Uitgave van de Cultuur Historische "Eylandt Flielandt"
Vereniging
Dertiende jaargang, nummer 2 December 2003 Het blad verschijnt 3x per jaar Lidmaatschap Euro 12,= per jaar Bankrekening nr.: 36.76.50.029 Correspondentie
adres:
E-mail: Telefoon:
H.F. Vugts Lutinelaan 33, 8899 BD Vlieland
[email protected] 0562-453199
Bestuurssamenstelling: Dagelijks
bestuur:
T. Bijtelaar- te Velde J.M. van Grinsven T. Renier L.H. Sterenberg Overige
voorzitter vice-voorzitter secretaris Dorpsstraat 69, 8899 A D penningmeester
0562-451999 0562-451959 0562-451660 Vlieland 0562-451033
bestuursleden:
D. van der Veen H.F. Vugts Redactie: J. Bakker M . van der Pol Reinders H.F. Vugts Commissies: Gasten schilderen VUeland/VUelander T. Bijtelaar-te Velde
Amateurs
Het auteurrsrecht/copyright van de inlioud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur HistorischeVereniging "Eylandt Rielandt" te Vlieland. Wanneer artikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur
Inhoudsopgave decembemummer
pagina
Terugblik over het j a a r 2003 en bestuursmededelingen
2
Van de redactie Wijziging van de redactie Ingezonden brieven
3 3
Tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland 2003/2004"
5
Steendruk "Gezicht in Oost-Vlieland"
7
Een merkwaardig drinkwaterplan voor Vlieland
12
Sterrenkind
14
Boekrecensie: De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland
15
Admiraal Maarten Harpertsz. Tromp toch op Vlieland; maar niet in het Tromp's Huvs"
17
Vliebooten
22
1
Terugblik over het j a a r 2003 en bestuursmededelingen Zoals U in de laatste twee uitgaven'Tien eeuwen Eyiandt Flielandt" heeft kunnen lezen, hebben w i j een bewogen verenigingsjaar achter de rug. Er heeft een bestuurswisseling plaats gevonden, de samenstelHng van het redactieteam is gewijzigd en de conservator van het museum is vertrokken. W i j hebben ons i n het afgelopen jaar beziggehouden met de volgende punten. * W i j hebben naarstig gezocht naar een vervangende ruimte voor ons archief. Het moet een goede droge plaats zijn, welke ook toegankelijk is. In een gesprek met het College van Vlieland hierover bleek, dat ze ons in principe met een ruimte voor het archief w i l helpen. We verwachten dat na de verbouwing van het oude raadhuis aldaar ruimte ter beschikking komt om ons archief defmitief te huisvesten. In afwachting daarvan hebben we ons archief voorlopig opgeslagen op Dorpsstraat 37. * W i j zijn op dit moment druk bezig met de Rijksdienst Monumentenzorg om na te gaan o f de historische graven op het kerkhof gerestaureerd kunnen worden en in hoeverre daar subsidie voor beschikbaar is. * Veel vergaderingen zijn gewijd aan het boek van de heer Huysman over de postverbinding met Vlieland. Mede dankzij een subsidie van de Gemeente Vlieland en de medewerking van enkele particulieren zal dit boekje nog deze maand uitgegeven worden. * De tentoonstelling van "Groote Straat tot Dorpsstraat" is thans afgelopen en heeft tot vele positieve reacties geleid. * De tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" hebben we dit jaar zelf ingericht en geregeld, daar er geen conservator was. Het is altijd weer f i j n dat er voldoende deelname is. * De reddingbootschuur nabij het Strandhotel is in September gereed gekomen en deze ziet er prachtig uit. Kunstenaars die belangstelling hebben om de ruimte tijdelijk te huren, kunnen daar in de toekomst gebruik van maken. W i j zijn zeer benieuwd. * Als Bestuur van de Cultuur Historische Vereniging "Eyiandt Flielandt" hebben we een bezwaarschrift ingediend m.b.t. de verplaatsing van het Reddinghuisje op de Vliehors. Het huisje staat er al vanaf 1890. Wei is het een keer vemieuwd, maar toch b l i j f t het jammer dat het verplaatst moest worden. 2
* De nieuwe conservator, mevrouw Marian Douma, van het Tromp's Huys zal per 1 januari 2004 beginnen. W i j wensen haar veel succes en w i j hopen op een goede samenwerking. * Tenslotte willen we voor dit jaar met name de heren T.F.J. Pronker en B. Stenekes bedanken voor hun redactionele stukken in de "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt". In de naaste toekomst hopen we nog eens een beroep op hen te mogen doen. Met deze korte samenvatting heeft U enig idee gekregen waar het bestuur van de vereniging dit jaar mee bezig is geweest. Rest m i j nog U alien goede feestdagen toe te wensen en veel culturele belangstelling voor het jaar 2004. Namens het Tj. Bijtelaar-
bestuur, te Velde
V a n de redactie Wijziging van de redactie Helaas heeft redactielid Th. Sontrop om persoonlijke redenen zijn werkzaamheden voor de redactie van "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt" neergelegd. Gelukkig heeft het bestuur van de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt" de heer Jan Bakker bereid gevonden het redactieteam te versterken.
Ingezonden brieven Naar aanleiding van het artikel "12!/2 jaar Tromp's Huys - een terugblik" in ons vorige nummer ontving de redactie het volgende schrijven: Beste Redactie, Hierbij reageer i k op de bijdrage van de heer Huiskes, die h i j schreef als scheidend beheerder van het Tromp's Huys. H i j schrijft ondermeer: "het leek wel o f er een taboe rustte op een adequate bezetting van het museum". 3
Het museum beschikt evenwel over een full-time beheerder en een medewerker balie/collectiebeheer voor 32 uur per week, die beiden in vaste dienst zijn b i j de gemeente. Kijken we naar andere vergelijkbare musea in Nederland, waar vaste contracten niet altijd regel zijn, dan is er wel degelijk sprake van een adequate bezetting van het museum. Natuurlijk drijft ook dit museum gelukkig mede op de inzet van v r i j w i l iigers, maar waar is dat in den lande anders. w.g. Bob Oosthoek,
secretaris
gemeente
Vlieland
Naar aanleiding van het artikel "Jelle Horjus erelid van de Cultuur Historische Vereniging "Eyiandt Flielandt" in het septembernummer van dit jaar wijst de heer T.F.J. Pronker ons op een aantal onjuistheden. Z i j n brief is door de redactie als volgt samengevat. In het artikel staat dat Kapt. Horjus eerder een model van de "Lutine" zou hebben gebouwd. Correct is echter: een schip uit dezelfde periode als de "Lutine". Het doel waarvoor de "Geelvinck" werd gebouwd en waarmee W i l l e m de Vlamingh op pad werd gestuurd, was om een bepaald deel van de westkust van Nieuw Holland te verkennen en in kaart te brengen. Tevens kreeg Willem de Vlamingh de boodschap mee om naar vermiste schepen uit te kijken, met name b i j de eilandjes Amsterdam en St. Paul (halverwege Kaap de Goede Hoop en de westkust van Australie), een normale gang van zaken in die tijd. Dat de Bewindhebbers van de V O C niet tevreden waren met de resultaten van de verkenning van de gedeelte van de westkust, vloeide vooral voort uit het feit dat er niets te vinden was dat de handels en kolonisatiedoeleinden van de V O C ten goede kon komen. Een en ander valt uitgebreid te lezen in de nummers maart 1997, September 1998 en September 2001 van ons blad.
4
Wanneer viert het fanfarecorps haar llO-jarig bestaan? In ons laatste nummer stond een artikel van de heer Stolk over "Zeebad Vlieland". B i j zijn onderzoek stuitte h i j op een interessant feit waarover het volgende stukje gaat. Het 100-jarig bestaan van de fanfare werd gevierd in 1998. Het 110-jarig bestaan zal dus tien jaar later moeten plaatsvinden, in 2008. Echter goed nieuws voor mensen die van een feestje houden, want in het notulenboek van "Zeebad Vlieland" wordt in het voorjaar van 1897 melding gedaan dat naast het badpaviljoen een muziektent voor de fanfare wordt gebouwd. De bouwplannen voor de muziektent werden in het begin van 1897 uitgevoerd. D i t zou inhouden dat de bouwplannen reeds waren gemaakt in 1896. D i t zou ook kloppen met het feit dat op het oude vaandel van de fanfare het jaartal 1896 stond. In februari 1896 werd de heer A . v.d. Ree benoemd tot hoofd van de lagere school te Vlieland. H i j had veel met muziek op en mogelijk was het oprichten van een fanfarecorps zijn eerste wapenfeit op Vlieland. H. Stolk Tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland 2003/2004" Gaame nodigen we alle lezers en lezeressen van "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt" uit om de tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" te komen bekijken. De tentoonstelling is half oktober geopend en nog te bezichtigen in het Tromp's Huys tot half april 2004. Er zijn prachtige schilderijen ingeleverd met een grote verscheidenheid aan technieken, hetgeen de bezoekers steeds weer voor verrassingen zal stellen. E l f deelnemers hebben Vlieland geschilderd met als resultaat 21 schilderijen, die op overzichtelijke wijze in het museum hangen. Hierna is een lijst met de betreffende schilderijen opgenomen. Aan deze tentoonstelling is tevens een wedstrijd verbonden. De bezoekers kunnen via een stembiljet hun keuze van het mooiste schilderstuk kenbaar maken. De winnaar wordt zo spoedig mogelijk na het sluiten van de tentoonstelling bekend gemaakt. 5
Deelne(e)m(st)ers
Titel
Prijs
1. J.C. TIJMONS
Regendreiging boven de Vliehors
€ 135
2. J. VISSER
Het wad heeft vele (ver)gezichten I
€ 150
3. J. VISSER
Het wad heeft vele (ver)gezichten II
€150
4. F. CASPARI
Noordzeekust: bij de steile duinen
5. HENK OP DEN DRIES
€ 300
't Wad juli 2000
€ 550 met l i j s t € 6 1 0
6. THEA SPEELMAN
Emmerzicht
7. R. VELTKAMP
Nicolasskerk
8. R. VELTKAMP
Nicolaaskerk
9. W.H. KUIPERS-VERKUYL
€ 350 II
€400
I
€ 400
Avondzon in de duinen rond het Hazenduin
€ 400
10. W.H. KUIPERS-VERKUYLLange Paal wandeling onder langs de duinen € 300 11. J.C. TIJMONS
De dijk
12. JANSJE MATHISSEN
€ 180 Genieten op Vlieland I
13. A. V A N JOOLEN-HOUTSMA Noorderstoek 14. HENK OP DEN DRIES
Vlieland vanuit Dodemansbol
15. A. V A N JOOLEN-HOUTSMA Eb aan de waddenkant
niet te koop niet te koop € 550 met l i j s t € 6 1 0 niet te koop
16 Mevr. J. SMINK
Binnenkomst klipper Morgana
€ 375
17. Mevr. J. SMINK
Haven van Vlieland
€365
18. J.TERPSTRA
Vuurtoren
€100
19. J. TERPSTRA
Vliestroom
€ 100
20. JANSJE MATHISSEN 21. THEA SPEELMAN
Genieten op Vlieland II
Vuurtoren collage6
niet te koop € 450
Steendruk "Gezicht in Oost-Vlieland " A l enige jaren ben ik in het bezit van de steendruk "Gezicht in OostVlieland " van W.Roelofs. Het is de steendruk waarop de benaming Oost-Vlieland in spiegelbeeld is afgedrukt. Ik ben altijd een beetje nieuwsgierig geweest hoe dit ontstaan is, de herkomst en datering van deze druk. Inmiddels kan i k een klein tipje van deze sluier oplichten. W.ROELOFS
C E Z I C K T IN O O S T - V L I E L A N D .
Steendruk
"Gezicht
op Oost-Vlieland"
van W. Roelofs
Sinds kort ben ik ,voor mijn Vlieland verzameling, i n het bezit gekomen van een uitgave waar op de voorzijde vermeld staat: ASSOCIATIE M E T P R E M I E N .
7
KUNSTKRONIEK
1876. U I T G E G E V E N TER A A N M O E D I G I N G E N B E V O R D E R I N G DER SCHOONE K U N S T E N ONDER R E D A C T I E V A N
Mr. C. VOSMAER. Aflevering 17 en 18. Te Leiden bij A.W.Sijthoff, directeur der houtgraveerschool. Deze uitgave was in 1876 al in het 38ste jaar van uitgifte. O f dit blad of zijn opvolger heden ten dagen nog bestaat is m i j niet bekend In de uitgave 17 en 18 die nu in mijn bezit is zijn twee steendrukken bijgevoegd. De eerste is de steendruk "Het dorp WestTerschelling " waarop de titel in spiegelbeeld is afgedrukt. De tweede is de steendruk "Gezicht in Oost-Vlieland ". In het blad staat ook een stukje tekst van de hoofdredacteur Mr.C.Vosmaer over deze steendrukken.Ik zal het gehele stukje hierbij citeren. PRENTEN DEZER A F L E V E R I N G E N . W.ROELOFS. Onder de weinig bezochte streken van ons land behoren de eilanden in de Noordzee, die reepjes van onze ouden bodem die aan alle zijden door de golven afgeknaagd en aangevochten, het laatste weerstand hebben gebodenen als eiland overgebleven zijn. W i j kennen ze nauwelijks meer dan bij de namen, die uit de aardrijkskundige les onzer jeugd zijn blijven hangen: Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland, Schiermonnikoog, Rottum en Borkum, zoo luidt het lesje. Evenals in de toestroomende golving van Noord- en Zuiderzee die fragmenten zijn overgebleven, zijn ook in onzen door zoo velerlei stroomingen bewogen geest die namen alleen blijven bestaan; stipjes in den oceaan onzer kennis. Zelden worden zij ook door eenen kunstenaar bereisd.
8
"Dc verbeeld m i j "schrijft Roelofs m i j , "dat het den lezers van Kunstkroniek misschien interesseeren kan iets van onze zoo weinig bezochte eilanden te zien. Ik bezocht Texel, Vlieland en Terschelling voor eenige jaren en keerde later noch eens naar Texel terug. Ik zend u twee schetsjes naar krabbeltjes in m i j n studieboek, voorstellende landschappen op Oost-Vlieland en West-Terschelling. Als u die schetsjes bevallen en voor de Kunstkroniek dienen kunnen, zend ik u er later noch een paar uit de zelfde streken. " Dc verbeeld m i j , dat deze autograven 1) zeer welkom zijn aan ieder die het buitengewone talent van een landschapschilder als Roelofs bewondert, en neem ze gretig en dankbaar aan. Het eerste is een gezicht van de duinen genomen op het dorp WestTerschelling, den vuurtoren en het met visschersbooten bezette strand. Het tweede is een duingezicht op Oost-Vlieland. Er is een eigenaardig karakter i n ; de grond is met duinplanten, waaronder hei, begroeid; tusschen het schaarsche kreupelhout ligt eene kleine woning met riet gedekt; binnen de grove omtuining weiden schapen, wier teelt op deze eilanden algemeen is, terwijl zich hier en daar een van die ramen verheft, welke dienen om den schippers in zee de richting aan te wijzen langs welke boeien liggen. C.V. Tot zover het stuk uit de Kunstkroniek, het is frappant dat er in het stuk geen woord gesproken wordt over de plaatsaanduiding in spiegelschrift, terwijl de prent zelf zonder t w i j f el goed is afgedrukt Het hoe en waarom kan i k alleen maar naar gissen het b l i j f t vooralsnog een raadsel. Waar de heer Vosmaer i n de laatste alinea op duid met ramen, "terwij l zich hier en daar een van de ramen verheft", (bedoelt kapen) is de Duinkaap die stond aan de Waddenkant vlak buiten het dorp ten westen van de weg. In 1838 is deze kaap aanbesteed ter vervanging van de bestaande kaap en in 1920 kwam deze kaap niet meer voor op de stafkaart van 1920. 2) Over de tekenaar van de prent het volgende, W i l l e m Roelofs is geboren op 10 maart 1822 als oudste van zeven kinderen in Amsterdam en zou 9
een gelukkige jeugd door brengen op een oud buitenhuis in Utrecht alwaar zijn vader een steenfabriek bezat. In zijn vroege jeugd was h i j dol op plaatjes en verzen en zijn tekentalent openbaarde zich al vroeg. In de prentenkabinetten van het Haags Gemeentemuseum en het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt zich veel van zijn vroege werk. Toen hij 17 jaar was had hij schilderles van de Utrechtse amateur schilder A.H.Winter en in 1840 gaat hij voor een jaar naar Den Haag om er les te nemen b i j Hendrikus van de Sande Bakhuysen. Met B.J.van Hove, de leermeester van Bosboom en H.J.Weissenbruch was Bakhuyzen toentertijd de beste schilder pedagoog in ons land. Omstreeks 1846 was hij weer werkzaam in Den Haag en in januari van het volgende jaar behoorde hij tot de oprichters van het Haagse schildersgenootschap Pulchri Studio, het middelpunt van wat men later aanduidt als de Haagse School. Een tweede gebeurtenis dit jaar wat zeer belangrijk was voor Roelofs , hij vestigde zich in Brussel waar hij veertig jaar b l i j f t wonen. In die tijd gingen meerdere schilders zich vestigen in het buitenland o.a. Jongkind, Gabriel, Jacob Maris en zijn broer Mathijs Maris. In de jaren 1840/1850 ontwikkelt Roelofs zich stap voor stap van de geijkte gladde schilderswijze naar een kemachtiger en levendiger persoonlijk idioom. Begin jaren '50 verblijft h i j regelmatig in Frankrijk en bezoekt voor de eerste maal Barbizon. In 1852 was h i j gehuwd met de Utrechtse Johanna Adriana Verstraten Na 1856 trekt zijn hart weer naar Nederland en reist h i j in de zomer en herfst door ons land om inspiratie op te doen. Ook op de toenmaals zelden bezochte Waddeneilanden was hij meer dan eens, o.a. in 1872. Dat jaar maakte h i j een serie pittige nauwkeurige schetsjes van Vlieland en Terschelling op kleine blaadjes van een scheurkalender, blijkbaar bij gebrek aan beter papier. Z i j n eerste vrouw was in 1868 ernstig overspannen geraakt en is i n 1870 overleden. Drie jaren later hertrouwt hij met de Vlaamse Albertine Vertommen. In 1887 vestigt Roelofs zich in Den Haag met zijn tweede vrouw en hun beider zoons. 10
Z i j n beider zoons volgde het beroep van hun vader z i j het i n een ander genre. Voor zijn kinderen zal Roelofs Sr. een uitstekende vader zijn geweest, zijn zoon Albert schreef echter in een brief aan een kennis: " M i j n jeugd was triestig door dien zieken vader, door een beroerte getroffen ". M e i 1892 had Roelofs een emstige longontsteking, na '94 gaat het bergaf, i n april '95 treft hem een tweede beroerte. Het is inmiddels april 1897 geworden en het verlangen komt in hem op om i n Brussel te sterven. Men vertrekt met de trein uit Den Haag op 27 april , maar het doel van de reis wordt niet meer gehaald: 12 mei overlijdt hij in het huis van zijn zwager in Berchem bij Antwerpen. Uit voorgaande en b i j bestudering van de steendruk kunnen we er van uitgaan dat deze steendruk gedateerd kan worden na 1838 omdat de stenen vuurtoren duidelijk te herkennen is en deze gebouwd is i n 1837/1838. 3) Roelofs meldt in het bijschrift van Vosmaer dat h i j Vlieland en Terschelling "Voor enige jaren bezocht". En i n het stukje over Roelofs staat vermeld dat hij in 1872 schetsjes gemaakt heeft op Vlieland en Terschelling zodat de conclusie, dat de steendruk gedateerd kan worden in deze periode, niet zo ver bezijden de waarheid kan zitten. 1) Ter steendrukkerij van de heer S.Lankhout uitstekend geprent. Autografie - procede tot vermenigvuldiging van drukwerk of tekeningen, inz. methode o m een tekening over te brengen op steen of ander materiaal; aldus verkregen afdruk. 2) Licht op Vlieland, Erik Tiddens- Ron Beumer. 3) Het eiland Vlieland en zijne bewoners, F.Allan. Bronnen, De Haagse School door Gruyters Hans van Tiggelen Oosterduinweg 55 1972 ND IJmuiden
11
De redactie tekent naar aanleiding van een publicatie in ons blad van September 1992 hierbij het volgende aan: In 1992 kreeg de C H V E F van Mevrouw G. Schouwenburg-den Hartog een lithografie van omstreeks 1910 "Gezicht in Oost-Vlieland". Deze l i thografie, bestemd voor het Tromp's Huys, was gedrukt door S. Lankhout en Co. te Den Haag. Ton Pronker vermeldt daarbij: "het curieuze van deze tekening is, dat de woorden Oost-Vlieland er in spiegelschrift op staan, terwijl de tekening zelf dat zonder enige t w i j f e l niet is". Omdat de tekst in spiegelschrift is, leeft er binnen de redactie de gedachte dat de afdruk gebruikt kon worden in een "rare kiek doos". D i t is een spiegelkijkdoos, die bijvoorbeeld op kermissen werd gebruikt. De afdrukken werden dan via een spiegel bekeken, waardoor de tekst weer positief werd. Maar links en rechts worden dan wel verwisseld. O f zijn er andere suggesties? Lezers worden uitgedaagd om te reageren.
Een merkwaardig drinkwaterplan voor Vlieland Ons l i d en medeoprichter van de C.H.V., Andries Kooijman (zijn gelijknamige grootvader was 100 jaar geleden kooiker op de Oude Kooi en later houder van Pension Zorgwijk, thans Dorpsstraat 11) verwierf onlangs een ca. 100 jaar oude kaart van ons eiland met daarop aangegeven een merkwaardig drinkwaterplan. Het is een grote (schaal 1:10.000) en gedetailleerde kaart van Vlieland zoals Rijkswaterstaat die in meerdere jaren rond 1900 liet drukken. B i j het betreffende exemplaar is uitgegaan van een editie van kort na 1901. De kaart is van een extra opdruk voorzien, luidende: DRINKWATERVOORZIENING door middel van TANKSCHEPEN ten dienste van gemeenten, welke voor hare behoefte aan drinkwater, uitsluitend op regenwater zijn aangewezen. PROJECT E Y D M A N voor Noord-Holland en Friesland. Op die zwart-wit kaart is in rood het volgende ingetekend: Bij de toen al bestaande houten postbootsteiger (daar waar nu de veerdam is) is aangegeven: aanlegsteiger voor de tankschepen. Vlak daarbij zijn i n 12
getekend een Pompstation en Ontijzering- en filterinrichtingen. Vanaf daar zijn in rood ingetekend: een buisleiding "in eersten aanleg" in oostelijke riciiting naar de (nu beboste) vallei achter de Sjouwermansbol; een buisleiding "voor uitbreiding" naar de vlakte bij het Witte L i d (later, maar nu niet meer, Het Fort); en een buisleiding "voor uitbreiding" met een trace langs de Lange Baan (achter het Bokkendal om) naar Kooisplek en vertakkingen langs de Noordzijde en de Zuidzijde van de vlakte van Kooisplek. Wat heeft men in hemelsnaam met dat project voor ogen gehad? Voor de toen circa 600 Vlielanders, inclusief een handjevol badgasten, leverden de putten en pompen die ieder bij zijn huis had een overvloed aan het bestdenkbare drinkwater en de regenwatertonnen, alsmede de regenwatergewelven die sommige huizen hadden, waren meestal goed gevuld met schoon en zuiver water. M . i . zat in die tijd niemand te wachten op een kostbaar project met "tankschepen" die drinkwater naar Vlieland konden vervoeren als water naar de zee dragen. En wat wilde men met die "Ontijzering- en filterinrichtingen"? Voor het aangevoerde water zouden die inrichtingen niet nodig zijn, aannemende dat men toch wel gezuiverd water zou aanvoeren. O f wilde men het aldus in de valleien geinfiltreerde water, langs dezelfde buisleidingen weer terugpompen naar het dorp? W e l een m i j l op zeven. Maar ook dan lag in die tijd niemand wakker van het feit dat ons water soms enigszins een ijzersmaakje had; velen vonden dat juist lekker fris (zeker zij die het drinkwater in de grote steden kenden) en het voorkwam nog bloedarmoede ook. Merkwaardig zijn ook de woorden in de opdruk "gemeenten die uitsluitend op regenwater zijn aangewezen"; Vlieland immers was niet uitsluitend op regenwater aangewezen, maar kon beschikken over uitstekend duinwater, dat kwalitatief en kwantitatief (de verhouding tussen een gering aantal inwoners en een relatief groot duingebied) zeer gunstig afstak bij de situatie van de van duinwater afhankelijke bewoners van Westelijk Nederland. Kortom een plan dat veel geld gekost zou hebben en waar niemand op zat te wachten. Van enig vervolg is m i j althans nooit lets gebleken. Het zal interessant zijn te vememen of lezers van ons blad enig licht op deze nooit verwezenlijkte hersenschim zouden kunnen werpen. T.F.J.Pronker
13
Sterrenkind Een sterrennacht op de wereld geworpen, In sneeuw be graven door den wind, Houthakkers brachten naar hun verre dorpen Als een gevonden schat het sterrenkind. Zij dachten hun vrouwen gelukkig te maken Omdat zijn mantel van zilver was, Maar zij moesten hem voeden en bij hem waken Als was hij een kind van hun eigen ras. Den mantel konden zij niet verkopen, Geen zilversmid geloofde er aan; De pope wou den vondeling niet dopen, Dat heidenkind gevallen van de maan. Geen timmerman wilde hem laten werken, Die tere prins, wat had men er aan? De kosters joegen hem uit hun kerken, Het heidenkind dat peinzend bleefstaan. En op een nacht is hij weer verdwenen; Het dorp telde vele kinderen minder, Terwijl opeens veel meer sterren schenen. Het was zeven jaar geleden. En weer winter J J Slauerhoff, verzamelde gedichten, 1963, N i j g h en van Ditmar
14
Boekrecensie De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland door N. Huijsman R z n Uitgegeven door de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt", I S B N 90-808384-1-1, prijs € 13,50 Na de uitgaven van "De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Texel" en evenzo van Wieringen, Ameland en Terschelling, zal die van Vlieland op 18 december verschijnen, terwijl die over Schiermonnikoog ook binnenkort het licht zal zien. De schrijver, de heer Huijsman, benaderde in de afgelopen zomer het bestuur van de C H V E F met de vraag o f z i j de Vlielandse uitgave wilde verzorgen. Met enige fmanciele ondersteuning van de gemeente Vlieland is de C H V E F er in geslaagd om deze prachtige uitgave in december te laten verschijnen. Het boek telt maar liefs 187 pagina's waarvan er 26 i n kleur zijn afgedrukt. Daardoor komen de poststukken goed tot hun recht en nodigt het boek uit tot lezen of doorbladeren. Tegen het einde van de 17'*'^ eeuw was er al sprake van enig postverkeer, maar pas rond 1750 begon het echt lets voor te stellen. De post naar Vlieland was vooral belangrijk voor de schepen die hier op de rede lagen, ongeveer duizend per jaar. In 1850 kwam er een nieuwe Postwet tot stand naar aanleiding van de Grondwet van 1848. Het traject Vlieland Den Helder was uiteraard gecompliceerd; in 1856 bestond dat uit vier delen. Vanuit het dorp met de postiljon naar het Posthuis, met de postschipper naar 't Eijerland op Texel, weer met de postiljon naar Oudeschild op Texel en vervolgens met de postschipper naar Den Helder. Van daaruit werd de post verder gedistribueerd. Toch ging de post snel. Huijsman geeft het volgende voorbeeld. 's Morgens op 6 September 1880 vertrokken van Oost-Vlieland, dezelfde dag tussen 5 en 6 uur 's middags in Den Helder en 's avonds tussen 10 en 12 uur in Amsterdam bezorgd. K o m daar nu nog eens om! Het boekje is zeer gedegen opgezet en gedocumenteerd; ook de opkomst van de telefonie (in 1913 twee telefoonaansluitingen op Vlieland), de kabellegging, werkelijk alles wordt behandeld. De vele unieke foto's geven een goede indruk hoe het er aan toeging. Kortom, een must voor iedere Vlielandgeinteresseerde. H.F. Vugts 15
Admiraal Maarten Harpertsz. Tromp toch op Vlieland; maar niet in "Tromp's Huys"! In Tien Eeuwen Eylandt Flielandt van december 1992 (biz. 15) en Maart 1996 (biz. 15) publiceerde i k artikelen onder het hoofd "Maarten Harpertsz. Tromp in "Tromp's Huys"? Een mythe!", met een uitvoerige levensbeschrijving van deze admiraal, zijn verrichtingen ter zee en zijn invloed ook op de ontwikkeling van's Lands Vloot. Daarin meende ik te hebben aangetoond dat Maarten Harpertsz. Tromp nooit op Vlieland laat staan in "Tromp's Huys" zou zijn geweest. Dc moet daarop ten dele terugkomen. In "Vlieland, van Hors tot Horn" schreef ik in 1970 het woord "misschien" bij het veronderstelde verblijf van Maarten Harpertsz. Tromp in "Tromp's Huys". Latere bestudering van alle wetenschappelijke werken die over Tromp's leven en loopbaan waren geschreven en van de daarin genoemde documenten uit de oude archieven, gaven mij een vrij nauwkeurig beeld van alle reizen die hij van kapitein tot luitenant-admiraal maakte (zie genoemde nummers van dit blad). Daaruit was mijn conclusie dat Maarten Harpertszn. Tromp nimmer via het Zeegat van Het Vlie naar zee was vertrokken, noch via Het Vlie was binnengekomen en derhalve ook nooit voet aan wal op Vlieland kon hebben gezet. Dat hij op een andere manier op Vlieland zou hebben kunnen komen, bleek m i j toen nergens uit. Wel dat hij 29 mei 1653 voor Het Vlie kwam met een door hem geescorteerde retourvloot koopvaarders uit Frankrijk, die i.v.m. de Eerste Engelsche Oorlog benoorden om Schotland waren gekomen. Een deel van die vloot, niet minder dan 100 koopvaardijschepen (voor de Zuiderzee steden bestemd) en 5 oorlogsschepen, liep de Vlieree binnen; de overige 45 koopvaardijschepen ging naar het Marsdiep (om later als de Engelschen zich teruggetrokken zouden hebben, door te varen naar de Maas en Zeeland) en ook Tromp's eskader zeilde langs de kust van Vlieland (met de kerktoren van West-Vlieland nog boven de duinen te zien) en liep ook op de reede van Texel binnen. Ruim twee maanden later, 10 augustus 1653, sneuvelde h i j , 55 jaar oud, in de slag bij Terheide. M i j n conclusie was toen dat Maarten Harpertszn. Tromp Vlieland even vanuit zee had gezien en niet meer dan dat. Echter de in 2001 door R.Prud'homme van Reine gepubliceerde dubbelbiografie van vader en zoon Maerten en Comelis Tromp attendeerde m i j 17
op een vermelding in deel I V van Schetsen uit de Geschiedenis van ons Zeewezen (tussen 1916 en 1930 in 6 delen gepubliceerd door J.E.Elias), waaruit het zeer waarschijnlijk lijkt dat Maarten Tromp in September 1652 voet aan wal op Vlieland heeft gezet tijdens een periode waarin hij niet op 's Lands Vloot voer. Wat was het geval? Reeds voordat in 1648 een einde kwam aan de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje waarvan de goede afloop niet in het minst te danken was aan Tromp's successen tegen de Spaansche Vloot had hij gewaarschuwd dat Engeland, jaloers op onze opkomst als grote zeemogendheid, de volgende vijand van de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden zou zijn. H i j had er voor gepleit een adequate oorlogsvloot in stand te houden. Echter in de Staten-Generaal bleken o.a. de tegenstellingen tussen de gewesten tot een onverantwoorde zuinigheid met betrekking tot de vloot te leiden. En toen in 1652 de Eerste Engelsche Oorlog uitbrak, werd Tromp naar zee gestuurd met de oorlogsvloot in slechte staat; te weinig en onvoldoende bemande en uitgeruste schepen. De gevolgen bleven niet uit; w i j waren geen partij voor de Engelschen. Niettemin slaagde Tromp er in om emstige nederlagen te vermijden en grote schade aan de in zee zijnde koopvaardij en vissersvloten te voorkomen. Maar er moest een zondebok gevonden worden en dat werd Tromp. H i j werd van het bevel over's Lands Vloot ontheven en een commissie uit de Staten-Generaal en de Admiraliteiten zou zijn beleid onderzoeken. Maar het was duidelijk dat Tromp niets te verwijten viel; in tegendeel zijn voortdurende waarschuwingen betreffende de onvoldoende toestand van de vloot, waren door de Staten-Generaal en ook de Staten van Holland genegeerd en Tromp had er nog meer dan het beste van gemaakt. Maar met name van de kant van de Staten van Holland, en vooral ook van de daarin machtige stad Amsterdam, wilde men dat niet zo gauw toegeven. In 1650 was het eerste Stadhouderloze Tijdperk ingetreden en vanaf dat moment woedden in het land de tegenstellingen tussen de Oranje-gezinden, waartoe de alom geliefde Maarten Tromp behoorde en de Staats-gezinden, waarvan Amsterdam een belangrijke exponent was. Amsterdam wilde Tromp kwijt, maar velen in de Staten-Generaal beseften dat niemand beter dan hij in staat was de strijd ter zee in ons voordeel te doen keren. Zodoende kwam het maar niet tot een uitspraak van de onderzoekscommissie. Tromp, die wel in 's Lands dienst bleef, werd ook omdat de StatenGeneraal hem aan zich wilden blijven binden, intussen een opdracht verstrekt tot een inspectiereis naar de Reede van Texel en naar Het Vlie. Er 18
waren alarmerende berichten over de toestand van de op die reeden verbhjvende schepen en de onmacht van de kapiteins daar, om het onderbetaalde en aan gebrek aan victualie lijdende, onwilhge scheepsvolk (bij wie Maarten Tromp buitengemeen populair was) in de hand te houden. De kapiteins hadden "ghans gheen gebiet over haer volck". Tromp kreeg de opdracht "de toerusting van de schepen aldaar in aller diligentie te bevorderen". Op 15 September 1652 scheepte Tromp zich te Amsterdam in op een admiraliteits-jacht en kwam op 16 September ter reede van Texel. Daar bleken slechts enkele schepen te liggen en Tromp vemam dat het gros op de reede van Vlieland zou liggen. Op 18 September zeilde hij derhalve "langs de Friesche kust" (d.w.z. niet buiten om maar over het gedeelte van de Zuiderzee dat w i j nu Waddenzee noemen) naar Het Vlie om daar te bemerken dat (afgezien van de altijd wel op de Vlieree aanwezige koopvaarders) van de 42 oorlogschepen die daar op 9 September waren binnengelopen, er nog maar 7 (volgens andere berichten 27) aanwezig waren; de overige waren intussen op eigen houtje vertrokken naar hun "kwartieren" (d.w.z. naar hun thuishavens aan de Zuiderzee, de Maas of Zeeland). Daar ook de Gedeputeerden van de Admiraliteit vertrokken bleken te zijn bleef Tromp twee weken ter plaatse om toezicht te houden op het weer zeewaardig maken van de "aan't Oosteinde van Vlieland voor anker liggende oorlogschepen". Elias schrijft daarover: "Dit langdurig vertoef van Tromp op een zoo afgelegen post, juist in dezen tijd, toen er in Den Haag zulke belangrijke beraadslagingen op marinegebied gaande waren, is wel zeer opmerkelijk. Vooral omdat het geringe aantal van de 7 {277) overblijvende schepen, dit lange verblijf i n ' t Vlie allerminst schijnt te wettigem. Het heeft er veel van, of Tromp er zijn verblijf zonder noodzaak rekte uit baloorigheid over de wijze, waarop de Commissie van Onderzoek uit de Staten-Generaal in zake zijn beleid tijdens de "laatste zeetocht", zich te zijnen opzicht van haar taak kweet. In alle geval wachtte hij i n ' t Vlie rustig af tot men hem in Den Haag weer nodig zou hebben. Maar zelfs toen hij daarheen werd teruggeroepen, haastte hij zich i n ' t geheel niet aan deze oproep gehoor te geven. Hoe uiterst verbitterd zijn stemming jegens Hare Hoog Mogenden in deze dagen was, toont ons zijn gehamaste brief aan de Staten van 7 November d.a.v.." 19
Intussen had de onbekwame Witte de With, die door de Staten in Tromp's plaats het opperbevel was toevertrouwd, tegen de Engelschen het onderspit moeten delven en zowel de Staten van Holland als de Staten-Generaal begrepen dat de schermutselingen tussen Prinsgezinden en Staatsgezinden voor het Landsbelang moesten wijken. Alleen Maarten Harpertsz.Tromp werd in staat geacht de discipline en uitrusting van de vloot weer in goede banen te leiden en alleen hij zou de zeekrijg tegen Engeland ten onzen gunste kunnen beslissen; spoedig werd de Luitenant Admiraal weer tot het opperbevel over's Lands Vloot geroepen. In die tijd lag de Vliereede, waar soms veel meer dan honderd oorlogsschepen en koopvaarders ten anker lagen, dicht onder Oost-Vlieland; het is dan ook ondenkbaar dat Maarten Tromp tijdens zijn langdurig verblijf hier in September 1652, niet enige tijd aan land zou zijn geweest. A l liet hij voorraden uitrustingsstukken en victualie die op Texel lagen, naar de Vliereede over brengen, ook de hulpbronnen en mankracht van Oost-Vlieland zal hij nodig gehad hebben, al was het voor de toen nog maar 7 overgebleven oorlogsschepen. Maar er is geen reden te veronderstellen dat hij toen is geweest in wat w i j nu "Tromp's Huys" noemen. Ben Stenekes heeft in artikelen in onze nummers van maart 2002 (blz.22) en September 2(X)2 (blz.9) afdoende bewezen dat de huizen waar nu nog "Tromp's Huys" van over is, in Tromp's tijd woonhuizen waren van welvarende Vlielanders, waaronder in later tijd functionarissen van de Admiraliteit van West Friesland (d.w.z. Hoom en Enkhuizen, dus niet van Amsterdam). In de artikelen in ons tijdschrift van maart 1996 (biz. 17) en december 1997 (bIz.lO) had ik reeds de mogelijkheid geopperd dat niet het huidige Tromp's Huys, maar het in 1836 afgebroken grote gebouw ter plaatse van het huidige Michiel de Ruyterglop de zetel van de vertegenwoordigers der Admiraliteit op Vlieland zou zijn geweest. In zijn artikel in ons nummer van maart 2003, blz.8) heeft Ben Stenekes ook de geschiedenis van dat gebouw uit de doeken gedaan. Dat blijkt inderdaad het "Gemeene Landhuys" te zijn geweest; het was de zetel van zowel vertegenwoordigers van het Landsbestuur als van de Admiraliteiten. Met zekerheid kan worden aangenomen dat Admiraal de Ruyter daar b i j de Commissarissen van de Admiraliteit is geweest t i j dens zijn vier bezoeken aan Vlieland die ik in mijn artikel in het maartnummer van 1994 (blz.5) documenteerde. (Daarbij verbleef hij, en soms ook zijn gezin, verder op zijn admiraalsschip.) Met evenveel zekerheid kan worden aangenomen dat Maarten Harpertsz. Tromp bij zijn verblijf hier in 20
September 1652 dat gebouw en niet het huidige "Tromp's Huys" heeft be-
zocht. Nu wat betreft Maarten's zoon Comelis Tromp, die het ook tot admiraal bracht. Zoals ik in bovengenoemde artikelen betoogde heb ik wel van Cornells Tromp een viertal reizen kunnen vinden, waarbij hij mogelijk vanaf de Vliereede vertrokken of daarheen teruggekeerd zou kunnen zijn. Echter ik heb nog geen enkele aanwijzing gevonden dat zulks inderdaad het geval was, laat staan dat hij op Vlieland zou zijn geweest. Uit het bovenstaande volgt dan tevens dat, zo Comelis Tromp al Vlieland zou hebben bezocht, hij niet in het huidige "Tromp's Huys" maar in het, in 1836 afgebroken, Gemeene Landhuys, annex Admiraliteitsgebouw zou kunnen zijn geweest. Dc b l i j f dan ook bij de waarschijniijkheid (o.a. verwoord in dit tijdschrift van maart 1996 (biz. 17) en december 1997 (blz.9) dat het echtpaar Akersloot-Berg hun huis, denkende dat het een oud admiraliteitgebouw was, de naam "Tromp's Huys" hebben gegeven omdat Comelis Tromp, nadat hij in Nederland als vlootvoogd uitgerangeerd was, enige jaren in dienst was van de Deensche Koning, die toen ook regeerde over Betzy Berg's vaderland Noorwegen. Er is dan ook alle reden om de naam van het huidige Com. Trompglop (waarom die krenterige afkorting Com. i.p.v. Comelis op dat bord?) te w i j zigen in Maarten Harpertsz. Tromp glop. Er is nog een andere reden om dat glop niet meer naar Comels Tromp te noemen. De bekwaamheid, de grote verdiensten voor de onafhankelijkheid van ons land en de integriteit van Maarten Tromp zijn onomstreden. Daarentegen was zoon Comelis Tromp wel een formidabele vechtersbaas ter zee, maar school als vlootvoogd dikwijls emstig in zijn beleid tekort en veroorzaakte voortdurend conflicten. In de, in de derde alinea van dit artikel genoemde dubbelbiografie, toont de auteur aan dat het leven van Comelis Tromp doorweven was van schandalen, met als absoluut dieptepunt zijn leidende betrokkenheid bij een van de zwartste bladzijden in onze Vaderlandsche Geschiedenis, de moord op Johan en Comelis de W i t in 1672. (Een moord waaraan naar de onderzoekingen van genoemde auteur ook Stadhouder Willem H I mede schuldig was.) Ook daarom: bordje Com.Trompglop vervangen door Maarten Harpertsz.Tromp glop!! T.F.J. Pronker, november
2003 21
Vliebooten In de maritieme literatuur uit o f over de 17de eeuw treft men soms een scheepstype aan dat Vlieboot werd genoemd. De verleiding is groot om die naam in verband te brengen met Vlieland. Wat ik er van vond was dat het kleinere, vrij diep stekende schepen waren (dieper stekend dan in onze kustwateren gebruikelijk was). Mede daardoor waren het goed bezeilde (d.w.z. snel en hoog aan de wind kunnen zeilen). Ze waren bewapend met 6 tot 20 "gotelingen" (kleine kanonnen). De grootte varieerde van 20 tot 70 last (ca. 35 tot 130 ton) en ze hadden een sterke bemanning van, naar grootte, 40 tot 100 man. In het begin van de Tachtigjarige Oorlog werden ze voor oorlogsdoeleinden gebruikt. Alleen al VUssingen had een 150 Vliebooten ter "kaapvaart". Ze streden tegen de Duinkerker Kapers en tegen de Spaansche Armada van 1588, waarbij ze het ook tegen grote schepen opnamen. "Ter kaapvaart" w i l zeggen dat het particuliere schepen waren die van de Prins van Oranje "kaperbrieven" hadden gekregen; d.w.z. ze mochten vijandige schepen aanvallen en veroveren en de buit voor zich houden. Het was een voor de overheid goedkope en uiterst effectieve aanvulling op de oorlogsvloot. Later gebruikte's Lands Vloot ook wel Vliebooten als "branders". Branders waren kleine snelle scheepjes, volgeladen met zeer brandbaar materiaal, die vijandige eskaders binnendrongen, een aanvaring met grote en kostbare schepen forceerden en zich en daarmede het vijandelijke schip in brand staken. Rest de vraag of de naam Vliebooten een oorsprong in onze Vlielander wateren aanduidt. Dat het naar verhouding diepstekende scheepjes waren, maakt een oorsprong in onze ondiepe kustwateren niet voor de hand l i g gend. Maar ook de Zeeuwsche kustwateren kennen vele ondieptes en daar behoorden blijkbaar toch veel thuis. Trouwens dat jagen op vijandige schepen, gebeurde toch voomamelijk op open zee. Dat Vlie- kan ook wel oorspronkelijk vlug hebben betekend. Vliebooten, wie weet waar de naam vandaan komt mag het zeggen. T.F.J. Pronker, november
2003
22
Vlieboten bij de inneming Hogenberg.
van Den Briel in 1572. Gravure
van
Frans
Naschrift van de redactie. Het is het redactieteam gebleken, dat via internet wel het een en ander valt te achterhalen. Het intypen van "Vlieboot" leverde met de zoekmachine Google een aantal verwijzingen op. Bovenstaande gravure was een van de zoekresultaten. De volgende twee sites zijn voor de zeevaart geinteresserde lezers aan te bevelen: www, vocsite.nl/schepen/zoeken.html www, naartips.nl/zeevaart. htm Op deze laatste site staat dat het Vlie tussen Vlieland en Terschelling de naamgever is voor een koopvaarder van 30 tot 70 last uit de 16'^^ eeuw met een spiegel en smakzeil die zou zijn ontstaan uit de dogboot en oorspronkelijk in gebruik was bij de Vlielanders.
23
J|et Wtmuv ban be €^V€jf en be rebactie ban Wim Ceutuen Cplanbt Jf lielanbt toensen ® prcttige llcrgtbagen en een boorSpoebig 2004
24
Doelstelling van de Cultuur Historische Vereniging Eylandt Flielandt De vereniging heeft ten doel: a. het wekken van belangstelling voor en bevorderen van de kennis van de geschiedenis van Vlieland. b. het bijeenbrengen, in eigendom verwerven en tentoonstellen van voorwerpen en geschriften betrekking hebbende op de geschiedenis van Vlieland, alsmede het beheer van de hieronder vallende bezittingen van de vereniging. c. het bevorderen van de bescherming van de cultuur historische bepaalde sfeer op het eiland, en in het dorp Oost-Vlieland in het bijzonder. d. het bevorderen van de uitwendige en inwendige instandhouding van reeds bestaande cultuurhistorische monumenten op Vlieland. e. het bevorderen van het verwerven, behoud en restaureren van collecties op Vlieland. f. het verlenen van steun, in de meest uitgebreide zin van het woord, aan het museum "Tromp's Huys", hierna te noemen: "het Museum". De vereniging tracht dit doel met alle wettige middelen te verwezenlijken, onder meer door: • Het verrichten van sponsoractiviteiten ten behoeve van de vereniging en het Museum. • Het geven van adviezen aan het Museum. • Het bevorderen van vrijwilligerswerk ten behoeve van het Museum. • Het verzorgen van publicaties. • Het organiseren van (studie) bijeenkomsten. • Het zonodig voeren van procedures om de onder b en vermelde doeleinden te bewerkstelligen. • Alsmede alle overige wettelijke middelen die het bestuur voor het bereiken van de doelstelling nodig acht, of daartoe bevorderlijk kunnen zijn. Contributie Het contributiebedrag van de C.H.V. is gesteld op Euro 12,= per jaar. U ontvangt hiervoor een acceptgiro. Wilt U geen gebruik maken van de acceptgiro, dan kunt U Uw contributie overmaken op bankrekening 36.76.50.029 t.n.v. Eylandt Flielandt.
Orgaan van de Cuituur Historische Vereniging "Eytandt Tiveiandt" Viieiand
Dertiende jaargang,
nr 3, December
2003
