Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt Orgaan van de Cultuurhistorische Vereniging Eyiandt Flielandt
G a s t e n schllderen Vlieland Klein f a m l l l e d r a m a Velllg I n k o m e n In het Vile B a k k e r , Heerlnga en Dwinger Naar Vlieland De s c h l e t b a a n Vlieland NIeuwJaarswens
/fc'W Zrj: 4 (i*r t/:nii>t>rnii ttjt t;/ft.in m>iri;i\ i / » i v r e % / V - ; iN//; ./.viBmv/-)/. / » i f / > i . v . s i ; v ? . r.\ txAMU Mir/Knmxrut: /\:it»iMr.\Ti. t\j<4.r.i.\l-ytH'A
lurxi-MUM Arn< mv.t:L\ „. ./.
titnrr z\mm\nt „/.. I„4uimn
\in»rmin
1 9 e jaargang, nr. 4, decennber 2 0 0 9
>. _v
'iH
Uitgave van de Culiuur Historische "Eylandt Flielandt" Negentiende jaargang, nummer 4 December 2009 Het blad verschijnt 3x per jaar, exclusief een jaarlijks
Vereniging
themanummer
Lidmaatschap € 12,= per jaar; buiten Vlieland € 14,= per jaar Bankrekening nr.: 36.76.50.029 Correspondentie
adres:
E-mail: Telefoon :
H.F. Vugts Lutinelaan 33, 8899 BD Vlieland
[email protected] 0562-453199
Bestuurssamenstelling:
Dagelijks
bestuur:
T.A. Renier-Willems A. Bruin-Kommerij H. deWit
Overige
voorzitter 0562-451660 Dorpsstraat 69, 8899 AD Vlieland secretaris 0562-451736 Postweg 1, 8899 BZ Vlieland penningmeester 0562-453381 Dorpsstraat 130, 8899 AN Vlieland
bestuursleden:
D. van der Veen H.F. Vugts Redactie: J.E. Bakker H.F. Vugts Commissies: Gasten schilderen Vlieland/Vlielander Tj. Bijtelaar-te Velde
Amateurs
Het auteurrsrecht/copyright van de inhoud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur HistorischeVereniging "Eylandt Flielandt" te Vlieland. Wanneer artikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur
Inhoudsopgave decembemummer 2009
pagina
Tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland"
2
Een klein familie drama
4
Veilig inkomen in het Vlie
5
Bakker, Heeringa en Dwinger. Drie fotografen op Vlieland tussen 1900 en 1920
11
Naar Vlieland
26
De schietbaan Vlieland (II)
32
Nieuwjaarswens
40
1
Tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" 2009-2010 Traditie getrouw wordt ook dit jaar weer de tweejaarlijkse tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" georganiseerd door de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt" en wel van medio november 2009 tot medio maart 2010 in het museum Tromp's Huys. ledereen kan aan deze tentoonstelling deelnemen. U mag maximaal twee werkstukken inleveren en om de tentoonstelling te verlevendigen mogen ook andere kunstuitingen (beelden etc.) van beperkte omvang ingezonden worden. Alle werken worden te koop aangeboden. Van het verkochte werk draagt de deelnemer een bijdrage af aan het museum. De werkstukken dienen uiterlijk een week voor de tentoonstelling in het museum Tromp's Huys aanwezig te zijn. Bij het inleveren krijgt u ook een bruikleenovereenkomst. Ook nu weer zal het bezoekende publiek door middel van het inleveren van een stembiljet worden gevraagd de beste inzending te kiezen. De winnaar of winnares zal met een oorkonde en bijpassend geschenk worden vereerd.
De eerste prijs van 2005-2006, 'Havenhoofd', geschilderd door J. Visser
2
Deelnemers tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" 2009-2010 01 Beek, H.H. 02 Beek, H.H. 03 Boot Maja 04 Boot Maja 05 Cuijpers Anja 06 Cuijpers Anja 07 Frederiksen Jean 08 Frederiksen Jean 09 Groot-Blauw W. de 10 Groot-Blauw W. de 11 Huisman H.J. 12 Huisman H.J. 13 Kuiper-Verkuil 14 Kuiper-Verkuil 15 Laan Anneke 16 Lieshout-Wortel Elly v. 17 Meyer-Bekel Gisela 18 Meyer-Bekel Gisela 19 Nijenhuis Jan 20Nijenhuis Jan 21 Peperkamp Silvester 22 Peperkamp Silvester 23 Samplonius G.S. 24 Samplonius G.S. 25 Terpstra J. 26 Terpstra J. 27 Tijssen Maria 28 Tijssen Maria 29 Visser J 30 Visser J. 31 Waardenburg Marjol. 32 Waardenburg Marjol. 33 Wijngaarden T. van 34 Wijngaarden T. van
Zicht op het dorp Kanwtjes Vlielandse huisjes Zonsondergang aan de Wadkant Om de west Wad'n zicht Hethuisje "Voorbij" Van binnenuit gezien Kapmeeuw herinneringen Drie oude dametjes Noordstrand Vrijheid Zon op het dijkje IJsbaan Fantasie In de polder Slufter bij de Kroon's Polders Vuurtoren Het Gemeentehuis Aankomst 'n dagje uit (of langer) Dorpsstraat Oost-Vlieland Herfst Weg langs het wad Noordwesthoek/Kaap Bol Reddinghuisje De Punt Eindeloos strand De IJsbaan Schelpenvisser Vlieland vanaf de Noordzee Uit Vlielands familie album Trouwen op Vlieland Zwanger op Vlieland Fietspad naar het Wad Oude man aan het strand
3
Linnen Olieverf op Paneel Acryl/mixed media Acryl/mixed media Olieverf op dock Olieverf op dock Aquarel Aquarel Olieverf Olieverf Linnen Linnen Aquarel Aquarel Olieverf op doek Acrylverf op Karton Watercolor Watercolor Olieverf Acrylaatverf Olie op hout Olie op hout Olieverf op board Olieverf op board Acryl op Linnen Acryl op paneel Olieverf op doek Olieverf op doek Acryl op linnen Acryl op linnen Acryl Acryl Olieverf op paneel Olieverf op paneel
Een klein familiedrama door Hans Vugts In de familie Kroon op Vlieland speelde zich in de jaren twintig een klein drama af. Hieibij volgen drie berichtjes in de Leeuwarder Courant van respectievelijk 12,15 en 29 april 1925. Met dank aan het digitale archief van de L C . Geheiin van da zm. To«n Zalerdastnorgon heer Kroon, schrijfl men ons van Vlieland. zijn zoon wilde w<>kkpn, omdat deze nanr llarliniren zou. om •oor <1<; militio gekcurd te wordrin. beinerklc hij. dat • h jonccn nirl aanwezie was. Ilcl be
vertrokkan in k l e i i «ei!bi>9lje, Eerst verd ver. ond«»(ekl, «kt hem een cntjt'luk zou lijn overkomen,*than« wondt bieraan niot meer gedacht. Volgens geruehlan is hij met h<>t bootje bij Makkuro Bangekomen. door een boer a l d n u van kousea en achoeisel vooruen en is daama verier gegaan. De ouders venM>ekeD aafthouding of inlichtingNit welke iot opaporing kunnen leiden.
~
BiadaUik oarondMi.
De ]U-jangn LuHs«n Jaji Kroon, afkoin>lii! iiit een net geun, di* in den nacht van 4> oi> lO .\pr-l Bonder bckenda redenen hcl ouderlijkc huis op hel ciiand VUolond hoeft verlatcu. cisforen door den chef-veldwachter %an Dijlt te Koudum oiider een Juwji hooi wegseiiaald. Dez« jonfienian verkeert in ocn over^pannen toeatand. Voigens zijn uitiatinsen hecft hij in den nochl van 9 op 10 April j . l . om ongcvcer 2 uut hot ciiand mel een bootje verlulen en i* toen
•fgedrcvcu naar do Frir^chc kusl. aKaar hij den
volftenden dag (esen den midduj; tn Cumwcnl •aniaadrdc. Ten MoUe is hij in de liooimiji terecfat Sekomen, waar liij thana jrsvonden is *n waarin hij ;15 dagen en nachlen heeh d.y»rs!cbrachl. Aan Kroim te zien. d&t liij den katsten ti>d weime ol gcen eten heeft geliaii en veel onttoertncen h««ft dooretaan.. Na tnt^wonnen geneeskundig advi«s is hJj voorioopig in het algemeen armbuis ter verpleging opgenonicn. De tturgemeeater hoeft de lamilie. die al dicn tiid in gnaote ongerustheid ho«ft vericeerd. telegrafisch met een en ander in kennis E<eateld.
Veilig inkomen in het Vlie Dankzij de navigatiekaart van Thomas Lolkes Poo en uitgeverij "In de Gekroonde Lootsman" door Bert de Boer Inleiding Door de verraderlijke zeestromingen en verschuivende zandbanken was het bevaren van de Vliestroom tussen Terschelling en Vlieland niet zonder gevaren. Dit zeegat vormde eeuwenlang een belangrijke verbinding voor de scheepvaart tussen de Noordzee en de havensteden aan de Zuiderzee. Door middel van beloodsing, betonning en het gebruik van zeekaarten met navigatieaanwijzingen werden de risico's beperkt en kon een ervaren stuurman zonder grote problemen het zeegat passeren. Dit artikel gaat over een zeekaart uit 1780 opgesteld door de Vlielander koopvaardijkapitein Thomas Lolkes Poo waarop hij zijn jarenlange ervaringen voor het veilig binnenvaren van de Vliestroom heeft vastgelegd. De kaart is uitgegeven door Gerard Hulst van Keulen, eigenaar van de toentertijd internationaal befaamde Amsterdamse uitgeverij van zeeatlassen en verkoper van nautische navigatie-instrumenten 'In de Gekroonde Lootsman'. In 1786 wordt door hem een verbeterde en geactualiseerde versie van de kaart uitgebracht. Het vakmanschap van zowel Thomas Lolkes Poo als van Gerard Hulst van Keulen blijkt uit hun achtergrond welke hieronder is toegelicht. Daama volgt een afbeelding van de zeekaart uit 1780 met een toelichting, gevolgd door een detail van de kaart uit 1786 met toelichting. Koopvaardijkapitein Thomas Lolkes Poo 1715-1790 Koopvaardijkapitein Thomas Lolkes Poo is geboren in 1715 in het dorp West-Vlieland als zoon van Lolke Jans, van beroep kaagschipper, en diens tweede vrouw Teuntje Thomas. Lolke Jans overlijdt kort voor of in 1721. Dat jaar vertrekt zijn weduwe Teimtje Thomas met de nog thuiswonende kinderen naar het dorp Oost-Vlieland. Zij koopt daar het huis op het huidige adres Dorpsstraat 166. In 1730 verkoopt zij het kaagschip van haar overleden echtgenoot. Teuntje blijft eigenares van het huis tot 5
ca. 1740. Van 1742 tot zijn overlijden in 1790 is haar zoon Thomas Lolkes Poo eigenaar. Het vertrek van West-Vlieland staat niet los van het steeds verder verdwijnen van het dorp in de Noordzee. In 1735 zouden de laatste resten door het water zijn verzwolgen. De visserij en de zeevaart waren door de eeuwen heen de belangrijkste bronnen van bestaan op Vlieland. De jongens gingen meestal rond hun veertiende voor het eerst naar zee als scheepsjongen. Zo ook Thomas Lolkes en zijn jongere broer IJsbrand Lolkes. Beiden groeiden via matroos en stuurman uit tot grootschipper. Beiden namen op volwassen leeftijd de achtemaam Poo aan, evenals hun kinderen. Voor dit verhaal vervolgen wij met Thomas. Thomas trouwt, 24 jaar oud, op 3 januari 1739 te Oost-Vlieland met Antje Jans. Haar afkomst is nog in onderzoek. Thomas is bij zijn huwelijk waarschijnlijk al stuurman. In die tijd was het bereiken van deze stap in de maritieme loopbaan vaak het moment om te trouwen. Thomas en Antje krijgen tussen 1740 en 1755 v i j f kinderen geboren in Oost-Vlieland. Thomas is vanaf ca. 1745 grootschipper alias koopvaardijkapitein op de 'westerse vaart', vanaf het Kanaal langs de Franse, Spaanse en Portugese kust tot aan de Straat van Gibraltar. Ook vaart hij naar bestemmingen in Noord-Europa. In de Deense Sonttolregisters wordt hij vermeld tussen 1748 en 1753, en is daarmee een van de laatste Vlielander schippers met de Oostzee als bestemming. Hij beeindigt zijn maritieme loopbaan waarschijnlijk rond 1775 na meer dan 35 jaar gevaren te hebben. Hij is dan zo'n 60 jaar oud. In 1783 wordt hij vermeld als burgemeester en in 1788 als presiderend burgemeester van Vlieland. Thomas Lolkes Poo overlijdt in 1790 te Oost-Vlieland. Antje Jans was al eerder overleden. Thomas maakt zijn reizen van en naar Nederland veelal met als thuishaven Amsterdam. Hij is hier dan ook vaak. Bij zijn afwezigheid op Vlieland treedt zijn vrouw Antje Jans op als zijn gemachtigde. Zoals in 1765, als Antje een huis koopt aan de 'Lage Zijde' van de Groote straat (nu Dorpsstraat) in Oost-Vlieland voor haar dochter Teuntje Thomas. Teuntje trouwt het jaar daarop met Cornells Douwes de Boer.
6
Gerard Hulst van Keulen 1733 -1801 Thomas Lolkes Poo maakt in Amsterdam kermis met Gerard Hulst van Keulen, achterkleinzoon van Johannes van Keulen, oprichter van de internationaal befaamde uitgeverij van zeeatlassen en zeemansgidsen 'In de Gekroonde Lootsman' gevestigd in Amsterdam in het huis in de Nieuwebrugsteeg op de hoek met de huidige Prins Hendrikkade. .Johannes van Keulen kreeg in 1680 van de Staten van Holland en Westfriesland octrooi voor het drukken van de kaartboeken en beschrijvingen van vaarroutes die de stuurman nodig had voor veilige navigatie. Vanaf 1681 verscheen bij deze uitgeverij de 'Nieuwe Groote Lightende ZeeFakkel'. Deze vijfdelige uitgave was een van de meest succesvolle zeeatlassen uit de 17''^ en IS''" eeuw. Van de atlas werden tot het einde van de achttiende eeuw vele edities en vertalingen uitgegeven. De atlas bevatte kaarten van de Noordzee, Zuiderzee, de kusten van Noord-Europa, de eerder genoemde 'westerse vaart'. Midden en NoordAmerika en de vaart op West-Afrika ( i K D l U ' k r Till \M.S1K1<1).\.V1 «^ I O A N N } : S VAN KVXW.EK en Brazihe. ik!Kt Zr.r. k MM-r iiJnvortH n.s tji i m iuHK:f:\ Achterkleinzoon Gerard Hulst van tji:uM.ivTK\ t\ r.i.vu: AstMtmis m. cn\wisxK m Keulen (1733-1801) heeft zich met f..v rxXAJTM M try/JTV i r / « t m - /\sr/ti »r\Tf: /s.\f:KHXsm'K irj,.i,m:!m lit.- Mauu^ l.ixM- chm- trnli%Miir\IKi nriin.v de laatste edities van de atlas bezigm ^ tSt^h-'HMtlr LMiunati Titelblad van het eerste deel van de gehouden. Zijn weduwe heeft zijn 'Nieuwe groote Lightende ZeeFakkel over werk voortgezet. Noord- en Oostzee en Noorwegen', ca De uitgeverij heeft meer dan twee l^^^ eeuwen bestaan en sloot uiteindelijk bron: Nederlands Scheepvaartmuseum • ^ QQ,-, ,„ Amsterdam m 1885 haar deuren.
1
Zeekaart voor het invaren van het Vlie uit 1780 Thomas Lolkes Poo verwerkte zijn jarenlange ervaring voor het veilig binnenzeilen van de VHestroom in de hieronder afgebeelde zeekaart uit 1780. In de vaargeulen 'Vlielandsche Gat' oftewel 'Holle Poort' en 'Stortemelk' zijn witte en zwarte tonnen afgebeeld. De voor een juiste navigatie belangrijke herkenningspunten als kapen, vuurbakens en molens op Terschelling en Vlieland zijn duidelijk te zien. Deze herkenningspunten zijn getekend vanuit het perspectief van een schip bij het binnenlopen vanaf de Noordzee en daarmee niet op hun juiste topografische positie afgebeeld. De kerk en de huizen van het dorp Oost-Vlieland zijn westelijk van hun juiste positie afgebeeld. Vermoedelijk om verwarring te voorkomen met de eerder genoemde herkenningspunten.
I'ASCAART It •
Hi*
< - Jfibiwat «•»
.\*i>«r«w BAIT H«l.t,ll
\—
PrtO»T
^.„^
«W * t j 5 « » » « w
L -
,
I
—
,
i.
Pascaart Behelzende't Inkomen van't VLIELANDSE GAT uit 1780. bran: Nederlands Scheepvaartmuseum
8
Amsterdam
Linksboven zijn de titel en de makers van de kaart vermeld, rechtsboven is een gedetailleerde aanwijzing voor de schippers om veilig vanuit de Noordzee binnen te varen. De beide teksten zijn hieronder in de oorspronkelijke schrijfwijze opgenomen. Tekst linksboven: PASCAART Behelzende 't Inkomen van 't VLIELANDSCHE GAT, of de Zoge noemde HOLLE POORT, benejfens een Bericht om gemelde Gat op de veiligste wijze Aantedoen en Inte zeilen. Opgesteld door Cap tein THOMAS POO. Te AMSTERDAM By G. HULST van K E U L E N , Boek en Zeekaart Verkoper aan den Hoek van de Nieuwebrug ANNO 1780 Tekst rechtsboven:
Bericht, om zonder gevaar, de Holle Poort Intezeilen. Uit den Westen komende, loopt men op 9 vadem water bij 't Eiland Vlieland langs, tot men de Molen op Vlieland juist midden tussen de beide Kapen heeft, Dan is men bij de buitenste Ton welke op 9 vadem water ligt; Op der Schelling heeft men ook merken van deeze Ton, welke de volgende zijn: men houd de Groote Kaap op Der Schelling een Handspaak langte, benoorden de Molen op gemelde Eiland; Van deeze buitenste Ton, tot de laatste Ton in't Gat, is de Coers, met een voorvloed Z.O. ten O. dog met half vloed O.Z.O. van deeze laatste Ton in 't Gat, kan men verder binnen zeilen met een Z.O. en Z.O ten O. Coers, naar dat de Stroom loopt, met deeze Coers loopt men zo verre tot men 't Baken van Karremelkshoek aan Stuurboord heeft; Zeilt dan verder Zuiden aan tot op de Reede daar men ankeren kan. Men dient Zorgvuldig op het lopen van de Stroomen te letten dewijl de voorvloed die Stortemelk in loopt, dwars af na der Schelling vald, en de Eb ter Contrarij; Uitdienhoojde moet men bij een weste wind en voorvloed, van 7 Baken op Karremelkshoek naar de Reede, wel Z.Z. W. aanzeilen. De witte Tonnen laat men alle aan Stuurboord en de Swarte Tonnen aan Bakboord
9
Zeekaart voor het invaren van het Vlie uit 1786 (detail) Op deze zeekaart zijn de voor navigatie belangrijke herkenningspunten op Terschelling en Vlieland op aparte deelkaartjes vastgelegd en de omgeving meer realistisch weergegeven. Op de detailkaart van Vlieland is rechts in blauw een nieuw geplaatst kaapje aangegeven. Op de detailkaart van Terschelling is in rood de vuurtoren Brandaris als herkenningspunt aangegeven. De molen als herkenningspunt is vervallen.
Detailkaarten uit 1786 tekst boven: Dus vertoond zich Vlieland, bij't Inkoomen van de Hollepoort, tekst onder: Dus vertoond zich der Schelling, bij't Inkoomen van de Hollepoort bron: Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam
Bronnen:
Archief Bert de Boer Archief gemeente Vlieland De Hoge Zijde, Bewoningsgeschiedenis van de noordzijde van de Dorpsstraat van het dorp Oost Vlieland, auteur Ben Stenekes, Leeuwarden 2005 Koninklijke Bibliotheek: website het Geheugen van Nederland Nationaal Archief: website Sonttolregisters
10
Bakker, Heeringa en Dwinger. Drie fotografen op Vlieland tussen 1900 en 1920. door Mark Goslinga Inleiding Fotografen hidden zich tot rond 1900 hoofdzakelijk bezig met portretfotografie.' De klant kwam naar de fotograaf toe en liet zich in een 'fotografisch atelier' op de gevoelige plaat vereeuwigen. Het portret was meestal een kleine foto, geplakt op karton met daarop de naam en het adres van de fotograaf gedrukt, gewoonlijk 'carte de visite' genoemd. Sommige fotografen gingen ook de provincie en zelfs het hele land rond, om portretten te maken tijdens jaarmarkten en kermissen, bij mensen thuis, of op scholen. Enkelen kregen af en toe een bijzondere opdracht, zoals het fotograferen van bedrijven en hun producten. Fotografie van stad, dorp en platteland kwam voor 1900 nog weinig voor. AUeen in de grotere steden maakten fotografen wel zogenaamde stereofoto's en kabinetfoto's.' Vanaf 1900 werd in snel tempo het verschijnsel prentbrief- of ansichtkaart populair en dit gaf een belangrijke impuls aan het werk van veel fotografen. De fotografie van steden en dorpen bloeide als nooit te voren. Zelfs van de allerkleinste gehuchten werden ansichtkaarten in omloop gebracht. Niet zelden betekende dit, dat er voor de allereerste keer een fotograaf in een dorp langs kwam. Op de oudste kaarten is dit ook vaak te zien: inwoners poseren op straat, nieuwsgierig en hopend om ook op de plaat vereeuwigd te worden. Hoewel Vlieland rond 1900 niet de toeristische drukte kende van badplaatsen aan de Hollandse kust, had het eiland toen al wel de belofte een aantrekkelijk verblijfsoord te worden. De eerste stappen waren al gezet; in 1895 werd de NV 'Zeebad Vlieland' opgericht met als doel de exploitatie van een badpaviljoen aan het Noordzeestrand.^ Eind 1905 volgde de vereniging 'Vlielands Belang', die zich breed in wilde zetten voor de "bevordering van het vreemdelingenverkeer"." Veel bezoek van deze vreemdelingen, op het eiland meestal 'badgasten' genaamd, betekende dat er meer vraag was naar ansichtkaarten dan in een regulier dorp. De 11
eerste kaarten van Vlieland verschenen vlak voor 1900 op de markt en daama namen de aantallen snel toe.'* Drie fotografen Afgezien van enkele getekende voorstellingen was direct vanaf het begin de fotografie de basis voor de ansichtkaartenmarkt.* Op Vlieland was rond 1900 geen fotograaf gevestigd, dus er moesten fotografen van elders komen.' Van de meeste kaarten uit de periode van omstreeks 1900 tot 1920 is de fotograaf niet bekend. Soms staat er helemaal niets vermeld op de kaart, vaak alleen de uitgever. Er waren al vroeg uitgevers actief die van ver weg kwamen, zoals La Riviere & Voorhoeve uit Zwolle, De Bussy uit Amsterdam en Weenenk & Snel uit Haarlem. Anderen kwamen van lets dichterbij, zoals M . Hamstra uit Harlingen, Wed. J. van Gelder uit Leeuwarden en J.L. van Gorcum uit Arum. Maar ook op het eiland zelf zagen verschillende mensen, vaak winkeliers, brood in het uitbrengen van kaarten. Op de oudste kaarten treffen we de namen aan van W. Sieben, T. Rijkeboer, J. Wels en F. Dekker, vervolgens A. en C. Cupido, J.A. Stobbe, W. Bruin, C. Bruin, H. Smit, I . Visser en W. Kaale. De genoemde NV 'Zeebad Vlieland' behoorde tot de vroegste uitgevers van kaarten. A l in het jaarverslag over 1899 staat vermeld dat de verkoop van ansichtkaarten "eene winst van f 25,-" had opgeleverd.* Op de vergadering van 26 maart 1900 besloot het bestuur om "500 oude en 1000 nieuwe ansichtkaarten te bestellen".'' Naast een aantrekkelijke inkomstenbron betekende de uitgave van kaarten ook direct reclame voor het eiland. In de hier besproken vroege periode komen we drie namen van fotografen tegen op ansichtkaarten, te weten W.L. Bakker Lz., W.J. Heeringa en J. Dwinger. In dit artikel richten we onze blik op deze drie marmen. Wie waren zij, waar kwamen ze vandaan, wanneer kwamen zij op Vlieland, wat fotografeerden zij hier en hoe paste hun Vlielandse werk birmen hun algehele werk? W.L. Bakker Lz., Texel Het is moeilijk te zeggen, wie van de drie fotografen als eerste op het eiland kwam. Het zal Bakker of Heeringa zijn geweest, want van beide bestaan kaarten van 1905 of eerder. Deze datering is gebaseerd op een lan12
delijke wijziging in de indeling van de ansichtkaart. In 1905 werd namelijk in de nieuwe Postwet bepaald, dat er op de achterzijde van de kaart aan de linkerzijde ruimte was voor een boodschap en dat de rechterzijde gebruikt kon worden voor het adres. Voor 1905 mocht op de achterkant alleen het adres geschreven worden. De meeste uitgevers zorgden toen voor een witte strook onder of naast de foto op de voorzijde, zodat er daar ruimte was voor een boodschap. De kaarten van Bakker, voorzien van de opdruk 'Foto W.L. Bakker Lz, Texel', hebben alien zo'n witte strook. Willem Lourens Lourenszoon Bakker werd rond 1847 geboren op Texel. Hij was de zoon van schipper Lourens Willems Bakker en Fijtje Boon. Op 19 juni 1873 trouwde hij op Texel met Antje Plaatsman (geb. Texel ca. 1847). Volgens de huwelijksakte was Willem op dat moment al fotograaf van beroep.'" Op latere leeftijd was hij in het postwezen actief, want volgens de huwelijksakte van zijn zoon Lourens Bakker van 18 mei 1916 stond hij toen geregistreerd als 'brievengaarder'. Rond 1905 adverteerde hij nog als fotograaf, dus hij is in ieder geval ruim twintig jaar als fotograaf actief geweest. Er is me echter niet veel van zijn werk bekend." Op 14 augustus 1927 overleed Bakker te Oostereind.
De oude vuurtoren op een foto van W.L Bakker
13
collect ie: M. Goslinga
Op Vlieland maakte hij tussen 1900 en 1905 een aantal foto's. Er zijn me tot dusver vijf ansichtkaarten bekend met zijn naam erop. Ze dragen alle vijf een nummer, te weten 120, 121, 124, 125 en 126. Dit doet vermoeden dat er meer zijn geweest; in ieder geval de nummers 122 en 123. Nummer 120 is een fraaie plaat van de oude stenen vuurtoren, met rechts daarvan de bijbehorende woning.'^ Bij nummer 121 bevinden we ons aan de ingang van het dorp, bij het 'Post en Telegraafkantoor'.''' Ook bij de andere bekende kaarten blijven we in het dorp: nummer 124 toont de Dorpsstraat met het hotel van Eeuwe Meijer, nummer 126 geeft een close-up van 'Bad Hotel Meijer' en 125 is een mooie opname van de kerk met op de voorgrond het kerkhof, nog compleet met een oude walviskaak als grafzerk.'''
Begraafplaats en kerk. Foto van W.L Bakker
collectie: T. Beek-van Wijngaarden
Van de meeste van deze kaarten zijn ook uitgaven bekend van Wed. J. van Gelder uit Leeuwarden." Op deze kaarten, eveneens uitgegeven voor 1906, staat de naam van Bakker niet genoemd, evenmin als de nummering van Bakker. Het gaat om de nummers 120, 121, 125 en 126 uit de serie van Bakker.'* Andersom zijn me ook twee kaarten bekend, uitgegeven door Van Gelder, waarvan ik geen exemplaren ken met de opdruk van Bakker. Maar aangezien Van Gelder met Vlielandse kaarten alleen 14
voor 1906 actief was, zijn deze twee foto's met redelijke zekerheid ook aan Bakker toe te schrijven. Het gaat op twee opnames van de Dorpsstraat, waarvan we op een een wagen met twee paarden zien en rechts daarvan twee dames, en op de ander een grote groep kinderen, prominent in bee Id.Tezamen kennen we dan zeven foto's van Bakker en mogelijk maakte hij er nog enkele meer. Op alle genoemde kaarten staan de bomen vol in blad, dus Bakker kwam in de zomer naar Vlieland. Bakker maakte ook op zijn geboorte-eiland Texel al vroeg ansichtkaarten.'* Friesland behoorde vermoedelijk niet tot zijn werkterrein, want in de collectie prentbriefkaarten van Tresoar komen we wel honderden vroege kaarten tegen van ene S. Bakker Jz. uit Koog-Zaandijk (Noord-HoUand), maar geen enkele van onze Willem Lourens Bakker." Bakker was vermoedelijk vooral portretfotograaf. Rond 1900 pikte hij zijn graantje mee van de snel groeiende markt voor ansichtkaarten, maar beperkte zich mogelijk tot Texel en Vlieland. Kaarten van Vlieland van na 1905 van zijn hand zijn me niet bekend en waarschijnlijk was hij hier slechts een maal om foto's te maken. Zijn zoon Laurens zette het bedrijf voort, maakte Texelse kaarten en ook een enkele Vlielandse.^" W.J. Heeringa, Dokkum Zoals hierboven genoemd, moet Heeringa ook al vroeg op Vlieland zijn geweest, uitgerust met een grote camera, statief en glasplaten. Een aantal van zijn kaarten dateert van voor 1906, maar hij kwam vaker naar het eiland. Willem Jacob Heeringa werd op 3 januari 1875 geboren in Dokkum.^' Zijn ouders waren Gosewinus Heeringa en lefke Bakkers. Op 2 augustus 1900 trouwde hij in Dokkum met Grietje Bakker. Vlak voor 1900 begon hij samen met zijn broer Klaas Sybrandus (geb. 09-10-1878) een fotografisch atelier aan de Hoogstraat 22 in Dokkum. Zij bleven hier tot in 1917 en vertrokken toen naar Enschede om daar hun bedrijf voort te zetten." Willem Jacob overleed te Enschede op 19 januari 1956. Zijn broer overleed datzelfde jaar. Er zijn meerdere cartes de visite en kabinetfoto's uit de periode van circa 1899-1910 bekend, waarop gedrukt staat: 'W. en K. Heeringa, D o k k u m ' . B i j Tresoar bevindt zich ook een vijftal foto's van de Rinsmastate te Driesum uit 1899 van beide broers. 15
evenals een opname van een pastorie te Dokkum van rond 1900. Op de hier besproken kaarten van Vlieland komt Klaas Heeringa echter niet voor; er staat telkens gedrukt 'W.J. Heeringa'. Willem Heeringa gaf de Vlielandse kaarten niet zelf uit. Op alle kaarten met zijn naam staat vermeld dat de Vlielander F. Dekker de uitgever was. Een drietal kaarten van Heeringa dateert met zekerheid van 1905 of eerder, gebaseerd op de eerder genoemde Postwet van 1905. Het gaat om twee panorama's van het dorp en om een opname 'Aanlegplaats Stoomboot'. Op laatstgenoemde zien we de aangemeerde stoomboot 'Vlieland', die in 1905 en 1906 op het eiland voer.^'' De foto zal dus in 1905 gemaakt zijn. Een van de panorama's is een gezicht op de westzijde van het dorp.^^ Het is de enige kaart die ik ken die niet uitgegeven is door Dekker, maar door De Bussy uit Amsterdam. De kaart draagt niet de naam van Heeringa, maar de foto is dezelfde als op een na 1905 door Dekker uitgegeven kaart.^^ Het tweede panorama toont het kerkhof en boven de bomen uitstekend nog net zichtbaar - kerk en armenhuis." De-
VTTeland
Dorpsgeilchl
Een van de vele panoramafoto's
Oostelnde
van W.J. Heeringa
collectie: M Goslinga
zelfde kaart werd na 1905 nogmaals uitgegeven, nu zonder de witte strook onder de foto.^^ Heeringa maakte meer panorama's van en rond het dorp. De foto's zijn niet allemaal even gemakkelijk te dateren. Een 16
aantal van deze kaarten draagt poststempels uit 1907 en 1908 en de foto's kurmen dus na de invoering van de Postwet van 1905 gemaakt zijn, maar in theorie ook daarvoor, zoals bij de hierboven besproken twee panorama's. We kennen een 'Dorpsgezicht. Oosteinde', 'Dorpsgezicht met Herv. Kerk', 'Dorpsgezicht. Westeinde', 'Gezicht op Bokkendal' en 'Gezicht Vlieland op het Dorp' (gezien vanaf het wad).^' Een zesde panorama ('Dorpgezicht Vlieland') draagt een poststempel uit 1911, maar de foto lijkt te behoren tot de oudere reeks.^" Heeringa begaf zich ook in het dorp; op een kaart verstuurd in 1907 zien we het westeinde van de Dorpsstraat, met midden op straat een klein hondje, rechts daarvan twee marmen en weer rechts daarvan twee vrouwen in een deuropening.^' Twee andere kaarten tonen een onderwerp dat we bij Bakker niet zagen: het badpaviljoen. De ene is ook een panorama te noemen: op de voorgrond duinen en linksboven in beeld het paviljoen met rechts daarvan het muziekkapelletje.^^ Op de andere kaart (met opschrift juli 1908) zien we het houten bouwwerk van dichtbij met een zestal personen op de veranda." Heeringa maakte ook een opname van het toen nog erg kale duinlandschap tussen dorp en strand: een kaart met opdruk 'Duingezicht met Paviljoenweg'.^'*
Bij een aantal kaarten helpt de afbeelding van de vuurtoren bij de datering. In het voorjaar van 1909 werd de oude stenen vuurtoren vervangen door de metalen toren die er nu nog steeds staat. Op twee kaarten van Heeringa zien we de nieuwe toren: 'Duingezicht met Vuurtoren Vlieland' en 'Gezicht in de duinen Vlieland'. Hieruit blijkt dus tevens, dat Heeringa minimaal twee keer op Vlieland is geweest, en zoals we hierboven noemden, mogelijk drie keer. Tezamen ken ik tot dusver vijftien foto's van zijn hand. Opvallend is het grote aantal panorama's en dat er slechts een opname van de Dorpsstraat tussen zit. Mogelijk bevinden zich in andere collecties meer van laatstgenoemde foto's. Willem Jacob Heeringa maakte in de periode van omstreeks 1900 tot 1915 in meerdere plaatsen in Friesland foto's, die vervolgens als ansichtkaarten op de markt kwamen. Vaak staat hij zelf als uitgever vermeld, soms een ander. In de collectie van Tresoar komen we zijn woonplaats Dokkum tegen en daamaast vooral kleinere plaatsen in de directe omgeving daarvan. Naast Vlieland bezocht hij tevens Ameland en Schiermonnikoog om foto's te maken. Op deze beide eilanden was hij waarschijnlijk voor het eerst rond dezelfde tijd als op Vlieland, want er zijn meerdere ansichtkaarten bewaard van voor 1906.^^ De goede verkoopmogelijkheid van kaarten op de Waddeneilanden was de boottocht meer dan waard. J . Dwinger, Leeuwarden Dwinger kwam vermoedelijk als laatste van de drie hier besproken fotografen op Vlieland. Er zijn me geen kaarten bekend die uitgegeven zijn voor de Postwet van 1905 en het oudste aangetroffen poststempel is van april 1908. Hij ging wel het langste door met Vlieland bezoeken; zo bestaat er een grote serie kaarten die in 1928 of 1929 op de markt verscheen.^* Dit meer recente werk van Dwinger laten we hier echter buiten beschouwing; we beperken ons tot de periode van omstreeks 1900 tot 1920. Joseph Dwinger werd geboren in Groningen op 8 oktober 1877." Zijn ouders waren koopman Simon Dwinger (Leeuwarden ca. 1844 Groningen 1907) en Hanne Joseph Cohen (Groningen ca. 1846 - Groningen 1907). Joseph trouwde op 5 September 1903 in Leeuwarden met Kaatje Cohen (geb. Leeuwarden 10-05-1880). Het stel kreeg vier kinde18
ren. Dwinger begon rond 1903 met een fotoatelier in Leeuwarden aan de Sacramentsstraat M l 6 en zat een aantal jaren later met een winkel erbij aan de Grachtswal U9.^* Hij is in en vanuit Leeuwarden bijna veertig jaar actief geweest als fotograaf, tot in 1942. Omdat hij joods was, werden hij en zijn gezin door de Duitse bezetter toen op transport naar het oosten gezet. Joseph Dwinger en Kaatje Cohen werden beide in Auschwitz vergast op 26 oktober 1942. Ook hun zoon Simon (geb. 26-04-1904) kwam om. De drie andere kinderen hebben de oorlog wel overleefd.^' Zoals gezegd ken ik geen kaarten van Dwinger waarbij op de achterzijde alleen het adres geschreven mocht worden. Zijn oudste kaarten hebben echter nog wel een strookje wit aan de voorzijde, met daarop in rode inkt gedrukt een onderwerpsaanduiding of 'groet uit' en 'Uitgave J. Dwinger, Photograaf, Leeuwarden'. Bomen op deze foto's zijn kaal en de oudste poststempels zijn van voorjaar 1908, dus vermoedelijk kwam Dwinger in de winter van 1907 op 1908 voor het eerst naar Vlieland.
J. Dwinger maakte veel foto's in de Dorpsstraat
collectie: D. Venema
Kaarten uit deze vroegste serie zijn: 'Post en Telegraafkantoor' (met een aantal kinderen op straat), het begin van de Dorpsstraat met prominent in beeld een straatlantaam en verder een zevental personen (waaronder enkele van de kinderen van eerstgenoemde kaart), 'Badhotel E. Meijer' en 19
'School en Gemeentehuis' (met wederom enkele zelfde kinderen).'"' Mogelijk behorend tot deze serie, mogelijk lets later gemaakt zijn twee kaarten waarbij dezelfde ouderwetse spelling 'photograaf is gebruikt, maar waarbij een witte strook ontbreekt: een opname van de Dorpsstraat waarbij zestien mensen poseren (eveneens kale bomen) en een plaat 'Motorboot "Vlieland"' met het bootje dat vanaf 1907 de veerdienst vanaf Harlingen verzorgde/' Een tweede serie maakte Dwinger vermoedelijk enkele jaren later, in 1910 of 1911. Ditmaal kwam hij in de zomer langs. Deze kaarten hebben een veel smaller strookje wit aan de voorzijde, vvederom met opdruk in rode inkt, maar nu is de moderne spelling gebruikt: 'Uitgave J. Dwinger, Fotograaf, Leeuwarden'. Uit deze reeks zijn me bekend: twee gezichten op de Dorpsstraat waarvan een met links in beeld een man en een vrouw en de ander bij het gemeentehuis met zeven poserende mensen (op beide foto's de bomen vol in blad), een opname 'Lichttoren Vlieland' en 'Aanlegsteiger Vlieland'.''^ Op laatstgenoemde zien we de stoomboot 'Minister Kraus' liggen. Voorts nog twee opnamen met een onderwerp dat bij Bakker en Heeringa ontbreekt: mensen op het strand. Beide foto's zijn op dezelfde dag genomen, want we kunnen een aantal mensen twee keer zien. De ene opname is vermoedelijk vanaf de duinen genomen en toont een overzicht van strand, zee en meerdere mensen, deels zittend op het zand, deels in hoge rieten strandstoelen.''-' De andere plaat is een close-up van een groepje mensen in en bij de strandstoelen.'*'' Voor een derde serie foto's kwam Dwinger opnieuw in de winter naar Vlieland. Op de betreffende kaarten (er zijn me twee bekend) is geen witte strook op de voorzijde meer aanwezig en nu staat op de achterzijde links tegen de kant in zwarte inkt 'Uitgave J. Dwinger, Fotograaf, Leeuwarden'. De bestudeerde kaarten dragen poststempels uit 1914, dus mogelijk zijn de foto's in de winter van 1913 op 1914 gemaakt. Het gaat om een opname 'Tromp's Huis' met gezicht door de Dorpsstraat (zonder mensen) en 'Hotel Meijer'."*' Op laatstgenoemde poseren zeven mensen voor de camera. Een vierde te onderscheiden serie moet gemaakt zijn rond 1919, want het oudste aangetroffen poststempel dateert van 1920. De kaarten kenmerken zich door de gebruikte bruine inkt voor de opdruk aan zowel de voor- als de achterzijde. De naam van Dwinger staat nu in de verticale streep tussen boodschap- en adresgedeelte. Uit deze serie zijn me vier 20
kaarten bekend. Ze zijn opnieuw in de zomer genomen, want alle zichtbare bomen staan vol in blad. Twee kaarten vallen op door de prominent in beeld poserende mensen. Beide zijn in de Dorpsstraat genomen. Op de ene zien we links de winkel van 'brood-banketbakker C. Smit' met een man en een vrouw en midden op straat een groepje van zes jonge meisjes.''* De andere toont vier dames, maar nog meer op de voorgrond een groep van zeven jonge mannen in (scheepvaart-?) uniform."^ Ook de andere twee bekende kaarten uit deze serie zijn in de Dorpsstraat genomen en tonen poserende mensen, zij het nu iets minder beeldvuUend. Bij de ene zijn we aan het begin van de straat: 'postkantoor', waarbij zes militairen (waarvan drie matrozen) in de lens kijken, en bij de andere bij 'Pension Zorgwijk', met eveneens militairen: twee van dezelfde mannen als bij het postkantoor.''^
Beginnend badtoerisme. Foto van J. Dwinger
collectie: D. Venema
Tot slot noemen we hier nog een kaart, verzonden in 1923, waarvoor de foto misschien tijdens hetzelfde verblijf rond 1919 is gemaakt, maar die qua verschijningsvorm afwijkt: een opname 'Badhotel Vlieland' met zeker 25 mensen in beeld.'*' De kaart heeft een witte rand aan alle zijden van de foto; iets dat bij de andere hier besproken kaarten niet voorkomt. Tezamen ken ik zo negentien foto's van Dwinger, die hij verspreid over 21
minimaal vier bezoeken aan Vlieland heeft gemaakt. Ongetwijfeld bevinden zich in andere collecties nog meer kaarten van zijn hand. Joseph Dwinger was een actief fotograaf. Hij was als schoolfotograaf bekend in geheel Friesland.'" Bij Tresoar worden diverse klassenfoto's bewaard, maar ook gewone portretten en andere groepsfoto's, zoals van een meisjeszangkoor uit Stiens en uitgedoste gezelschappen tij dens een optocht in Witmarsum in 1913. Dwinger heeft ook voor een aantal bedrijven foto's gemaakt. In de collectie van Tresoar bevinden zich onder meer foto's uit de jaren twintig van de Bond van Cooperatieve Zuivelfabrieken en de Lijempf fabrieken. Voor schoolfoto's en andere opdrachten ging Dwinger dus de provincie door; dit geldt zeer zeker ook voor de productie van ansichtkaarten. Alleen al in de collectie van Tresoar bevinden zich ansichtkaarten van maar liefst zo'n zeventig verschillende steden, dorpen en gehuch|ten, daterend van omstreeks 1905 tot Joseph Dwinger en Kaatje Cohen 1930. Uit deze kaarten blijkt, dat de www.joodsmonument.nl actieradius van Dwinger veel groter was dan die van Heeringa. Dwinger ging de gehele provincie door en bezocht vooral dorpen. Grotere plaatsen, zoals Harlingen, Franeker, Sneek, Heerenveen, Drachten en Dokkum sloeg hij over, wellicht omdat daar te veel concurrentie was. Ook van zijn woonplaats Leeuwarden maakte hij niet veel kaarten. Wat betreft de Waddeneilanden kwam Dwinger ook op Terschelling en Ameland, vermoedelijk ook rond 1907 voor het eerst. Net als op Vlieland kwam Dwinger op veel plaatsen meerdere malen.
%
Samenvatting In de periode dat ansichtkaarten opkwamen en snel aan populariteit wonnen, ondemamen drie fotografen de reis naar Vlieland. Bakker was de oudste van de drie en mogelijk de eerste die het eiland bezocht, hoogstwaarschijnlijk over de kortste route, over het ondiepe water vanaf Texel. Hij maakte niet meer dan een stuk of tien platen op Vlieland, ergens tussen 1900 en 1905, gaf deze in eigen beheer uit en verkocht ze tevens aan de uitgever Wed. J. van Gelder uit Leeuwarden. Nadien kwam hij niet 22
weer op het eiland om foto's voor kaarten te maken. Heeringa uit Dokkum was ook al voor 1906 op het eiland en kwam er vaker. Een deel van zijn foto's verkocht hij aanvankelijk aan De Bussy uit Amsterdam, maar hij werkte hoofdzakelijk samen met de Vlielander F. Dekker. Heeringa had samen met zijn broer een atelier in Dokkum en in die omgeving maakte hij meer foto's voor ansichtkaarten. Ook kwam hij op Ameland en Schiermonnikoog. Dwinger uit Leeuwarden was de meest actieve van de drie. In de besproken periode bezocht hij Vlieland minimaal vier keer en gaf de kaarten in eigen beheer uit. Naast portretfotografie en schoolfotografie waren de dorpsgezichten voor ansichtkaarten een belangrijke inkomstenbron voor Dwinger; hij bezocht daarvoor talloze plaatsen in geheel Friesland. De foto's van de drie vormen een belangrijke bron voor de geschiedenis van Vlieland. Ze maakten alien opnamen van het dorp en legden zo een kleine gemeenschap vast, die nog amper beinvloed was door het toerisme. De eerste aanzetten tot dat toerisme werden door Heeringa en Dwinger gefotografeerd: het badpaviljoen en mensen op het strand. Bakker maakte een beperkt maar divers aantal opnamen. De foto's van Heeringa kenmerken zich door het grote aantal panorama's. Bij Dwinger valt op dat er vaak veel mensen op de foto staan. Het is goed mogelijk dat een of meerdere van de drie heren tijdens hun bezoek aan Vlieland ook portretfoto's of klassenfoto's hebben gemaakt. In die tijd moesten Vlielanders daarvoor anders naar de vaste wal. Onderzoek naar particuliere collecties kan hier wellicht nog eens uitsluitsel over geven." Verder onderzoek kan mogelijk ook informatie verschaffen over de fotografen achter andere ansichtkaarten, zoals de vele mooie platen die T. Rijkeboer uitgaf. Bronnen 1- Mark Goslinga (Sneek 1970) komt al sinds zijn geboorte jaarlijks op Vlieland. Hij is historicus en werkzaam als conservator foto- en filmarchief bij het Drents Archief te Assen. Bij dit artikel speciale dank aan fotografiehistoricus Steven Wachlin (Utrecht) voor een aantal biografische gegevens. 2- Een stereofoto bestaat uit twee bijna dezelfde kleine foto's, naast elkaar geplakt op karton, en die bekeken door een speciale kijker een driedimensionaal effect gaf De kabinetfoto was het grote broertje van de carte de visite. 3- Zie H. Stolk, 'Zeebad Vlieland'. Het begin van het toerisme op Vlieland (Benningsbroek 2005). 4- J. Houter, 100 jaar gastvrij Vlieland (Harlingen 2006) 12.
23
5- Voor dit artikei is gebruik gemaakt van drie particuliere coiiecties kaarten, te weten van de auteur zelf, Groningen (coll. MG), mevrouw T. Beek-van Wijngaarden, Gorredijk (coll. TvW) en de heer D. Venema, Ureterp (coll. DV). Voorts van de collectie van Tresoar zoals ontsloten op www.friesfotoarchief.nl en van de kaarten gepubliceerd in: J. Houter, Vlieland toen... (Baam 1977), J. Houter, Vlieland in oude ansichtkaarten (Zaitbommel 1991) en Stolk, 'Zeebad Vlieland' (2005). 6- Op enkele van de oudste kaarten komen tekeningen voor van J.T. Bakker, evenals schilderijen van de bekende Vlielandse schilderes Betzy Akersloot-Berg. 7- De eerste fotograaf die wat langer op Vlieland verbleef, was vermoedelijk Lolke Hessel Hommema (1897-1986) uit Franeker. Vanaf het begin van de jaren '30 was hij in de zomerperiode met een tentje op het eiland om badgasten te fotograferen. Tevens maakte hij toen al foto's voor ansichtkaarten. Na de oorlog nam zijn dochter Ellie het bedrijf over in de vorm van een winkel op Vlieland. Met dank aan mevr. Suus SoolsmaDe Nijs, tel. gesproken d.d. 17-09-2009. 8- Stolk (2005) 31. 9- Ibidem, 29. 10- Noord-Hollands Archief (NHA); gegevens via www.genlias.nl. NB: In sept. 2009 waren hier alleen huwelijksakten voor Texel te vinden en dus (nog?) geen geboorte- en overlijdensakten. Overlijdensdatum via Wachlin. 11 - In de via internet ontsloten coiiecties van Friesland en Noord-Holland in sept. 2009 geen treffers. In de database van cartes de visite 'Leiden 19th-century Portrait Database of Dutch Cartes de Visite 1860-1914' (LCPD; webadres: http://nies.liacs.nl: 1860/) wel genoemd en vermelding twee verschillende logo's bekend, maar geen exemplaren in de online-collectie aanwezig. Mededeling Wachlin d.d. 23-09-2009: in zijn collectie inmiddels een carte de visite aanwezig. 12- Coll. TvW, poststempel (ps) 04-07-1906 en coll. MG, ps 26-11-I907. 13- Coll DV, ps 22-07-1907. 14- Nr. 124 gepubliceerd in: Stolk (2005) 47; nr. 126 in coll. DV, geen ps; nr. 125 in coll. TvW, ps 17-07-1908. 15- Opmerkelijk is dat de kaarten uitgegeven door Bakker zelf van betere beeldkwaliteit zijn dan de kaarten van Van Gelder. 16- Nr. 120 volgens Stolk (2005) 87; nr. 121 in coll. MG, ps 15-09-1905; nr. 125 en 126 in coll DV, beide geen ps. 17- Coll. DV, geen ps; resp. aangetroffen op verkoopwebsite www.qoop.nl in 2008 (kopie lage resolutie in coll. MG) 18- Op internet (te koop op www.marktplaats.nl d.d. 11-09-2009) aangetroffen: kaart nr. 156 van Oudeschild van voor 1905. 19- Dit betrof Simon Bakker Jz (1872-1930), aanvankelijk fotograaf, later drukker. Met dank aan Wachlin. 20- Vlielandse kaart: opschrift 'Postvervoer van Texel naar Vlieland. "Postvlet met Postkar" op de Vliehors' van kort na 1920 (coll. TvW; geen ps). Kaarten Texel: zie beeldbank NHA. 21- Tresoar; gegevens via www.genlias.nl. Overlijdensdata en gegevens over eventuele kinderen van de beide broers zijn via www.genlias.nl niet te vinden. 22- Vertrekjaar 1917 en overlijdensdata via Wachlin.
24
23- Drie stulcs in de coll. D.P. Huijsmans, twee in de coll. Wachlin en i6n in de coll. Prentenkabinet Leiden; alle zes toegankelijk via LCPD. Mededeling Wachlin d.d. 2309-2009: zijn collectie inmiddels uitgebreid tot zes cartes de visite en drie kabinetfoto's. 24- Aangetroffen op verkoopwebsite www.qoop.nl in 2008 (kopie lage resolutie in coll. MG). 25- Coll. DV, ps 02-08-1911; opdruk: 'gezicht van uit het duin achter den noordkant van het dorp'. 26- Coll. MG, ps 15-02-1907; opdruk: 'Vlieland. Gezicht op het Dorp'. 27- Coll. DV, ps 28-07-1906; opdruk: 'Vlieland'. 28- Coll. TvW, ps 04-06-1911; opdruk: 'Vlieland Gezicht op het Dorp'. 29- Resp. coll. MG, ps 05-08-1907, 19-02-1907, 15-08-1908, 01-09-1908 en coU. TvW, ps 01-01-1908. 30- Coll. MG,ps 29-08-1911. 31- Coll. DV, ps 16-08-1907; opdruk: 'Vlieland. Dorpstraat. Westeinde'. 32- Coll. MG, geen ps; opdruk: 'Strand met Paviljoen Vlieland'. 33- Coll. MG, geen ps; opdruk: 'Paviljoen, Vlieland' en daarachter geschreven: "Strand Noordzee 27-31 Juli '08". 34- Coll. MG, ps onleesbaar. 35- Enkele met poststempel 1903. 36- In de bestudeerde collecties tezamen 23 kaarten; met poststempels van 1928 t/m 1933 en als typerend kenmerk een witte rand aan alle zijden van de foto en bijna allemaal uitgeven door Vlielander J. Wels. 37- Groninger Archieven en Tresoar; gegevens via www.genlias.nl. Aangevuld met gegevens van www.joodsmonument.nl. 38- W. Dolk, Leeuwarden gephotographeerd (Leeuwarden 1975) noemt alleen de Grachtswal. Aanvulling via Wachlin, afkomstig uit Adresboek Leeuwarden 1903. 39- Toevoeging van een bezoeker aan website wwwjoodsmonument.nl. 40- Resp. coll. MG, ps 02-06-1908, 07-04-1908 (opdruk: 'Groet uit Vlieland'), niet verz., coll. DV, ps 14-04-1912. 41- Resp. coll DV, ps 01-03-1910 (opdruk 'Groet uit Vlieland') en gepubliceerd in Stolk (2005) 83 en Houter (2006) 18. 42- Resp. coll DV, ps 01-03-1912; coll. MG, ps 06-09-1912; coll DV, niet verz. en coll. Tresoar, AN357, niet verz.? 43- Coll. DV, niet verz., opschrifl: "25-28 mei 1912". 44- Coll. Tresoar, AN326, niet verz.? 45- Resp. Coll. TvW, ps 19-10-1914 en Coll. MG, ps 14-06-1914. 46- Coll. MG, ps 1920; opdruk: 'Groet uit Vlieland'. 47- Coll. DV, ps 27-11-1924; opdruk: 'Groet uit Vlieland'. 48- Resp. coll. DV, niet verz. en coll. MG, wel verz. maar postzegel verwijderd. 49- Coll. MG, ps 27-07-1923. 50- S. de Jong, Joods leven in de Friese hoofdstad 1920-1945. Voltooid verleden tijd (Leeuwarden 1970) 111-112. 51- Alle informatie is welkom op
[email protected].
25
NAAR V L I E L A N D (Ingezonden) door Hans Vugts In de Leeuwarder Courant van 11 augustus 1900 stond een ingezonden artikel van een onbekende schrijver ("Nomen Nescio"). Het moet wel haast een Vlielander zijn, misschien zelfs de burgemeester, zoals uit de tekst valt op te maken. Het verhaal is door ons voorzien van een paar foto's. Er zullen, geachte Redactie, waarschijnlijk zal vele lezers van uw blad zijn die een korter of langer bezoek aan ons eiland gebracht hebben. Voor hen zij dit schrijven eene herinnering aan genoegeljjke dagen. Maar op een grooter dee I uwer abonnenten zal het „ onbekend maakt onbemind" nog wel van toepassing wezen. Kan u ons ter wille zijn door aan deze schets een plaatsje te gunnen, dan zal u ons ten zeerste verplichten Mag ik u uitnoodigen, lezer, in gedachten een reisje mee te maken naar het kleinste van onzen Noord-Hollandschen eilandentrits? In de haven van Harlingen wacht u de postboot. Is zij naar uwe opvatting wat klein, om er de zeereis mede te maken? Stel u gerust. Jarenlange ondervinding heeft bewezen, dat zij tenvolle berekend is voor de taak, die ze te vervullen heeft. 't Moet wel hevig stormen , als zij de reis niet aandurft. In den winter vaart zij nog, als de dienst Stavoren— Enkhuizen wegens ijsgang reeds lang gestaakt is. Om vier uur verlaten wij de haven van Harlingen. Een frissche koelte speelt u door de haren. Ga niet naar beneden als gij de zee liefhebt. Sla uw kraag op en geniet den aanblik van de gekuifde koppen der golven, van de dansende zeilschepen om u heen. Lustig steekt de boot den voorsteven omhoog, of schiet in een diepte tusschen twee zeeeen, terwijl het schuim opspat voor den boeg en in duizenden droppels glinstert in de middagzon. 't Is een verrukkelijk reisje voor den stedeling, die - om een versleten uitdrukking te gebruiken - de muffe kantoorlucht uit zijn kleederen voelt waaien.... 26
Danst de boot u wat al te lustig? Geduld; zie daar voor u dien langen steenen dam. Het water wordt daar meer vlak: gij zult onvermengd kunnen genieten.... Veel vaartuigen ontmoet gij op uwe reis niet. Gij moet oog hebben voor het eindeloos spel der golven, voor de ronde vormen der blauwwitte meeuwen, voor de mooie luchten boven u
...de witte toppen van Vlieland's hoogste duinen ... collectie: Tramp's Httys, schilderij van Betzy
Akersloot-Berg
Langzamerhand wordt de Friesche kust waziger en voor u op doemen de witte toppen van Vlieland's hoogste duinen, nevelig als eene profetie van aanstaand genot. Let op de drie bakens rechts van u; die zandbank is „het Grien", eenmaal bewoond - nu nog slechts bezocht door duizenden zeevogels die er een paradijs voor den eierenzoeker scheppen. Een keer stopt uwe boot, - bij den „legger", het station der loodsen. Een sloepje nadert uw vaartuig. Zie, hoe het danst; zie dat handig manoeuvreeren der zeelieden, die de couranten en brieven qfhalen, welkome boden van de buitenwereld voor de menschen, die op 27
dat eenzame schip dagen lang verblijf moeten houden Voort gaat het weer. Nog een minuut of tien resten u voor de beschouwing van de helwitte duinen en den hoogen vuurtoren van Terschelling en uwe boot maakt eene zwenking naar links Gij gaat „de Shot" in. Gij nadert het doel der reis. In eene onafzienbare reeks, van Oast naar West, verheffen zich de geelwitte of door helmgroen getinte duinen, hier scherp afteekenend tegen de helder blauwe lucht, ginder samensmeltend met den wazigen horizon. Aan den voet dier duinen ligt het dorpje. 't Maakt een nietigen indruk. Dat zal u zooveel veel te aangenamer zijn, u, die immers het geheele jaar niets ziet dan reuzengebouwen, die u het vrije uitzicht belemmeren. 't Is alsof eene spelende hand de huisjes uit eene Neurenberger bouwdoos tegen den voet der duinen heeft geworpen Uwe boot fluit; eene belangstellende schare wacht u aan of bij den steiger op.... Valt het entree van het dorpje u tegen? Wij betwijfelen het. Juist die indruk van nietigheid, dien gij aan boord hebt opgedaan, werkt als tegenstelling in ons voordeel. De eenige straat - onze trots, lezer - is begrensd door twee rijen huizen, die niet al te zeer in het oog vallen, wijl zij verscholen liggen achter twee rijen boomen, die den ingang van het dorp niet weinig verfraaien. Het behoeft u niet te verwonderen, dat wij die boomen behandelen als onze troetelkinderen. Zij zjjn de eenige die wij hebben. Door de zoutdeelen, die de gure zeewinden in voor- en najaar medevoeren, wordt de ontwikkeling belemmerd van alle loofboomen, die niet in den schut der huizen kunnen groeien ... 't Is nu avond; uw logies zal u zelf wel besproken hebben: ik onthoud mij van aanbeveling. Personen dien ik niet , wel het eiland. Gaarne wil ik morgen uw gids zijn. Het eerste gedeelte van den weg naar het Noorderstrand leidt door het dorp. Streel nu even de ijdelheid - de vergeeflijke - van den Vlielander door te letten op zijne goed onderhouden woning Alles zit keurig in de verf. Bloemen sieren de ramen. Eene betrekkelijke weelde teekent uwe omgeving. Gij vergist u als gij meent te zijn aangeland op een ander Urk of Marken. De Vlielander vischt niet; gelukkig niet want dan was armoede troef. Hij is loods of hij hoopt het te worden; hij heeft eene betrekking die hem zooveel inkomen verschaft, dat pauperisme en ontevredenheid hem vreemd zijn. Gij wordt hier niet aangezien met afgunst, als gij profiteert van het goede, dat uw deel is .... Hadt gij u 28
verheeld, te zijn aangeland in een museum van antiquiteiten, wat de kleederdracht der bewoners aangaat, ook dan weer zaagt gij u bedrogen. De Vlielander kinderen zijn niet het wandelend evenbeeld van hunne grootvaders en grootmoeders. De jonge meisjes, al volgen ze nu juist niet de laatste mode, zullen u verbaasd doen staan door de vorderingen, die zij in zake toilet gemaakt hebben. De straat, de pantoffelparada, is des Zondags een bouquet....Vergeef mij die uitwijding, die noodig was voor eenjuisten totaal-indruk. En nu bij de school rechts afslaan en door het „glop" langs de kerk duinopwaarts. Noodig is het, dat gij een dosis moed hebt meegebracht, dat gij niet opziet tegen de bestijging van een hoog duin ook al is de weg wat zanderig. Beschuldig de badcommissie niet van nalatigheid, van krenterigheid. Al het mogelijke is gedaan, om den weg vast te leggen; maar op sommige gedeelten wil dat niet lukken. Betrekkelijk groote sommen zijn besteed, om den weg te verbeteren, maar het stuifzand spot in het voor- en najaar met alle bemoeiingen. Wat moed dus; 't zal u goed doen. Uwe inspanning wordt rijkelijk beloond, als gij den top van het duin achter de kerk bereikt hebt. •m Duingezicht met Paviljoenweg
....duinen, steeds duinen....
Collectie: CHV
29
Neem nu een oogenblik plaats op die bank daar voor u. In de diepte ligt het dorpje bijna alle daken achter groen verscholen De lucht is zuiver, geheel vrij van zeedampen. Wind is er niet. De Wadden zijn vlak als een spiegel. De zeilscheepjes weerkaatsen in de gladde oppervlakte. Een enkele stoomboot in de verte blaast dikke rookwolken in de lucht. Aan den horizon ontwaart gij de torenspitsen van Harlingen; meer rechts doemt de kust van Texel op. Naar het westen duinen, steeds duinen, lage, hooge, zacht hellende en steile, naakte en groene, in eindelooze verscheidenheid; -in het oosten, zeer duidelijk waarneembaar, het eiland Terschelling. Blijf daar een poosje zitten; er heerscht een volkomen stilte om u heen. Voor den stedeling, die gewoon is aan dreunende vrachtwagens, eeuwig schellende trams en gillende locomotieven, moet zoo 'n kalmte een genot zijn, een geneesmiddel voor gepijnigde zenuwen.... Opgestapt nu weer De tocht wordt gemakkelijker. Hij gaat door eene vallei die een vasten grand aanbiedt voor den wandelaar. De volgende twee duinenrijen, die gij nog moet oversteken, behoeven u niet af te schrikken. Zij zijn belegd met planken , om de bestijging minder moeilijk te maken. Het badpaviljoen ligt voor u; een hotel staat er niet.
....een vijftig vierkante meters in oppervlakte...
30
collectie: CHV
Aan zee hunt gij dus niet voor vast uw intrek nemen Wij doen alles op een bescheiden voet. Het goed onderhouden paviljoen beslaat slechts een vijftig vierkante meters in oppervlakte. Waarvoor zou het grooter zijn? Gij zijt immers gekomen om „buiten" te zijn ! Luxe moet ge hier niet zoeken. Schitterende concerten kunnen wij u niet aanbieden, wij steken niet elke week vuurwerk af. Maar zie dat strand eens, dat prachtig vlakke strand. Dicht langs de waterlijn is het zoo vast, dat het voor geen asphaltbestrating als wandelweg behoeft onder te doen. Frisch is het er, al voelt gij geen tochtje. De zee is een reusachtige Spiegel slechts aan het strand bemerkt gij goljjes, die zacht kabbelend komen aanrollen. Waar lucht en water elkander schijnen te raken, bemerkt gij een enkel zeil of den rook en de pijp van een dier drijvende zeekasteelen, dragers van het internationaal ver keer.... Breng nu hier eens met een mooi boek eenige dagen door in een badstoel; neem, als het getij gunstig is, een bad, - de koetsjes zijn er, al is het natuurlijkk in beperkt aantal; - wij gelooven niet dat gij berouw zult hebben van uw besluit om mede te gaan. Gij zult verbaasd staan over uwen eetlust, en over slapeloosheid zult gij niet klagen, - twee factoren die u met uw besluit zullen verzoenen . . . Het spreekt van zelf, dat wij u niet voor elken dag zulk mooi weer kunnen verzekeren. Maar ook wanneer de zee zich vertoont in andere phasen, wanneer zij, opgedreven door een fikschen, noordwestelijken blazer, hare schuimende golven rusteloos doet aanrollen op het strand, wanneer de watermassa 's zonder ophouden breken met een eentonig geraas dat gij hoort, maar dat slechts bij tusschenpoozen uwe aandacht trekt, - ook dan zult gij u niet beklagen, aan onze uitnoodiging te hebben voldaan, dan geniet gij in bewondering , dan voelt gij u klein tegenover zooveel grootschheid, zooveel majesteit Indien ons artikel er iets toe mocht bijdragen, om een eenigszins meer juist idee over ons eiland te verspreiden, zullen wij ons doel bereikt achten. Overdreven hebben wij niet. Wij zijn niet gewoon onzen uil een valk te noemen. Wij beroepen ons op het oordeel van hen, die door langere of kortere kennismaking tot oordeelen bevoegd zijn. NOMEN NESCIO
31
D E SCHIETBAAN V L I E L A N D (II) door Tom Kruys In mijn vorige artikel beschreef ik de soorten kanons die opgesteld waren door de Koninklijke Marine op de schietbaan Vlieland in de jaren vijflig en zestig. Het betrof onder meer de 15 cm kanons nr. 14 en 12 cm nr. 4. Er werden voomamelijk munitiebeproevingen gedaan voor periodiek onderzoek en keuringen van aangekochte munitie, daamaast ook onderzoek voor nieuw te ontwikkelen munitie, veelal in samenwerking met de civiele Industrie.
Het oprichten van de mast door de Schiet- en Mastploeg.
(foto Kon. Marine)
De Marine had op Vlieland een perfect beproevingsterrein gevonden, ook omdat door de grote oppervlakte de restanten van de granaten gemakkelijk konden worden opgespoord voor nader onderzoek. Vandaar ook dat de Richel een prachtig doelgebied vormde. Maar waarom was dan toch die mast nodig. Welnu, dat is een enigszins technisch verhaal. In feite diende de mast niet om "op" te schieten, nee, men schoot er binnen een bepaalde passeerafstand langs en vanuit de mast werden invloeden uitgeoefend op de voorbij vliegende projectielen. Ook werden er metingen verricht vanuit de mast. Men kon in de mast zogenaamde simula32
Het klaarmaken van de tuien.
(foto Kon. Marine)
tiedoelen hij sen. Dat kon bijvoorbeeld een soort namaak vliegtuigromp zijn, gemaakt van kippengaas. Een ding van 8 meter lang en een doorsnede van 2 meter. Zo'n simulatiedoel was primair bedoeld voor het functioneel testen van zogenaamde proximity fuses, ofwel nabijheidsbuizen, bestemd voor geschutmunitie van de Koninklijke Marine. De nabijheidsbuis, ook wel V(ariable) T(ime) of radarbuis genoemd, is een ontstekingsinrichting voor een granaat die er voor zorgt dat de granaat detoneert zodra een hard voorwerp door de buis wordt waargenomen. Het kan namelijk effectiever zijn wanneer een granaat al explodeert voordat hij zijn Hij staat! Let op de prachtige verbin- doel, bijvoorbeeld een vliegtuig, dingen tussen de mastdelen. daadwerkelijk bereikt heeft. (foto Kon. Marine)
33
Vervoer van een simulatiedoel van kippengaas
(foto Kon.Marine)
De buis werkt door middel van een ingebouwd zend-ontvangsysteem dat radarstraling uitzendt volgens het Doppler principe. Zodra de door het doel teruggekaatste radargolven de juiste sterkte hebben bereikt, detoneert de granaat. De benodigde energie wordt geleverd door middel van een ingebouwde lithiumbatterij die geactiveerd wordt tijdens het afvuren. Zo is het Marine schietterrein te Vlieland de bakermat geweest van de buizen NH-1, NH-2 en NH-3 bestemd voor de kanons 15cm Nr. 15 en 12cm Nr. 10. Deze buizen zijn destijds ontwikkeld door Philips Ultrasonische Fabricage Afdeling te Eindhoven in nauwe samenwerking met het Laboratorium Elektronische Ontwikkelingen Krijgsmacht (LEOK) te Wassenaar. Na het debacle met de ballonnen en de vlieger kwam dus die mast. De Rijkswerf in Den Helder bouwde een driedelige houten mast van een meter of zeventig, die door de mastenploeg werd opgericht op een enorm gestort betonblok. Dat blok is heden ten dage nog te bezichtigen op de Hors. Aaimemer De Bock had rondom die mastvoet 16 ijzeren tuipalen ingespoten waaraan 32 tuien werden bevestigd. Hoewel zoals gemeld, de mast zelf niet het doel was, kwam het toch wel voor dat hij geraakt werd. 34
Om het doel alsmede de tuien van de mast zoveel mogelijk te sparen werd gebruik gemaakt van granaten waarbij de springstof was vervangen door een inerte stof met gelijk soortelijk gewicht. Hiervoor werd meestal een mengsel van zwaarspaat (bariumsulfaat) en paraffme gebruikt. De booster van de buis werd ont-
De mast bij vloed, met simulatiedoel in top gehesen. (foto Kon. Marine)
daan van de tetryllading waar een pyrotechnisch middel voor in de plaats kwam. Dit maakte het mogelijk om vanuit een veilige locatie de detonatie van de granaat te spotten en vast te leggen op een foto. Ondanks al deze voorzorgsmaatregelen kwam het toch voor dat de mast beschadigd werd. Zowel door I schietactiviteiten als door het weer. Zware stormen hebben de mast dikwijls omgehaald. Dan verscheen de mastenploeg ten tonele, en werd er keihard gewerkt om de zaak Er kon van alles in de wast worden beves- weer overeind te zetten. Het heeft tigd. (foto Kon. Marine) ook wel eens een jaar geduurd
L
35
voordat de mast weer stond. Dat was na een zware storm in december 1958. Om een of andere reden kwam de opdracht voor het herplaatsen pas na een jaar en in die tijd heeft men dus waarschijnlijk uitsluitend op de Richel geschoten.
Het einde van de mast, omgehaald en gebroken. Let op de blokken, hangend aan de ijzeren tuipaal en vergelijk met de laatste foto. (foto collectie Dirk Bruin Azn)
Niet alleen de mast moest er wel eens aan geloven. Ook het houten gebouwtje met werkplaats dat van de Itz Ter Brake de naam "Behouden huis" kreeg, Hep wel eens schade op. Mooi is het verhaal dat ik optekende uit de mond van een munitiespecialist van de Koninklijke Marine: Begin jaren zestig tijdens een barre winter was het "Behouden Huis" bijna een "Verloren Huis". Tijdens een middagpauze waar gewoontegetrouw een kaartje werd gelegd en een boterham met een mok koffie werd genuttigd, werden de aanwezige mast- en schietploeg medewerkers plotseling opgeschrikt door een heftige explosie. Men dacht dat de wereld verging. Toen de rook was opgetrokken en het roet was neergeslagen bleek de kachel een paar meter te zijn verplaatst en de schoorsteen met 36
De betonnen mastvoet zoals die nog op de Hors te zien is.
(foto Dirk Bruin Azn)
dakdoorvoer gigantisch uit het lood te staan. Bovendien was al het glas uit de deur verdwenen. Het leek wel of er een bom bovenop het Behouden Huis terecht was gekomen. Bij nader onderzoek bleek de ontploffmg veroorzaakt te zijn door een 20mm Oerlikon patroon. Deze munitie was destijds verpakt in stevige kartonnen kokertjes waarvan er 180 stuks in een metalen munitiekist waren verpakt. Die kartonnen kokertjes waren ideaal om de kachel mee aan te maken. Die kachel werd alvorens te worden voorzien van eierkolen eerst "op temperatuur gebracht" met een lading van die kokertjes. Kennelijk heeft er zich tussen de lege huisjes nog een gevuld exemplaar bevonden. Gelukkig bleek het achteraf een 20mm Oerlikon GSGL (Gevechts-Schiet-GroteLading) patroon te zijn geweest waarvan het granaatje geen explosieve stof bevat. De aanwezige medewerkers hebben desalniettemin het grootste geluk van de wereld gehad. Van schieten is die middag en de daarop volgende dag niets meer terecht gekomen. Kachel en schoorsteen 37
moesten vanwege de ijzige koude eerst worden gerepareerd met behulp van onderdelen die van "de overkant" (Harlingen) moesten komen. Helaas heeft er ook eens een ongeval plaats gevonden dat niet goed is afgelopen, en kent het Marine schietterrein te Vlieland ook een echt zwarte bladzijde in haar geschiedenis. Op 16 September 1964 kwam de heer W.H. (Wolter) Zuuring, meewerkend voorman van de schietploeg, om het leven als gevolg van het losslaan van het sluitstuk van een kanon.
De laatste resten van de mast: een houtdeel en twee blokken.
(foto Dirk Bruin Azn)
Voor de "research" voor deze artikelen heb ik met vele oudere Vlielanders gesprekken gevoerd. Daarbij kwamen niet echt nieuwe feiten aan het licht, maar wel bleek mij dikwijls dat men met plezier terug dacht aan die Schiet- en Mastploeg van de Koninklijke Marine. Er werd natuurlijk verdiend aan de activiteiten van de Marine, maar steeds weer
38
hoorde ik opmerkingen als "ja, dat was een gezellig stelletje kerels". Toch kwam er een einde aan die gezelligheid toen door allerlei actiegroepen, antimilitaristen maar ook milieubewegingen, stopzetting geeist werd. Door het ontbreken van Hinderwetvergurmingen moest de marine de schietproeven opschorten. De mast heeft nog een aantal jaren gestaan, in afwachting van een eventuele hervatting, maar de milieubeweging trok uiteindelijk aan het langste eind en de Koninklijke Marine is van Vlieland verdwenen. De mast werd door Domeinen in de verkoop gedaan. Bijna ging hij naar een Texelaar, maar bleef gelukkig toch op Vlieland omdat Johannes de Boer een net lets hoger bod deed. Hij sloopte de hele zaak, maar zijn teleurstelling was groot toen bleek dat de mast hoi was en lang niet zulk mooi hout bevatte als aanvankelijk gedacht werd. De Boer had een terrein op de haven, dat nu in bezit van de firma Pronk is; daar werd de mast opgeslagen en stukje voor stukje opgestookt in de kachel. Toch zijn er nog een paar onderdelen bewaard gebleven, nu gelukkig gekoesterd als een waardevolle herinnering. Het betreft een tweetal blokken met koperen schijven die gebruikt werden voor het stijf zetten van de tuien, ooit verkocht door De Boer aan Dirk Bruin Azn, en een stuk hout van de mast zelf, waaraan te zien is hoe mooi het ding in elkaar zat, geheel gelijmd zonder een enkele spijker. Ook dit stuk hout is in het bezit van Dirk Bruin. Op de Hors kan men vandaag de dag nog het blok beton terugvinden dat fungeerde als mastvoet. Ach ja, zo gaan die dingen. Maar gelukkig zijn er nog mensen die de herinnering koesteren en verhalen kunnen vertellen van de legendarische Schiet- en Mastploeg van de Koninklijke Marine. Met dank aan Rob de Heer (munitietechnische zaken), Dirk Bruin Azn (militaire historic Vlieland), Mevrouw De Boer- Bakker (weduwe van Johannes de Boer).
39
Cultuur Historische Vereniging Eyiandt Flielandt en de redactie van Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt wensen u Prettige Kerstdagen en een Voorspoedig 2010
De afbeelding is een gespekte mat met de vlag van Vlieland. Spekmatjes met de Vlielander vlag erop zijn zeldzaam. Deze mat is in bezit van ons lid Albert Flonck. Hij geeft de volgende toelichting. "Afgebeeld op het matje (50 bij 77 cm), in de reddingsboei, is een loodsvaartuig. Omdat de achterste mast korter is dan de voorste, is het een loodskotter, de voorloper van de loodsschoener. Het matje is ongetwijfeld door een Vlielander loads gemaakt en dat moet behoorlijk lang geleden zijn".
40
Doelstelling van de Cultuur Historische Vereniging Eylandt Flielandt De vereniging heeft ten doel: a. het wekken van belangstelling voor en bevorderen van de kermis van de geschiedenis van Vlieland. b. het bijeenbrengen, in eigendom verwerven en tentoonstellen van voorwerpen en geschriften betrekking hebbende op de geschiedenis van Vlieland, alsmede het beheer van de hieronder vallende bezittingen van de vereniging. c. het bevorderen van de bescherming van de cultuur historische bepaalde sfeer op het eiland, en in het dorp Oost-Vlieland in het bijzonder. d. het bevorderen van de uitwendige en inwendige instandhouding van reeds bestaande cultuurhistorische monumenten op Vlieland. e. het bevorderen van het verwerven, behoud en restaureren van coiiecties op Vlieland. f. het verlenen van steun, in de meest uitgebreide zin van het woord, aan het museum "Tromp's Huys", hiema te noemen: "het Museum". De vereniging tracht dit doel met alle wettige middelen te verwezenlijken, onder meer door: • Het verrichten van sponsoractiviteiten ten behoeve van de vereniging en het Museum. • Het geven van adviezen aan het Museimi. • Het bevorderen van vrijwilligerswerk ten behoeve van het Museum. • Het verzorgen van publicaties. • Het organiseren van (studie) bijeenkomsten. • Het zonodig voeren van procedures om de onder b en vermelde doeleinden te bewerkstelligen. • Alsmede alle overige wettelijke middelen die het bestuur voor het bereiken van de doelstelling nodig acht, of daartoe bevorderlijk kunnen zijn. Contributie Het contributiebedrag van de C.H.V. is gesteld op € 12= per jaar; buiten Vlieland € 14,= per jaar. U ontvangt hiervoor een acceptgiro. Wilt U geen gebruik maken van de acceptgiro, dan kunt U Uw contributie overmaken op bankrekening 36.76.50.029 t.n.v. Eylandt Flielandt.
