Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt

Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt Orgaan van de Cultuurhistorische Vereniging Eyiandt Flielandt

Jaarvergadering en Jaarverslag Grafcultuur

Gooswinus Akersloot Nieuwe kiJk op oud Oost-Vlieland

21e jaargang, nr. 1, maart 2011

Uitgave van de Cultuur Historische "Eyiandt Flielandt" Eenentwintigste jaargang, nummer 1 Maart 2011 Het hlad verschijnt 3x per jaar, exclusief een jaarlijks

Vereniging

themanummer

Lidmaatschap € 12 = per jaar; buiten Vlieland € 14,= per jaar Bankrekening nr.: 36.76.50.029 Correspondentie

adres:

E-mail: Telefoon :

H.F. Vugts Lutinelaan 33, 8899 BD Vlieland [email protected] 0562-453199

Bestuurssamenstelling:

Dagelijks

bestuur:

T.A. Renier-Willems A. Bruin-Kommerij H. deWit

Overige

voorzitter 0562-451660 Dorpsstraat 69, 8899 A D Vlieland secretaris 0562-451736 Postweg 1, 8899 BZ Vlieland penningmeester 0562-453381 Dorpsstraat 130, 8899 A N Vlieland

bestuursleden:

D. van der Veen H.F. Vugts Redactie: J.E. Bakker H.F. Vugts Commissies: Gasten schilderen Vlieland/Vlielander Tj. Bijtelaar-te Velde

Amateurs

Het auteurrsrecht/copyright van de inhoud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur HistorischeVereniging "Eyiandt Flielandt" te Vlieland. Wanneer artikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur

Inhoudsopgave Maartnummer 2011

pagina

Mededelingen van de redactie en het Bestuur

2

Jaarvergadering C H V E F

4

Jaarverslag van de C H V van april 2010-maart 2011

5

Van de penningmeester

7

Een interessante schenking

9

De grafcultuur in Friesland, de eilanden en Vlieland

10

Was Gooswinus Akersloot een eikel?

12

Een nieuwe kijk op oud Oost-Vlieland

14

" U edele man is bijzonder wel, zo als hij van U edele en de kinders is hopende"

25

Is dit te ver gezocht?

30

In memoriam

32

1

I k vertrek I n i en i k hebben besloten om naar de 'vaste w a l ' te verhuizen. Dichter bij de (klein)kinderen gaan wonen was toch nog steeds een wens. En de huizen in Drenthe, we verhuizen naar Emmen, zijn stukken goedkoper dan hier op Vlieland en dat heeft dan een behoorlijke reductie op de maandelijkse lasten tot gevolg. Ik begrijp zeer goed, dat het voor het regelmatig verschijnen van ons driemaandelijks tijdschrift een probleem kan gaan worden. Vanaf September 2003 heb i k de eindredactie gevoerd. Dat hield in: zelf lets produceren, artikelen van andere leden redigeren, foto's erbij zoeken en het blad in elkaar zetten met als, soms lastige, bijkomstigheid om op een veelvoud van viermaal A5-jes uit te komen. Ik heb het met plezier gedaan en een hoop over Vlieland geleerd. Als nieuwkomer weet je 'natuurlijk' niets, en dat liet men hier op het eiland soms maar al te graag weten. De laatste paar jaren moest ik steeds meer zelf gaan schrijven, het bleef leuk maar de druk nam wel toe. Gelukkig zijn er een paar trouwe leden, die de moeite nemen om lets uit te zoeken en op te schrijven. Waarvoor, nogmaals, m i j n dank. I k verzorg nog wel het komende themanummer, maar dan reduceer ik m i j n bezigheden voor 'Tien Eeuwen Eylandt Flielandt' tot af en toe een bijdrage. Hieronder volgt een bijdrage van het 'taalkundige geweten' van de redactie. Z i j n correcties, tekstuele verbeteringen en vragen om een betere uitleg van een onderdeel, hebben het blad tot een zeer leesbaar geheel gemaakt. Daama volgt nog een oproep van het bestuur en de redactie. Beste leden, b l i j f schrijven en suggesties aandragen! Hans Vugts Lotsverbondenheid Toen i k nog op Vlieland woonde, ben i k een aantal jaren met veel plezier een van de redacteuren van de periodiek 'Tien Eeuwen Eylandt Flielandt' geweest. Een paar jaar geleden werd i k opnieuw gevraagd om mee te werken aan de totstandkoming van nieuwe afleveringen onder leiding van Hans Vugts. I k heb toen j a gezegd met de restrictie dat i k het wilde blijven doen zolang Hans de hoofdredacteur was. Hans had de leiding en 2

m i j n werk bestond voomamelijk uit het corrigeren en redigeren van aangeleverde teksten. De samenwerking op afstand verHep voortreffehjk, mede door het feit dat het heel goed werken is met Hans, omdat afspraken altijd werden nagekomen, ook op korte termijn, lets dat in onze huidige maatschappij als bijzonder mag worden aangemerkt. Hans gaat verhuizen naar de wal en stopt met het verzorgen van het orgaan van de 'Cultuurhistorische Vereniging Eylandt Flielandt'. Een gevoelig verlies voor de vereniging, want Hans heeft zich met hart en ziel ingezet voor alle afleveringen in de afgelopen acht jaar. Steeds wist h i j mensen te inspireren om bijdragen te leveren en dook zelf ook regelmatig in de geschiedenis van het eiland om een mooi themanummer samen te stellen. Onder zijn bezielende leiding is 'Tien Eeuwen Eylandt Flielandt' uitgegroeid tot een interessante en goed verzorgde periodiek met een mooie lay-out, steeds meer in kleur. Het was een genoegen met Hans samen te werken. Het was ook een bij zonder plezierige samenwerking, waar ik nu een punt achter zet. I k hoop dat de C H V een opvolger voor Hans op het eiland kan vinden, iemand die het net als h i j leuk vindt om drie o f vier keer per jaar een zeer leesbaar tijdschrift samen te stellen. Natuurlijk wel met anderen die er ook de schouders onder willen zetten om dit waardevoUe blad voor Vlieland te behouden. Jan E.Bakker OPROEP!! Het bestuur en de redactie zoeken een paar leden, die de nieuwe redactie willen gaan vormen. Een daarvan zal dan hopelijk de eindredactie gaan doen. Dat betekent het boekje redigeren en de hele tekst naar Multicopy sturen. De redactieleden kunnen in het hele land wonen, de eindredacteur zal wel het initiatief moeten nemen b i j de coordinatie van de werkzaamheden. De redactie werkt onafhankelijk van het bestuur. Een corrector is al geregeld. Ook mensen die een bijdrage willen insturen, worden aangemoedigd dit echt te doen. Een excuus als: " I k kan niet goed schrijven" geldt niet. De corrector en de eindredacteur knappen alles op. Eilanders worden uitgenodigd om bijvoorbeeld een ouder persoon te interviewen om op deze 3

wijze interessante zaken en anekdotes voor het nageslacht vast te leggen. leder initiatief is welkom. Het regelmatig uitkomen van 'Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt' is een zaak van alle leden. Het bestuur levert zijn bijdragen en is tevens verantwoordelijk voor de randvoorwaarden om tot een verzorgd boekje te komen. Ook vanuit het 'Tromp's Huys' zal met enige regelmaat een bijdrage geleverd worden. Meld u daarom aan b i j het bestuur o f de huidige eindredacteur. Op de binnenkant van de omslag vindt u hun gegevens. Het verschijnen van ons lijfblad staat of valt met uw enthousiasme.

Jaarvergadering van de Cultuur Historische Vereniging "Eyiandt Flielandt" in de Noordwester te Vlieland op donderdag 28 april 2011 om 19.30 uur Agenda: 1. Opening en inleiding door de Voorzitter 2. Vaststelling van de agenda 3. Notulen jaarvergadering van 21 april 2010, zie septembernummer 2010 van ons blad 4. Jaarverslag van het secretariaat over het jaar 2010-2011 5. Jaarverslag en jaarrekening van de penningmeester over het jaar2010 6. Begroting2011 7. Verslag kascommissie en de benoeming van de nieuwe kascommissie 8. A f w i k k e l i n g verkoop Dorpsstraat 37 9. Rondvraag 10. Sluiting Over de opvolging van Hans Vugts als bestuurslid is nog niets bekend. Na de vergadering om 20.30 volgt er een lezing van de heer P. Karstkarel over de grafcultuur in Friesland, de eilanden en Vlieland. Een samenvatting van de lezing staat op bladzijde 10

4

Jaarverslag 2010-2011 Op 21 april 2010 vond de jaarvergadering van onze vereniging in 'De Noordwester' plaats. Het voltallige bestuur was hierbij aanwezig. Tijdens het algemene deel van de vergadering werden 4 reacties van leden besproken m.b.t. de verkoop van Dorpsstraat 37 en de uitleg van het bestuur hierover. De gang van zaken rondom de verkoop en ook de voorwaarden waaronder dit pand is verkocht, kwamen aan de orde. De vergadering ging akkoord. De heer Haquebord hield hiema een boeiende lezing onder de titel 'Gevangen in het i j s ' over de walvisvaart tussen 1611 en 1650 rond Spitsbergen. Mededelingen Het bestuur besloot het boek dat Pastor Nelly Sluis bezig was te schrijven over de geschiedenis van de Katholieken op Terschelling en V l i e land, te sponsoren. Inmiddels is het boek met als titel 'Sterkte!' verschenen. Op 25 april vierde museum 'Tromp's Huys' haar 50-jarig bestaan. Natuurlijk was het bestuur aanwezig en kunnen we terugkijken op een feestelijke dag op een zonovergoten eiland. Het bestuur had dit jaar meer ruimte voor nieuwe projecten. Besloten werd om de mogelijkheden te onderzoeken een boekje over de grafstenen op het kerkhof uit te geven. Tevens gaat het bestuur bekijken o f de kerkarchieven gedigitaliseerd kunnen worden en o f een boek over de Lage Zijde van de Dorpsstraat/ Grote straat gerealiseerd kan worden. Hiervoor is ons l i d Bert de Boer benaderd; hij heeft veel belangstelling en w i l hiermee wel aan de slag. Op 3 j u l i vond de presentatie plaats van het boek 'Vlieland, een Nederlandse geschiedenis' van de hand van Dr. Anne Doedens en Jan Houter. Het bestuur was hierbij aanwezig. In augustus stonden we op de kunstmarkt van de Uiterton. We mochten 10 nieuwe leden inschrijven en er werden diverse boekjes verkocht. Er werd een topografische kaart aangeschaft en een vlaggenkaart waar de vlaggen van Terschelling en Vlieland opstaan, beide rond 1700. Ze zijn te zien in 'Tromp's Huys'.

5

Het bestuur besloot in augustus het boekje 'Het Eiland Vlieland en zijne bewoners' van F. Allan in herdruk uit te brengen en dit als attentie in december naar al onze leden te sturen. Aanleiding hiervoor was het 20jarig bestaan van ons verenigingsblad 'Tien Eeuwen Eylandt Flielandt'. We mochten veel positieve reacties ontvangen voor dit initiatief. Het bestuur steunt het initiatief van 'De Noordwester' om de bunkers op het Vuurboetsduin (waterpompstation) te behouden. De bedoeling is deze bunkers onder beheer te brengen van 'De Noordwester'. Het 'Tromp's Huys' is bezig het voormalige Vitens schuurtje aan te k o pen met het doel deze ruimte als depot te gaan gebruiken. D i t ondersteunen we natuurlijk en wachten de concrete plannen a f Met mevr. Douma, conservator van het 'Tromp's Huys' maakten we afspraken over de twee-jaarlijkse expositie 'Vlielander Amateurs' . Op 27 november werd de kleine expositie geopend en tot 8 mei blijven de werken hangen. Er is helaas weinig ruimte op de zolder van het 'Tromp's Huys'. Veel t i j d hebben we dit jaar besteed aan het nieuwe bestemmingsplan bebouwde kom. We organiseerden een voorlichtingsavond waar de heer Timmermans (directeur Hus en Hiem) uitleg gaf over de term 'beschermd dorpsgezicht'. Huis aan huis werden de eilanders en natuurlijk alle leden uitgenodigd. We mochten veel adhesiebetuigingen en reacties ontvangen. Het bestuur heeft een bezwaarschrift b i j de gemeente ingediend, waarin we vooral ingaan op het handhaven van het beschermde dorpsgezicht. Tevens gaan we het gesprek aan met de architect van Hias en Hiem. Het College van Burgemeester en Wethouders is bereid om een plek te zoeken in het gemeentehuis om de oude klederdracht, gemaakt door mevr. Sytske Rispens, ten toon te stellen. Hans Vugts besloot te stoppen met het bestuurlijke werk voor het 'Tromp's Huys'. De voorzitter tracht het contact tussen 'Tromp's Huys' en vereniging gaande te houden. Vertrek In december vemamen w i j dat Hans Vugts het eiland per 1 maart 2011 gaat verlaten. D i t is voor onze vereniging een enorm verlies. Sinds 2003 maakte Hans deel uit van het bestuur. Ook ons verenigingsblad 'Tien Eeuwen Eylandt Flielandt', dat het gezicht van onze vereniging is, kwam

6

vooral van zijn hand. Als academicus in zijn werkzame leven hield Hans van onderzoek en werd h i j altijd weer geprikkeld om de onderste steen boven te krijgen. Die instelHng leverde steeds gedegen artikelen en complete themanummers op. Hans, we weten dat j e dit niet nodig vindt, maar een woord van grote waardering is hier toch echt wel op zijn plaats. We zien j o u als de terrier van de vereniging; als j i j je tanden ergens in zette, kwam het zeker voor elkaar. Je hebt ons gel'nspireerd met je ideeen en j e hebt veel werk gemaakt van het verenigingsblad TEEF. W i j hebben genoten van al j e artikelen en we weten zeker dat onze leden dat ook gedaan hebben.. Jij was ook de drijfveer achter de verzelfstandiging van het 'Tromp's Huys'. Vanaf het begin heb j e daar veel tijd en energie aan gegeven. Ook daarvoor zijn w i j j e heel dankbaar. W i j als bestuur van de C H V zullen j e echt gaan missen. Hoe het zonder j o u verder moet gaan, is nog niet helemaal duidelijk, maar natuurlijk gaan we door! Hartelijk dank voor alles wat j e voor de vereniging gedaan hebt! Het ga jullie daar goed daar in het Olde Drentse Land. Langs deze weg willen w i j ook de heer Jan Bakker van harte bedanken voor het correctie-werk, dat hij jarenlang voor TEEF verricht heeft. Namens het bestuur van de C H V , Trieneke Renier-Willems Anke Bruin-Kommerij

Jaarrekening 2010 en begroting 2011 In de jaarvergadering komen de jaarrekening 2010 en de begroting 2011 ook aan de orde. In deze documenten komen in fmanciele zin de inspanningen van het bestuur tot uitdrukking om de doelstellingen van de vereniging te realiseren. De jaarrekening 2010 laat een negatief saldo zien van € 4.600. D i t saldo is voomamelijk veroorzaakt door de speciale uitgave van de vereniging voor het 20-jarige bestaan van ons blad 'Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt'. In december werd het boek van F. Allen uit 1857 'Het eiland Vlieland en zijne bewoners' herdrukt. Alle leden ontvingen een exemplaar van dit boek. Er waren in 2010 ongeveer 340 leden, waarvan 150 op Vlieland en 190 aan de wal. Daamaast droegen we € 1.000 bij aan het 7

boek van mevrouw pastor N . Sluis over de geschiedenis van de katholieke gemeenschap op Vlieland en Terschelling. Er werd in totaal € 3.900 aan contributies ontvangen. Voor het overige waren er in 2010 de gebruikelijke bestuurskosten en de kosten van de tentoonstelling in het 'Tromp's Huys'. Ook de avond in informatiecentrum 'De Noordwester' over het beschermde dorpsgezicht in het kader van het ontwerpbestemmingsplan voor Oost-Vlieland ging met enige kosten gepaard. We hadden de heer Timmerman, directeur van de Friese Welstandsorganisatie Hus en Hiem (Huis en E r f ) , uitgenodigd om de betekenis van een bestemmingsplan, een beschermd dorpsgezicht en het gemeentelijke welstandsbeleid bij het beschermen van cultuurhistorische waarden in Oost-Vlieland toe te lichten. Het vermogen van de vereniging bestaat uit de collectie museale voorwerpen, die voor € 0,45 op de balans staat. De voorwerpen bevinden zich gedeeltelijk in depot en gedeeltelijk in het museum. De objecten zijn gecollectioneerd in het collectiesysteem van het 'Tromp's Huys'. Verder bestaat het vermogen uit de spaarrekening met een saldo van 6 222.000, voomamelijk afkomstig uit de verkoop van Dorpsstraat 37 in 2009. De begroting 2011 vertoont een tekort van € 2.500. D i t tekort wordt enigszins gedekt door in te teren op het eigen vermogen, met name doordat de stand van de bankrekening daalt. Het tekort wordt vooral veroorzaakt door de kosten van het verenigingsblad 'Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt'. Daamaast is een budget opgenomen van € 3.000 voor de aankoop van museale objecten. We weten uiteraard van tevoren nooit o f een dergelijk budget nodig is. Toch is het raadzaam dit bedrag te ramen zodat het bestuur alert kan reageren op kansen, die zich soms plotseling voordoen om bepaalde objecten, die op de markt komen, voor Vlieland aan te kunnen kopen. Veelal doen we dat in samenwerking met de stichting Museum 'Tromp's Huys en/of (voomamelijk in het verleden) met de gemeente Vlieland. Daamaast zijn de gebmikelijke bestuurskosten geraamd. Er is uitgegaan van een opbrengst aan contributie van € 3.700 en een rente-opbrengst van € 4.000. deze inkomstenraming is voorzichtig geschat gezien de voortdurend lage rente op spaargeld. De begroting is voor het bestuur geen aanleiding om voor 2011 een voorstel te doen voor contributieverhoging. 8

De jaarrekenmg 2010 en de begroting 2011 liggen voorafgaande aan de vergadering voor een ieder ter inzage. Het is mogelijk de documenten toegemailed te krijgen; richt uw verzoek daarvoor aan de penningmeester de.wit.h(g),home.nl. Desgewenst kunnen de stukken ook afgehaald worden o f per post worden toegestuurd. U kunt m i j telefonisch bereiken op 0562-453381. Harry de Wit, penningmeester.

Een interessante schenking Ons l i d Rigtje Ketel-v.d. Berg, stuurde ons een paar foto's naar aanleiding van ons themanummer van 2010, Betonning, Kapen en Vuurtorens. De hieronder afgedrukte foto is van circa 1925, toen het schip "Vliestroom" werd gebruikt om gasboeien te vullen. De schipper was EvertVisser (Vlielandse voorouders), de boeienvullers zijn Klaas Molenaar en Gerrit Drijver, afkomstig van Vlieland, en een onbekende.

9

De grafcultuur in Friesland, de eilanden en Vlieland door Peter

Karstkarel

Op 28 april zal cultuurhistoricus en publicist Peter Karstkarel om 20.00 uur in de Noordwester een lezing houden over de grafcultuur in Friesland en meer in het bijzonder van de eilanden, waarbij vanzelfsprekend het kerkhof van Vlieland grote aandacht krijgt. Karstkarel heeft met zijn vrouw alle ruim 480 kerkhoven en begraafplaatsen in Friesland bezocht om er mettertijd een boek over te publiceren. Er zijn duizenden foto's gemaakt waarvan een mooie selectie zal worden getoond. Eerst zal worden ingegaan hoe het begonnen is met sarcofagen en de vroegste middeleeuwse zerken. Die vinden we in enkele kerken. Ook de prachtige renaissancezerken uit de 16de eeuw, de mooiste die toen in West-Europa werden gemaakt, komen aan de orde, evenals de rouwborden die wat later in de kerken kwamen te hangen. Vanaf 1824 mocht niet meer in kerken worden begraven, sommige belangrijke families stichtten privebegraafplaatsen, b i j de steden en grotere dorpen kwamen nieuwe begraafplaatsen, maar in de dorpen bleef het kerkhof i n gebruik. De grafpoezie, de bloementrommels, de drama's, de verhalen, de beroemdheden en de ontroerende graven; het komt allemaal aan de orde. Het is niet allemaal droefenis en drama wat de Karstkarels hebben beleefd. De ontspannende momenten waren er ook en ontroerende. B l i j f maar eens onbewogen b i j het Vlielander graf van jonge vader Comelis Gorter die op 33-jarige leeftijd in 1918 overleed, waarbij het is alsof de kinderen het versje op het graf opzeggen: Veel te vroeg reeds lieve Ginkt Gij keen, Wij konden U zoo noode Nu zijn wij zoo alleen.

Vader missen,

Er zal veel aandacht worden geschonken aan de specifieke karakteristieken van de eilander dodenakkers die tot de interessantste van Friesland behoren. Die van Vlieland neemt in dat beeld ook al weer een buitenge10

wone plaats in. De letterlijke betekenis van monument is: gedenkteken. Dan is het kerkhof van Vlieland een groot monument.

Vlieland, Drie gebroeders Stapert + 1738- '40, 1743 - '44 en 1745 - '46 met barok familie wapen. foto: P. Karstkarel

11

Was Gooswinus Akersloot een eikel? door Hans van

Tiggelen.

Deze vraag kwam in m i j op tijdens een bezoek aan het Tromp's Huys waar i k de mooie, onder de bezielende leiding van Marian Douma, gerestaureerde glasinlood en gebrandschilderde raampjes in de vensters zag hangen. Gooswinus Akersloot werd op 10 j u l i 1843 van de familie Akersloot geboren te Drunen. Na zijn jeugd en enkele omzwervingen belandde de heer Akersloot in 1875, 32 jaar oud, in de gemeente Hoevelaken, alwaar hij b i j K o n i n k l i j k Besluit van 8 j u n i 1875 tot burgemeester was benoemd. Op 1 maart 1882 ( Kon. Besluit no 826) werd de heer Akersloot als burgemeester van Hoevelaken eervol ontslagen. Op 17 oktober van dat jaar was hij gehuwd met H.M.Rauch, geboren Gerritsen, houdster van het hotel Rauch in Scheveningen. Z i j overleed op 12 november 1891 in Den Haag en de heer Akersloot vertrok als weduwnaar naar Papendrecht. Er is dan een leemte in de geschiedschrijving, maar in deze periode heeft hij Betzy Berg ontmoet en op 24 april 1893 is de heer Akersloot naar Noorwegen vertrokken. De inschrijving te Vlieland van de heer Akersloot met zijn nieuwe echtgenote Betzy Akersloot-Berg vond plaats op 11 September! 896; hetzelfde jaar waarin hij een huis kocht, nu bekend als Tromp's Huys. De heer Akersloot werd op 4 maart 1899 benoemd tot honorair vice-consul van Zweden en Noorwegen voor Texel en Vlieland. Op 16 oktober 1929 overleed de heer Akersloot op 86-jarige leeftijd in het huis waar hij sinds 11 September 1896 gewoond had. Schimp- of bijnamen Zoals reeds vele jaren bekend is, worden Vlielanders geiten genoemd en de bewoners van Texel kraaien o f kwallen. Vele plaatsen in Nederland kennen deze schimp- o f bijnamen. Enkele voorbeelden daarvan zijn Scharrekoppen voor de inwoners van Zandvoort, Takkendieven voor de inwoners van de plaats Wijdenes en Waterratten o f Koeten voor de i n woners van de Noord-Hollandse plaats Akersloot. Dat is de naam en plaats waar ik op uit wilde komen, want de leden van de plaatselijke carnavalsvereniging aldaar worden eikels genoemd. Als je naar het wapen 12

van deze plaats Akersloot k i j k t, zie j e veel overeenkomsten met het wapen van de familie Akersloot. Het toeval w i l nu dat in de glasinloodraampjes met het wapen van de familie Akersloot, die in het Tromp's Huys hangen ook drie eikels te zien zijn. Vandaar m i j n hersenspinsel o f de heer Akersloot ook een eikel zou zijn geweest. Conclusie Deze gedachte slaat natuurlijk nergens op; de heer Akersloot was een heer van stand en zal zich niet te buiten gegaan zijn aan al te veel frivoliteiten. De verklaring voor de eikels moet gevonden worden in de naam o f het woord Akersloot. De tekst in de glasinloodraampjes geeft dat eigenlijk al aan, "3 akers in het rood is het wapen van Akersloot". We zijn gauw geneigd te snel o f te oppervlakkig te lezen en gaan er dan vanuit dat Akersloot wel lets te maken zal hebben met sloot o f wetering. Het gaat echter om de oude benaming voor eikel en dat is acker o f aker. De naam Akersloot is dus eigenlijk Akers-loot wat weer betekent eikenloot o f spruit van een nieuwe eikenboom. De eik staat ook bekend als zinnebeeld voor kracht'; het wapen van Akersloot kan dan ook worden uitgelegd als wapen van een sterk geslacht.

Het wapen van Akersloot.

13

foto H. v.

Tiggelen

Een nieuwe kijk op oud Oost-Vlieland Of hoe een kaart uit 1676 duidelijkheid schept over de bebouwing het stratenplan van het dorp Oost-Vlieland in de Gouden Eeuw. door Bert de Boer en Sietske

en

Hoogerhuis

Inleiding Over de bewoningsgeschiedenis van Vlieland is al aardig wat geschreven. Bekende publicaties zijn Het Eiland Vlieland en zijne bewoners van F. Allan uit 1857, Vlieland van Hors tot Horn van T.F.J. Pronker en H . M . van Eck uit 1970 en Op zoek naar Vlielands verleden van D . Vermeulen uit 1991. Meer recente uitgaven zijn de Convexe Kustboog 3 van Henk Schoorl, postuum en onder redactie gepubliceerd in 2000, De Hoge Zijde van B . Duurentiidt (pseudoniem van Ben Stenekes) uit 2005, en Vlieland, een Nederlandse Geschiedenis van Anne Doedens en Jan Houter uit 2010. Ook in de kwartaaluitgave Tien Eeuwen Eylandt Flielandt van de Cultuurhistorische Vereniging Eylandt Flielandt is regelmatig aan dit onderwerp aandacht besteed, met wetenswaardige artikelen van o.a. Pronker en Stenekes. Tijdens de 11^^ eeuw nam de bevolking van Vlieland in hoog tempo toe. Schoorl (biz. 678) komt voor het jaar 1632 met de volgende schattingen: voor West-Vlieland ca 2134 inwoners, voor Oost-Vlieland ca 1329, totaal ca 3463 (elders, op biz. 683, wordt als totaal aantal inwoners voor Vlieland in 1622 het getal 3462 gegeven). Vermeulen (biz. 47) komt voor Oost-Vlieland met een mogelijk bevolkingscijfer van ca 1800 a 2000 omstreeks 1650. B i j deze cijfers is een kanttekening echter wel op zijn plaats. Schoorl is uitgegaan van een verpondingsregister (belasting op onroerend goed) van 1632, waarbij voor West-Vlieland 388 huizen geteld werden. Per huis is uitgegaan van een schatting van 5,5 inwoners. Een simpele vermenigvuldiging levert dan 2134 inwoners op. D i t getal is dus geenszins zo exact als het er ogenschijnlijk uitziet, want het is maar de vraag o f de schatting van 5,5 inwoners per woning terecht is. Vervolgens wordt gesteld: "Voor Oost-Vlieland zou dan een inwonerstal van 1329 overblijven." Hoe het getal voor Oost-Vlieland tot stand komt wordt niet ver14

klaard. De cijfers bi j Schoorl zijn dus geenszins maatgevend. Vermeulen, die ook uitgaat van belastingkohieren, formuleert weliswaar voorzichtig, maar rekent zelfs met een gemiddelde van 6 a 7 inwoners per woning. Wat wel veilig aangenomen mag worden is dat Oost-Vlieland in de 16''^ en 17'*'^ eeuw uitgroeide tot een aanzienlijk dorp en dat politieke, economische en religieuze omstandigheden die groei stimuleerden. Daarbij was de geografische ligging van Oost-Vlieland met zijn voor de grote scheepvaart toen zo aantrekkelijke en gunstige rede pal naast een zeegat dat toegang bood tot de Noordzee een belangrijke factor. De bevolking van Vlieland moest het hebben van visserij en scheepvaart. Na het verloren gaan van West-Vlieland in 1734-1735 bleef alleen OostVlieland over. De beroepsbevolking bestond voomamelijk uit schippers en vissers en met de zeevaart en visserij samenhangende beroepsgroepen. Toen veranderde omstandigheden de bezwaren tegen vestiging elders hadden weggenomen, liep de bevolking temg. Vooral de aantrekkingskracht van Amsterdam als belangrijk handelscentrum in de zeventiende en achttiende eeuw was groot. In 1796 telde Oost-Vlieland nog slechts 736 inwoners, in 1829 nog 562. Pas in de tweede helft van de 20^'^ eeuw kwam Vlieland door het toerisme weer tot welvaart. (Schoorl biz. 680-683). De bebouwing van het dorp Oost-Vlieland rond 1700: de tekening van Rietschoof

Zeilsc/tepen

op de Zuiderzee

voor de kust van

Oost-Vlieland

Detail van een tekening van de zeeschilder Jan Claesz Rietschoof (1652-1718) eind 17''' eeuw, 104 x 320 mm. Tekening in potlood, pen in bruin, penseel in kleuren. Noord-Hollands Archief: Collectie Prenten en Tekeningen Provinciate Atlas NoordHolland

15

We zien een aanzicht met huizen, het Raadhuis, een kaap, de molen en Hnks de vuurbaak op het Vuurboetsduin. Rietschoof staat bekend om de nauwkeurigheid van zijn afbeeldingen van schepen, o.a. van de admirahteit. Wie zijn schilderijen kent, zal dit ook zeker beamen. Deze tekening, waarvan ook een prentversie bestaat, is wat losser van opzet. Toch mag er wel vanuit gegaan worden dat hij een waarheidsgetrouwe impressie van het toenmalige dorp weergaf Opvallend is daarbij hoe ver de westelijke bebouwing doorliep. Stenekes heeft, naast geschreven bronnen, de bovengenoemde tekening van Rietschoof gebruikt b i j zijn analyse van de bewoningsgeschiedenis van de noordzijde (hoge zijde) van de Dorpsstraat. H i j concludeert onder meer dat de toenmalige bebouwing van het dorp ter hoogte van de Dorpsstraat ver ten westen van de huidige kern van het dorp doorliep. Verder in dit artikel zullen we zien dat er voor de conclusie van Stenekes meer onderbouwing bestaat. Z i j n analyse van de bewoningsgeschiedenis in de 17''" eeuw verdient zeker bewondering, want hij had geen gedetailleerde kaart van Oost-Vlieland uit die tij d tot zijn beschikking. H i j moest gebruik maken van de eerste kadastrale kaart van Vlieland uit 1832, zo'n 150 jaar later. Dat was in de t i jd dat het vervallen dorp nog slechts ca 580 bewoners telde. N . B . De toeschrijving van deze tekening aan de eveneens bekende zeeschilder Willem van de Velde (1611-1693) bij Schoorl, en b ij Doedens en Houter, is onjuist. De bebouwing van het dorp Oos-Vlieland tussen 1832 en heden: kadastrale kaarten

16

Bijschrift: Detail van de kadastrale kaart van Vlieland uit 2010 met afgebeeld het kerngebied van het dorp Oost-Vlieland. Bron: gemeente Vlieland, 2010

De merendeels aaneengesloten bebouwing aan weerszijden langs de Dorpsstraat loopt aan de westkant door tot aan het Vuurboetsplein. Aan de oostzijde van de Dorpsstraat loopt de bebouwing door tot aan de coupure. Ook het gebied ten noorden van de Dorpsstraat is grotendeels bebouwd o f anderszins in gebruik. De rode kleur van sommige percelen heeft voor dit artikel geen betekenis.

Detail van de kadastrale kaart van Vlieland uit 1832 met afgebeeld het dorp OostVlieland. Bron Internet (www-hisgis-nl).

Links in het gele gebied (duinen) is de vuurboet afgebeeld. Midden boven vinden we de toenmalige molen. De donkerrode percelen zijn panden, de paarsgekleurde tuinen. De panden die in het bezit zijn van de gemeente (raadhuis, school en schoolhuis, pastorie en twee armhuizen) zijn roze gekleurd. Geheel rechts is in donkergroen een groot perceel (aangelegd) bos aangegeven met direct emaast in lichtblauw een grote vijver. Op de hoek Peperstraat (nu Betzy Akerslootglop) en Dorpsstraat in donkerblauw een bedrijfspand. Het in lichtgroen aangegeven gebied is w e i land (domeingrond). De erven hebben de kleur licht grijsblauw. Verder zijn er ook nog bruine panden, die op de afbeelding amper o f niet te onderscheiden zijn van de donkerrode panden; dat zijn pakhuizen, loodsen o f schuren. En er is nog een piepklein pandje dat aan de gemeentepanden toegevoegd kan worden, de vismarkt. Op het plaatje valt niet te zien dat het roze gekleurd is. Het gele gebied ten zuiden van het dorp is strand. 17

De bebouwing van het dorp Oost-VHeland is in 1832 geconcentreerd langs de Dorpsstraat, met daamaast enige huizen aan weerszijden van de Molenstraat en aan het Achterom. Het verschil met de situatie in 2010 is aanzienlijk. Wat direct opvalt is het ontbreken van bebouwing in het gebied ten noorden van de Dorpsstraat en ten westen van de Kerk, en de braakliggende terreinen aan weerszijden van de Dorpsstraat. U i t akten van voor 1832 weten we dat het terrein aan weerszijden van de Kerk bebouwd is geweest. Aan de hand van de doorlopende kadastrale gegevens van 1832 tot nu is de bewoningsgeschiedenis van de kern van Oost-Vlieland vanaf 1832 betrekkelijk eenvoudig te reconstrueren. Dit ondanks het gegeven dat de bebouwing van de kern van Oost-Vlieland sinds 1832 tot nu weer drastisch in omvang is toegenomen. De bebouwing van het dorp Oost-Vlieland in de zeventiende eeuw: de l^aart van Zoutman (1676) en een andere landliaart (1688) Afbeeldingen van Vlieland van voor 1832 betreffen voomamelijk zeekaarten waarop in detail is aangegeven hoe op een veilige wijze de vaargeulen rond Vlieland te bevaren. De gegevens voor deze kaarten waren afkomstig van kapiteins en loodsen met jarenlange ervaring. Op de kaarten zijn belangrijke herkenningspunten voor een juiste navigatie als kapen, vuurbakens, molens en kerken duidelijk te zien. Andere bebouwing, van minder belang voor de navigering, werd geheel niet o f slechts m d i mentair weergegeven. Zie bijvoorbeeld het artikel Veilig inkomen in het Vlie i n Tien Eeuwen Eylandt Flielandt van december 2009, Betonning, Kapen en Vuurtorens van j u n i 2010, en Kapen op Vlieland van September 2010. In 1676 is iets bijzonders aan de hand. Nadat hij in 1675 een kaart had getekend van Den Helder e.o. met het project nieuwe haven (een kopie van een kaart door J.H. Pot uit 1629), maakt de landmeicx Jan Dirksz Zoutman (ook wel Soutman genoemd) in 1676 de hieronder afgebeelde kaart van de oostzijde van Vlieland (met het dorp Oost-Vlieland), de westzijde van Terschelling (met het dorp West-Terschelling) en daartussen de Vliestroom. Hetzelfde jaar maakt hij ook een kaart van de westzijde van Vlieland (met het dorp West-Vlieland) en Eierland. 18

Afbeelding van't oost ent van Vlielant alsmede van 't Westent vander Schelling ende de wyte van't Vlie, Gemeeten ende gekaarteert door Jan Dirksz Zoutman geadmitteert Landmeeter tot Alkmaar, 1676

d

Manuscript, gekleurd, 46x120 (49x125) cm, schaal 350 Rijnlandse roeden, het noorden rechtsboven. Geen dieptegegevens. Doel van de kaart onbekend. Origineel: UB Amsterdam. Digitale kopie: TIFF-bestand, 201 MB. Jan Dirksz Zoutman werd geboren in 1613 of 1614, en overleed op 24 juni 1679 in Alkmaar. Hij woonde en werkte van circa 1630 tot omstreeks 1640 in Amsterdam. Aanvankelijk werkte hij als kopiist en inkleurder van kaarten. Op 6 maart 1664 werd Zoutman geadmitteerd als landmeter door het Hof van Holland. Hij staat bekend om de nauwkeurigheid van zijn afbeeldingen en een geheel eigen, zo natuurlijk mogelijk, kleurgebruik. Literatuur: Donkersloot-de Vrij: Repertorium van Nederlandse Kaartmakers 1500-1900, Utrecht, 2003, en WaddenacademieKNAW, Zeegaten (recent overzicht).

Op de kaart zijn de maatvoering, de titel en de kompaswijzers gedetailleerd en kleurig getekend. De kaart valt op door zijn fraaie uitvoering en uitzonderlijk formaat. Wie de kaart in werkelijkheid ziet, raakt onmiddellijk onder de indruk, ook door het mooie kleurgebruik en de detaillering. In de afbeelding ziet de kaart er op het eerste gezicht wellicht niet zo bijzonder uit. De dorpen Oost-Vlieland en West-Terschelling zijn op schaalgrootte afgebeeld, Oost-Vlieland van oost naar west ca 8 cm, van zuid naar noord ca. 1,5 cm. Op het water een viertal scheepstypen en op de eilanden de eerder genoemde herkenningspunten voor juiste navigatie. B i j nader inzien (letterlijk, in de betekenis van 'inzoomen') b l i j kt de plattegrond van Oost-Vlieland en die van West-Terschelling in detail te 19

zijn ingetekend, met duidelijk herkenbaar de straten, gloppen, en de afzonderlijke huizen en overige bebouwing. Van de beide kaarten van Zoutman uit 1676 zijn meerdere onnauwkeurige in zwart-wit nagetekende afbeeldingen bekend. (Schoorl, de Convexe Kustboog deel 3 Vlieland, biz. 580 en 583 en deel 4 Terschelling, biz. 801.) In het jaar 1688 legden de landmeters Isaac Haringhuizen, Adriaan van Twoiijver en Abraham Bluse de situatie rond West- en Oost-Vlieland op twee kaarten vast, die sterk lijken op de kaarten van Zoutman. D i t vond plaats in het kader van een onderzoek dat ingesteld was door de Staten van Holland. (Schoorl, biz. 582-587; hierin ook een afbeelding van de kaart van Oost-Vlieland). Deze manuscriptkaarten maken deel uit van de collectie Hingman van het Nationaal Archief De bebouwing van het dorp Oost-Vlieland in 1676: de kaart van Zoutman nader beschouwd

Detail van de kaart van Jan Dirksz Zoutman uit 1676, met afgebeeld het dorp OostVlieland, met vuurboet en molen.

20

De detaillering van de plattegrond van het dorp Oost-Vheland bewijst het vakmanschap van Zoutman. De overeenkomst met de kadastrale kaarten uit 1832 en 2010 is verbluffend accuraat. Duidelijk zijn te zien de aaneengesloten bebouwing afgewisseld met gloppen aan weerszijden van de Groote Straat (nu Dorpsstraat), het stratenplan en bebouwing ten oosten, ten westen en zelfs ten noorden van de Kerk en de vele bebouw i n g aan de lage wal, bij de Zuiderzee. In de meeste gevallen zijn de huizen gedekt met (goedkopere) rode dakpannen. Een aantal panden heeft een (toen nog goedkoper) rieten dak, dat bruin wordt weergegeven. Uit oude akten weten we dat de Kerk en het Oude Raadhuis gedekt waren met (dure) leisteen o f (eveneens dure) blauwkleurige, geglazuurde pannen. Daarvoor gebruikt Zoutman de kleur blauw. Aan de oostkant van de Lage Zijde van de Dorpsstraat zien we twee grotere gebouwen, eveneens met een blauwgekleurd dak. U i t oude akten en belastingkohieren zouden we kunnen opmaken dat het meest oostelijke van de twee panden vermoedelijk het Gemeene Landthuys is, en het meer westelijke pand met blauw gekleurd dak vermoedelijk de residentie van de Admiraliteit, een gebouw dat ook landshuis genoemd werd. I n feite betekent land(s)huis niet anders dan een "gebouw dat aan het land behoort, i n ' t bijzonder waarin de regeering van het land gevestigd is" ( W N T - Woordenboek der Nederlandsche Taal). De kaart van Zoutman wijst erop dat Oost-Vlieland waarschijnlijk niet een, maar twee landshuizen r i j k was. Dit is een nieuwe en nog onvermoede ontdekking. Opvallend is de dichte bebouwing aan weerszijden van de Groote Straat, de bebouwing aan de Achteromstraat en/of Achterstraat (nu Achteromweg), de bebouwing aan de Molenstraat (nu Molenstraat en Molenglop) en Peperstraat (nu Betzy Akerslootglop), de bebouwing ten oosten en ten westen van de Kerk, en de vele bebouwing aan de lage wal , b i j de Z u i derzee. Oost-Vlieland had dus in het laatste kwart van de 1V"^ eeuw heel wat meer bebouwing dan aanvankelijk vermoed werd. D i t wordt onderbouwd door de transportregisters, die vanaf 1681 (met enkele hiaten) bewaard zijn gebleven. Het bebouwde gebied laatste kwart IV*^ eeuw l i j k t veel sterker op het huidige (2010) bebouwde kerngebied en w i j k t significant af van de situatie in 1832 (de eerste kadasterkaart). Een totaal nieuwe k i j k op oud Oost-Vlieland dus.

21

Projectie van het huidige (2010) bebouwde kerngebied op de bebouwing in 1676 Er is al enige tij d een discussie gaande over de meest westelijke en oostelijke bebouwing langs de Dorpsstraat in de 17''^ eeuw ten opzichte van de huidige (2010) bebouwing. De kaart van Zoutman uit 1676 zou duidelijkheid moeten kunnen scheppen. U i t een eerste, voorlopige, analyse van de kaart van Zoutman uit 1676 zien we dat hij de meest westelijke bebouwing getekend heeft ter hoogte van de Dorpsstraat, aan weerszijden iets westelijk van het perceel Postweg 2. Stenekes heeft een soortgelijke conclusie getrokken. 'f

Detail van c/c kadustrale kaart uit 2010 met afgebeeld de kern van het dorp OostVlieland. Met daaronder een detail van de kaart van Jan Dirksz Zoutman uit 1676, met afgebeeld het dorp Oost- Vlieland. Dit laatste detail is linksom gedraaid, met het noorden recht boven, en geschaald, zodat de afbeelding samenvalt met de kadastrale kaarten van 1832 en 2010.

Ter hoogte van de Achteromweg loopt de bebouwing bij Zoutman tot op het perceel Postweg 14, en ter hoogte van de Nieuwestraat tot en met het perceel van de basisschool 'De Zeester'. De meest oostelijke bebouwing, wat lastiger te zien, ter hoogte van de Dorpsstraat aan de lage zijde, heeft hij getekend ter hoogte van het huis Dorpsstraat 21 o f 19, en aan de hoge zijde tussen de huizen Dorpsstraat 28 en 26, ter plekke van het nu zo genoemde Rijk IJzesglop. Stenekes 22

komt met een andere hypothese en laat de bebouwing aan de hoge zijde verder oostehjk doorlopen tot het huis Dorpsstraat 12. Deze voorbeelden geven duidelijk aan dat, en in welke mate, de bebouwing van het dorp Oost-Vlieland sinds de IV"" eeuw tot nu, naar het oosten is verschoven. Dit artikel geeft slechts een summier en inleidend beeld. I n een volgend artikel zullen de schrijvers nader ingaan op o.a. de tekening van Rietschoof en de interpretatie van het detail Oost-Vlieland van de kaart van Zoutman.

Doorstart beschrijving van de bewoningsgeschiedenis van Vlieland Met de gegevens op de kaart van Zoutman en reeds bekende bronnen is recentelijk een start gemaakt met het onderzoek en de beschrijving van de bewoningsgeschiedenis van de huizen aan de Lage Zijde van de Dorpsstraat en van de overige (oude) straten buiten de Dorpsstraat. Stenekes heeft de Hoge Zijde van de Dorpsstraat beschreven en daarover in 2005 gepubliceerd. Voor zover nodig zullen ook nieuwe inzichten en correcties hierop in het onderzoek betrokken worden. Het nieuwe onderzoek wordt uitgevoerd door Bert de Boer, telg van een oude Vlielander familie, en auteur van de nog lopende beschrijving van de geschiedenis van zijn familie en andere studies. H i j heeft hierover enige artikelen geschreven in het orgaan van de Cultuurhistorische Vereniging Eylandt Flielandt. De tweede onderzoeker is Sietske Hoogerhuis, eveneens telg van een oude Vlielander familie. Haar grootmoeder van moeders kant was Sietske Zeijlemaker, geboren en getogen Vlielandse, met een afstamming die ruim 3 eeuwen op het eiland teruggaat. Z i j werkt al zo'n 10 jaar (met onderbrekingen) aan onderzoek naar de geschiedenis van Vlieland en zijn bewoners met specifieke aandacht voor oude Vlielander families. Ook zij publiceerde een artikel in het orgaan van de Cultuurhistorische Vereniging Eylandt Flielandt. Sietske heeft in 2003 de kaart van Zoutman 'herontdekt' en het grote belang van de kaart voor de geschiedschrijving van Vlieland onderkend. 23

Het onderzoek wordt uitgevoerd in overleg met de Cultuurhistorische Vereniging Eylandt Flielandt ( C H V ) en in samenwerking met het Gemeente Archief Vlieland, waarmee een goede en vruchtbare werkrelatie is opgebouwd. Een niet onbelangrijk neveneffect is dan ook de reproductie en het toegankelijk maken van historische bronnen voor de geschiedenis van Vlieland. Waar nodig en nuttig zal contact worden gezocht met andere onderzoekers voor uitwisseling van informatie. Resultaten zullen worden gepubliceerd in het orgaan van de C H V , andere periodieken en (digitale) uitgaven. Reactie en informatie van lezers en andere geinteresseerden wordt zeer op prijs gesteld. Zo zijn w i j bijvoorbeeld zeer benieuwd naar informatie van bewoners die meer over de geschiedenis van hun pand weten. Z i j n er nog oude resten van bebouwing? Kunnen die gedateerd worden? Heeft u wellicht ooit leuke historische vondsten in uw tuin gedaan? Ook verhalen over vroegere bewoners, vaak familieverhalen, zijn erg welkom. U w reacties kunt u sturen naar project.bgvlieland(g),kpnmail.nl o f naar postadres E. de Boer, Klapstraat 152, 6931 C N Westervoort, met de vermelding "Oud Oost-Vlieland". Hierbij graag het (huidige) adres vermelden waarover het gaat.

24

"Uw man is bijzonder wel, zo als hij van uw en de kinders is hopende" door Hans van

Tiggelen

Nederland en Engeland hebben nogal wat zeeslagen met elkaar uitgevochten. Over en weer werden schepen tot zinken gebracht of veroverd. Scheepsladingen werden, samen met de aanwezige post, tot "prijs " verklaard. De Engelsen maakte keurige beschrijvingen van de Nederlandse buit en de bemanningen van de gekaapte schepen werden uitvoerig verhoord. De verslagen daarvan werden - samen met honderdduizenden in beslag genomen papieren- eeuwenlang bewaard, aanvankelijk in donkere kelders en op tochtige zolders van de Tower of London en later in de The National Archives. Niemand keek ooit om naar deze unieke verzameling, die meer dan 38.000 zakelijke en persoonlijke brieven bevat van en aan Nederlandse zeelieden, kooplieden en hun familie. Geen van deze brieven bereikte ooit zijn bestemming. Sommige zijn tot op de dag van vandaag niet eens geopend. Pas in 1980 werden deze Prize Papers door een Nederlandse onderzoeker ontdekt. Het bestaan van de archiefschat bleef echter slechts in Heine kring bekend. De omvang van het materiaal is indrukwekkend en uniek en de brieven zelf geven een goed beeld van het alledaagse leven in de 17" en 18^ eeuw. Deze cursief geplaatste tekst staat achter op het boek: De Dominee met het stenen hart En andere overzeese briefgeheimen. Uitgegeven in de serie Sailing Letters Joumaal I , uitgeverij De Walburg Pers, 2008, prijs €19,50. Een initiatief van de Koninklijke Bibliotheek Den Haag. Inmiddels is in 2009 het Joumaal I I verschenen en zal in november van dit jaar deel I I I uitkomen. Waarom ik aandacht schenk aan deze reeks is dat het zulke mooie uitgaven zijn. Zo staan in deel I 18 brieven in het originele handschrift, daar bij ook een beschouwende beschrijving van 25

en over de brieven. Het geheel is uitgevoerd met harde kaft en voorzien van prachtige illustraties, bijgevoegd een D V D met daarop alle behandelde brieven in originele vorm maar ook enkele documenten waar in het boek naar verwezen wordt. Om een tipje van de sluier op te lichten de brief: ' Wees gegroet mijn lieve Vader ' een brief van een kind, Annetie Yochems aan haar vader, mei 1672. Annetie leert schrijven en stuurt haar vader een brief] e met daarvan de eerste beginselen. Een tweede voorbeeld is: tussen de rekeningen en scheepsjoumalen die een Engelse kaper in 1781 bij Kaap de Goede Hoop buit maakte zat ook een liedtekst met de titel 'Want van eene zoen gaat nooit een maget zwanger' 12 coupletten over hoe dat dan wel gegaan is, in 1780 wisten ze ook van wanten. Wie weet hoeveel brieven, documenten, scheepsjoumalen er nog voor de dag zullen komen m.b.t. Vlieland. Ongetwijfeld zullen er ook Vlielander zeelui aan boord van gekaapte schepen hebben gevaren. Alleen daar al om w i l j e de brieven blijven lezen en op de hoogte blijven van wat er gevonden wordt door de medewerkers van de Koninklijke B i bliotheek Den Haag. A l met al een prachtige serie en een aanrader voor iedereen die van mooie taal, geschiedenis, brieven en verhalen houdt. Vlielander berichten Uit eigen collectie: Vouwbrief d.d. 12 maart 1837 van Jan Nicolaas aan Jan Nicolaas in de Fransche Halsteeg no 2 op de Zeedijk Amsterdam. Waarschijnlijk ging de brief op 12 o f 13 maart van het distributiekantoor

26

Vlieland, het kantoor van herkomst plaatste een stempel aan de achterkant van de brief en wanneer het kantoor geen stempel bezat dan in ieder geval een geschreven vertrekteken, hier met de hand geschreven Vlieland. De brief kwam op 13 maart aan op het postkantoor Den Helder, aankomst stempel Den Helder 13 maart. D i t kantoor vermeldde het port t.w. 20 cent. Voorts de aankomst stempel van Amsterdam 14 maart.

Brief luidt als volgt, Vlieland 12 maart 1837,

27

Op verzoek van Uw edele man meld ik Uw edele dat dezelve Vrijdag alhier te Vlieland is aangekomen en met de Capt. van 't Portugeesche schip in accoord is getreden F 10 = per dag en Vrij Logement, de Capt. heeft beloofd aan de Hoog Edelgestrenge Heer Ridder de Rebello Consul Generaal van Portugal wonende op de Leysegragt no. 3: te zullen schrifven dat Uw edele yder week F 7,= van zijn Uw edel gestrenge konde afhalen, waar toe ik u verzoek die gelde dan af te halen, de gepasseerde week kan u reeds bij zijn Uw edel gestrenge ontvangen. Uw man is bijzonder wel, Zo als hij van uw en de kinders is hopende en zal hier een brief van uw verwagte groet hij Uw edele alle alle en is uw toegen. Man Jan

Nicolaas.

Brief is waarschijnlijk niet door Jan Nicolaas zelf geschreven maar h i j heeft een schrijver benaderd en dit briefje door hem laten optekenen. D i t is een voorbeeld van hoe men elkaar op de hoogte bracht van nieuwtjes en wetenswaardigheden in 1837. Dertig jaar later is het volgende brie^e verstuurd, 17 april 1869, door de Inspecteur der Posterijen te Utrecht (vertrekstempel) gericht aan de briefgaarder te Vlieland. Kenmerken van de brief o.a. aan de voorzijde geschreven Dienst en op de achterzijde stempel Na Posttijd in kastje met aankomststempel Texel op de achterzijde. B r i e f luidt als volgt: No. 3 71

Utrecht den 17 April 1869

Gelief in toekomst nota te houden der Couranten en drukwerken bij u aankomende en het getal derzelve dag voor dag in kolom 3 van den maandstaat te noteren. De Inspecteur

der Posterijen

Aan den heer Briefgaarder

Steffens te

Vlieland

28

De Inspecteur wist zeker de naam niet van de briefgaarder in 1869 maar hij had dan ook niet die mooie uitgave van Cultuur Historische Vereniging "Eyiandt F l i e l a n df over de Post- Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland door Nan Huijsman Rzn. tot zijn beschikking. In dit boek vinden we op pagina 146 het stukje: Personeel, Postcommiezen, distributeurs en briefgaarders 1828.1871 W.Blom A z n . Distributeur en vanaf 1850 brievengaarder (nog met de rang van postcommies). Het zijn twee voorbeelden van vouwbrieven m.b.t. Vlieland. De boodschap o f het bericht staat in geen verhouding tot de brieven die in de serie Sailing Letters staan. Toch geeft het een beeld van vervlogen tijd . Boodschappen e/o berichten van latere tijd werden o.a. ook verzonden via prentbriefkaarten. B i j de Postwet van 1892 werd bepaald dat kaarten met een afbeelding crop, zogenaamde prentbriefkaarten, door de Posterijen geaccepteerd moesten worden. Op de achterzijde van prentbriefkaarten staan ook vaak de alleraardigste verhaaltjes. Als voorbeeld en ter afsluiting een prentbriefkaart verzonden van Vlieland 18 Nov. 1926, op de voorzijde pension "Stamhuis"Vlieland en op de achterzijde het v o l gende: Vlieland 18 Nov. 1926, Lieve Oom, Tante en Nichtjes En Moe Zoals Uziet zit ik al lang en breed op Vlie. En komen me leerlingen kennis ophalen bij Nelly, 't Bevalt me best hoor, les geven. Ik heb negen leerlingen en Woensdagavonds houdt ik nog een kransje van meisjes van negen tot twaalf jaar. Dan nemen ze handwerken mee. Er komen dan als ze allemaal present zijn 18 meisjes een hoop he. Hoe gaat het met U alien is tante B. en Moe weer helemaal beter? Hier is alles goed gezond. Dit huis aan de andere kant is het oude huis van Court van Westen. Het is nu tot een pension verbouwd. Zoo gaat Vlie vooruit ofschoon het nog onder de armoeschuld zit. Nu dag hoor . Ontvange vele groeten van ons. Afz. Nelly Siebema

29

Is dit te ver gezocht? door Hans van

Tiggelen.

Wat zijn azenete vroeg Hans Vugts zich af bij het artikel over de V l i e landse taal in TEEF nr. 3, 18e jaargang 2008. Het verhaaltje over de azenete doet vermoeden dat het hier bijvoorbeeld hazelnoten geweest zouden kunnen zijn. In het verhaaltje waren 'mensen en eele troep kynders op bloote foeten in 't water, omdat't floed was. Se wazzen deer ant azeneten fissen'. Echter, hazelnoten blijven drijven en de verhaaltjes in het Vlielands dialect hebben alien een anekdotisch karakter, opgepast dus. Zoals i k reeds schreef over het Sailing Letters Joumaal worden daarin brieven en oude taal nader beschouwd. Er is een brief in deel I I met de titel: 'Onse negerssvolc soo kijven omdat negerijnen haer niet een wijlt laten fijke fijk' van de hand van Adriaen Adriaensen vanuit Guadeloupe aan Antony Janson te Vlissingen gedateerd 5 december 1664. Deze Adriaen was een gewone Zeeuwse arbeider die zijn geluk ging beproeven in de West. H i j berichtte uitvoerig en over zijn brief zeiden deskundigen het volgende, ik citeer: "zijn brief lijkt zeker naar de vorm, een geraffineerde combinatie van geschreven standaardtaal en opmerkelijke dialectische varianten ", einde citaat. Vervolgens worden er een aantal dialectische parels genoemd. Een daarvan trok m i j n aandacht omdat ik direct aan azenete moest denken, die luid als volgt: Er verschijnt een h waar de standaard taal een g heeft: harenete in plaats van garenete: gamaal, einde citaat. I n deel 3 van Sailing Letters Joumaal, dat onlangs is uitgekomen, worden nog eens drie pagina's aan deze kwestie gewijd. Daarbij is tevens een kaartje gevoegd waarop staat aangegeven de streken met dialecten, waar de letter h niet werd gebmikt. Dit kaartje geeft informatie over de dialecten in de twintigste eeuw. D u i delijk is dat op Texel en Vlieland de h niet voorkomt. In het Zeeuws dialect van die t i j d werd ook de h bijna niet uitgesproken, zoals in de Franse taal. "Sprekers van een h-loos dialect zijn mechanisch wel in staat een h uit te spreken en ze hebben de woorden met een h leren schrijven. Ze zijn zich bewust van de eigenaardigheid van hun dialect ten opzichte van andere taal varieteiten", zo wordt er door de auteur vermeld Wellicht werd de uitspraak in Zeeland van harenete al gauw arenete, wat in het 30

Noorden en op Vlieland veranderd zou kunnen zijn in azenete. D i t l i j k t mij wel zo plausibel ten eerste omdat op Vlieland meer gamalen te v i n den zijn dan hazelnoten en al vissend vang j e ook meer gamalen dan hazelnoten.

Het kaartje is overgenomen uit: "Sailing Letters Joumaal, deel 3.

31

IN M E M O R I A M JAN ROOS door Marian Douma,

Conservator/directeur

Helaas hebben w i j in december 2010 afscheid moeten nemen van Jan Roos. Meer dan 25 jaar was Jan vrijwilliger bij de Oude Ambachten in ons museum. H i j kon matten en netten maken en hij was een kunstenaar in het schiemanswerk. Maar zijn meest unieke talent was het verbal en vertellen waarbij h i j altijd een vleugje humor liet doorschemeren. H i j vertelde de verhalen over het eiland en zijn bewoners bij de stomme film over Vlieland die op de Oude Ambachten zolder in Museum Tromp's Huys te zien is. Op talloze dinsdagen zat soms de hele kleine zolder v o l gepakt met bezoekers die ademloos naar Jan zijn verhalen zaten te luisteren. Soms bleven bezoekers twee rondjes film zitten omdat het zo gezellig was met hem. Tijdens de Open Monumentendag in 2005 speelde hij met veel flair Gooswinus Akersloot, geheel in een donker en deftig kostuum gekleed, compleet met bril en andere accessoires. Het leek bijna alsof hij uit de foto op onze schoorsteenmantel was gestapt. Jan Roos w i j missen j e in Tromp's Huys.

* 24-09-1928

Jan Roos

32

09-12-2010

Doelstelling van de Cultuur Historische Vereniging Eyiandt Flielandt De vereniging heeft ten doel: a. het wekken van belangstelling voor en bevorderen van de kennis van de geschiedenis van Vlieland. b. het bijeenbrengen, in eigendom verwerven en tentoonstellen van voorwerpen en geschriften betrekking hebbende op de geschiedenis van Vlieland, alsmede het beheer van de hieronder vallende bezittingen van de vereniging. c. het bevorderen van de bescherming van de cultuur historische bepaalde sfeer op het eiland, en in het dorp Oost-Vlieland in het bijzonder. d. het bevorderen van de uitwendige en inwendige instandhouding van reeds bestaande cultuurhistorische monumenten op Vlieland. e. het bevorderen van het verwerven, behoud en restaureren van coUecties op Vlieland. f. het verlenen van steun, in de meest uitgebreide zin van het woord, aan het museum "Tromp's Huys", hiema te noemen: "het Museum". De vereniging tracht dit doel met alle wettige middelen te verwezenlijken, onder meer door: • Het verrichten van sponsoractiviteiten ten behoeve van de vereniging en het Museum. • Het geven van adviezen aan het Museum. • Het bevorderen van vrijwilligerswerk ten behoeve van het Museum. • Het verzorgen van publicaties. • Het organiseren van (studie) bijeenkomsten. • Het zonodig voeren van procedures om de onder b en vermelde doeleinden te bewerkstelligen. • Alsmede alle overige wettelijke middelen die het bestuur voor het bereiken van de doelstelling nodig acht, of daartoe bevorderlijk kunnen zijn. Contributie Het contributiebedrag van de C.H.V. is gesteld op € 12,= per jaar; buiten Vlieland € 14,= per jaar. U ontvangt hiervoor geen acceptgiro maar een nota. Onder vermelding van de code vermeld op de nota kunt U Uw contributie overmaken op bankrekening 36.76.50.029 t.n.v. Eyiandt Flielandt.