineerden is niet toegelaten, behalve om met een individueel geval af te rekenen of wanneer het vereist is voor de bescherming van de orde en veiligheid (69.2). De Basiswet spreekt van fysieke dwang op personen, al dan niet met gebruik van materiële of mechanische hulpmiddelen of dwangtuigen. Wat onder die mechanische hulpmiddelen of dwangtuigen wordt verstaan, wordt niet bepaald. Het gebruik van wapens is wel mogelijk voor zover ze tot de reglementaire uitrusting behoren. In de EG enkel in het geval van een operationele noodtoestand. De Standaard Minimum Regels van de VN voorzien dat de discipline zal worden behouden met stevigheid, maar niet met meer beperkingen dan wat noodzakelijk is voor de veiligheid en goede orde binnen de gevangenis (regel 27). Verder voorziet regel 29 ook in zeer strikte regels en procedures die moeten gevolgd worden. Zo moet duidelijk worden aangegeven welk gedrag aanleiding geeft tot sancties, over welk type sanctie het gaat in een concreet geval, de duur ervan en wie bevoegd is de maatregel op te leggen. Regel 30 legt de verplichting op om de gedetineerde te informeren over de maatregel en de mogelijkheid tot verdediging te voorzien. Onmenselijke en vernederende straffen, alsook straffen die de fysieke of mentale gezondheid aantasten zijn verboden (regel 31 en 32). 189

Wat de hulpmiddelen om iemand in bedwang te houden betreft (handboeien, kettingen, dwangbuizen, …) wordt bepaald dat deze nooit mogen worden gebruikt als straf en enkel in limitatief opgesomde gevallen zoals op medische gronden, om een vluchtende gevangene te stoppen of op bevel van de directeur (regel 33). Bovendien mogen ze niet langer worden gebruikt dan strikt noodzakelijk is (regel 34). Besluit: We kunnen concluderen dat onze Basiswet vrij goed voldoet aan de internationale en Europese eisen. Er is voorzien in een uitgebreide tuchtprocedure, veiligheids- en tuchtmaatregelen kunnen enkel worden opgelegd onder strikte voorwaarden, er is voldoende respect voor het familieleven en de godsdienstbeleving en aandacht gaat naar het recht op juridische bijstand en op gezondheidszorg.

2. Het veiligheids- en tuchtregime voor minderjarigen a)

Bestraffing (afzondering en isolatie) binnen de gemeenschapsinstellingen (1)

Het tucht- en veiligheidsregime in het DRP

Wat het veiligheids- en tuchtregime voor geplaatste minderjarigen in een gemeenschapsinstelling betreft zijn de artikelen 27 en 28 van het DRP van belang. Artikel 27 bepaalt, zoals al meermaals gezien, het algemeen verbod om minderjarigen in de jeugdhulp te onderwerpen aan een onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing. Daarnaast voorziet artikel 28 dat sancties die worden opgelegd steeds moeten aangepast zijn aan de persoonlijkheid van de minderjarige en proportioneel moeten zijn met de ernst van de feiten. Ze moeten altijd de opvoeding bevorderen en mogen geen traumatische uitwerking hebben (art. 28 §1). Lichamelijke straffen, geestelijk geweld, onthouding van maaltijden en, behoudens andere rechterlijke beslissing, onthouding van bezoekrecht zijn verboden (art. 28 §2). Wat de mogelijkheid tot afzondering betreft, wordt bepaald dat tijdelijke afzondering of vrijheidsbeperking enkel mogelijk is als het gedrag van de minderjarige risico’s inhoudt voor zijn eigen fysieke integriteit of die van andere medebewoners en personeelsleden alsook een gevaar betekent voor materiële goederen. Procedures om tot tijdelijke afzondering of vrijheidsbeperking over te gaan moeten duidelijk worden omschreven in het huishoudelijk reglement en op die manier worden medegedeeld. Wordt er gebruik gemaakt van een beveiligingskamer dan beschrijft het huishoudelijk reglement in ieder geval de inrichting en het gebruik van de kamer, het beveiligingsdossier en de duur van de beveiliging en het toezicht (art. 28 §3).

190

In vergelijking met andere onderdelen vormt het tuchtregime een onderdeel waar relatief veel is over terug te vinden in het decreet. Heel wat concrete regels moeten echter worden opgenomen in het huishoudelijk reglement en het is dan ook van belang dit even te bekijken. (2)

Concrete regels i.v.m. isolatie en afzondering in het huishoudelijk reglement

van de gemeenschapsinstellingen In een gemeenschapsinstelling komen afzondering en isolatie veelvuldig voor. Opname- en behoudsplicht maken dat de populatie niet vooraf kan bepaald en gekend worden en dat het personeel dat werkt met jongeren op alles moet voorbereid zijn. Daarom ook beschikt elke instelling over isolatieruimtes en bestaat er in elke instelling een regeling van afzonderen en isoleren. Afzonderen en isoleren gebeurt in de regel voor korte periodes. De maximumduur voor isolatie (zwaarste maatregel) is vijf dagen binnen eigen beheer. Is uitzonderlijk een langere isolatie nodig, dan dient hiervoor de toestemming te worden verkregen van de centrale administratie275. Er bestaan vele soorten straffen, maar als het gedrag van de minderjarige heel negatief is, kan ervoor worden gekozen om hem tijdelijk af te zonderen van de rest van de groep. Hierbij verliest men ook bepaalde voordelen (regel 11.2). Welke deze precies zijn wordt echter niet vermeld in het reglement. Afzondering is ook een manier voor de jongere om tot rust te komen en zich te herpakken. De begeleiding bespreekt daarom samen met de minderjarige hoe de terugkeer naar de leefgroep zal verlopen (regel 11.2). Met deze bepaling wordt tegemoet gekomen aan het recht op inspraak en participatie van de jongeren (art. 16 DRP). Daarnaast kunnen jongeren als pedagogische maatregel en als onderdeel van het dagprogramma een kamerverblijf opgelegd krijgen (regel 6.2). In het huishoudelijk reglement wordt isolatie niet beschouwd als een straf, maar als een manier om de veiligheid te behouden. Isolatie is enkel mogelijk als de minderjarige zichzelf of anderen in gevaar brengt en andere maatregelen niet helpen. Wil de minderjarige niet vrijwillig in isolatie, dan kan hij worden gedwongen. Isolatie is mogelijk om de volgende redenen: -

geweld op personeel of andere jongeren;

-

diefstal, vandalisme of het bezit van verboden voorwerpen waarbij het gedrag van de jongere uit de hand loopt;

275

het weglopen uit de instelling of het niet (tijdig) terugkomen;

http://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/04-good_practices/menswaardig/bijlagen/afzonderen-verantwoording.pdf.

191

-

als zelfbescherming;

-

bij een ernstig veiligheidsprobleem;

-

om andere ernstige redenen (regel 10.2).

Deze laatste reden zorgt er echter voor dat de mogelijkheid tot het plaatsen in isolatie zeer ruim en vaag wordt. Verder wordt bepaald dat een isolatie nooit langer mag duren dan noodzakelijk en dat de jongere zijn rechten behoudt, maar er minder vrij van kan genieten. Zo heeft de jongere recht op maaltijden, hygiëne, luchten, doktersbezoek en medicatie, contact met begeleidend personeel, bezoek van de jeugdrechter, consulent of advocaat, tenzij hiervan moet worden afgeweken wegens veiligheidsredenen (regel 10.2). Eigenaardig genoeg valt hier niet het recht op bezoek met de ouders onder, terwijl we toch hebben gezien dat dit op internationaal vlak als zeer belangrijk wordt beschouwd (art. 37 (c) IVRK) en ook op nationaal vlak wordt in het DRP voorzien dat het recht op bezoek van familie niet mag worden ontnomen (art. 28 §2). Maar dit is niet het enige punt waarop het huishoudelijk reglement tekortschiet. Zo kan je niet spreken van duidelijke procedures om tot afzondering en isolatie over te gaan of om beroep in te stellen tegen deze maatregelen. Daarnaast wordt er nergens een beschrijving opgenomen van de inrichting en het gebruik van de beveiligingskamer, het beveiligingsdossier, de duur van de beveiliging en het toezicht. Nochtans twee duidelijke eisen van het DRP (art. 28 §3). Tussen afzondering en isolatie bestaan er duidelijke verschillen. Het lijkt me aangewezen deze even op een rijtje te zetten276. Afzondering: -

Pedagogische maatregel die kadert binnen de eigen visie en maatschappelijke opdracht.

-

Er is sprake van problematisch gedrag dat eventueel dreigt te escaleren.

-

Een maatregel die in een bepaald geval getroffen kan worden omdat hij als pedagogisch efficiënt en effectief (d.w.z. wenselijk en verantwoord) wordt beoordeeld.

-

De jongere wordt afgescheiden binnen een gewone of prikkelarme omgeving.

-

De maatregel maakt het voorwerp uit van een kwaliteitsbewaking en een dagelijks overleg met verantwoording aan de pedagogische directie en een cliëntbespreking.

276

Info gehaald van:http://wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/04-good_practices/menswaardig/bijlagen/afzonderenverantwoording.pdf.

192

-

Zowel de ouders als de jongere worden over de mogelijkheid tot afzondering en de modaliteiten ervan geïnformeerd bij de opname in de instelling.

-

De deur is in principe open.

Isolatie: -

Beveiligings- of medisch-therapeutische maatregel die buiten het pedagogische kader staat.

-

Er is sprake van gedrag dat risico’s inhoudt voor de eigen fysieke integriteit of die van anderen of van gedrag dat materieelvernielend werkt.

-

Ultimum remedium als alle andere beschikbare alternatieven gefaald hebben. Daarom zo weinig mogelijk gebruiken: een behoud in of een zo snel als mogelijke terugkeer naar het pedagogische kader moet altijd nagestreefd worden.

-

Afscheiding binnen een specifiek daartoe bestemde isolatieruimte.

-

De noodzaak van de maatregel moet periodiek worden herbekeken; er is een verplichting tot intensieve opvolging tijdens de isolatie; er is een klachtenprocedure voorzien, alsook regels en procedures die moeten gevolgd worden voor het gebruik van de isolatieruimte; ouders moeten op de hoogte gebracht worden van de maatregel; de maatregel met vermelding van tijdstip, reden, aard en duur wordt opgenomen in het dossier van de jongere (transparante registratie).

-

Ouders en jongeren worden bij de opname in kennis gesteld over het gebruik van isolatie en de modaliteiten ervan.

-

De deur is op slot.

b)

Het bestraffingbeleid binnen het federaal centrum te Everberg (1)

Sancties

Wat het sanctiebeleid betreft binnen het federaal centrum te Everberg, wordt eerst en vooral bepaald dat er ruimte dient te zijn om stil te staan bij de oorzaak en betekenis van het probleemgedrag. De sancties moeten het voortzetten van een aangepaste pedagogische omkadering mogelijk maken. Het uitwerken van een oplossing voor het conflict kan na overleg en akkoord met de sanctionerende overheid een stopzetten of afbouwen van de sancties tot gevolg hebben (art. 15 §1 MB). Elk negatief gedrag kan het voorwerp uitmaken van een sanctie. Een sanctie is het gevolg van een overtreding op een leefregel (art. 16 §1 MB). De algemene bepalingen inzake sanctiemodaliteiten en de sanctiemaat maken het voorwerp uit van overleg binnen de schoot van het directiecomité. Dit 193

comité waakt er tevens over dat de toepassing van deze bepalingen gebeurt met inachtneming van de persoonlijkheid van de jongere, bewaakt de kwaliteit van het sanctiebeleid, maakt een lijst op van de mogelijke sancties en volgt opgelegde sancties nauwgezet op. Vervolgens, en dit is zeer belangrijk, wordt voorzien dat sancties de grondrechten van de jongere, waaronder het recht op verdediging, de rechten van de jongere inzake zijn geloofs- of levensbeschouwelijke overtuiging en het algemeen recht op externe contacten, niet in het gedrang mogen brengen (art. 16 §2). Ook contact met de ouders en familie blijft dus (in tegenstelling tot wat in het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstelling staat) mogelijk. Tenslotte volgen een aantal bepalingen die betrekking hebben op de bevoegdheid van de federale overheid en de bevoegdheid van de gemeenschappen (art. 17 §1 en §2 en §3 MB) en bepaalt artikel 17§4 MB dat een sanctieregister wordt bijgehouden. Hierin worden minimum de plaatsingen in de isolatieruimte en alle maatregelen die een substantiële wijziging uitmaken van het regime opgenomen. Steeds wordt de identiteit van de jongere, alsook de sanctie en de reden die hiertoe aanleiding gaf, vermeld. Wordt er een isolatiemaatregel genomen dan dient een apart register te worden bijgehouden met meer gedetailleerde gegevens. Deze registers zijn steeds consulteerbaar door de toezichthoudende overheden. (2)

Specifieke maatregel: plaatsing in een afzonderingsruimte (isolatie)

In het huishoudelijk reglement van het centrum ‘de Grubbe’ is een aparte bepaling opgenomen rond de plaatsing in een afzonderingsruimte. Art.18 MB: “§ 1. De maatregel van isolatie in de afzonderingsruimte is een uitzonderingsmaatregel. Hij kan enkel gebruikt worden in de volgende situaties: het in gevaar brengen van de eigen fysieke integriteit, van die van de andere jongeren, van bezoekers of van een personeelslid van het centrum. § 2. De geneesheer en de psychiaters van het centrum kunnen zich om medische redenen tegen de uitvoering van deze sanctie verzetten. De jongere in kwestie wordt dagelijks door de dokter van het centrum gezien. § 3. De bevoegde jeugdrechter wordt door de betrokken gemeenschap verwittigd van de plaatsing op afzonderingsruimte, van de beweegredenen ertoe, van de opheffing of de verlenging van de plaatsing op afzonderingsruimte en - in voorkomend geval - van de beweegredenen ertoe. § 4. De maatregel dient beperkt te zijn in de tijd en mag niet langer dan vijf dagen duren. Wanneer de jongere blijvend de eigen fysieke integriteit, die van andere jongeren of van het personeel in het

194

gedrang brengt kan de maatregel hernieuwd worden, behoudens de verplichting tussen de nieuwe maatregel en de maatregel die nog niet verstreken is, een tijdruimte van tenminste één dag te laten. § 5. De jongere die in isolatie geplaatst is, ontvangt dagelijks het bezoek van de directeur van de federale overheid en van de directeur van de gemeenschappen of hun gemachtigden. Tussen 8 en 22 uur ontvangt hij minstens om de twee uur bezoek van een lid van de pedagogische equipe in de isolatieruimte. Indien de bevoegde pedagogische directeur dit noodzakelijk acht, vinden eventuele pedagogische activiteiten eveneens plaats in die ruimte. De jongere behoudt het recht op briefwisseling en art. 13, § 4277, blijft van toepassing. De dag volgend op de dag van de plaatsing in isolatie wordt het bezoek- en telefoonregime van de jongere inzake zijn ouders en daarmee gelijkgesteld voogd of provoogd en in voorkomend geval zijn vaste vriendin genormaliseerd. Aan de jongere wordt dagelijks de mogelijkheid geboden een douche te nemen. De jongere behoudt het recht op een beperkt aantal rookpauzes.” Daarnaast is het ook mogelijk dat een jongere in isolatie wordt geplaatst door de dokter of door de psychiater. Dergelijke plaatsing maakt het voorwerp uit van een afzonderlijk medisch register en de jongere wordt dagelijks bezocht door de psychiater of de geneesheer van het centrum. De jeugdrechter wordt van deze plaatsing verwittigd. Artikel 18 §5 blijft van toepassing (art. 19). We hebben reeds gezien dat een aantal grondrechten blijven behouden, ook als men zich in isolatie bevindt (art. 16 §2 MB). Het gaat dan om het recht op verdediging, de rechten van de jongere inzake zijn geloofs- of levensbeschouwelijke overtuiging en het algemeen recht op externe contacten.

c)

Maatregelen om de orde in de instelling te bewaren gezien vanuit de

internationale en Europese normen en standaarden Het arresteren en in detentie plaatsen van een kind brengt een ernstige beperking met zich mee op het fundamenteel recht op vrijheid. Gedurende deze detentie kunnen er grondige redenen zijn om deze vrijheid, alsook de privacy (art. 16 IVRK) nog verder te beperken. Toch moet bij dit alles het kind steeds worden behandeld met respect voor de menselijke waardigheid en op een manier die rekening houdt met de specifieke behoeften die men als kind heeft (art. 37 (c) IVRK). Het belang van het kind moet steeds een eerste overweging uitmaken (art. 3 IVRK).

277

Art 13 § 4: De jongere kan in elk geval en gratis telefoneren naar zijn advocaat, de « Délégué général aux droits de l'enfant », de Kinderrechtencommissaris en de jo-lijn.

195

(1)

Orde- en tuchtmaatregelen

Een eerste aspect dat ik wens te behandelen zijn de orde- en tuchtmaatregelen. Volgens regel 66 JDL is het zo dat “any disciplinary measures and procedures should maintain the interest of safety and an ordered community life and should be consistent with the upholding of the inherent dignity of the juvenile.” Daarnaast wordt bepaald dat tuchtmaatregelen in overeenstemming moeten zijn met “the fundamental objective of institutional care, namely, instilling a sense of justice, self-respect and respect for the basic rights of every person.” Het komt er dus op neer dat dergelijke maatregelen enkel mogen dienen om te veiligheid en de orde te bewaren en de menselijke waardigheid van het kind in geen geval mogen schenden (zie ook art. 37 (c) IVRK). Dit wordt bovendien nogmaals bevestigd in de ‘European Rules for Juvenile Offenders’ in regel 94.1 en 94.2. Het DRP voldoet grotendeels aan deze vereiste. Zo wordt bepaald dat een tijdelijke afzondering enkel mogelijk is wanneer er gevaar is voor zichzelf of anderen en voor materiële goederen. Deze vereiste is in het DRP echter enkel maar voor de afzondering opgenomen en niet voor andere tuchtsancties. Daarnaast geldt een algemeen verbod voor onmenselijke of onterende bestraffing. In het MB van het federaal centrum ‘de Grubbe’ is plaatsing in isolatie enkel mogelijk bij gevaar voor zichzelf of anderen. Gevaar voor materiële zaken wordt niet vermeld. In meer strengere bewoordingen voorziet regel 67 JDL dat alle disciplinaire maatregelen die een gruwelijke, onmenselijke of vernederende behandeling uitmaken strikt worden verboden. Dit omvat lijfstraffen, het plaatsen in een pikdonkere cel, gesloten en eenzame opsluiting en alle andere straffen die de fysieke of mentale gezondheid van de jongere kunnen schaden. Ook het reduceren van de maaltijden of de weigering tot contact met familieleden moet worden verboden. Deze laatste maatregel is, zoals gezien, immers in strijd met art. 37 (c) IVRK waarin het recht op contact met de familie wordt erkend. Wat niet wordt verboden in de JDL is het uitsluiten van contact met andere leden van de samenleving. Ook in de ERJ worden gelijkaardige sancties (lijstraffen en opsluiting in een pikdonkere cel) verboden (regel 95.2 en 95.3). Contact met familieleden beperken is hierin ook verboden, behalve als de tuchtsanctie verband houdt met dit contact (regel 95.6)278.

278

Opvallend is dat de Standaard Minimum Regels voor gedetineerden toch wel soepeler zijn op dit vlak. In regel 32 wordt immers bepaald dat een gesloten en eenzame opsluiting of een reductie van de maaltijden nooit zal worden opgelegd dan na een onderzoek van de gevangenisarts en een certificaat dat hij voldoende fit is om dit te ondergaan. Ook in de EG word dergelijk strikt verbod niet opgelegd.

196

Op dit vlak scoort het DRP goed. Lichamelijke straffen, geestelijk geweld en onthouding van maaltijden en bezoekrecht zijn verboden (art. 28). Andere onmenselijke of onterende straffen worden eveneens verboden (art. 27). Het enige nadeel is misschien het feit dat onthouding van bezoekrecht slechts verboden is voor zover er geen andersluidende rechterlijke beslissing is. Naar mijn mening zou er beter hebben gestaan dat onthouding van het bezoekrecht van naaste familie steeds verboden is en voor andere personen een bezoekverbod kan worden opgelegd bij rechterlijke beslissing. Ook in het MB van ‘de Grubbe’ wordt voorzien dat de jongere het recht behoudt op een aantal grondrechten en op briefwisseling en dat het bezoek van ouders en vaste vriendin na één dag opnieuw wordt genormaliseerd. Nergens wordt echter een opsomming van verboden sancties gegeven. Verder mag arbeid nooit als sanctie worden opgelegd omdat dit moet worden gezien als een leermiddel en een manier om het zelfrespect van de jongere te bevorderen als voorbereiding op de terugkeer in de maatschappij (regel 67 JDL). Daarnaast voorziet regel 67 twee procedurele waarborgen. De eerste vormt het non bis in idem beginsel en de tweede dat collectieve sancties verboden zijn (zie ook regel 95.2 ERJ). Dit betekent dat geen enkele jongere kan worden bestraft omwille van het gedrag van anderen of omdat hij deel uitmaakt van een bepaalde groep. Ondanks het feit dat het verbod van collectieve sancties zowel in de JDL als in de ERJ is opgenomen, is hieromtrent niets terug te vinden in nationale wetgeving. Binnen deze materie kunnen heel wat vragen worden gesteld. Welke daad rechtvaardigt een orde- of tuchtmaatregel? Welke maatregelen zijn mogelijk en voor hoelang? Wie is er bevoegd om dergelijke maatregelen op te leggen? Welke procedures dienen hierbij gevolgd te worden? Regel 68 JDL voorziet geen rechtstreeks antwoord op deze vragen, maar geeft aan dat hieromtrent wetgeving en regelgeving moet worden aangenomen door de bevoegde administratieve autoriteit. Dus de nationale wetgever heeft de verplichting specifieke regelgeving op te nemen omtrent tuchten ordemaatregelen ten aanzien van minderjarigen in detentie. Hierbij dient vanzelfsprekend rekening te worden gehouden met de eisen van de JDL zelf, maar ook met andere internationale normen. Ook de ERJ voorzien dergelijke verplichting in regel 94.3: “National law shall determine the acts or omissions that constitute disciplinary offences, the procedures to be followed at disciplinary hearings, the types and duration of punishment that may be imposed, the authority competent to impose such punishment and the appellate process.” 197

Belangrijk is te vermelden dat regel 68(d) JDL expliciet verwijst naar de mogelijkheid tot beroep. Elke jongere moet dus de mogelijkheid hebben om in beroep te gaan tegen een beslissing tot het opleggen van een tuchtmaatregel. Er wordt echter niet gedefinieerd welke autoriteit hiervoor bevoegd is, noch wordt onafhankelijkheid vereist. Regel 69 en 70 JDL voorzien in procedurele waarborgen. Eerst en vooral is het zo dat wanneer wangedrag is vastgesteld onmiddellijk een rapport moet worden gezonden naar de bevoegde autoriteit die zonder enige vertraging en na een grondig onderzoek van de zaak tot een beslissing moet komen (regel 69). Ten tweede mogen orde- en tuchtmaatregelen enkel worden opgelegd als dit gebeurt in strikte overeenstemming met de bepalingen in de geldende wet- en regelgeving. Aanvullend wordt voorzien dat geen enkel kind mag worden bestraft, tenzij hij of zij is geïnformeerd over de vermeende overtreding op een kindvriendelijke en begrijpelijke manier en nadat

de

redelijke mogelijkheid is gegeven om zijn of haar verdediging voor te bereiden, inclusief het recht om een beroep in te stellen bij een onpartijdige beroepsinstantie (regel 70 JDL en regel 94.4 ERJ). Dergelijke mogelijkheid omvat een effectief recht om gehoord te worden. Met andere woorden, het kind moet de mogelijkheid hebben om effectief te participeren en zijn mening te uiten (art. 12 IVRK). In dit verband is het belangrijk te herhalen dat elk kind dat beroofd is van zijn of haar vrijheid het recht heeft op juridische en andere bijstand (art. 37 (d) IVRK), hetgeen de verplichting voor de instelling met zich meebrengt om de contacten met de juridische bijstandsverlener te vergemakkelijken. Volledige rapporten moeten worden bijgehouden van alle tuchtprocedures hetgeen van belang is voor het toezicht en de inspectie (regel 70 JDL). Wat de procedurele waarborgen betreft, scoren we in België zeer slecht. In het DRP vinden we vrij algemene bepalingen terug, maar nergens worden specifieke procedures met concrete regels opgesteld. Er wordt wel verwezen naar het huishoudelijk reglement waar dit uitgebreider zou moeten instaan, maar ook enkel wat de tijdelijke afzondering betreft. Bovendien voldoet het huishoudelijk reglement ook niet. Nergens vinden we terug welke procedure er moet worden gevolgd, wie bevoegd is om een tuchtmaatregel op te leggen, dat de minderjarige recht heeft om zich te verdedigen, bij welke instantie een beroep kan worden ingesteld, … Als we echter kijken naar de praktijk in de gemeenschapsinstellingen is aan deze voorwaarden veel beter voldaan. Zo heb ik een brochure in handen gekregen met richtlijnen omtrent afzondering en isolatie voor het personeel van de gemeenschapsinstelling te Beernem. Hierin wordt duidelijk omschreven wanneer dergelijke maatregelen kunnen worden genomen, door wie, aan welke eisen de beveiligingskamer moet voldoen, over welke rechten de jongeren minimaal beschikken, hoe de 198

verslaggeving moet verlopen, hoe een klacht kan worden ingediend,… Het valt dan ook sterk te betreuren dat deze regeling niet in een juridisch bindend document is opgenomen. Ook op federaal niveau schiet men ernstig tekort. In het MB van ‘de Grubbe’ zijn nergens specifieke procedures opgenomen. Heel wat sancties maken het voorwerp uit van overleg tussen de federale overheid en de gemeenschappen. Er wordt wel aandacht besteed aan het toezicht op de sancties door het directiecomité, maar de mogelijkheid tot het indienen van een klacht of een beroep bij een onafhankelijke instantie wordt niet expliciet voorzien. Een positief aspect is het verplicht bijhouden van een sanctieregister, hetgeen de transparantie en controle ten goede komt. Tenslotte bepaalt regel 71 JDL dat de jongeren zelf nooit de verantwoordelijkheid kunnen hebben om disciplinaire sancties op te leggen, behalve wanneer het gaat om de supervisie van specifieke sociale, educatieve of sportactiviteiten. Deze bepaling komt overeen met artikel 28 (1) van de Standaard Minimum Regels. Na dit alles te hebben besproken kunnen we concluderen dat orde- en tuchtmaatregelen ten aanzien van kinderen in detentie enkel kunnen worden opgelegd ter bescherming van de goede orde en veiligheid binnen de instellingen en dat deze een basis moeten hebben in nationale wetgeving waarin moet worden voorzien in procedurele waarborgen. Deze nationale wetgeving moet gericht zijn op het kind en rekening houden met de verschillende kinderrechtenconcepten alsook met het onderscheid tussen kinderen en volwassenen, hetgeen vanzelfsprekend gevolgen zal hebben op de duur en de soort maatregelen. Het is net deze nationale wetgeving die in België sterk tekortschiet. Aangezien het hier gaat om een zeer delicaat onderwerp, namelijk tucht en orde, is het dan ook erg spijtig dat dit niet beter is uitgewerkt. Tuchtmaatregelen kunnen ernstig inwerken op kinderen en dit mag niet zomaar worden overgelaten aan de praktijk zonder duidelijke, bindende richtlijnen. (2)

De eenzame opsluiting

Ondanks het feit dat deze maatregel ook valt onder het vorige onderdeel (orde- en tuchtmaatregelen) wens ik deze toch nog even apart te bespreken. De eenzame opsluiting of isolatie houdt in dat men opgesloten wordt en geen contact meer heeft met andere jongeren binnen het instituut, noch met de buitenwereld. Als we kijken naar rechtspraak van het EHRM i.v.m. gedetineerden zien we dat een zeer strikte en lange isolatie met zware beperkingen op de correspondentie met familie een inbreuk oplevert op artikel 7 BUPO verdrag en artikel 3 EVRM. Dan kan men zich de vraag stellen of de isolatie van jongeren niet sneller dan bij 199

volwassenen kan leiden tot een verboden bestraffing. Dergelijk antwoord kan niet worden afgeleid uit internationaal recht, maar het is zeker en vast verdedigbaar dat het kind een hogere graad van bescherming moet genieten gezien de specifieke kwetsbaarheid en gezien de leeftijd en maturiteit. Dergelijke vorm van bestraffing is volgens LIEFAARD immers zeer gevaarlijk voor kinderen en verhoogt het risico op suïcidaal gedrag279. Bovendien hebben we gezien dat dergelijke maatregel wordt verboden in de JDL en ook het Kinderrechtencomité is de mening toegedaan dat dergelijke maatregel voor jongeren kan beschouwd worden als een onmenselijke behandeling. Dit zijn echter geen juridisch bindende verdragen, maar enkel aanbevelingen. In de ERJ (ook niet bindend) is een specifieke bepaling omtrent de afzondering van jongeren opgenomen. Dit is enkel mogelijk in uitzonderlijke gevallen en wanneer andere sancties niet helpen. Deze maatregel mag enkel worden opgelegd voor een specifieke en zo kort mogelijke periode. Gedurende de afzondering moet er de mogelijkheid zijn tot menselijk contact, toegang tot leesmateriaal en moet de jongere minstens één uur per dag buiten kunnen vertoeven als het weer dit toelaat (regel 95.4). Een medisch personeelslid moet op de hoogte worden gebracht en de toegang worden verleend tot de jongere in afzondering (regel 95.5). Een isolatie zonder enig contact met de familie is verboden op grond van artikel 37 (c) IVRK. (3)

Het gebruik van dwang of geweld

Het laatste onderdeel dat ik zal bespreken handelt over het gebruik van geweld of fysische, mechanische of medische dwang. Het Comité voor de Rechten van het Kind is van oordeel dat geweld of dwang ten aanzien van kinderen enkel mogelijk is wanneer deze een ernstige bedreiging vormen voor zichzelf of voor anderen en enkel wanneer alle andere controlemiddelen zijn uitgeput280. Dergelijk standpunt is net iets strenger, maar leunt toch sterk aan bij datgene dat we in de JDL terugvinden. Regel 63 en 64 voorzien immers dat het gebruik maken van dwangmiddelen of geweld moet worden verboden voor eender welk doel, behalve in uitzonderlijke gevallen waarin alle andere controlemiddelen zijn uitgeput en mislukt en bovendien enkel als dit expliciet is toegestaan en gespecificeerd bij wet en regelgeving. Deze uitzonderlijke gevallen worden uitdrukkelijk opgesomd: ter preventie van het in gevaar brengen van zichzelf of anderen of de vernieling van eigendom.

279

T. LIEFAARD, Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 250 en VN Violence Study 2006, 17-18. 280 General comment, No 10, § 89.

200

Uit de woorden van regel 64 blijkt duidelijk dat het de instelling is die zal moeten bewijzen dat alle andere mogelijke controlemaatregelen reeds uitgeput en mislukt waren. Een gelijkaardige bepaling vinden we terug in regel 90.1 ERJ. Verder voorzien de JDL dat het gebruik van dwang of geweld niet vernederend mag zijn en enkel mag worden gebruikt voor een zo kort mogelijke periode (regel 64)281. Dit vereist een constante evaluatie om uit te maken of de nood aan verder gebruik wel nog voor handen is. Het gebruik van dwang en geweld is bovendien enkel mogelijk wanneer dit wordt bevolen door de directeur van de instelling of de administratie. Personeelsleden hebben deze bevoegdheid niet. Wanneer de directeur tot dergelijk bevel overgaat, moet hij onmiddellijk de arts en ander relevant personeel verwittigen alsook de administratieve autoriteit (regel 64). Dit is nodig in het belang van de transparantie. De registratie in het dossier wordt niet voorzien. In de ERJ wordt bepaald dat personeelsleden die rechtstreeks werken en in contact komen met de jongeren moeten worden opgeleid in technieken die het mogelijk maken slechts minimaal geweld te hanteren voor het intomen van agressief gedrag (regel 90.3). Daarnaast moeten gedetailleerde procedures worden uitgewerkt waarin onder andere de types van geweld, de omstandigheden waarin geweld mogelijk is, de personeelsleden die bevoegd zijn geweld te gebruiken en nog vele andere zaken worden gestipuleerd (regel 90.4). Wat de specifieke vormen van dwang en geweld zijn die eventueel kunnen worden gebruikt, wordt niet duidelijk omschreven in de JDL of door het kinderrechtencomité. In regel 33 van de Standaard Minimum Regels gebeurt dit wel voor volwassen gedetineerden. Het gebruik van ijzeren kettingen wordt op absolute wijze verboden, maar andere middelen, zoals handboeien en dwangbuizen worden toegelaten. De vraag die dan gesteld moet worden is of er middelen zijn die wel voor volwassenen, maar niet voor kinderen mogen worden gebruikt? Het internationale normenarsenaal biedt hier geen antwoord op, maar op Europees vlak vinden we wel een antwoord op deze vraag: “Handcuffs or restraint jackets shall not be used except when less intensive forms of the use of force have failed. Handcuffs may also be used if essential as a precaution against violent behaviour or escape during a transfer. They shall be removed when a juvenile appears before a judicial or administrative authority unless that authority decides otherwise (rule 91.1 ERJ). Instruments of restraint shall not be applied for any longer time than is strictly necessary. The use of chains and irons shall be prohibited (rule 91.2 ERJ).”

281

Zie ook regel 90.2 ERJ.

201

Ook belangrijk hierbij te vermelden is artikel 65 JDL en regel 92 ERJ. Hierin wordt bepaald dat het dragen en het gebruik van wapens door het personeel verboden moet worden in elke instelling waar ook minderjarigen worden vastgehouden. Behalve vuurwapens, omvat dit ook pepperspray en wapenstokken. Zowel in het DRP, het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstelling als in het MB van toepassing op het centrum ‘de Grubbe’ zijn geen bepalingen omtrent het gebruik van dwang of geweld opgenomen.

3. Conclusie: een goede orde- en tuchtregeling in de Basiswet versus een gebrek aan procedurele waarborgen De Basiswet bevat een vrij goede regeling wat de orde, veiligheid en tucht betreft. Het is dan ook te hopen dat met de recente wijzigingen de bepalingen inzake tucht snel in werking zullen treden. Ook aan geplaatste minderjarigen kunnen tucht- en veiligheidsmaatregelen worden opgelegd. Hier vertoont de huidige regelgeving echter meer gebreken. Positief is het feit dat in het DRP een duidelijk verbod is opgenomen van onmenselijke en onterende bestraffing en ook een opsomming wordt gegeven van verboden straffen. Daarnaast wordt bepaald dat sancties steeds moeten aangepast zijn aan de persoonlijkheid van de minderjarige en proportioneel moeten zijn met de ernst van de feiten alsook de opvoeding moeten bevorderen en geen traumatische uitwerking mogen hebben. Wat de afzondering betreft wordt vereist dat duidelijke procedures worden omschreven in het huishoudelijk reglement. En daar loopt het verkeerd. De procedurele waarborgen in het huishoudelijk reglement zijn ondermaats en een duidelijke regeling ontbreekt. Bovendien zijn geen bepalingen opgenomen omtrent de beveiligingskamer, het beveiligingsdossier, de duur en het toezicht. Ook in het MB van toepassing op het federaal centrum te Everberg wordt niet duidelijk gespecificeerd welke maatregelen mogelijk zijn, voor hoelang, wie er bevoegd is om ze op te leggen en welke procedure hierbij dient gevolgd te worden. De plaatsing in een afzonderingsruimte wordt al iets beter geregeld, maar vertoont ook nog gebreken. Zo is niet duidelijk bepaald wie dergelijke maatregel oplegt, of de jongere verweermiddelen kan aanwenden en bij wie eventuele bezwaren kunnen worden overgemaakt. Het is wel positief dat duidelijk is bepaald wanneer dergelijke maatregel kan worden opgelegd en voor hoelang, dat de arts de mogelijkheid heeft zich ertegen te verzetten en dat de jongere dagelijks door de directeur en arts wordt gezien.

202

Voor volwassen gedetineerden is in de Basiswet voorzien in een duidelijke tuchtprocedure en zijn de verschillende tucht- en veiligheidsmaatregelen aan duidelijke voorwaarden onderworpen. Zo is het voor volwassenen duidelijk wie mag overgaan tot het opleggen van een sanctie en wordt er toezicht gehouden op het veiligheids- en tuchtregime door de personen en instanties belast met het onafhankelijk toezicht op de gevangenissen. Zij hebben de mogelijkheid de gedetineerde te bezoeken en het tuchtdossier in te kijken. In het DRP of in het reglement van de gemeenschapsinstellingen wordt niet bepaald wie er toezicht uitoefent op de tucht- en veiligheidsmaatregelen. Nochtans is het belangrijk dat er voldoende controle en toezicht wordt uitgeoefend gezien de invloed die maatregelen zoals afzondering en isolatie met zich mee kunnen meebrengen. In het centrum ‘de Grubbe’ is het directiecomité de instantie die zal toezien op de kwaliteit van de sancties, een lijst opmaakt van mogelijke sancties en elke sanctie individueel opvolgt. Het is bemoedigend dat er een toezicht is, maar dit zou beter worden uitgeoefend door een onafhankelijke instantie. Zeer positief is de verplichting om een sanctieregister bij te houden waarin minimum de plaatsingen in isolatie en alle maatregelen die een substantiële wijziging uitmaken van het regime worden opgenomen. Van de isolatie worden gedetailleerde gegevens bijgehouden en het register is steeds consulteerbaar door de toezichthoudende overheden. Dergelijk register maakt een belangrijk aspect uit van het toezicht en bovendien wordt hiermee de transparantie verhoogd. De afzondering of isolatie in Everberg en in de gemeenschapsinstellingen komt als sanctie overeen met de afzondering in een aan de gedetineerde toegewezen verblijfsruimte of de opsluiting in een strafcel. Voor volwassen gedetineerden behoudt men het respect voor het familieleven (briefwisseling of bezoek van familie achter transparante wand blijft mogelijk) en de godsdienstbeleving. Daarnaast blijft men de mogelijkheid hebben om één uur in de buitenlucht te vertoeven, contact te houden met de advocaat of andere juridische hulpverleners en medische zorg te krijgen. Wanneer een minderjarige in een gemeenschapsinstelling in isolatie wordt geplaatst dan valt het op dat deze ook het recht heeft op hygiëne, luchten, medische verzorging en contact met de advocaat. Wat echter het recht op bezoek betreft valt op dat dit beperkt is tot de dokter, advocaat of consulent, en er niet wordt gesproken van bezoek van de ouders of andere naaste familie. Ook het recht op briefwisseling en op individuele godsdienstbeleving wordt niet vermeld. Wordt men in afzondering geplaatst dan bepaalt het huishoudelijk reglement enkel dat men bepaalde voordelen verliest. Welke deze voordelen zijn en welke rechten men sowieso behoudt, wordt niet vermeld.

203

In het centrum ‘de Grubbe’ is de regeling van de plaatsing in een afzonderingsruimte (de isolatie) te vergelijken met deze voor volwassen gedetineerden. Men behoudt bij elke sanctie sowieso het recht op verdediging, godsdienst en het algemeen recht op externe contacten. Daarnaast wordt voor de isolatie uitdrukkelijk bepaald dat men het recht behoudt op briefwisseling en bezoek van ouders, vaste vriendin en dokter. Telefoneren met de advocaat of andere juridische adviesverleners is steeds mogelijk. Het valt op dat zowel voor volwassen gedetineerden als voor geplaatste minderjarigen uitdrukkelijk wordt bepaald in de geldende wetgeving dat afzondering enkel mogelijk is bij gevaar voor zichzelf, anderen of materiële goederen. Er moet dus steeds sprake zijn van een belang voor de orde of veiligheid. Bij minderjarigen in een gemeenschapsinstelling wordt, in strijd met het DRP, in het huishoudelijk reglement bepaald dat het ook mogelijk is tot isolatie over te gaan om ‘andere ernstige redenen’ wat een zeer vaag en ruim criterium is. Hoewel de wetgeving voor volwassen gedetineerden en ook deze voor jongens in Everberg vollediger is, mag echter niet uit het oog worden verloren dat in de praktijk de afzondering en isolatie in een gemeenschapsinstelling in bewuste procedures en handelwijzen is vastgelegd. Deze gedragscode laat wel ruimte voor interpretatie en invulling naargelang de betrokken jongere en de voorliggende situatie. Daarnaast is afzondering en isolatie onderwerp van dagelijkse opvolging en overleg, met verantwoording aan de pedagogische directie. Elk gebruik van isolatie wordt nauwgezet geregistreerd en deze registratie gebeurt op een systematische en overzichtelijke wijze in daartoe speciaal ontworpen documenten die zich bevinden op duidelijk omschreven locaties. Er bestaan dus wel duidelijke richtlijnen, maar deze hebben geen juridische bindende kracht. Belangrijk te vermelden is het feit dat voor volwassen gedetineerden in uitzonderlijke omstandigheden de mogelijkheid is voorzien om een gedetineerde te plaatsen in een individueel bijzonder veiligheidsregime. Dergelijke zware sanctie bestaat niet voor geplaatste minderjarigen. Een groot verschilpunt tenslotte is het feit dat het gebruik van dwang en geweld voor volwassen gedetineerden aan strikte wetgeving is gebonden, terwijl hierover geen wetgeving te vinden is voor geplaatste minderjarigen. Op Europees en Internationaal niveau bestaan er duidelijke normen voor het gebruik van dwang en geweld op minderjarigen in detentie en deze moeten dan ook dringend worden omgezet in nationale regelgeving.

204

M.

Het individueel detentieplan en het dossier

1. Het individueel detentieplan voor gedetineerden a)

Een belangrijk onderdeel van de Basiswet

In het Algemeen Reglement is geen enkele bepaling opgenomen rond het bijhouden van een dossier of detentieplan van de gedetineerde en dus ook niet over eventuele inzage ervan. In de praktijk wordt wel een opsluitingdossier bijgehouden van elke gedetineerde op de griffie. Dit bevat een overzicht van gepleegde feiten, identiteitsgegevens, het psychosociaal dossier, ... Alles wat nodig is om er in de gevangenis mee te werken. Bij elke verplaatsing van de ene gevangenis naar een andere volgt dit dossier de gedetineerde282. Als de gedetineerde beschikt over een patiëntendossier283, hebben we reeds gezien dat daar geen afschrift van kan worden verkregen door de gedetineerde zelf, enkel door diens vertrouwenspersoon. In het kader van de Basiswet neemt het individueel detentieplan wel een zeer belangrijke plaats in. Het doel van dergelijk plan bestaat erin om per gedetineerde te komen tot een veilige, schadebeperkende op herstelgerichte strafuitvoering en in dat perspectief een daaraan tegemoetkomende detentiefasering uit te tekenen284. Zodra een veroordeelde opgesloten en onthaald wordt, wordt gestart met een onderzoek naar zijn persoon en levenssituatie. Dit onderzoek gebeurt met het oog op het opstellen van het individueel detentieplan (art. 35 §1). Dergelijk plan bevat een schets van het detentietraject en, in voorkomend geval, van de activiteiten die op herstel gericht zijn, met name de schade die de slachtoffers opgelopen hebben. Het bevat ook eventuele adviezen over overplaatsingen die voor de veroordeelde redelijkerwijze in het vooruitzicht kunnen worden gesteld, rekening houdende met de duur van de uitgesproken straffen. Dit plan bevat bovendien voorstellen van activiteiten waaraan de veroordeelde zal deelnemen, zoals: 1) in het kader van de strafuitvoering beschikbare of beschikbaar te stellen arbeid; 2) onderwijs- of vormingsprogramma’s, opleiding- of omscholingsactiviteiten en andere activiteiten die op re-integratie gericht zijn;

282

http://gevangenismuseum.be/museum/griffie.html. Naast algemene gegevens zoals identiteit en adres van de patiënt bevat het patiëntendossier alle medische informatie. 284 e S. CALLENS, H. NYS en L. DUPONT, Recht in beweging : 12 VRG- Alumnidag 2005, Antwerpen, Maklu, 2005, 148. 283

205

3) psychosociale

begeleidingsprogramma’s

of

medische

of

psychologische

behandelingsprogramma’s. Het detentieplan wordt opgesteld rekening houdend met de mogelijkheden van de gedetineerde en van de penitentiaire administratie (art. 38 §3 Basiswet). Het wordt gedurende de detentie, in samenwerking met de gedetineerde indien nodig aangevuld, nader geconcretiseerd en bijgestuurd in functie van de evolutie van de veroordeelde en van gerechtelijke of administratieve beslissingen (art. 39 Basiswet). Op het vlak van het detentieplan is er wel degelijk ruimte voor inspraak en participatie. Zo bepaalt artikel 9 §3 van de Basiswet dat de veroordeelde in de gelegenheid wordt gesteld constructief mee te werken aan de realisering van het plan. Dit is een van de weinige onderdelen voor volwassen personen in detentie waar het werkelijk mogelijk is te participeren. Het wordt opgenomen in een protocol dat wordt ondertekend door de veroordeelde en de gevangenisdirecteur (art. 38 §4 Basiswet). Dit heeft tot doel om te bepalen wat de ene op grond van een onderling akkoord op legitieme wijze van de andere mag verwachten en om zo de gedragsverwachtingen op elkaar af te stemmen. We kunnen stellen dat het een soort van brug vormt tussen de interne en de externe rechtspositie van gedetineerden. Het is ruimer dan een opsluitingdossier en dit plan heeft werkelijk de bedoeling om, in samenspraak met de gedetineerde te komen tot een specifiek op de gedetineerde toegepast detentietraject.

b)

De SMR en de EG

De SMR eisen dat in elke instelling waar personen worden gevangen genomen een registratieboek wordt bijgehouden waarin de volgende gegevens moeten staan: -

Informatie betreffende de identiteit

-

De redenen van de vrijheidsbeneming

-

De dag en uur van onthaal en vrijlating (regel 27).

De EG bepalen dat bij het binnentreden van de gevangenis de volgende gegevens betreffende de gedetineerde onmiddellijk moeten worden geregistreerd: -

Informatie aangaande de identiteit

-

De reden voor de vrijheidsbeneming 206

-

De dag en uur van opname

-

Een inventaris van de eigen voorwerpen die moeten worden bewaard in de gevangenis

-

Alle zichtbare kwetsuren en klachten aangaande vroegere mishandeling

-

En tenslotte, onderworpen aan het medische beroepsgeheim, informatie i.v.m. de gezondheid van de gedetineerde die van belang is voor het fysieke en mentale welzijn van de gedetineerde zelf of anderen (regel 15.1).

Het bijhouden van dergelijk dossier gebeurt in België bij de griffie. Met het individueel detentieplan gaat men nog een stap verder en wordt tegemoet gekomen aan regel 16 EG. Deze voorziet dat zo snel mogelijk na het onthaal een medisch onderzoek moet volgen, het juiste niveau van veiligheid voor de gedetineerde moet worden bepaald, alle informatie aangaande de sociale situatie moet worden geëvalueerd met het oog op de onmiddellijke persoonlijke en welzijnsbehoeften van de gedetineerde en wanneer het gaat om veroordeelde gedetineerden de nodige stappen moeten worden genomen om bepaalde programma’s te voorzien.

2. Het dossier en het handelingsplan van geplaatste minderjarigen a)

Het dossier: zeer belangrijk in de integrale jeugdhulp

Binnen de integrale jeugdhulp gaat heel wat aandacht uit naar het dossier van de minderjarige. Zo heeft elke minderjarige recht op een dossier dat door de jeugdhulpvoorziening, de toegangspoort en de trajectbegeleiding zorgvuldig wordt bijgehouden en veilig wordt bewaard. Het opstellen, bewaren en het gebruik ervan zijn onderworpen aan de voorwaarden in de wetgeving betreffende de persoonsgegevens, aan de verplichtingen uit sectorale regelgeving en aan specifieke of supplementaire verplichtingen uit het DRP zelf (inzonderheid artikel 21). Is er strijdigheid tussen deze verplichtingen dan krijgen de meest gunstige voor de minderjarige voorrang (art. 20 DRP). Aanvankelijk werd door de werkgroep ‘positie van de cliënt’ voorgesteld om, conform de wet op de patiëntenrechten, het inzagerecht in het dossier vast te leggen. Dit advies werd niet opgevolgd. Er werd gekozen om het toegangsrecht uit te werken, met de focus op twee zaken. 1) Ten eerste diende aandacht te gaan naar de context van belangenconflicten tussen ouders en minderjarigen en desgevallend tussen opvoedingsverantwoordelijken en minderjarigen.

207

2)

Ten tweede diende er een onderscheid te worden gemaakt tussen gezondheidsgegevens en persoonsgegevens en diende er rekening mee te worden gehouden dat in sommige sectoren, gewerkt wordt met een multidisciplinair dossier285.

Wat het laatste punt betreft is het DRP duidelijk dat er maar sprake is van één dossier. Gezondheidsgegevens moeten echter wel apart worden bijgehouden. De verwerking van en de toegang tot die gegevens is onderworpen aan de relevante bepalingen uit de wetgeving tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens en betreffende de rechten van de patiënt (art 21). De Wet Verwerking Persoonsgegevens stelt dat, behoudens schriftelijke toestemming van de betrokkene, de verwerking van gezondheidsgegevens moet plaatsvinden onder de verantwoordelijkheid van een beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg. Concreet betekent dit dat als personeelsleden van een gemeenschapsinstelling gezondheidsgegevens willen opnemen in het dossier van de minderjarige steeds de schriftelijke toestemming van de minderjarige moet worden gevraagd, of beroep moet worden gedaan op een beroepsbeoefenaar in de gezondheidszorg. Het DRP regelt enkel de toegang tot de gegevens die geen betrekking hebben op de gezondheid. Dit gebeurt in het zeer complexe artikel 22. Zo heeft de minderjarige recht op toegang tot de gegevens die op hem betrekking hebben, maar dit recht is niet absoluut. Er is geen toegangsrecht tot de volgende gegevens: 1) de gegevens die werden verstrekt door derden zonder dat zij daartoe verplicht werden en die zij als vertrouwelijk hebben bestempeld, tenzij zij zich akkoord verklaren met de toegang; 2) de stukken die werden opgesteld ten behoeve van de gerechtelijke overheden; 3) de

gegevens

waarover

de

minderjarige

niet

werd

geïnformeerd

omdat

de

informatieverstrekking niet in zijn belang werd geacht. De persoon die de minderjarige bijstaat gedurende het traject van de hulpverlening286 heeft wel recht op toegang tot deze gegevens (art. 22 §2). Het recht op toegang en toelichting moet ten laatste binnen de vijftien dagen na ontvangst van het verzoek worden verleend (art.22 §2 laatste lid). In principe wordt de toegang tot het dossier verleend via inzage. Wanneer bepaalde gegevens echter ook een derde betreffen en volledige inzage in de gegevens door de minderjarige afbreuk zou doen aan het recht van de derde op bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer, wordt de toegang tot 285

C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Onstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 224. 286 Voor de personen die hiervoor in aanmerking komen, zie art. 24.

208

deze gegevens verstrekt via een gesprek, gedeeltelijke inzage of rapportage (art. 22 §3). Personen die deel uitmaken van het cliëntsysteem ten opzichte van de minderjarigen worden voor zover het gaat om contextuele gegevens dan niet als derden beschouwd. Voor de toepassing van §2 (de vertrouwelijkheiduitzondering) wel. Contextuele gegevens zijn gegevens die tegelijk de minderjarige en één of meer andere personen die deel uitmaken van het cliëntsysteem, betreffen. Het cliëntsysteem bestaan uit volgende personen: 1) de minderjarige; 2) de ouders; 3) de opvoedingsverantwoordelijken; 4) de personen die met de minderjarige samenwonen op het ogenblik van de uitoefening van het recht op toegang (art. 22 §4). Is de minderjarige niet in staat om zelfstandig het recht op toegang uit te oefenen dan wordt dit uitgeoefend door de ouders. De ouders hebben geen toegang tot bepaalde gegevens als de minderjarige zich hiertegen uitdrukkelijk en gemotiveerd verzet. Ingeval er tegenstrijdige belangen zijn met de ouders of als die het toegangsrecht niet uitoefenen, kan het toegangsrecht van de minderjarige worden uitgeoefend door de persoon die hem bijstaat ( art. 22 §5). Op verzoek van de minderjarige worden de documenten die hij aanreikt, toegevoegd aan zijn dossier en de minderjarige heeft tevens het recht om zijn versie te geven van de feiten die vermeld zijn in zijn dossier (art. 22 §6). De minderjarige heeft recht op een afschrift van de gegevens van zijn dossier waartoe hij toegang heeft door inzage en op een rapport van de gegevens waartoe hij toegang heeft op een andere wijze dan inzage. Bovendien is ieder afschrift en rapport persoonlijk en vertrouwelijk en mag dit enkel worden aangewend voor doeleinden van jeugdhulp (art. 22 §7). Tenslotte kan de minderjarige, zoals reeds gezien bij het toegangsrecht van ouders, zich uitdrukkelijk en gemotiveerd verzetten tegen de toegang van een persoon van het cliëntsysteem tot door hem aangewezen gegevens (art. 23).

b)

Het dossier in het federaal centrum te Everberg

In het federaal centrum te Everberg wordt de jongere bij aankomst in het inschrijvingsregister opgenomen door het federaal personeel (art. 4 MB). Zijn identiteitsstukken worden in bewaring gehouden in zijn dossier in de griffie (art. 10). Net zoals bij volwassen gedetineerden zal er een dossier met de belangrijkste gegevens worden bijgehouden ter griffie. 209

De federale staat moet voor elke jongere een administratief dossier aanleggen, dat minstens de stukken bevat die zijn plaatsing rechtvaardigen. Het dossier is toegankelijk voor het personeel van de gemeenschap waartoe de betrokken jongere behoort. Medische gegevens kunnen enkel via een arts worden geraadpleegd. De pedagogische directeurs hebben de taak om voor elke jongere die onder hun bevoegdheid valt, een pedagogisch dossier aan te maken. Dit dossier is toegankelijk overeenkomstig de regels die door de betrokken gemeenschap zijn vastgesteld. Dossierstukken worden opgesteld in de taal van de beschikking waarbij de jongere aan het centrum is toevertrouwd (art. 27 Samenwerkingsakkoord287).

c)

Het handelingsplan in de bijzondere jeugdzorg

Het Decreet Bijzondere Jeugdbijstand maakt in artikel 46 uitdrukkelijk gewag van de noodzaak om de uitvoering van de afdwingbare pedagogische maatregelen die door de jeugdrechtbank worden opgelegd, te laten verlopen volgens een handelingsplan dat wordt opgesteld in samenspraak met de betrokken partijen en de voorzieningen. En ook in de memorie van toelichting bij het artikel 38 wordt nog eens gesteld dat “de hulpverleners een duidelijk handelingsplan zullen moeten opstellen” dat bijdraagt aan een duidelijker toekomstperspectief voor de betrokken minderjarigen en hun gezin. Zowel voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling als voor jongeren in Everberg wordt er een handelingsplan opgemaakt. In dit plan staan onder andere de punten waar nog aan gewerkt moet worden. Ook de informatie die naar de jeugdrechter wordt gestuurd komt in het handelingsplan. Met dit plan wordt in feite het hulpverleningstraject van de jongere uitgetekend. Een goed handelingsplan moet niet alleen rekening houden met de persoonlijkheid en de gezinscontext van de jongere, maar dient ook belangrijke andere domeinen zoals omgang en relaties met leeftijdsgenoten buiten de instelling, het functioneren op school of op het werk, eventueel middelenmisbruik en de vrijetijdsbesteding in het vizier te nemen bij het opzetten van dergelijk hulpverleningstraject288. In het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen wordt bepaald dat zowel de jongere als de ouders de mogelijkheid krijgen om de hulpverlening mee te bespreken. Daarbij wordt ook het handelingsplan geëvalueerd (regel 3.2).

287

Samenwerkingsakkoord van 30 april 2002 tussen de federale staat, de Duitstalige gemeenschap, de Franse gemeenschap en de Vlaamse gemeenschap betreffende het gesloten centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, inwerking getreden met het Decreet van 19 juli 2002 houdende goedkeuring van het Samenwerkingsakkoord, B.S. 20 augustus 2002. 288 http://soag.hogent.be/dbsoag/soagevents/docs/handelingsplannen2010/Inleiding%20Chris%20Smolders.

210

d)

Het bijhouden van een dossier in de internationale en Europese normen

Een zeer belangrijk aspect voor de administratie van jongereninstellingen is de verplichting om een vertrouwelijk en individueel dossier van de jongeren op te stellen en te behouden. Dit dossier moet bestaan uit allerlei bestanden, inclusief juridische en medische alsook bestanden i.v.m. tuchtprocedures en alle andere documenten die verband houden met de vorm, inhoud en details van de behandeling. Bovendien moet het dossier ‘up to date’ worden gehouden, enkel toegankelijk zijn voor bevoegde personen en worden geklasseerd op een begrijpelijke wijze (regel 19 JDL). Waar mogelijk, moet iedere minderjarige bovendien het recht hebben om een feit of mening in het dossier aan te vechten en zo iedere onvolledige, ongegronde of oneerlijke verklaring te verbeteren. Om dit recht te kunnen uitoefenen moeten procedures bestaan die een derde partij toelaten op verzoek toegang en raadpleging tot het bestand te krijgen. Na de vrijlating worden deze bestanden verzegeld en op een geschikt moment uitgewist (regel 19 JDL). Regel 21 JDL vereist dat in eender welke instelling waar minderjarigen verblijven een volledig verslag moet worden bijgehouden met daarin de volgende informatie: a) informatie over de identiteit van de minderjarige; b) de feiten en de redenen van plaatsing alsook de bevoegde autoriteit; c) de dag en uur van plaatsing, overplaatsing en vrijlating; d) details van de kennisgeving aan de ouders en verzorgers van elke opname, overplaatsing of vrijlating van de minderjarige op het ogenblik dat zij de zorg ervan dragen; e) details van gekende psychische en mentale gezondheidsproblemen, met inbegrip van misbruik van alcohol en drugs (regel 21 JDL). Regel 23 JDL voorziet daarnaast dat zo snel mogelijk na de opname volledige rapporten en relevante informatie omtrent de persoonlijke situatie en omstandigheden van elk kind moeten worden opgesteld en worden ingediend bij de administratie. Hiermee wil men bekomen dat alle relevantie informatie in het persoonlijke dossier wordt opgenomen, en dus ook andere informatie dan deze in artikel 21. Gelijkaardige regels zijn terug te vinden in bepaling 34.2 van de ERJ. Het bijhouden van duidelijke en volledige dossiers van elk individueel kind is van enorm belang voor de bescherming van de rechtspositie. Het speelt een cruciale rol voor de kwaliteit van de behandeling binnen de instelling, voor de realisatie van de objectieven en op het gebied van transparantie. Daarnaast is het ook een belangrijk instrument bij het vervullen van specifieke 211

behoeften van het kind. De informatie in het dossier kan immers helpen bij het opstellen van een aan het kind aangepast dagelijks programma. Het is dan ook zeer positief dat op gemeenschapsniveau heel wat aandacht wordt besteed aan zowel het bijhouden van het dossier als het toegangsrecht tot het dossier. De minderjarige heeft recht op een afschrift van de gegevens en ook het recht om zijn eigen versie van de feiten te geven, maar het valt wel te betreuren dat er niet uitdrukkelijk is voorzien in een recht om zaken in het dossier aan te vechten voor een onafhankelijke instantie zowel voor de minderjarige zelf als voor derden. Voor jongeren in het federaal centrum ‘de Grubbe’ wordt ook een dossier bijgehouden, maar de regelgeving hieromtrent is bijzonder schaars en voldoet niet aan de zonet besproken internationale eisen.

3. Conclusie Zowel voor volwassen gedetineerden als voor geplaatste minderjarigen wordt er steeds een dossier bijgehouden met de belangrijkste gegevens (identiteit, reden van opsluiting, medische gegevens, opgelegde tuchtsancties, …). Voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling is het dossier een aspect waar vrij veel bindende wetgeving over is aangenomen. Het DRP besteedt hier heel wat aandacht aan en het overgrote deel daarvan wordt besteed aan het toegangsrecht van de minderjarige en eventueel zijn ouders. Het is mogelijk om een eigen versie van de feiten te geven en zelf documenten toe te voegen aan het dossier en er kan ook een afschrift of rapport van de gegevens in het dossier worden verkregen. Dergelijke regeling bestaat niet voor volwassen gedetineerden of voor jongens te Everberg. Wat te betreuren valt is dat zowel voor volwassen gedetineerden als voor minderjarigen in geen enkele wetgeving de mogelijkheid wordt voorzien om gegevens in het dossier aan te vechten voor een onafhankelijke instantie. Voor volwassen gedetineerden wordt met de Basiswet naast het dossier nog voorzien in een individueel detentieplan. Dit is ruimer dan het penitentiair dossier. Via dit plan wordt in samenwerking met de gedetineerde zijn detentietraject uitgewerkt. Er wordt ook heel wat ruimte gelaten voor inspraak en participatie van de gedetineerde. Dergelijk plan is naar mijn mening een waardevolle nieuwigheid waardoor er op maat van de gedetineerde kan gewerkt worden aan een zo ‘goed’ mogelijk verblijf gericht op herstel van de geleverde schade en op een vlotte re-integratie.

212

Een gelijkaardig plan heb je ook voor minderjarigen. Zowel voor minderjarigen in de gemeenschapsinstellingen als voor minderjarigen in Everberg wordt voorzien in een handelingsplan dat de belangrijkste werkpunten bevat en het hulpverleningstraject beschrijft. Enkel in het reglement van de gemeenschapsinstellingen is de mogelijkheid tot inspraak voorzien waardoor we op het vlak van het detentie- en handelingsplan kunnen spreken van ruimere inspraaken participatiemogelijkheden voor volwassen gedetineerden.

N.

Het klachtrecht

1. Het klachtrecht voor gedetineerden a)

Nationale beklagmogelijkheden: momenteel onvoldoende, maar de Basiswet

brengt verandering (1)

Interne klachtprocedure

Eerst en vooral is er de inspectie van de gevangenissen. Het toezicht op de gevangenissen wordt momenteel uitgeoefend door de commissies van toezicht (één bij elke gevangenis) en de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen. De wettelijke regeling ervan vinden we terug in de artikelen 129 tot 138decies AR. Volgens de actuele regelgeving houden deze commissies een onafhankelijk toezicht op de gevangenis, op de behandeling van de gedetineerden en op de naleving van de voorschriften (art. 138 ter AR). Zij geven ook de nodige adviezen, inlichtingen en voorstellen en stellen een jaarlijks verslag op. Binnen deze commissies vinden we echter nog geen specifieke klachtencommissies die klaagschriften van gedetineerden kunnen behandelen. Ook binnen de Centrale Toezichtsraad is er momenteel nog geen beroepscommissie die belast is met de behandeling van beroepsschriften tegen de beslissing van de klachtencommissies. Dit wordt wel in het vooruitzicht gesteld met de Basiswet. Daarnaast is het ook mogelijk voor een gedetineerde om zijn ongenoegen te laten blijken via contacten met de buitenwereld, zoals de briefwisseling, de telefoon en het bezoek en om een administratief beroep in te stellen. Het administratief beroep is een beroep dat wordt ingesteld bij een orgaan van het actief bestuur zelf en dat er toe strekt een beslissing van dat orgaan, of van een hiërarchisch ondergeschikt orgaan te doen intrekken, vernietigen of te doen wijzigen. Dergelijke vorm van beroep kenmerkt zich door de afwezigheid van formalisme, procedurevoorschriften en kosten. Meestal vindt het plaats voor een 213

beroep in rechte en dient het om geschillen tussen de gedetineerde en overheid te voorkomen of op te lossen die anders voor de rechter zouden komen. De beslissing die genomen wordt is en blijft echter een administratieve rechtshandeling en een werkelijke en volwaardige rechtsbescherming wordt hiermee dus niet geboden. Het is duidelijk dat de interne beklagmogelijkheden sterk tekortschieten. Uit de analyse van het huidig Belgisch penitentiair recht blijkt immers dat er, met betrekking tot hun interne materiële rechtspositie, momenteel geen specifieke, op de detentiesituatie toegeschreven procedures zijn die de gedetineerden toelaten met betrekking tot de penitentiaire beslissingen die rechtstreeks hun levenssituatie in de inrichting betreffen, hun belangen te behartigen voor een gespecialiseerde, onafhankelijke en onpartijdige instantie289. Al sinds 1993 kaart het Europees Comité inzake de voorkoming van folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen in zijn rapport over België dit gebrek aan290. Met de Basiswet van 2005 wordt aan dit ernstige tekort tegemoetgekomen, maar de bepalingen inzake het beklagrecht zijn nog niet van toepassing. Titel III voorziet in een onafhankelijk toezicht op het gevangeniswezen en op de bejegening van de gedetineerden door de instelling van een commissie van toezicht bij iedere gevangenis en door de instelling van een centraal orgaan, de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen. Zoals gezien functioneren deze al enkele jaren maar hebben deze momenteel nog geen bevoegdheid inzake het formeel klachtenrecht voor gedetineerden. Het grote verschil is dat ze in de toekomst overeenkomstig titel VIII van de Basiswet ook zullen instaan voor de behandeling van klaagschriften van gedetineerden via de klachtencommissies en de beroepscommissie. Artikel 148 van de Basiswet voorziet immers, naast de mogelijkheid om informele klachten te uiten bij de commissie van toezicht (wat nu ook al kan), dat de gedetineerde bij de klachtencommissie zijn beklag kan doen over elke beslissing die door of namens de directeur ten aanzien van hem is genomen. Tegen de uitspraak van de klachtencommissie kan dan hoger beroep worden ingesteld bij de Beroepscommissie van de Centrale Raad (art. 159 Basiswet). (2)

Algemene rechtsbescherming

Gedetineerden moeten in het huidige penitentiaire systeem een beroep doen op de rechtsmiddelen in het kader van de algemene rechtsbescherming van burgers: zij kunnen klacht indienen of aangifte 289

Y. VAN DEN BERGE, “De tussenkomst van de rechter in detentiegeschillen”, T Strafr 2006, afl 2, 95. Verslag aan de Belgische regering betreffende het bezoek van het Europees Comité inzake de voorkoming van folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen (CPT) in België (14 tot 23 november 1993), Straatsburg/ Brussel, 14 oktober 1994, nrs. 244-247, http://www.cpt.coe.int. 290

214

doen van tegen hen gepleegde misdrijven, schadevergoeding eisen voor de burgerlijke rechter, verhaal instellen bij de administratieve rechter, onrechtmatigheden aanvechten voor de rechter in kort geding of bij schendingen van grondrechten klacht indienen bij de Europese organen291. 

Beroep op de rechter in kort geding

Gezien het gebrek aan een interne klachtenprocedure wordt er inzake detentiegeschillen door gedetineerden vaak een beroep gedaan op de rechter in kort geding. In de praktijk wordt het overgrote deel van de kort gedingen ingeleid tegen onmenselijke behandelingen. Deze gaan dan meestal over het toegepaste regime: het bijzonder individueel regime van veiligheid en de bijzondere controlemaatregelen292, de overbrenging om veiligheidsredenen293, de medische behandeling294 en het recht op informatie295. De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg kan in de gevallen die hij spoedeisend acht bij voorraad uitspraak doen in alle zaken, behalve diegene die de wet aan de rechterlijke macht onttrekt. Hij kan dan maatregelen bevelen tot vrijwaring van de rechten, verbodsmaatregelen opleggen, vaststellingen of onderzoekingen bevelen, getuigen verhoren, … 296 Sinds rechtspraak van het Hof van Cassatie van 21 oktober 1982 staat het vast dat de rechterlijke macht bevoegd is om op te treden tegen schendingen van subjectieve rechten door de uitvoerende macht, zowel inzake het voorkomen als het herstellen van de schade door een foutief optreden297. Ook de subjectieve rechten met betrekking tot het strafrecht en het penitentiair recht vallen daaronder, zoals de mensonwaardige behandeling in de gevangenis298, en dit voor zover de regels van de strafvordering er zich niet tegen verzetten299. Elke ogenschijnlijke aantasting of dreiging van het recht volstaat. Bij de beoordeling van de zaak stelt de rechter zich niet in de plaats van de overheid maar toetst hij enkel de beslissing op haar wettigheid. Men kan zijn toevlucht nemen tot het kort geding wanneer de gewone rechtspleging niet toelaat het geschil tijdig op te lossen, wat maakt dat de rechter in kort geding over een ruime feitelijke 291

Y. VAN DEN BERGE, “De tussenkomst van de rechter in detentiegeschillen”, T.Strafr. 2006, afl 2, 95. Kort. Ged. Rb. Brussel 14 mei 1986, JT 1987, 724; Kort Ged. Rb. Bergen 15 juli 1987, onuitg.; Kort Ged. Rb. Luik 9 november 1987, JT 1987, 724, Kort Ged. Luik 5 juni 1989, Journ. Proc. 1989, 30; Kort Ged. Brussel 10 januari 1991, Journ. Proc. 1991, 27; Kort Ged. Rb. Namen, 7 december 1993, Rèv. Liège 1994, 29, Kort Ged. Luik, 29 april 1994, Journ. Proc. 1994, 27 en Kort Ged. Aarlen, 15 februari 2001, onuitg. 293 Kort Ged. Aarlen, 11 juli 1991, JT 1991, 800. 294 Kort Ged. Rb. Oudenaarde, 23 januari 1992, Vl.T Gez. 1992-93, 197 met noot T. BALTHAZAR; Kort Ged. Rb Gent, 26 juni 1992 en Kort Ged. Rb Gent 6 november 1992, Vl.T Gez. 1992-93, 197 met noot T. BALTHAZAR. 295 Kort Ged. Rb. Luik, 31 januari 1989, Rev. Liège 1989, 241. 296 Geregeld in de artikelen 584 e.v. van het Gerechtelijk Wetboek. 297 Cass. 21 oktober 1982, Arr. Cass. 1982-83, 277. 298 Kort Ged. Rb. Luik 9 november 1987, JT 1987, 720 en Journ. Proc. 1987, nr. 117, 28 met noot J.-M. Dermagne; Kort Ged. Rb. Aarlen 15 februari 2001, onuitg. (A.R. Nr. 00/144) en Gent 14 juli 2004, l.c., 1231-1240 met noot Y. Van Den Berge. 299 Cass. 21 maart 1985, Arr. Cass. 1984-85, 1008. 292

215

beoordelingsmacht beschikt300 . Het spoedeisend karakter is een feitelijk gegeven dat blijkt uit de omstandigheden van de zaak. Problemen van gedetineerden over de rechtmatigheid en de menswaardigheid van de vrijheidsberovingen301 worden door de rechtspraak meestal als spoedeisend aanzien302. De kortgedingrechter doet uitspraak bij voorraad, hetgeen betekent dat hij geen nadeel mag toebrengen aan de zaak zelf (art. 1039 Ger. W.). De beschikking in kort geding heeft aldus geen gezag van gewijsde ten aanzien van de uitspraak ten gronde. Wanneer op het moment van het kort geding de zaak al definitief gerealiseerd is, heeft de rechter geen bevoegdheid meer. Heeft de gedetineerde bijvoorbeeld reeds schade geleden en is hij ondertussen in een andere situatie gebracht die hem geen verdere schade zal toebrengen, dan kan hij nog alleen schadevergoeding vragen aan de rechter ten gronde. Besluit: Het is voor gedetineerden niet gemakkelijk om voor de kortgedingrechter het optreden van de penitentiaire overheid te bestrijden. Enerzijds dient er een effectieve schending te zijn van een subjectief recht, anderzijds mag de rechter het overheidsoptreden enkel toetsen op zijn wettigheid zonder zich in de plaats van die overheid te stellen. Daarnaast dient ook voldaan te zijn aan de eisen van hoogdringendheid en mag enkel een uitspraak bij voorraad gedaan worden. In de toekomst echter zal de gedetineerde, zoals reeds gezien, tegen beslissingen van de penitentiaire overheid (meestal de gevangenisdirecteur) kunnen opkomen bij de Klachtencommissie van de commissies van toezicht, en in beroep bij de Beroepscommissie van de Centrale Toezichtsraad die wel de bevoegdheid hebben om de beslissing om te vormen of te vernietigen303. 

Beroep bij de Raad van State

In dringende gevallen is het voor gedetineerden ook mogelijk om een beroep in te stellen bij de Raad van State tegen een beslissing van de penitentiaire overheid. De Raad van State is immers bevoegd voor beroepen tot nietigverklaring ingesteld tegen administratieve rechtshandelingen wegens niet naleving van substantiële of op straffe van nietigheid voorgeschreven vormen, machtsoverschrijding, of machtsafwending (art. 14 Gecoördineerde Wetten op de Raad van State). De Raad kan ook de schorsing van de tenuitvoerlegging van deze akten en reglementen bevelen (art. 17). De controle

300

Cass. 13 september 1990, Arr. Cass. 1990-91, 42. Kort Ged. Rb. Gent, 14 juli 2004, RAGB 2005/13, 1231- 1240 met noot Y. VAN DEN BERGE. 302 Y. VAN DEN BERGE, “De tussenkomst van de rechter in detentiegeschillen”, T.Strafr. 2006, afl 2, 98. 303 Y. VAN DEN BERGE, “De tussenkomst van de rechter in detentiegeschillen”, T Strafr. 2006, afl 2, 98. 301

216

wordt uitgeoefend op de legaliteit van de handeling van een bestuur, namelijk de schending van fundamentele rechten en de overschrijding en het misbruik van bevoegdheden304. Gedetineerden die zowel in hun interne als externe rechtspositie doorgaans bijna geheel afhankelijk zijn van de penitentiaire administratie kunnen via het beroep bij de Raad van State opkomen tegen onrechtmatige bestuurshandelingen. Het kan dan zowel gaan om de gevangenisreglementen als de individuele beslissingen van de gevangenisdirecteur of de minister. Als we kijken naar de rechtspraak van de Raad is een evolutie waar te nemen in het voordeel van de gedetineerden. Waar vroeger de Raad zich onbevoegd verklaarde in penitentiaire materies en strafuitvoering, is er de laatste jaren sprake van een echte rechtsbescherming t.o.v. de administratieve overheid305. Wat de interne rechtspositie betreft heeft de Raad van State zich reeds lange tijd bevoegd verklaard. De Raad is immers bevoegd kennis te nemen van de maatregelen die door de penitentiaire overheid worden genomen in de uitoefening van haar discretionaire bevoegdheid. Toch stelde de Raad zich aanvankelijk eerder negatief op t.a.v. klachten van gedetineerden omdat de beslissingen van de gevangenisautoriteiten werden beschouwd als maatregelen van inwendige orde waartegen geen rechtsgang openstond aangezien ze geen invloed hadden op de rechtstoestand van de gedetineerden306. De ommekeer kwam met er met het arrest van 10 april 1981 waarbij de Raad oordeelde dat het KB van 21 mei 1965 houdende algemeen reglement van de strafinrichtingen een organiek besluit was en dat kennis kon worden genomen van schendingen van dit besluit307. In een volgend arrest werd de legaliteit van een beslissing tot onderwerping aan een strenger regime gecontroleerd308 en in een arrest van 18 april 2000309 werd de bevoegdheid inzake tuchtstraffen erkend. Een sanctie die de ontneming van gunsten tot gevolg heeft, kan niet beschouwd worden als een loutere ordemaatregel. Dit wordt bevestigd in latere arresten310. Momenteel vormen (totdat de Basiswet volledig in werking zal treden), naast de talrijke ministeriële omzendbrieven, het Algemeen Reglement en de Algemene Instructie de kern van de penitentiaire regelgeving. Aangezien dit reglementen zijn met een algemeen verordenend karakter is de Raad van 304

Y. VAN DEN BERGE, “De bevoegdheid van de Raad van State inzake de strafuitvoering”, RAGB 2006/ 12, 913. Deze evolutie wordt grondig verwoord door WEYMEERSCH bij het arrest van 18 april 2000, TBP 2001/3, 199-202. 306 R. v. St. 21 maart 1968, Arr. R.v.St. 1968, nr. 12 866 en R.v.St. 22 februari 1967, Arr. R.v.St. 1967, nr.12.238. 307 R.v.St. 10 april 1981, Arr. R.v.St. 1981, nr. 21.098. 308 R.v.St. 4 maart 1992, Arr. R.v.St. 1992, nr. 38910. 309 R.v.St. 18 april 2000, www. raadvst-consetat.be. 310 R.v.St. 7 augustus 2001, Arr. R.v.St. 2001, nr. 98 176; R.v.St. 21 december 2001, Arr. R.v.St. 2001, nr 102.343 en JT 2002, 190-193; R.v.St. 15 januari 2002, Arr. R.v.St. 2002, nr. 102.527 en J.T. 2002, 190-193 en R.v.St. 12 juli 2005, www.raadvstconsetat.be. 305

217

State bevoegd over te gaan tot een nietigverklaring. In de zin dat de ministeriële omzendbrieven een verordenend karakter hebben en rechtstreeks van invloed zijn op de rechtspositie van gedetineerden zijn zij ook vatbaar voor vernietiging door de Raad van State311.

b)

De eisen van de VN en de Europese Raad

Het BUPO- Verdrag voorziet uitdrukkelijk het recht op rechtsmiddelen. Dit verdrag voorziet in artikel 3(2) dat iedere Verdragstaat moet verzekeren dat eenieder wiens rechten of vrijheden worden geschonden een effectief rechtsmiddel ter beschikking heeft voor een bevoegde rechterlijke, bestuurlijke of wetgevende autoriteit, of voor een andere autoriteit die daartoe krachtens de nationale wetgeving bevoegd is, zelfs indien de schending zou zijn begaan door personen in de uitoefening van hun ambtelijke functie. De Standaard Minimum Regels vereisen eerst en vooral dat de gedetineerden worden voorzien van schriftelijke informatie die het hen mogelijk maakt zich aan te passen aan het leven in de gevangenis en op de hoogte te zijn van hun rechten en plichten. Dit omvat ook het recht om geïnformeerd te worden over de verschillende beklagmogelijkheden (regel 35 (1)). Elke gevangene moet vervolgens de mogelijkheid hebben om elke dag van de week een klacht in te dienen bij de directeur of diens gemachtigde (regel 36 (1)). Dit moet ook mogelijk zijn bij de inspectie gedurende het inspectieonderzoek. Elke gevangene moet dan ook de kans krijgen om in afwezigheid van de directeur of andere personeelsleden met de inspectie te praten. (regel 36 (2)). Belangrijk is de verplichting om iedere gevangene toe te staan een verzoek of klacht zonder enige censuur, maar in de juiste vorm, in te dienen bij de centrale administratie van de gevangenis, bij een rechterlijke instantie of bij andere geschikte autoriteiten via erkende kanalen (regel 36 (3)). Tenslotte wordt bepaald dat elke klacht, tenzij deze duidelijk ongegrond is, zo snel mogelijk moet worden behandeld en beantwoord (regel 36 (4)). In de Europese Gevangenisregels (gewijzigd in 2006), wordt bepaald dat gevangenen zowel individueel als in groep ruimschoots de mogelijkheid moeten hebben om een verzoek of klacht in te dienen bij de directeur of een andere bevoegde instantie (regel 70.1). Als bemiddeling mogelijk is, moet dit eerst worden geprobeerd (regel 70.2). Als een verzoek of een klacht wordt verworpen dan moet dit gemotiveerd worden en de gevangene moet dan de mogelijkheid hebben om beroep in te stellen bij een onafhankelijke autoriteit (regel 311

R.v.St. 16 augustus 1995, T.Gem. 1996, 43-44.

218

70.3). Gevangenen mogen niet gestraft worden voor het indienen van een verzoek of klacht (regel 70.4). De bevoegde autoriteit is verplicht rekening te houden met schriftelijke klachten van familieleden van een gevangene wanneer deze redenen hebben om aan te nemen dat de rechten van de gevangene zijn geschonden (regel 70.5). Geen enkele klacht kan op naam van een gevangene worden ingediend door een wettelijke organisatie die zich bezighoudt met het welzijn van gevangenen als de gevangene hier niet de toestemming voor geeft (regel 70.6). En tenslotte wordt voorzien dat gevangenen het recht hebben op juridisch advies inzake klacht- en verzoekprocedures en op juridische bijstand wanneer de belangen van de rechtsbedeling dit vereisen (regel 70.7). Wat het Belgisch klachtrecht betreft is het CPT al verscheidene keren zeer vernietigend geweest. Telkenmale een bezoek aan België werd gebracht, werden sterke kritieken geformuleerd op ons Belgische systeem en meer bepaald de penitentiaire rechtsleegte. Eén van de grote kritieken hierbij was het ontbreken van een doeltreffende klacht- en inspectieprocedure bij een gespecialiseerd en onafhankelijk orgaan312. Besluit: Het is duidelijk dat ons huidig klachtrecht niet voldoet aan de internationale en Europese eisen. Met de inwerkingtreding van de Basiswet zal een einde komen aan deze tekortkoming en het is dan ook te hopen dat dit zo snel mogelijk gebeurt.

2. Het klachtrecht voor minderjarigen a)

Beklagmogelijkheden op nationaal niveau (1)

Het formuleren van klachten in de gemeenschapsinstellingen

Een schending van rechten hoeft niet steeds aanleiding te geven voor een gerechtelijk optreden. Integendeel,

de

aanwezigheid

van

een

degelijke

klachtenregeling,

respectievelijk

bemiddelingsmogelijkheid in de betrokken sectoren van de integrale jeugdhulp kan een belangrijke

312

Zie hiervoor: G. SMAERS, “Het derde bezoek van het CPT aan België: er is weinig veranderd…”, Panopticon 2003, 586-591

219

buffer vormen voor een gerechtelijk optreden. Het DRP voert het klachtrecht in als een direct afdwingbaar recht van de minderjarige313. Artikel 29 van het DRP bepaalt dat iedere minderjarige het recht heeft om bij een jeugdhulpvoorziening, de toegangspoort of de trajectbegeleiding klachten te formuleren. Deze klachten kunnen betrekking hebben op: -

de inhoud van de jeugdhulp en de wijze waarop ze wordt aangeboden;

-

de leefomstandigheden binnen residentiële en semiresidentiële jeugdhulpverlening;

-

de niet-naleving van de rechten opgesomd in het decreet.

Deze bepaling roept geen nieuwe verplichtingen in het leven voor de gemeenschapsinstellingen vermits deze door de sectorale regelgeving (het Vlaams Klachtdecreet314) reeds verplicht waren een klachtenprocedure uit te werken. Verder wordt voorzien in het DRP dat de klachtenbehandeling verloopt volgens de bepalingen die ter zake van toepassing zijn op de jeugdhulpvoorziening. 

De klachtenbehandeling volgens de bepalingen van het Vlaams Klachtdecreet

Het betreft een klachtenbehandeling in eerste aanleg. Volgens artikel 3 van het Vlaams Klachtdecreet heeft iedereen het recht om kosteloos een klacht in te dienen bij een bestuursinstelling (dus ook bij een gemeenschapsinstelling voor geplaatste minderjarigen) over de handelingen en de werking van die bestuursinstelling. Een handeling van een persoon, werkzaam onder de verantwoordelijkheid van een bestuursinstelling, wordt beschouwd als een handeling van die bestuursinstelling. Toegepast op een gemeenschapsinstelling houdt dit in dat ze verplicht is de klacht te behandelen indien de identiteit en het adres van de klager bekend zijn en de klacht een omschrijving bevat van de feiten waartegen ze gericht is. Indien de gemeenschapsinstelling weigert de klacht te behandelen, kan de klager conform het decreet van 7 juli 1998 een klacht indienen bij de Vlaamse ombudsdienst (art 5 Klachtdecreet). Deze ombudsdienst wordt op het gebied van jongerenwelzijn waargenomen door het Kinderrechtencommissariaat. Daarnaast bevat het Vlaamse Klachtdecreet ook de verplichting dat de klacht wordt behandeld door een persoon die niet bij de feiten waarop de klacht betrekking heeft, betrokken is geweest. Deze persoon is bovendien verplicht het beroepsgeheim te respecteren en een strikte neutraliteit in acht 313

C. DE WILDE en J. BOSMANS, “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. Onstaansgeschiedenis, krachtlijnen en randvoorwaarden voor een daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 224. 314 Decreet van 1 juni 2001 houdende toekenning van een klachtrecht ten aanzien van bestuursinstellingen (gewijzigd bij het decreet van 20 februari 2004), B.S. 17 juni 2001.

220

te nemen. Aan de klachtenbehandelaar kunnen geen instructies worden gegeven over de wijze waarop de klacht inhoudelijk behandeld wordt (art. 8). De neutrale klachtenbehandeling in eerste lijn in het domein van jongerenwelzijn wordt waargenomen door de JO-lijn. 

De JO-lijn en het Kinderrechtencommissariaat

In het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen is de mogelijkheid voorzien om een klacht neer te leggen als de jongere meent dat zijn vraag niet naar wens is behandeld, als men vindt onheus behandeld te zijn geweest of als men het niet eens is met een beslissing die de jongere persoonlijk aangaat. Om een klacht neer te leggen kan contact worden opgenomen met de JO-lijn of met de kinderrechtencommissaris (regel 14.2). De JO-lijn van het Agentschap Jongerenwelzijn is het centraal aanspreekpunt voor klanten, gebruikers die ontevreden zijn over een verrichte handeling, prestatie of dienstverlening van het agentschap zelf of van een voorziening gereglementeerd door het agentschap. Onder deze voorzieningen vallen ook de gemeenschapsinstellingen en het federaal centrum ‘de Grubbe’. Daarnaast heeft de JO-lijn ook een advies- en informatiefunctie. Het Kinderrechtencommissariaat is opgericht om aan de minderjarige duidelijk te maken wat precies diens rechten zijn. Het geeft tevens advies aan volwassenen en is ook bevoegd om klachten te behandelen. Wanneer het toch tot een klacht komt over de dienstverlening of een handeling van jongerenwelzijn, dan vervult de JO-lijn de eerstelijns klachtenbehandeling. Het Kinderrechtencommissariaat functioneert in de tweede lijn. Klachten over de voorzieningen gereglementeerd door het Agentschap Jongerenwelzijn moeten zoveel mogelijk door die voorzieningen zelf behandeld worden. Een behandeling door de voorziening zelf is evenwel niet altijd mogelijk of aangewezen. Men kan zich dan tot de JO-lijn wenden. Een klachtenbehandeling door de voorziening zelf is geen voorwaarde die voldaan moet zijn alvorens men bij de JO-lijn terecht kan. De JO-lijn zal de klacht pas kunnen behandelen als er een omschrijving wordt gegeven van de feiten waartegen ze gericht is. Klachten zonder vermelding van bepaalde concrete feiten zullen eerst verder geëxploreerd worden. De visie van de JO-lijn is dat wanneer een klacht over een voorziening (deels) gegrond of terecht werd bevonden, deze voorziening een inspanning moet leveren om de zaak te herstellen of recht te zetten. Jongerenwelzijn kan voor een herstel niet in de plaats treden van de voorziening, maar kan soms wel bepleiten dat een rechtzetting geschiedt. 221

De JO-lijn kan bij de klachtenbehandeling niet zelf tussenkomen in het hulpverleningsproces en in de genomen beslissingen en vonnissen. Om deze aan te vechten dient men beroep aan te tekenen tegen het vonnis van de jeugdrechtbank (zie later). Het Kinderrechtencommissariaat vervult de tweedelijns klachtenbehandeling en heeft een expliciet mandaat om klachten te onderzoeken. Er wordt een onderzoek gevoerd en wanneer na dit klachtenonderzoek duidelijk blijkt dat de rechten van minderjarigen niet gerespecteerd werden dan wordt er door de ombudsmedewerker een brief opgesteld met de motivering waarom de klacht gegrond is. Deze brief wordt opgestuurd naar alle betrokkenen. Indien de betrokken dienst/organisatie weigert om hiermee rekening te houden of de werkwijze aan te passen, dan kan het Kinderrechtencommissariaat naar de ‘hogere’ instantie gaan. Voor gemeenschapsinstellingen is dit het Agentschap jongerenwelzijn of uiteindelijk de minister. Dit gebeurt echter zelden in de praktijk. Het Kinderrechtencommissariaat heeft net zoals de JO-lijn eerder een legitieme “gezagspositie”. Zij kunnen geen diensten of professionals sanctioneren. Zij kunnen wel de pijn- en knelpunten blootleggen en de minderjarige erkennen in zijn onrecht. Maar op juridisch vlak hebben zij niet de mogelijkheid om hun beslissingen, conclusies en aanbevelingen af te dwingen. Dit verklaart waarom er geen beroep mogelijk is tegen een beslissing van het Kinderrechtencommissariaat. Zoals vermeld heeft de minderjarige ook steeds de mogelijkheid om een beroep aan te tekenen als hij het niet eens is met een beslissing van de jeugdrechter. In een gesloten instelling geldt hiervoor een termijn van achtenveertig uur, in een open instelling vijftien dagen. Een minderjarige die geplaatst is in een gesloten afdeling moet dan binnen de vijftien dagen verschijnen voor het Hof van Beroep, een minderjarige in een open afdeling binnen de drie maanden (regel 14.3 huishoudelijk reglement). (2)

Beklagmogelijkheden in het centrum ‘de Grubbe’

In het federaal centrum te Everberg is tevens een klachtregeling voorzien. De jongere moet steeds de mogelijkheid hebben om zich te beklagen ten aanzien van aangelegenheden die hem aanbelangen bij de instanties waarmee vrije briefwisseling mogelijk is (deze zijn opgesomd in art 11). Deze mogelijkheid bestaat ook in het kader van het bezoek en het toezicht op het centrum (art. 33 MB). De kinderrechtencommissaris is een van de personen waarmee vrije briefwisseling mogelijk is. Daarnaast kan met de JO-lijn steeds gratis getelefoneerd worden (art. 13 §3 MB) wat met zich

222

meebrengt dat ook voor jongeren in Everberg het mogelijk is bij deze instanties een klacht in te dienen. De jongere moet zich daarnaast steeds kunnen wenden tot de federale directeur of zijn gemachtigde of de bevoegde pedagogisch directeur of zijn gemachtigde inzake aangelegenheden die hem aanbelangen. De jongere heeft dan recht op een gemotiveerd antwoord binnen een redelijke termijn (art.34 MB). Aan de jongere moet ook steeds de mogelijkheid worden geboden het directiecomité315 aan te schrijven. Opnieuw heeft de jongere recht op een gemotiveerd antwoord binnen een redelijke termijn (art. 35 MB). Tenslotte bestaat ook voor deze jongeren de mogelijkheid om een beroep in te stellen tegen een beschikking van de jeugdrechtbank. Dit beroep moet worden ingesteld binnen een termijn van achtenveertig uur. De genomen maatregel blijft gehandhaafd zolang hij niet in hoger beroep is gewijzigd. Het beroep kan door de betrokkene worden ingesteld door een verklaring aan de directie van het centrum. Deze schrijft de beroepen in een genummerd en geparafeerd register in. De jeugdkamer van het hof van beroep behandelt de zaak en doet uitspraak binnen vijftien werkdagen, te rekenen van de akte van hoger beroep316.

b)

Eisen op internationaal en Europees niveau (1)

Internationale Verdragen en aanbevelingen

Het IVRK voorziet niet uitdrukkelijk het recht op effectieve rechtsmiddelen, het BUPO Verdrag doet dit zoals we reeds gezien hebben wel. Toch belangrijk te vermelden is de vereiste in artikel 3 (3) IVRK: “De Staten die partij zijn, waarborgen dat de instellingen, diensten en voorzieningen die verantwoordelijk zijn voor de zorg voor of de bescherming van kinderen voldoen aan de door de bevoegde autoriteiten vastgestelde normen, met name ten aanzien van de veiligheid, de gezondheid, het aantal personeelsleden en hun geschiktheid, alsmede bevoegd toezicht.”

315

Het directiecomité bestaat uit de twee gemeenschapsdirecteurs en de federale directeur. Het comité beraadslaagt over elke gemengde kwestie die onder de bevoegdheid van meerdere directeurs valt. Het waakt over de coördinatie van de taken die worden verricht door het personeel, tewerkgesteld door de federale Staat, en het personeel, tewerkgesteld door de gemeenschappen. 316 Artikel 6 Wet van 1 maart 2002 betreffende de voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, B.S., 1 maart 2002.

223

Ook het Kinderrechtencomité heeft aanbevelingen opgemaakt inzake de toegang van kinderen tot beklagprocedures en geduid op het belang van periodieke bezoeken en een onafhankelijke controle op de instellingen317. We kunnen stellen dat het recht op voldoende beklagmogelijkheden en het belang van een onafhankelijk toezicht duidelijk een zeer belangrijk internationaal principe is. In de ‘UN Rules for the protection of Juveniles’ wordt vereist dat iedere jongere de mogelijkheid moet hebben om verzoeken of klachten te richten tot de directeur van de instelling en tot zijn gemachtigde (regel 75). Dit wordt op nationaal niveau uitdrukkelijk voorzien voor jongeren in Everberg. Ook bij gemeenschapsinstellingen bestaat de mogelijkheid om een klacht bij de voorziening zelf in te dienen. Verder voorziet regel 76 JDL dat elke jongere het recht moet hebben om zonder enige censuur een verzoek of klacht in te dienen bij de centrale administratie, een rechterlijke autoriteit of andere bevoegde instanties en hierop zonder vertraging een antwoord moet krijgen. Dit komt er eigenlijk op neer dat de minderjarige de mogelijkheid moet hebben om een klacht in te dienen bij een orgaan buiten de instelling. Deze bepaling laat wel wat ruimte voor vragen. Welke organen zijn bevoegd? In welke mate moet het kind de mogelijkheid hebben om zich te beklagen? Het primaire doel van deze bepaling bestaat er weliswaar in een wettelijke procedure te installeren, gericht op de bescherming van het kind tegen arbitraire en illegale behandeling en ter opheffing van inbreuken op diens rechten, maar toch was het aangeraden geweest om expliciet in de bepaling op te nemen dat het moet gaan om een onafhankelijk en onpartijdig orgaan. Er wordt immers in de volgende regel slechts bepaald dat er inspanningen moeten gedaan worden om een onafhankelijke instantie (een soort ombudsdienst) op te richten bevoegd om klachten van geplaatste minderjarigen te ontvangen, te onderzoeken en hen te assisteren in het bereiken van billijke oplossingen (regel 77). Gezien de mogelijkheid tot het indienen van klachten bij de JO-lijn en de kinderrechtencommissaris wordt aan de (vrij vage) vereisten van de JDL voldaan. Op deze manier kan immers een klacht worden ingediend bij een orgaan buiten de instelling. De mogelijkheid tot het indienen van een klacht bij het directiecomité voldoet hier niet aan gezien dit geen instantie is van buiten het centrum.

317

R. HODGKIN en P. NEWELL, Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child. Fully Revised Edition, New York/Geneva, Unicef, 2002, 546.

224

Het bereiken van billijke oplossingen laat de ruimte voor andere vormen van geschillenbeslechtiging zoals bemiddeling, maar dit mag geen ondermijning betekenen van het recht van het kind op een grondig onderzoek van diens klacht318. Tenslotte wordt in de JDL voorzien dat iedere jongere het recht moet hebben om hulp te vragen aan familieleden, juridische raadgevers, humanitaire groepen en anderen bij het indienen van een klacht. Analfabete jongeren moeten hierbij de nodige assistentie krijgen (regel 78). Deze bepaling sluit aan bij de verplichting om het kind indien nodig juridisch te assisteren (artikel 37 (d) IVRK). Deze juridische bijstand wordt verleend in onze nationale wetgeving. We kunnen besluiten dat een kind onder internationale mensenrechtenstandaarden gerechtigd is klachten of verzoeken in te dienen bij de centrale gevangenisadministratie of bij andere bevoegde instanties. Onder de JDL wordt spijtig genoeg niet uitdrukkelijk gekozen voor de harde verplichting om een onafhankelijk en onpartijdig wettelijk orgaan te voorzien319. Onafhankelijkheid en onpartijdigheid zijn nochtans fundamenteel voor de effectiviteit van het beklagrecht. De vraag naar onafhankelijkheid is echter niet de enige vraag die onbeantwoord blijft. Zo wordt nergens in de JDL gesproken over een mogelijk beroep tegen een initiële beslissing. We kunnen dan ook stellen dat er vrij veel ruimte wordt gelaten voor de nationale wetgever bij het instellen van een effectieve klachtenprocedure. (2)

De Europese regels t.a.v. minderjarige delictplegers

De grote ruimte die op het niveau van de VN wordt gelaten, wordt wel wat ingevuld als we kijken naar de Europese standaarden. Jongeren, hun ouders en hun verzorgers (dit is ruimer dan in de JDL) moeten ruimschoots de gelegenheid hebben om verzoeken of klachten over te maken aan de autoriteit die verantwoordelijk is voor de instelling of voor de sanctie of maatregel waaraan zij zijn onderworpen (regel 121 ERJ). Opvallend is het feit dat klachten slechts bij één autoriteit kunnen worden ingediend en deze bovendien dan nog verbonden is aan de instelling. Echt onpartijdig en onafhankelijk kan deze procedure dan ook niet genoemd worden. Dit wordt wel goed gemaakt door de mogelijkheid in regel 122.3 ERJ om een beroep in te stellen bij een onafhankelijke en onpartijdige instantie als de klacht wordt afgewezen. Hier wordt dus in tegenstelling tot de JDL wel in een beroep voorzien en worden er naast de vereiste van onpartijdigheid en onafhankelijkheid nog andere specifieke eisen gesteld. Zo 318

Nederland, 26/10/99, CRC/C/15/add. 114, §25. De mogelijkheid om een beroep in te stellen bij een onpartijdige autoriteit wordt in regel 70 wel voorzien voor het kind dat slachtoffer is van een disciplinaire sanctie. 319

225

moet het beroep worden gevoerd op een plaats in de buurt van de instelling, behandeld worden door personen die vertrouwd zijn met minderjarigen en moet rekening worden gehouden met de specifieke behoeften en belangen van kinderen (regel 122.4). Het is vooral op dit punt dat de nationale beklagmogelijkheden voor geplaatste minderjarigen te kort schieten. De JO-lijn en de kinderrechtencommissaris hebben niet de bevoegdheid om diensten of professionals te sanctioneren. Op juridisch vlak hebben zij niet de mogelijkheid om hun beslissingen, conclusies en aanbevelingen af te dwingen. Zij hebben eerder de taak om pijnpunten bloot te leggen en te komen tot een oplossing. Vandaar dat ook geen beroep mogelijk is. Regel 122.1 vereist dat de klachtprocedures simpel en effectief moeten zijn en dat beslissingen vrij snel moeten worden genomen. Er wordt ook uitdrukkelijk bepaald dat voorrang moet worden gegeven aan bemiddeling en herstelrecht (regel 122.2). Belangrijk is het recht van de minderjarige om gehoord te worden, ook al was de initiële of beroepsklacht in geschreven vorm (regel 122.5). Minderjarigen mogen tenslotte niet gestraft worden voor het indienen van een klacht (regel 123) en zijn (samen met de ouders) steeds gerechtigd om een beroep te doen op juridisch advies of juridische bijstand (regel 124).

3. Conclusie: bij beiden een gebrek aan een doeltreffende interne klacht- en inspectieprocedure Het is duidelijk dat de huidige interne klachtprocedure voor volwassen gedetineerden onvoldoende bevredigend is. Momenteel is het enkel mogelijk voor de gedetineerde om een informele klacht in te dienen bij de commissie van toezicht, brieven te schrijven of te kiezen voor een administratief beroep. Het is dan ook zeer positief dat dit ernstig tekort met de Basiswet eindelijk zal worden weggewerkt. Door deze wet wordt het mogelijk een klacht in te dienen bij een onafhankelijk orgaan (de klachtencommissie) alsook daartegen een beroep in te dienen (bij de Beroepscommissie). Deze instanties hebben beiden de bevoegdheid om beslissingen om te vormen of te vernietigen. Minder positief is dat de relevante artikelen in de Basiswet nog steeds niet in werking zijn getreden. Het wordt dringend tijd dat dit gebeurt! Wat het interne klachtrecht van geplaatste minderjarigen in de gemeenschapsinstellingen betreft, legt het DRP geen nieuwe verplichtingen op. De verplichting tot het installeren van een klachtprocedure bestond reeds door het Vlaams Klachtdecreet van 1 juni 2001. Minderjarigen hebben de mogelijkheid om een klacht in te dienen bij de instelling zelf en ook bij de JO-lijn of het 226

Kinderrechtencommissariaat. Deze laatste twee instanties gaan trachten te komen tot een oplossing en de situatie van de minderjarige aan te kaarten en te verbeteren. Zij hebben eerder een legitieme “gezagspositie” en kunnen geen diensten of professionals sanctioneren. Op zich is dergelijke benadering niet slecht, maar er zou dan wel moeten worden voorzien in een beroepsinstantie die werkelijk kan overgaan tot de afdwinging van beslissingen, conclusies en aanbevelingen. Deze bestaat er niet. Het is enkel mogelijk om een beroep tegen bepaalde beslissingen of vonnissen in te stellen bij de jeugdrechter. Ook voor jongens in Everberg zijn de interne beklagmogelijkheden onvoldoende. Zij kunnen een klacht indienen bij de directeur of het directiecomité, alsook een brief sturen naar de kinderrechtencommissaris of bellen naar de JO-lijn, maar je zit weer met hetzelfde probleem. Werkelijk bepaalde aspecten aanvechten voor een onafhankelijke instantie die de juridische mogelijkheid heeft om haar beslissingen af te dwingen, kan enkel voor de jeugdrechtbank. De conclusie is duidelijk: voor beide categorieën is er nood aan een beter uitgewerkte en doeltreffende interne klachtprocedure bij een gespecialiseerd onafhankelijk orgaan. Voor volwassen gedetineerden is er met de inwerkingtreding van de Basiswet wel verbetering op komst.

V.

Conclusie

Hebben geplaatste minderjarigen binnen een instelling meer rechten of juist minder dan een volwassen gedetineerde? Op die vraag kan ik na het maken van deze masterproef een antwoord geven. De interne rechtspositie van volwassen wordt momenteel nog voor het merendeel door het Algemeen Reglement (en de Algemene Instructie) geregeld. Het Algemeen Reglement wordt grotendeels herleid tot een systeem van toekenning van gunsten. Slechts een paar subjectieve rechten kunnen eraan worden ontleend. Voorbeelden hiervan zijn het recht op briefwisseling met bepaalde overheden en de advocaat, het recht op telefoongebruik, op medische verzorging, op bezoek van de advocaat, … Voor de rest bevat het Algemeen Reglement gunsten die niet in rechte afdwingbaar zijn en niet aan precieze criteria onderworpen zijn. Het gaat dan over de mogelijkheid om goederen te kopen in de kantine, de arbeid, de ontspanningsmogelijkheden,… De toekenning ervan is afhankelijk van het oordeel van de gevangenisdirecteur. Bovendien wordt een belangrijk deel van de rechtspositie van gedetineerden door tal van ministeriële omzendbrieven geregeld, waarvan de bepalingen niet met eigenlijke rechtsregels

227

kunnen worden gelijkgesteld. Veel van die omzendbrieven zijn onoverzichtelijk en ontoegankelijk wegens niet-publicatie. Aan die tekortkomingen is tegemoet gekomen met de totstandkoming van de Basiswet van 12 januari 2005. Met deze wet wordt eindelijk het juridisch statuut van de gedetineerden in de Belgische gevangenissen geregeld. De wet geldt daarnaast ook als leidraad voor de organisatie van het gevangeniswezen en het gevangenisbeleid. In één samenhangende wet wordt de volledige interne rechtspositie formeel geregeld. Een wet waarvan de basisfilosofie expliciet is omschreven. Bovendien blijkt uit deze studie dat de Basiswet in grote mate beantwoordt aan de internationale en Europese normen en standaarden. Niet alleen aan de bindende Verdragsteksten, maar ook aan de niet-bindende aanbevelingen (‘soft law’). Ondanks dat met de aanname van deze wet een grote stap vooruit is gezet, is het werk nog niet gedaan. Tal van uitvoeringsbesluiten moeten nog worden aangenomen voor de Basiswet in de praktijk volledige uitwerking kan krijgen. En er moeten nog heel wat bijkomende investeringen plaatsvinden om voldoende middelen te hebben om de meest essentiële bepalingen te realiseren. Wat

minderjarigen betreft,

is er

een verschil

naargelang

de

minderjarigen

in een

gemeenschapsinstelling terechtkomen of in het federaal centrum ‘de Grubbe’ te Everberg. De formele rechtsbescherming voor jongere in detentie is niet dezelfde. Bij het maken van dit werk viel het me steeds opnieuw op dat de regelgeving die van toepassing is op de gemeenschapsinstellingen formeel sterk tekortschiet. Het decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp is op de gehele integrale jeugdhulp van toepassing en bevat enkel zeer algemene bepalingen. Het decreet is niet specifiek van toepassing op de gemeenschapsinstellingen en dat merk je aan het gebrek aan concrete regels. Voor de aspecten van de interne rechtspositie moest ik bijna volledig terugvallen op het huishoudelijk reglement van de gemeenschapsinstellingen. Maar wat is de juridische waarde daarvan? Het is geen bindende wetgeving aangezien het niet, in tegenstelling tot in Everberg, bekrachtigd is bij Koninklijk of Ministerieel Besluit. Bovendien is het niet door de minister bekrachtigd, zoals wel het geval is bij de gevangenisreglementen. Ik heb dan ook verschillende mensen gecontacteerd die vertrouwd zijn met jongerenwelzijn en telkens kreeg ik het antwoord dat deze huisregels op zich geen enkele juridische waarde hebben. Dat leek me echter opmerkelijk en ik ging dan ook zelf op zoek naar een antwoord op deze vraag. De vergelijking met een schoolreglement gaat moeilijk op, aangezien de jongeren niet kiezen om in een bepaalde instelling te vertoeven, ze worden er geplaatst. Een school kies je zelf en je zal je dan 228

ook moeten houden aan de regels die er gelden. De huisregels worden bovendien niet gehanteerd als juridisch contract, aangezien ze niet ondertekend worden door de minderjarigen. De waarde van het huishoudelijk reglement komt naar mijn mening dan ook voort uit het recht op duidelijke, toereikende en begrijpelijke informatie over de jeugdhulp en in het bijzonder over leefregels en afspraken. Een recht dat terug te vinden is in het Decreet Rechtspositie Integrale Jeugdhulp (art. 11 DRP). De huisregels refereren dus aan het recht op informatie en duidelijke communicatie en hebben een juridische grond voor zover ze voortkomen uit verplichtingen in het kader van het DRP. Dat doet echter geen afbreuk aan de vaststelling dat de juridische waarde van het huishoudelijk reglement beperkt blijft en er nood is aan de uitbouw van duidelijke formele rechtswaarborgen voor minderjarigen in detentie. Samen met de spectaculaire uitbreiding van de opvang, neemt immers ook de variatie aan rechtswaarborgen in die opvang toe. De gemeenschapsinstellingen zijn, in tegenstelling tot ‘de Grubbe’, geen (federale) justitiële instellingen en hun interne werking speelt zich af binnen een pedagogisch-therapeutische context. Als we bovendien naar de praktijk kijken, dan blijkt dat er meer aandacht is voor de rechtsbescherming van de jongeren dan de regelgeving zou doen vermoeden. Ondanks die pedagogische benadering en ondanks dat het in de praktijk misschien nog niet zo slecht is, moet er volgens mij toch nog steeds aandacht zijn voor een volledig uitgewerkte rechtspositie. Het is belangrijk de essentie van de detentiebeginselen zo ruim en gedetailleerd mogelijk in wetgeving neer te leggen voor de morele binding ervan. Zowel de minderjarigen zelf, als de personeelsleden en beleidsmakers moeten beseffen hoe belangrijk dat is en hier ook naar streven. Dat is trouwens ook wat op internationaal en Europees niveau wordt verwacht. Er zijn een aantal aspecten die zeer dringend formeel moeten worden geregeld. Zo moet elke minderjarige het recht hebben op één uur buitenlucht per dag, het telefonisch contact met de thuisomgeving mag niet langer voorwaardelijk zijn en het recht op gezondheidszorg moet worden erkend en uitvoerig worden geregeld. Het volgen van onderwijs, het dossier, de mogelijkheid tot inspraak en participatie, het recht op informatie en het klachtrecht zijn de enige aspecten die in bindende wetgeving zijn opgenomen. Het eerste aspect in het Besluit van de Vlaamse executieve, het tweede , derde en vierde aspect in het DRP en het laatste in het Vlaams Klachtdecreet. De mogelijkheid tot inspraak en participatie alsook tot toegang tot het dossier en het recht op informatie zijn goed en vrij volledig geregeld in het DRP. De andere bindende wetgeving is niet altijd even volledig en zo blijft de nood bestaan aan meer 229

concrete regels op het vlak van onderwijs en aan een klachtenbehandeling bij een externe, onafhankelijke instantie. In de federale instelling ‘de Grubbe’ zijn er iets meer formele rechtswaarborgen. Het huishoudelijk reglement is bekrachtigd bij Ministerieel besluit en een aantal bepalingen daarin vertonen gelijkenis met de wetgeving voor volwassen gedetineerden. Maar ook deze wetgeving zou nog beter en uitgebreider moeten geregeld worden. Zo worden er zeer weinig eisen gesteld aan de voeding, zijn er bijna geen regels terug te vinden rond de fouillering van de jongeren, wordt er minder aandacht besteed aan de preventie van drugs, is er zeer weinig mogelijkheid tot inspraak en participatie van de jongere en is er wat het onderwijs betreft geen specifieke wetgeving. Zowel voor minderjarigen in een gemeenschapsinstelling als in Everberg, is er daarnaast dringend nood aan regelgeving omtrent het recht op informatie van buitenaf via kranten, boeken, tijdschriften, radio en televisie. Het is van groot belang dat minderjarigen gestimuleerd worden om op de hoogte te zijn van het nieuws, aangezien dat een belangrijke invloed heeft op hun sociale, psychische en morele welzijn en hun lichamelijke en geestelijke gezondheid. Daarnaast moet voor beiden het opleggen van tuchtsancties aan een duidelijke procedure worden onderworpen en zou elke instelling die jongeren van hun vrijheid berooft, op regelmatige basis moeten worden geïnspecteerd. Samenhangend met dat toezicht en zeer belangrijk is de nood om aan elke jongere de mogelijkheid te bieden om opgelegde (sanctie)maatregelen bij een externe commissie te betwisten. Die laatste lacune bestaat ook voor volwassen gedetineerden. Zolang de Basiswet niet volledig in werking is getreden, blijft ook voor hen de interne klachtprocedure ontoereikend. Wat het tuchtrecht betreft zijn onlangs nieuwe wijzigingen aangenomen in de Basiswet, waardoor de inwerkingtreding (hopelijk) niet lang meer op zich zal laten wachten. Algemeen kan ik concluderen dat de interne rechtspositie van volwassen gedetineerden veel beter geregeld is als die voor geplaatste minderjarigen. De Basiswet heeft bijgedragen tot een meer humane detentie en tot een juridisering van het penitentiaire systeem. Die lof dien ik echter onmiddellijk wat te temperen. Want, hoewel alles op papier zeer mooi oogt, stellen we in de praktijk momenteel immers slechts een zeer partiële implementatie vast en blijkt dat de realisatie van de gestelde norm geen sinecure is. Desalniettemin mag het belang van de Basiswet niet onderschat worden door de grote morele binding ervan. Voor geplaatste minderjarigen is er een duidelijke nood aan meer formele rechtswaarborgen. Vooral in de gemeenschapsinstellingen moet er dringend bindende wetgeving aangenomen worden die in

230

lijn ligt van de Basiswet, mits een kind-specifieke vertaling en invulling. Hoewel de situatie in Everberg beter is, is er toch ook daar nog werk aan de winkel. Paradoxaal genoeg genieten personen die men strenger wil aanpakken zoals volwassen gedetineerden en uithandengegeven jongeren die in de jeugdgevangenis te Tongeren320 terechtkomen, meer rechtswaarborgen dan geplaatste jongeren die nog in het jeugdrechtsysteem zitten. Door het maken van deze masterproef ben ik dan ook tot een totaal andere vaststelling gekomen dan ik aanvankelijk had verwacht. De volwassen gedetineerden zijn, wat hun interne rechtspositie betreft, beter af dan minderjarigen die door de jeugdrechter in een van de gemeenschapsinstellingen of in Everberg worden geplaatst.

320

Op hen is immers ook de Basiswet van toepassing

231

Bibliografie WETGEVING Het internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten, goedgekeurd door de wet van 15 mei 1981, BS 6 juli, 1983 Het Internationaal Verdrag inzake de rechten van het kind van 20 november 1989, goedgekeurd door de wet van 25 november 1991, BS 17 januari 1992 United Nations Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Resolution 663 C (XXIV) adopted by ECOSOC on 31 juli 1957 United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice, adopted by General Assembly resolution 40/33 of 29 november 1985 United Nations Guidelines for the Prevention of Juvenile Delinquency, adopted and proclaimed by general Assembly resolution 45/112 of 14 december 1990 United Nations Rules for the protection of Juveniles Deprived of their liberty, adopted by General Assembly resolution 45/113 of 14 december 1990 United Nations Basic Principles for the Treatment of Prisoners, adopted by General Assembly resolution 45/111, 14 december 1990 Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, goedgekeurd door de wet van 13 mei 1955, BS 19 augustus 1955, err. B.S. 19 juni 1961 Het Europees Verdrag ter Voorkoming van Foltering en van Onmenselijke of Onterende Behandeling of Bestraffing van 26 november 1987, goedgekeurd door de wet van 7 juni 1991, BS 29 januari 1992 Council of Europe, Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners, Resolution (73)5, adopted by the Committee of Ministers on 19 january 1973 Council of Europe, Committee of Ministers, European Prison Rules, Recommendation No. R(87)3, adopted in 1987 Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation Rec (2003) to Member States on the provisions to information trough the media in relation to criminal proceedings, adopted on 10 july 2003

232

Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation Rec (2006)2 on the European Prison Rules, adopted on 11 january 2006 Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation Rec (2008)11on the European Rules for juvenile offenders subject to sanctions or measures, adopted on 5 November 2008 Het Wetboek van Strafvordering van 17 november 1808, Nederlands tekst vastgesteld bij artikel 2 van de wet van 10 juli 1967, BS 6 september 1967 Kieswetboek van 12 april 1894, BS 15 april 1894 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, BS 15 april 1965; err BS 19 mei 1965 Wet van 29 juni 1983 betreffende de leerplicht, BS 6 juli 1983 Wet van 8 augustus 1988 tot wijziging van de bijzondere wet van 8 augustus tot hervorming der instellingen, BS 13 augustus 1988 Wet van 30 juni 1994 ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer tegen het afluisteren, kennisnemen en opnemen van privé- communicatie en telecommunicatie, BS 24 januari 1995 Wet van 23 november 1998 betreffende de juridische bijstand, BS 22 december 1998 Wet van 1 maart 2002 betreffende de voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 1 maart 2002 (derde uitg.) Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS, 26 september 2002 (tweede uitg.), err., BS 20 december 2002 (eerste uitg.)) Wet van 7 mei 2004 inzake experimenten op de menselijke persoon, BS 18 mei 2004 Basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, BS 1 februari 2005 Wet van 15 mei 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming, het Wetboek van Strafvordering, het Strafwetboek, het Burgerlijk Wetboek, de Nieuwe Gemeentewet en de wet van 24 april 2003 to hervorming van de adoptie, BS 2 juni 2006 Wet van 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de

aan het

slachtoffer

toegekende

rechten in het

raam van de

strafuitvoeringsmodaliteiten, BS 15 juni 2006

233

Wet van 13 juni 2006 tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 19 juli 2006 Wet van 2 maart 2010 betreffende de wijziging van de basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden, BS 6 april 2010 Decreten inzake bijzondere jeugdbijstand, gecoördineerd op 4 april 1990, BS 8 mei 1990 Decreet van 1 juni 2001 houdende toekenning van een klachtrecht ten aanzien van bestuursinstellingen, BS 17 juni 2002 Decreet van 19 juli 2002 houdende goedkeuring van het Samenwerkingsakkoord van 30 april 2002 tussen de federale staat, de Duitstalige Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschap betreffende het gesloten centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 20 augustus 2002 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober 2004 Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober 2004 Decreet van 15 juni 2007 betreffende het volwassenonderwijs, BS 31 augustus 2007 Decreet inzake bijzondere jeugdbijstand van 7 maart 2008, BS 15 april 2008 KB 20 januari 1936 tot vereenvoudiging van sommige vormen van de strafvordering ten opzichte van de gedetineerden, BS 31 januari 1936 KB 21 mei 1965 houdende Algemeen Reglement van de strafinrichtingen, BS 25 mei 1965 KB tot wijziging van het Koninklijk Besluit van 21 mei 1965 houdende het algemeen reglement van de strafinrichtingen van 2 mei 1996, BS 20 juni 1996 KB 25 november 1997 houdende oprichting van een Commissie ‘Basiswet Gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden’, BS 9 januari 1998 KB 10 juli 2001 tot vaststelling van de voorwaarden van de kosteloosheid van juridische eerstelijnsbijstand en van de gedeeltelijke of volledige kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand en de rechtsbijstand, BS 25 juli 2001 KB 1 maart 2002 tot oprichting van een Centrum voor de voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 1 maart 2002 234

KB 25 oktober 2005 houdende vaststelling van het kader van de aalmoezeniers en de islamconsulenten van de erkende erediensten en van de moreel consulenten van de Centrale Vrijzinnige Raad der niet confessionele levensbeschouwing bij de Strafinrichtingen, zomede tot vaststelling van hun weddeschalen, BS 10 november 2005 KB 12 december 2005 tot bepaling van de datum van inwerkingtreding van artikel 98 van de basiswet van 12 januari 2005 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van gedetineerden en tot regeling van de samenstelling, de bevoegdheden en de werking van de Penitentiaire Gezondheidsraad, BS 29 december 2005 KB 28 december 2006 betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden, BS 4 januari 2007 KB 12 november 2009 tot oprichting van een gesloten federaal centrum voor minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 18 november 2009 MB 12 juli 1971 houdende Algemene Instructie voor de strafinrichtingen, Bull.Strafinr. 1971, 217257 MB 10 oktober 2006 houdende goedkeuring van het huishoudelijk reglement van de Penitentiaire gezondheidsraad, BS 27 november 2006 MB van 6 maart 2007 tot goedkeuring van het huishoudelijk reglement van het centrum voor voorlopige plaatsing van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, BS 27 maart 2007 Besluit 27 juni 1990 Vlaamse Regering waarbij de voorwaarden worden vastgesteld waaronder in bepaalde gemeenschapsinstellingen voor observatie en opvoeding en in onthaal- en oriëntatiecentra en in de observatiecentra, ressorterend onder de bijzondere jeugdbijstand] aan de leerplicht kan worden voldaan, BS 3 augustus 1990 MO van 21 februari 1963, Bull.Best.Strafinr. 1963, 82 MO van 15 februari 1963, Bull.Best.Strafinr. 1963, 82 MO van 29 april 1965, Bull.Best.Strafinr. 1965, 210 MO van 28 oktober 1965, Bull.Best.Strafinr. 1965, 426 MO van 13 juni 1967, Bull.Best Strafinr. 1967, 159

235

MO van 5 maart 1975, Bull.Best.Strafinr. 1975, 157 MO van 25 augustus 1981, Bull.Best.Strafinr. 1981, 212 MO van 9 augustus 1982, www.just.fgov.be MO van 17 juni 1983, Bull.Best.Stafinr. 1983, 283 MO van 9 juni 1986, Fatik 1987, nr. 25-26, 1 MO van 16 januari 1991, Fatik 1991, nr 44, 21 MO van 27 februari 1998, www.just.fgov.be MO van 29 juli 1998, www.just.fgov.be MO van 12 januari 2000, www.just.fgov.be MO van 5 juli 2000 betreffende de bescherming van de affectieve relaties van de gedetineerden met hun omgeving, www. just.fgov.be MO van 24 juli 2000, www.just.fgov.be MO van 19 april 2001, www.just.fgov.be MO van 14 december 2001, www.just.fgov.be MO van 1 maart 2002, www.just.fgov.be MO van 5 september 2002 betreffende de bewaring van goederen en het beheren van gelden van gedetineerden, www.just.fgov.be MO van 17 september 2002 betreffende de veiligheid- controlemaatregelen- fouillering, www.just.fgov.be Oriëntatienota “Strafbeleid en Gevangenisbeleid”, Ministerie van Justitie, juni 1996 Maatschappelijke beleidsnota bijzondere jeugdzorg, Parl.St.Vl. Parl. 1998-99, nr. 1354/1 Kadernota betreffende de hervorming van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming van minister van Justitie L. Onkelinx, goedgekeurd in de ministerraad van de federale regering op 13 februari 2004 M.v.T., Parl. St. Vl. Parl., 2003-04, nr. 2063/1, 17 236

Parl. St. Kamer, 2005-2006, nr. 2518/1,44

RECHTSPRAAK ECRM, X. t BRD, 2 juni 1960, Recueil/Reports, 1960 ECRM, X. t België, 8 maart 1962, Recueil/ Reports, 1962 ECRM, X. t BRD, 12 december 1963, Recueil/ Reports,1963 ECRM, X. t. Bondsrepubliek Duitsland, 15 december 1966, Collection of Decisions 23, 1 ECRM, X. t Oostenrijk, 2 oktober 1967, Collection of Decisions 25, 88 ECRM, Rebitzer t. Oostenrijk, 4 februari 1969, Collection of Decisions, nr 30, 31 ECRM, Wemhoff t. Duitsland, 17 mei 1969, Collection of decisions 30 ECRM, X. t. Verenigd Koninkrijk, 19 juli 1971, Coll. 39, 63; ECRM, X. t. Verenigd Koninkrijk, 5 oktober 1972, Coll. 42, 140 ECRM, X. t. Verenigd Koninkrijk, 8 juli 1974, Collection of Decisions 46, 54 ECRM, X t. België, 10 juli 1975, Decisions and Reports 3, 83 ECRM, X t. Verenigd Koninkrijk, 9 mei 1977, Decisions and Reports 9, 166 ECRM, X t. Verenigd Koninkrijk, 3 mei 1978, Decisions and Reports 14, 246 ECRM, Mc Feely e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 15 mei 1980, Decisions and Reports 20, 44 ECRM, Vanderlinden t. België, 14 oktober 1980, Decisions and Reports 23, 127 en J.T. 1981, 475 ECRM, Mc. Veigh, O’Neill en Evans t. Verenigd Koninkrijk, 18 maart 1981, Recueil/ Reports 25, 15 ECRM, T. t. Verenigd Koninkrijk, 12 oktober 1983, Decisions and Reports 49, 5 ECRM, Boyle en Rice t. Verenigd Koninkrijk, 27 april 1988, Publ. ECHR, serie A, vol. 131 ECRM, Cacciotti t. Duitsland, 20 januari 1997 ECRM, Bambert t. Verenigd Koninkrijk, 11 september 1997

237

EHRM, De Wilde, Ooms en Versyp t. België, 18 juni 1971, Recueil/ Reports,1971 EHRM, Golder t. UK, 21 februari 1975, Recueil/ Reports,1975 EHRM, Klass ea. t. Duitsland, 6 september 1978, Publ. ECHR, serie A, vol. 8 EHRM, Van Droogenbroeck t. België, 24 juni 1982, Publ. ECHR, serie A, vol 50 EHRM, Silver e.a. t. Verenigd Koninkrijk, 25 maart 1983, Publ ECHR serie A, vol. 61 en R.W. 1983-84, 197-199 EHRM, Bouamar t. België, 29 februari 1988, Recueil/ Reports,1988 EHRM, Campbell en Fell t. Verenigd Koninkrijk, 25 maart 1992, Publ. ECHR, serie A, vol 233 EHRM, Tomasi t. Frankrijk, 27 augustus 1992, Recueil/ Reports,1992 EHRM, Herzcegfalvi t. Oostenrijk, 24 september 1992, Publ. ECHR, serie A, vol. 242 B EHRM, Assenov t. Bulgaria, 28 oktober 1998, Recueil/ Reports,1998 EHRM, Messina t. Italië, 8 juni 1999, Recueil/Reports, 1999 EHRM, Selmouni t. Frankrijk, 28 juli 1999, Recueil/ Reports,1999 EHRM, Marincola en Sestito t. Italië, 25 november 1999, onuitg. EHRM, Georgiou t. Griekenland, 13 januari 2000, onuitg. EHRM, Indelicato t. Italië, 6 juli 2000 EHRM, M.C. t. Polen, 6 juli 2000 EHRM, Messina t. Italië, 29 september 2000, Recueil/ Reports, 2000 EHRM, Kudla t. Polen, 26 oktober 2000, Recueil/Reports, 2000 EHRM, Tanribilir t. Turkijke, 16 november 2000, Recueil/ Reports,2000 EHRM, Dougoz t. Griekenland, 6 maart 2001, Recueil/ Reports, 2001 EHRM, Keenan t. Verenigd Koninkrijk, 3 april 2001, Recueil/ Reports,2001 EHRM, Peers t. Griekenland, 19 april 2001, Recueil/ Reports, 2001 EHRM, Price t. Verenigd Koninkrijk, 10 juli 2001, Recueil/ Reports, 2001 238

EHRM, Valasinas t. Litouwen, 24 juli 2001, Recueil/ Reports, 2001 EHRM, Kalashnikov t Rusland, 18 september 2001 EHRM, P.G en J.H. t Verenigd Koninkrijk, 25 september 2001, onuitg EHRM, Iwanczuk t. Polen, 15 november 2001, onuitg. EHRM, A.B. t Nederland, 28 januari 2002, publications of the court EHRM, Kleuver t. Noorwegen, 30 april 2002, Juristenkrant 15 januari 2003, nr 61 EHRM, Kalashnikov t. Rusland, 15 juli 2002, Recueil/ Reports, 2002 EHRM, Ploski t. Polen, 12 november 2002, NJCM 2003, nr 4, 492-499 EHRM, Lavents t. Letland, 28 november 2002 EHRM, Lorsé en andere t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports, 2003 EHRM, Van der Ven t. Nederland, 4 februari 2003, Recueil/ Reports,2003 EHRM, Schaal t. Luxemburg, 18 februari 2003 EHRM, Klamecki t. Polen, 3 april 2003 EHRM, McGlinchey en andere t. Verenigd Koninkrijk, 29 april 2003, Recueil/ Reports,2003 EHRM, Poltoratskiy t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg EHRM, Kuznetsov t. Oekraïne, 29 april 2003, onuitg EHRM, Aliev t. Oekraïne, 29 april 2003, Recueil/ Reports, 2003 EHRM, Dankevich t. Oekraïne, 29 april 2003, Recueil/ Reports, 2003 EHRM, Poltoratskiy t. Oekraïne, 29 april 2003, Recueil/ Reports, 2003 EHRM, Skalka t. Polen, 27 mei 2003 EHRM, Pantea t. Roemenië, 3 juni 2003, Recueil/ Reports,2003 EHRM, Y.F. t. Turkije, 22 juli 2003, onuitg. EHRM, Doerga t. Nederland, 23 september 2003, NCJM-Bulletin 2004, Vol 29, nr 6, 818-823

239

EHRM, Yankov t. Bulgarije, 11 december 2003, Recueil/Reports 2003 EHRM, Matencio t. Frankrijk, 15 januari 2004, application no. 58749/00 EHRM, Iorgov en GB t. Bulgarije, 11 maart 2004 EHRM, Hirst t Verenigd Koninkrijk, 30 maart 2004, onuitg. EHRM, Van der Graaf t. Nederland, 1 juni 2004, NCJM 2004, nr 6, 838-844 EHRM, Wisse t. Frankrijk, 20 december 2005, RAGB 2006, 917 Cass. 12 mei 1977, Arr. Cass. 1977, 936- 940 Cass. 21 oktober 1982, Arr. Cass. 1982-83, 277 Cass. 21 maart 1985, Arr. Cass. 1984-85, 1008 Cass. 13 september 1990, Arr. Cass. 1990-91, 42 R.v.St. 22 februari 1967, Arr. R.v.St. 1967, nr.12.238 R.v.St. 21 maart 1968, Arr. R.v.St. 1968, nr. 12 866 R.v.St. 10 april 1981, Arr. R.v.St. 1981, nr. 21.098 R.v.St. 4 maart 1992, Arr. R.v.St. 1992, nr. 38910 R.v.St. 16 augustus 1995, T.Gem. 1996, 43-44 R.v.St. 18 april 2000, www. raadvst-consetat.be R.v.St. 13 juli 2000, Arr. R.v.St. 2000, nr. 88.977 R.v.St. 7 augustus 2001, Arr. R.v.St. 2001, nr. 98 176 R.v.St. 21 december 2001, Arr. R.v.St. 2001, nr 102.343 en JT 2002, 190-193 R.v.St. 15 januari 2002, Arr. R.v.St. 2002, nr. 102.527 en JT 2002, 190-193 R.v.St. 12 juli 2005, www.raadvst-consetat.be Kort. Ged. Rb. Brussel 14 mei 1986, JT 1987, 724 Kort Ged. Rb. Bergen 15 juli 1987, onuitg.

240

Kort Ged. Rb. Luik 9 november 1987, JT 1987, 724 Kort. Ged. Luik, 31 januari 1989, Jur.Liège 1989, 241 Kort Ged. Luik 5 juni 1989, Journ.Proc. 1989, 30 Kort Ged. Brussel 10 januari 1991, Journ.Proc. 1991, 27 Kort Ged. Aarlen, 11 juli 1991, J.T. 1991, 800 Kort Ged. Rb. Oudenaarde, 23 januari 1992, Vl. T. Gez. 1992-93, 197 Kort Ged. Rb Gent, 26 juni 1992, Vl.T.Gez. 1992-93, 197 Kort Ged. Rb Gent 6 november 1992, Vl.T.Gez. 1992-93, 197 Kort Ged. Rb. Namen, 7 december 1993, Rèv.Liège 1994, 29 Kort Ged. Luik, 29 april 1994, Journ.Proc. 1994, 27 Kort Ged. Aarlen, 15 februari 2001, onuitg. Kort Ged. Rb. Gent, 14 juli 2004, RAGB 2005/13, 1231- 1240

RECHTSLEER Boeken: ARIES, Ph., L’enfant et la vie familiale sous ‘l ancien régime, Librairie Plon, Paris, 1960, 503 p. ARIES, Ph., De ontdekking van het kind: sociale geschiedenis van school en gezin, Amsterdam, Bakker, 1987, 415 p. BOSMANS, J., DE CORT, L., DEKKER, E., ROETE, K., VANDENBERGHE, L., VANDEN BOER, L. en VAN DER PLAS, G., Welzijn en zorg in Vlaanderen, Mechelen, Kluwer, 2007, 690 p. BOULDING, E., Children’s rights and the wheel of life, New Brunswick, Transaction Books, 1979, 179 p. BOUVERNE- DE BIE, M., KLOECK, K., MEYVIS, W., ROOSE, R. en VANACKER, J., Handboek forensisch welzijnswerk, Gent, Academia Press, 2002, 707 p.

241

BOUVERNE-DE BIE, M. en ROOSE, R., Jeugdbescherming en jeugdbijstand, Gent, Academia Press, 2007, 231 p. BREMS, E., SOTTIAUX, S., VANDEN HEEDE, P., VANDENHOLE, W., Vrijheden en vrijheidsbeneming: Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen, Intersentia, 2005, 353 p. CALLENS, S ., NYS, H. en DUPONT, L., Recht in beweging : 12e VRG- Alumnidag 2005, Antwerpen, Maklu, 2005, 311 p. DAEMS, T., PLETINCX, P., ROBERT, L., SCHEIRS, V., VAN DE WIEL, A. en VERPOEST, K., Achter tralies in België, Gent, Academia Press, 2009, 275 p. DASBERG, L., Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel, Boom, Meppel, 1984, 132 p. DEFRANCQ, R., Actualisatie Jeugdbescherming- Bijzondere jeugdbijstand, Gent, Univ. Gent, 2006, 234 p. DE JONGE, G., en VAN DER LINDEN, A., Jeugd en strafrecht: een leer- en praktijkboek over het (internationale) jeugdstrafrecht en jeugdstrafprocesrecht, Deventer, Kluwer, 2007, 432 p. DE LANGEN, M.,

Recht voor jeugdigen. Onderzoek naar rechten en rechtsbeginselen in het

jeugdrecht, Alphen aan den Rijn, Samson, 1973, 280 p. DE SMET, B ., Jeugdbeschermingsrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Intersentia, 2007, 488 p. DE VROEDE, P en GORUS, J., Inleiding tot het recht, Antwerpen, Kluwer, 2007, 583 DOBBELAERE, R., Integrale jeugdhulp: Een uitdaging voor de Bijzondere Jeugdzorg, Antwerpen, Garant, 2006, 143 p. DUPONT, L., Beginselen van behoorlijke strafrechtsbedeling, Antwerpen, Kluwer, 1979, 237p. DUPONT, L., PETERS, T., en SMAERS, G., Rechtsbescherming van gedetineerden (onderzoeksrapport in opdracht van de Federale diensten voor wetenschappelijke, technische en culturele aangelegenheden), Leuven, KU Leuven, 1996, 242 p DUPONT, L., Op weg naar een beginselenwet gevangeniswezen, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 1998, 293 p. DUPONT, L. en VERBRUGGEN, F., Strafrecht als roeping : liber amicorum Lieven Dupont, Leuven, Universitaire pers, 2005, 1267 p.

242

FAGAN, J., The comparative Advantage of Juvenile Versus Criminal Court Sanctions on Recidivism among Adolescent Felony Offenders, Law and Policy, 1996, 18, 1-2, 77-114 HEIRBAUT, D., BURGELMAN, L., BUYCK, J. en CHRISTIAENS, J., Politieke en sociale geschiedenis van justitie in België van 1830 tot heden, Brugge, Die Keure, 2004, 444 p. HODGKIN, R. en NEWELL, P., Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child. Fully Revised Edition, New York/Geneva, Unicef, 2002 JACOBS, F. G., The European Convention on Human Rights , Oxford, Clarendon Press, 1975, 286p. KELLENS, G.,

DE CONINCK, G.,

DEMET, S. en KELLENS, O., L’information juridique en milieu

pénitentiaire, Programme protection juridique du citoyen, Services fédéraux des Affaires scientifiques, techniques et culturelles, Brussel, 1996, 239 p. LIEFAARD, T., Deprivation of Liberty of Children in Light of International Human Rights Law and Standards, Antwerpen, Intersentia, 2008, 696 p. MAES, E., Van gevangenisstraf naar vrijheidsstraf, Leuven, universitaire pers, 2007, 1165 p. NUYTIENS, A., CHRISTIAENS, J., ELIAERTS, C. en BROLET, C., Trajecten van uithanden gegeven jongeren in het strafrecht, Gent, Academia Press, 2006, 240 p. PETERS, T., Ongelijke levensvoorwaarden in de Centrale gevangenis te Leuven (Werkdocument nr. 3 van het Centrum voor Interdisciplinaire Studie van de Strafrechtsbedeling), Leuven, Acco, 1976, 304p. PUT, J., Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2006, 429 p. SCHABAS, W. en SAX, H., Article 37, Prohibition of Torture, Death Penalty, Life Imprisonment and Deprivation of Liberty, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 100 p. SKOLNICK, A., The intimate environment: exploring marriage and the family, Boston, Little Brown, 1973, 478 p. SMAERS, G., Gedetineerden en mensenrechten : de toepassing van het EVRM

in penitentiaire

detentiesituaties door de Europese jurisdicties en haar gevolgen voor de rechtspositie van veroordeelde gedetineerden in België, Antwerpen, Maklu, 1994, 348 p.

243

SNACKEN, S., “Rechten van gedetineerden en het Europees Comité inzake de voorkoming van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing”, in Rechtspositie en beklagrecht van gedetineerden, Brugge, Die Keure, 1997, 138 p. VAN DEN BERGE, Y., Uitvoering van vrijheidstraffen en rechtspositie van gedetineerden, Brussel, Larcier, 2006, 314 p. VAN DEN WIJNGAERT, C., Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht, AntwerpenApeldoorn, 2006, 1314 p. VAN DIJK, P. en VAN HOOF, G.J.H., Theory and practice of the European Convention on Human Rights, Deventer, Kluwer, 1984, 512 p. VAN DIJK, P., Theory and practice of the European Convention on Human Rights, Antwerpen, Intersentia 2006, 1190 p. VERBRUGGEN, F., Recente ontwikkelingen in het strafrecht: vormingsprogramma 2008, Brussel, Larcier, 2008, 378 p. VERHELLEN, E., SPIESSCHAERT, F., CAPPELAERE, G., Rechtsbescherming van kinderen: bescherming van kinderen naar de bescherming van de rechten van het kind, (onderzoeksrapport in opdracht van de Federale diensten voor wetenschappelijke, technische en culturele aangelegenheden), Brussel, 1994, 128 p. VERHELLEN, E., Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys en Breesch, 1996, 616 p. VERHELLEN, E., Internationale regelgeving m.b.t. kinderrechten, Gent, Universiteit Gent, 1997, 188 p. VERHELLEN, E., Verdrag inzake de rechten van het kind, Leuven-Apeldoorn, Garant, 2000, 252 p.

Tijdschriften: BALTHAZAR, T., “Het recht op gezondheidszorg van gedetineerden”, Vl.T. Gez 1993, 204-210 CHRISTIAENS, J., “Van consultatie naar debat? Beschouwingen bij de kadernota betreffende de hervorming van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming”, TJK 2004/2, 62-66 DE JONGE, G., “De Europese gevangenisregels herzien: Nu nog een verdrag om ze rechtskracht te geven”, Fatik 2006, 15-22 DE ROY, C., Het stemrecht van veroordeelde gedetineerden na de zaak Hirst, Fatik 2004, afl. 103, 3031 244

DE WILDE, C. en BOSMANS, J., “Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale

jeugdhulp.

Onstaansgeschiedenis,

krachtlijnen

en

randvoorwaarden

voor

een

daadwerkelijke implementatie”, TJK 2004/4, 213-229 DECOCK, G., “De nieuwe wet op de jeugdbescherming: elck wat wils?”, TJK 2006, 7(4), 271-272 DUMORTIER, E. en CHRISTIAENS, J., “De nieuwe wet op de jeugdbescherming: Krijtlijnen vaneen ambigue hervorming”, TJK 2006, 7 (4), 273-280 DUMORTIER, E. en NUYTIEN, A., “Jeugddetentie in België na de hervorming Onkelinx”, Fatik 2008, afl. 117, 4-9 DUPREEL, J., “Theorie en praktijk in de behandeling der gedetineerden”, Bulletin van het Bestuur Strafinrichtingen 1961, 22 DUPREEL, J., “Evolution législative et réglementaire du traitement pénitentiaire (1957-1967)”, Rev.Dr.Pen. 1968, 203 GOOSSENS, F., “Een wettelijk kader voor de interne rechtspositie van gedetineerden”, T.v.W. 2005, 133-136 HERMANS, C., “Het paard en de wagen: enkele bedenkingen bij het onthaal van de stapsgewijze inwerkingtreding van de Basiswet”, Fatik 2007, afl 113, 3-5 HOWELL, J.C., “Preventing and Reducing Juvenile Delinquency. A comprehensive Framework”, Londen, Sage Publications, 2003 KENNES, L., “Enfin un cadre légal pour les droits des détenus”, Journ.Jur. 2005, afl 39, 10 MARTINSON R., “What Works? Questions and answers about Prison Reform”, The public Interest 1974, 22-52 MYJER, E., “De preventief gedetineerde wiens ouders stierven”, NJCM 2003, nr 4, 492-499 NEYS, A., “Eindelijk een personeelskader van gevangenisaalmoezeniers, islamconsulenten en moreel consulenten”, Fatik 2006, afl. 109, 5-8 OVERBEEKE, A. “Veiligheid voor alles? Inperking van het recht op geestelijke verzorging van gedetineerd aanhangers van niet-erkende levensovertuigingen”, Pan. 2007 (4), 23-40 PUT, J. en VAN DER STRAETE, I., “Integrale jeugdhulp en rechtspositie minderjarigen”, TJK 2004/4, 230- 257 245

SMAERS, G., “Het derde bezoek van het CPT aan België: er is weinig veranderd…”, Panopticon 2003, 586-591 SMAERS, G., “Mogen we nog trots zijn op wat er overblijft van de Basiswet gevangeniswezen en rechtspositie van gedetineerden?”, Fatik 2004, afl. 104, 3-4 VAN DEN BERGE, “De tussenkomst van de rechter in kort geding inzake detentiegeschillen”, RAGB 2005/13, 1238-1240 VAN DEN BERGE, Y., “De tussenkomst van de rechter in detentiegeschillen”, T.Strafr. 2006, afl 2, 9598 VAN DEN BERGE, Y., “De bevoegdheid van de Raad van State inzake de strafuitvoering”, RAGB 2006/ 12, 913- 916 VANDENHOLE, W., “Langdurige toepassing van strikt isolatieregime in de gevangenis levert onmenselijke behandeling op”, Fatik 2004, alf 102, 16 WEBSITES wvg.vlaanderen.be/rechtspositie/04good_practices/menswaardig/bijlagen/afzonderenverantwoording.pdf wvg.vlaanderen.be/jongerenwelzijn/Afbeeldingen/pdfs%20professionele%20site/IK%20WIL%20MEE R%20INFO/onderwijs_in_de_GI.pdf www.jeugdrecht.be www.kinderrechtswinkel.be www.jongerenwelzijn.be

246