Uitgave van de Cultuur Historische "Eylandt Flielandt"
Vereniging
Veertiende jaargang, nummer I Maart 2004 Het blad verschijnt 3x per jaar Lidmaatschap Euro 12,= per jaar Bankrekening nr.: 36.76.50.029 Correspondentie
adres:
E-mail: Telefoon :
H.F. Vugts Lutinelaan 33, 8899 BD Vlieland
[email protected] 0562-453199
Bestuurssamenstelling: Dagelijks
bestuur:
Tj. Bijtelaar- te Velde J.M. van Grinsven T.A. Renier-Willems L.H. Sterenberg Overige
voorzitter vice-voorzitter secretaris Dorpsstraat 69, 8899 A D penningmeester
0562-451999 0562-451959 0562-451660 Vlieland 0562-451033
bestuursleden:
D. van der Veen H.F. Vugts Redactie: J.E. Bakker M . van der Pol-Reinders H.F. Vugts Commissies: Cast en schilderen VUelandNlielander T j . Bijtelaar-te Velde
Amateurs
Het auteurrsrecht/copyright van de inhoud van dit blad berust uitsluitend bij de Cultuur HistorischeVereniging "Eylandt Flielandt" te Vlieland. Wanneer artikelen de naam van een auteur dragen, berust het auteursrecht bij de auteur
Inhoudsopgave maartnummer 2004
pagina
Jaarvergadering C H V E F
2
Jaarverslag van het secretariaat
3
Van de redactie
4
Reactie op "Een merkwaardig drinkwaterplan Van Vlieland"
6
De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland
8
Errata en aanvullingen op "De post-, Telegraafen Telefoonhistorie van het eiland Vlieland"
10
Jaaroverzicht van het weer in 2003
11
Van Grootestraat tot Dorpsstraat en Kerkplein
13
De huizen Dorpsstraat 29 en 45
28
Dorp aan de zee
31
Even voorstellen: Marian Douma, de nieuwe Conservator van het Tromp's Huys
34
Oproepen Boek C S K op Vlieland Themanummer Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt
35 36
De eerste eeuw op Oost-Vlieland
36
Nog verkrijgbare boeken in het Tromp's Huys
38 1
Jaarvergadering van de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt" in Badhotel Bruin B.V. Dorpsstraat 88 te Vlieland op dinsdag 13 april 2004 om 20.00 uur
Agenda: 1. 2. 3. 4. 5.
Opening en inleiding door de voorzitter Vaststelling van de agenda Notulen jaarvergadering van 10 april 2003 Jaarverslag van het secretariaat over het jaar 2003 Jaarverslag en jaarrekening van de penningmeester over het jaar 2003 6. Begroting 2005 7. Verslag kascommissie en de benoeming van de nieuwe kascommissie 8. Bestuursverkiezing 9. Verzendkosten van "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt 10. Rondvraag 11. Sluiting Toelichting agendapunt 5: Het resultatenoverzicht wordt ter vergadering uitgereikt Toelichting agendapunt 8: Conform het vastgestelde rooster treden de heren D, v.d. Veen (herkiesbaar), J. M. V. Grinsven (niet herkiesbaar) en L.H. Sterenberg (herkiesbaar) af. De benoeming van bestuursleden geschiedt uit een of meer bindende voordrachten. Tot het opmaken van zulk een voordracht zijn bevoegd zowel het bestuur als tien of meer leden. Een voordracht door tien of meer leden moet voor de aanvang van de vergadering schriftelijk bij het bestuur worden ingediend. Mevr. T.A. Renier en de de heer H.F. Vugts zijn aftredend in 2006. Toelichting agendapunt 9: Er zai dit jaar geen contributieverhoging voorgesteld worden. Wei stelt het bestuur voor om voor de toezending van ons blad Tien Eeuwen Eylandt Flielandt € 2,= per jaar in rekening brengen aan de niet-eilandleden. 2
Na de vergadering volgt een openbare lezing door Dr. Ing. C.S.T.J. Huyts, directeur van de Vereniging Hendrick de Keyser. Het onderwerp van de lezing zal zijn: het beheer van de bezittingen van deze vereniging toegespitst op de bezittingen hier op het eiland, te weten: het "Tromp's Huys", het oude raadhuis en de reddingbootschuur. Het bestuur vindt deze lezing dermate boeiend, dat het niet alleen de leden, maar ook de Vlielandse bevolking en gasten uitnodigt tot het bijwonen van deze voordracht. Jaarverslag van het secretariaat In het decembemummer van ons blad heeft de voorzitter van de vereniging, mevrouw Bijtelaar, het reilen en zeilen van het bestuur uitgebreid onder uw aandacht gebracht. De verscheidenheid aan activiteiten die dit jaar de revue passeerden maakte, dat wij gemiddeld eenmaal per maand bijeenkwamen. Bij het afsluiten van het verenigingsjaar kijk je terug op wat gedaan is maar ook wil ik de zaken die nog lopen onder uw aandacht brengen. Het restaureren van een dertiental historische grafzerken op onze begraafplaats zal nog de nodige tijd vergen om dit via het Leader Project gedeeltelijk gefmancierd te krijgen. Wij hopen dat dit in de loop van het jaar gerealiseerd kan worden. Verder komt er een prachtige herziene herdruk van het boekje "Betzy Akersloot-Berg". Ook het boekje de Gloppengids van mevrouw R. van Ditzhuyzen zal opnieuw uitgegeven worden. Beide boeken zullen in het Tromp's Huys verkrijgbaar zijn. We sluiten in april de tentoonstelling "Gasten schilderen Vlieland" en de prijsuitreiking zal dan ook op 17 april a.s. na aankomst van de ochtendboot in het Tromp's Huys plaatsvinden. Rest nog u te laten weten dat ons bezwaarschrift met betrekking tot de verplaatsing van het Reddingshuisje op de Vliehors niet door het College van B & W is gehonoreerd. T.A. Renier-Willems
3
Van de redactie. Het artikel over de steendruk "Gezicht in Oost-Vlieland" in de vorige uitgave van "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt" heeft een tweetal reacties opgeleverd. Dhr.JJ.Houter geeft aan dat de tekening correct is. Mogelijk dat het hekwerk wat te ver noordelijk is uitgewerkt. Hij baseert zijn opmerkingen op het bestaan van een heel oude foto met ongeveer hetzelfde beeld. De schapen moeten volgens hem geiten zijn. Dhr. Hans van Tiggelen, de schrijver van het artikel over de steendruk, reageert op de suggestie van de redactie, dat door het spiegelschrift de afbeeldingen gebruikt konden worden in een "rare kick doos" op kermissen. Hij vindt dat dit idee geen recht doet aan een gerespecteerd kunstenaar als W.Roelofs. Het maken van steendrukken is tijdrovend en kostbaar. Het feit dat deze steendrukken in een kunstkroniek opgenomen werden, zegt ook lets over het niveau van deze kunstuitingen. Alleen in gegoede kringen kon men zich een abonnement op dergelijke uitgaven permitteren. Wei bezit hij topografische afbeeldingen van o.a. Vlieland, die allemaal in spiegelbeeld zijn afgedrukt. Niemand kon hem tot nu toe vertellen waarom dit gedaan was. Toen hij de suggestie van de "rare kiek doos" las, "viel bij hem het kwartje". De afbeeldingen kunnen gebruikt zijn voor het genoemde apparaat. Dhr.Van Tiggelen bezit van Vlieland drie afbeeldingen uit ongeveer 1935/1940; de vuurtoren met lichtwachterswoning, de Dorpsstraat ter hoogte van het museum en het strandhotel. Hij heeft kopieen van deze 3 platen naar de redactie gestuurd. Hartelijk dank hiervoor. We hebben de afbeelding met het Tromp's Huys hierbij afgedrukt.
4
Naar aanleiding van het artikel van dhr.P ranker over "Een merkwaardig drinkwaterplan voor Vlieland" ontving de redactie van de hear Stolk een goed gedocumenteerde bijdrage die duidelijk maakt dat de bedoeling van het plan precies andersom was; zie de volgende pagina's!
5
Reactie op "Een merkwaardig drinkwaterplan voor Vlieland" In het vorige nummer stond een artikel van de heer T.F.J. Pronker over een 'merkwaardig' drinkwaterproject voor Vlieland. Een kaart uit 1901 dit een plan voor dit project weergeven, waaruit de heer Pronker opmaakt dat zuiver drinkwater naar Vlieland gescheept zou worden. Pronker vraagt of lezers enige aanvullende informatie hebben over dit merkwaardige drinkwaterplan, daar Vlieland volledig zelfvoorzienend is in drinkwater. In de stukken van mijn overgrootvader de heer N.W. Duinker heb ik een uitgewerkt plan gevonden, die betrekking heeft op dit drinkwaterproject. Het plan is door hem gemaakt en mogelijk door de heer F.H. Eydman overgenomen. N.W. Duinker en F.H. Eydman hadden namelijk zakelijke banden. Op 1 mei 1905 kreeg Vlieland zijn eigen stoombootdienst met Harlingen. De stoomboot "Vlieland" van rederij Verschures binnenlandse Stoomboot M i j . werd gehuurd door N.W. Duinker, die tevens kapitein was van dit schip. F.H. Eydman, raadslid op Vlieland, trad op als geldschieter van deze bootdienst en kocht ook later dit schip. In de periode van mei t/m augustus 1905 werden 2600 passagiers vervoerd. Naast deze bootdienst voer ook nog de gesubsidieerde post -en passagiersbootdienst van A.D. Zur Miilhen. Een subsidieaanvraag voor de nieuwe bootdienst van N.W. Duinker werd eind oktober 1905 door de Gedeputeerde Staten afgewezen. De bootdienst komt in het nieuwe seizoen van 1906 wel terug, maar vaart dan al niet meer dagelijks; alleen nog op maandag en donderdag. Als eind oktober 1905 blijkt dat de bootdienst geen subsidie van Gedeputeerde Staten krijgt, probeert N.W. Duinker op een andere manier aan geld te komen. Zijn plan bestaat uit het oprichten van een nieuwe exploitatiemaatschappij met als doel -Vlieland te ontsluiten en gemeenten gelegen aan de Zuiderzee te voorzien van goed gezuiverd duinwater. Zo zou voor Vlieland de bootdienst behouden blijven en Zuiderzeeplaatsen niet alleen aangewezen zijn op regenwater. Dit verklaart dan ook de opdruk 'ten dienste van gemeenten welke voor hare behoefte aan drinkwater uitsluitend op regenwater zijn aangewezen'. De nieuwe ondememing, waarvan F.H. Eydman weer als geldschieter moest op treden, had minimaal f 175.000,-- nodig. Mogelijk doordat F.H. Eydman geen medefmanciers voor het drinkwaterproject kon vinden, keerde hij op 31 6
maart 1906 Vlieland de rug toe. Vlielands eigen bootdienst blijft hiema nog onregelmatig varen, maar wanneer een nieuwe subsidieaanvraag van N.W. Duinker in augustus 1906 niet gehonoreerd wordt, betekent dit het einde van deze bootdienst. Achteraf gezien is wat betreft de bootdienst, het jammer geweest dat het drinkwaterproject niet van de grond is gekomen. In een raadsvergadering in 1906 wordt gesteld, dat alleen een directe eigen bootverbinding tussen Harlingen en Vlieland het enige middel is tot een afdoende verbetering, waaraan dringend behoefte is. Zo niet dan is Vlieland als badplaats tot ondergang gedoemd; dit tot groot nadeel van vele inwoners. Voor wat betreft het duinwater is het goed dat het project niet is doorgegaan. Het was de bedoeling om met tankschepen tegelijk zuiver duinwater weg te pompen uit de duinen, wat zeker niet zonder gevolgen zou zijn geweest. In mijn boek, waarvan ik de vorige twee nummers al melding maakte, ga
Stoomboot
"Vlieland"
vaart de haven van Harlingen
H.K. Stolk Klammeland 29, 1654 KH
uit, 1905
Benningbroek. 7
De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland. Op 18 december 2003 vond in het Posthuys op Vlieland een bijzondere gebeurtenis plaats. In het bijzijn van een beperkt aantal genodigden, dit in verband met de fmanciele positie van de organisator, de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt", vond de uitreiking plaats van de eerste exemplaren van het boek over de geschiedenis van de post, de telegraaf en de telefoon op Vlieland, geschreven door de heer N.Huijsman Rzn uit Den Burg op Texel. De eerste exemplaren werden op ludieke wijze door een "echte" postilion, waarin we dhr.L.H.Sterenberg herkenden, te paard bezorgd en over-
Ontvangst van de eerste exemplaren door de postilion (de heer LH. Sterenberg,) overhandigd aan de voorzitter van de CHV, mevr. Tj. Bijtelaar-te Velde, in aanwezigheid van de auteur de heer N. Huijsman.
Het exemplaar werd na een toespraak van mevr.Bijtelaar uitgereikt aan dhr.F.E.Westers, loco-burgemeester van de gemeente Vlieland. De gemeente was namelijk bereid de uitgave financieel te ondersteunen. Het 8
boek is in eigen beheer door de CHV uitgegeven en dhr.H.F.Vugts, bestuurslid van de CHV, heeft de eindredactie gehad. Dhr.Huijsman als sciirijver van het boek kreeg het 2e exemplaar. Hij roemde in zijn toespraak de samenwerking met verschillende instanties en personen op Vlieland, waardoor het boek veel aan waarde gewonnen heeft. Ook dankte hij voor de bijzonder hartelijke ontvangst die hem en zijn gezinsleden te beurt gevallen was op deze gedenkwaardige dag. Dhr.D.van der Veen sprak in zijn functie als laatste postkantoorhouder in vaste dienst op Vlieland (tot 1993). Hij was blij dat de heer Huysman ook de ontwikkeling van postkantoor (vanaf 1778) naar postagentschap
Onder het toeziend oog van mevrouw Huijsman signeeri haur echtgenoot een exemplaar van het zojuist verschenen boek
"De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland" is de een na laatste in een reeks van boeken over deze geschiedenis op de Waddeneilanden en is te koop bij de plaatselijke boekhandels op Vlieland. Leden van de CHV kunnen het boek tegen gereduceerde prijs kopen bij het "Tromp's Huys". J.E. Bakker 9
Errata en aanvullingen op het boek "De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland De Heer Huisman is door enkele lezers van bovengenoemd boek gewezen op een aantal kleine onjuistheden en enkele mogelijke aanvullingen. Op verzoek van de heer Huisman geven we hieronder de errata en aanvullingen voor diegenen die het boek reeds in bezit hebben. Biz. 27 13'''^ regel van boven: "de gewesten Holland, Zeeland en West-Friesland enz. ten tijde van de Republiek" vervangen door "het gewest Holland voor het territoir gelegen ten noorden van het IJ met als centrum Hoorn". Biz. 29 18'''^ regel van onderen moet zijn: Herman van Aken van den Bergh. Biz. 30 6^ regel van onderen achter Cornells de Boer toevoegen "(al praaischipper van Noordholland of commis op de Inklaring)". Biz. 31 16''^ regel van boven na C. de Boer nog tussenvoegen "( in 1795 gepensioneerd als praaischipper)". Biz. 41 in het onderschrift bij de afbeelding doorhalen "in 1931" en vervangen door "naar een foto uit 1913". Biz. 65 21"^ regel van boven achter collecteur toevoegen "en ter Recherche" en J.F. van Meurs vervangen door "J.Th. van Meurs". 23"' regel van boven achter Commis-Collecteur toevoegen "der Convoijen & Licenten en Commis ter Uitklaring". Biz. 142 op de voorlaatste regel "Anne" vervangen door "Anke". Biz. 143 onder de bovenste afbeelding behoort nog het onderschrift "Links. De onderaan op biz. 142 beschreven toestand van de gevel tussen 1924 en 1958 toen het pand gecombineerd woonhuis was van kantoorhouder W. Blom en hulppostkantoor. Rechts. De na 1958 weer herstelde oude toestand.". Onder de onderste afbeelding behoort nog het onderschrift "Het huis thans Dorpsstraat 27, tot 1922 woonhuis van de brief- en telegrambesteller Cornells Blom, hier bij de voordeur gezeten met zijn vrouw Anke Pronker". Biz. 146 4'*' regel van boven moet zijn: Herman van Aken van den Bergh. 5''^ regel van boven "Mr. de Jonge" vervangen door "D. de Jonge". Het Museum voor Communicatie vermeldt Mr., maar het is onwaarschijniijk. Biz. 155 Onder Postpraaischippers 1778 - 1795 C. de Boer (werd in 1795 als praaischipper gepensioneerd) 1795 - 1833 achter D. de Boer tussenvoegen "(waarschijnlijk volgde hij zijn vader op)".
10
Jaaroverzicht van het weer in 2003 Het jaar 2003 was droog, warm en record zonnig. Gemiddeld over het land scheen de zon 2099 uren tegen normaal 1550. Het zonnigst was het langs de westkust en de (noord)westelijke Waddeneilanden met als topper het station De Kooy (Den Helder): 2194 zonuren. Hoom (Terschelling) bracht het tot 2134 uur, zodat we op Vlieland ongeveer 2150 uren van de zon hebben kunnen genieten. Op 78 dagen scheen de zon meer dan 80% van de tijd dat ze boven de horizon stond! Sinds het begin der waarnemingen in 1901 was dit in De Bilt het zonnigste jaar, hetgeen wellicht voor het gehele land geldt. De gemiddelde temperatuur op Vlieland bedroeg het afgelopen jaar 10,4 °C. De warmste maand was augustus met een gemiddelde temperatuur van 18,9 °C. Op 8 augustus werd de hoogste maximumtemperatuur geregistreerd: 29,8 °C, net geen tropische dag! Februari was de koudste maand: de gemiddelde temperatuur bedroeg 1,6 °C. De laagste minimumtemperatuur werd op 10 januari 2003 gemeten -6,5 °C. Op 85 dagen werd het op Vlieland warmer dan 20 °C en op 12 dagen kwam het kwik zelfs boven de 25 °C (zogenaamde zomerse dagen) uit. Op 38 dagen werd er vorst gemeten op waamemingshoogte. Zware stormen kwamen dit jaar niet voor. Op 21 december veroorzaakte een depressie buiige regen en stond er in het Waddengebied enige tijd een storm. Op de Vliehors werd een hoogste uurgemiddelde van 21 m/s geregistreerd, dit is windkracht 9. In het afgelopen jaar werd daar op 8 dagen windkracht 8 of hoger waargenomen Het jaar was droog met gemiddeld over het land 631 mm neerslag. Het droogst was het in De Kooy: 509 mm tegen 743 mm normaal. Op Vlieland viel er gemiddeld ruim 560 mm. In augustus werd het grootste neerslagtekort (neerslag minus verdamping) voor het groeiseizoen bereikt: ruim 350 mm. Deze waarde is vergelijkbaar met de zomer van 1976. Een dergelijk tekort treedt minder dan eens per twintig jaar op. De ijsbaan op Vlieland was tot een klein plasje ingekrompen. Met oktober kwam er een eind aan de reeks droge maanden en kon het grondwater weer enigszins worden aangevuld. H.F. Vugts 11
De ijsbaan op 19 september2003'
foto: D. v.d. Veen
Van Groote Straat tot Dorpsstraat en Kerkplein Deze foto-expositie werd samengesteld ter gelegenheid van het 30-jarig jubileum van de "Cultuur Historische Vereniging Eylandt Flielandt" en bestaat uit een veelheid aan foto's die u achter het raam van de Dorpsstraat- en Kerkplein-huizen aan zult treffen. Met behulp van deze beschrijving kunt u al wandelende door de Dorpsstraat wat extra informatie opdoen over de verschillende panden en hun vroegere bewoners. Het beoogt geen volledige geschiedschrijving te zijn, maar hooguit een kijkje in Vlielands verleden. De beschrijving begint vanaf het oosten, aan de zuidzijde van de Dorpsstraat, en gaat via de noordzijde weer terug. Tot begin 20^"^ eeuw werd de Dorpsstraat Groote Straat genoemd.
13
Deze wandeling begint binnen de waddendijk bij Dorpsstraat 1: In 1866 was hier een klein gebouwtje, het Rijkstelegraaf-kantoor gevestigd(het eerste van Ned). In 1876 werd dit grote Post- en Telegraatlcantoor gebouwd, dat tot 1924 als zodanig dienst gedaan heeft. Daarna is het als vakantiehuis gekocht door het Groninger weeshuis. ( = " het Groene Weeshuis") Bijzonder aan dit gebouw zijn de leeuwenkoppen aan de regenpijp, en het uitbundige metselwerk. Dorpsstraat 3: Werd gebouwd als ambtswoning voor de loodscommissaris. Deze had de plaatselijke leiding over de loodsen, totdat in 1923 het loodsstation werd opgeheven. Momenteel is het een Hotel, waar onlangs Dorpsstraat 1 als appartementenverhuur aan werd toegevoegd. Dorpsstraat 5: Dit in 1898 gebouwde huis werd in 1900 gekocht door Kapt. Jacob Molenaar, toen juist teruggekeerd uit het Nederlandsch Indie na een loopbaan als gezaghebber bij de Gouvemements Marine. In 1901 werd hij burgemeester van Vlieland en bewoonde het huis met zijn vrouw en vijf kinderen tot zijn vertrek in 1917. Dorpsstraat 11: Ten tijde van de foto was het de burgemeesterswoning van L. Zunderdorp en later tot 1897 van burgemeester J.H.W. Veenhoven. Na diens vertrek woonde huisarts Ament er met zijn familie tot 1912. Daarna begon Andries Kooijman, tot dan toe kooiker op "de Oude Eendenkooi", in dit huis "Zorgwijck"geheten een pension. Na WO 2 werd het pension door de fam. Glas gedreven, en vervolgens door de fam. Rispens, die er ±1980 een nieuwe aanbouw realiseerde. Dorpsstraat 13: Oorspronkelijk het woonhuis van Willen Blom, aanvankelijk stuurman ter "Groote Zeilvaart" en vanaf 1898 tot 1919 leraar op de Zeevaartschool op Vlieland. Vervolgens werd het huis gekocht door echtpaar Vos uit Den Haag, en daarna kwam het tot op heden in bezit van de aannemersfam. Van Rijswijk uit Den Haag. T i j dens de W 0 2 had de Inselkommandant hier zijn bureau. Op het toen nog lage dijkhuisje achter in de tuin, stond toen luchtafweergeschut. Dorpsstraat 27: Dit huis werd gebouwd ± 1885 voor rekening van Cornelis Blom, brief- en telegrambesteller, en zijn vrouw Anke Pronker. In 1924 hebben zij het huis verlaten en is het, na het opheffen van het postkantoor op Dorpsstraat 1, een postkantoor geworden. Het was tevens de woning voor de kantoorhouder Willem Bloem. Op foto's uit die periode blijkt dat het huis toen twee voordeuren kreeg; een voor het postkantoortje en een voor het woongedeelte. Later toen het postkantoor opnieuw verplaatst werd, werd de oude situatie met een voordeur hersteld; hetgeen aan het metselwerk nog te zien is ( Vandaar ook dat nummer 25 nu ontbreekt). De Plaquette aan de gevel herinnert aan het feit dat de dichter-schrijver-scheepsarts Jan Jacob Slauerhoff( 1898-1936), zoon van Anke Pronker's zus Cornelia, hier de zomers van zijn jeugdjaren doorbracht.
14
Dorpsstraat 29: Dit woonhuis is in het eerste kwart van de IT^ eeuw, rond 1630, gebouwd. In 1779 is de oorspronkelijke trap- of tuitgevel vervangen door de huidige pseudo klokgevel met kroonlijst en pleisterwerk. Dit is een van de zeer weinige huizen op Vlieland, waarvan het 18''° eeuwse interieur nog grotendeels bewaard en hersteld is. Eind 19* en begin 20'"^ eeuw was het huis eigendom van Gerrit Blom, die gehuwd was met Cornelia Bakker. Hij was de laatste postiljon die tot 1923 dagelijks met paard en wagen de verbinding onderhield tussen het dorp en het Posthuis, vanwaar de post dan met de postschuit over het Eierlandsche Gat werd gebracht, resp. gehaald werd, als onderdeel van de bekende eeuwenoude postroute van Amsterdam over Holland en Texel naar Vlieland en Terschelling. B i j het huis behoorde dan ook een paardenstal (nu Dorpsstraat 31) Dorpsstraat 45: Dit uit 1661 daterende huis werd tot 1903 bewoond door de loods Feije Pronker en zijn vrouw Elisabeth Bakker, en had toen nog de oorspronkelijke trapgevel. Deze werd helaas na de dood van Feije Pronker in 1903 afgebroken. Nadien was in dit pand o.a. een hoedenwinkeltje gevestigd. Dorpsstraat 47: Het hoge pand werd in 1940 gebouwd voor de toenmalige burgemeester van Vlieland, Frits Rab. In de oorlog is het gebouw als Wehrmachtsheim in gebruik geweest. Na de oorlog werd het verkocht. Met Hotel "de Kunstkring" mikte de nieuwe eigenaar, muziekleraar Koning, op een artistiek publiek. In 1959 sloot het hotel zijn deuren, waarna het pand aangekocht werd door de gemeente, en in gebruik werd genomen als gemeentehuis. In 1988 werd het nog postkantoor, en in 1998 kreeg het zijn huidige bestemming als winkel. Dorpsstraat 47-57: Dit gedeelte was tussen 1839 en 1930 nog niet bebouwd. Dorpsstraat 57: Tot 1839 stond er een groot gebouw, het Gemeene Landhuys, waarin vertegenwoordigers van de landsregering zetelden en dat tevens Admiraliteitshuis was voor de Admiraliteit van Amsterdam. Het is in 1839 afgebroken. Het kleine huisje wat ter plaatse overbleef (zie foto7) stond lange tijd bekend als "het Ruijterhuisje" Onze grote admiraal M.Azn de Ruijter is 4x op Vlieland geweest en bezocht dan ook het Admiraliteitshuis en de Kerk, maar verbleef altijd op het admiraalsschip. Ook als zijn vrouw, Anna van Gelder, met het gezin bij hem verbleef, was dat op het admiraalsschip. Zij bezochten Vlieland incidenteel. De gedachte dat het zgn. "Ruijterhuisje" van hem geweest is berust dan ook op een mythe.
15
hel "Ruiterhuisje" Dorpsstraat 59: Ooit was dit het manufacturenwinkeltje van Slachter. Daarna was het sigarenmagazijn "Het wapen van Oost Flielandt" toebehorende aan Wels, die ook postbode en kleermaker was. Hij was overigens ook de brancardier die gewonden en zieken vervoerde met zijn rijdende brancard. Dorpsstraat 6 1 : Nadat vanaf 1823 al onderricht in de stuurmanskunst werd gegeven door de onderwijzer van de Lagere School, werd in 1866 de gemeentelijke Zeevaartschool opgericht, en in dit gebouw gevestigd.Door het teruglopend aantal leerlingen moest de school in 1919 de deuren sluiten. Kort daarna werd het gehuurd door de Stichting Kinderhilfe, en vernoemd naar de Zwitserse pedagoog Pestalozzi. In dit gebouw werd niet door de kinderen geslapen. Het had de functie van rustgelegenheid en speelzaal bij slecht weer.(zie ook D 69) Na de oorlog werd het bij D 63 getrokken, destijds Hotel-Rrestaurant-Cafe "Stamhuis". Inmiddels hotel "De Wadden" Dorpsstraat 69: Voordat dit pand aangekocht werd voor kinderhulp was het een kleine slagerij van "Kees van Maal", ofwel Kees Bakker. In 1926 werd het "Huis Weber"genoemd, naar de grondlegger van de Deutsch Niederlandische Kinderhilfe uit Barmen, Paul Weber. Deze instantie bood na WO I een vakantie onderkomen aan verzwakte kinderen. Op de gevel prijkte echter lange tijd de naam "Amahlia". Met collectegeld werd ook pand "Wilhelmina"(Dorpsstraat 67) aangekocht. Dit bleek al snel te
16
klein, waama nog 6 andere panden aangekocht werden. In Ahmalia" en "Wilhelmina" zetelden de hoofdzuster en directie. Aldaar was ook de badgelegenheid. Uitgezonderd januari en februari was het gebouw het gehele jaar bezet. Tijdens en na de W 0 2 kwam er een einde aan de goede verstandhouding tussen de Duitsers en de Nederlanders, en dus ook aan de Kinderheimen. Paul Weber stierf in 1946. P.A.G. Kuiper begon er een pension,"de Kreeft". Behalve huisschilder was hij ook een enthousiast kunstschilder. Van zijn werk is weinig op Vlieland bewaard gebleven. Dorpsstraat 71: Dit was van 1878 tot 1932 het woonhuis van de zeilvaartkapitein Gerrit Bruijn en zijn gezin.(Uitvoerig beschreven in het boek"Het fregatschip Adriana". De voorgevel van het huis is onveranderd, behalve de later aangebrachte witte kleur. Dorpsstraat 81: (de Oude Stoep) Tot 1888 woonden hier Barend Snooij en zijn vrouw Jannetje Breet. Barend was Aannemer der Klaringsdienst. Dwz: hij pachtte van het Rijk met 4 botters de douanediensten in de zeegaten van Het Vlie en het Marsdiep. Na zijn vroege dood in 1888 verhuisde zijn vrouw naar D23. De Oude Stoep werd toen de eerste Leeuwarder Gezondheidskolonie, waarvoor later in de duinen een huis gebouwd werd(nu "Eureka"). Daarna werd het bewoond door de familie van de timmerman Dingeman den Hartog, die er ook een Cafe voor geheelonthouders "Concordia"hadden Dorpsstraat 85-87: Boven de voordeur zien we een levensboom. Dit symbool is ook te vinden op andere waddeneilanden, en elders in het land. Dorpsstraat 99: Museum 'Tromp's Huys". Dit gebouw is lange tijd aangezien voor het vroegere Admiraliteitsgebouw (zie D 57). Intussen is gebleken dat het o.a. woonhuis was voor functionarissen die ook bij de Admiraliteit betrokken waren. Het kreeg de naam 'Tromp's Huys" in 1896, toen de Noorse schilderes Betzy Akersloot Berg het kocht Het werd gebouwd in 1575, kort na de brand en verwoesting van het dorp. Over dit pand valt dermate veel te vertellen dat u er het beste binnen een kijkje kunt nemen. Dorpsstraat 105: Van 1947 tot 1966 was dit pand bekend als "Vlielandia" Het werd ooit voor de oorlog gebouwd door Dingeman den Hartog. Tijdens de oorlog deed het nog dienst als ziekenopvang voor de Duitsers. Sinds 1987 kreeg het de naam "Herberg van Flielandt", gegeven door de toenmalige eigenaresse Ina Dijkstra. Dorpsstraat 113: Ooit bewoond door een loodscommissaris, en bekend als pension "Frisia" Nog steeds draagt de hier gevestigde zaak deze naam. Dorpsstraat 125: Waar nu een degelijk woonhuis staat stond vroeger een schapenstal van Nutte Comeliszn.
17
schapenstal
18
Dorpsstraat 127: Dit pand werd lange tijd bewoond door Tante Cato en haar man Johannes Sieben. Hier was in vroeger dagen de Waag en de Vismarkt. Tante Cato genoot grote bekendheid op Vlieland en was zeer begaan met de Vlielander jeugd. In haar woning was de kleuterschool, ook wel bewaarschool, gevestigd. Destijds een normale gang van zaken. Later werd dit gebouw uitsluitend als kleuterschool gebruikt, en nog weer later afgebroken. In 1988 werd het huidige gemeentehuis hier gebouwd. Dorpsstraat 131: Vanuit D27 verhuisde het Postkantoor naar dit pand. Voordien was het lange tijd woning van het hoofd der school. Dorpsstraat 133: Een vroegere commandeurswoning. Op de foto Hille Zorgdrager en zijn vrouw Martje. Bij Martje kwam je voor knippen en scheren. Het kostte maar een paar centen, en je kreeg koffie met koek toe.
Dorpsstraat 131 en 133 Dorpsstraat 135: Vroeger stond hier een pand bekend als "VoIksonderwijs"Deze instantie had hierin een vakantieverblijf. Later genoot het bekendheid als "De Pomp", een eetgelegenheid die zijn deuren inmiddels heeft gesloten. Dorpsstraat 167: Meilom Jan Hoedemaker woonde hier ooit en bracht vrachtgoed rond met een handkar. Bijzonder hieraan was dat deze getrokken werd door zijn hond "Nero". In het pand ernaast begon hij later een bakkerij. Deze werd overgenomen door Bakker Westers.
19
Dorpsstraat 173: U kent het niet terug. Op de foto ziet u het commandeurshuisje wat hier vroeger stond.
commandeurshuisje We zijn aan het einde van de Dorpsstraat gekomen en we kunnen nu langs de Noordzijde terugkeren. Op oude foto's is goed te zien hoe de "West" er in vroeger dagen uitzag. Men kwam het dorp hier binnen via een zandpad, en er waren nog maar weinig huizen.
20
ingang dorp westzijde Dorpsstraat 188: Hier zien we een goed bewaard gebleven oud pand, wat dan ook op de Monumentenlijst staat. Het werd in 1988 gerestaureerd. Heel vroeger zat de voordeur in het midden. Dorpsstraat 180-182: Zoals u op de foto's kunt zien stonden hier vroeger 2 huizen. Zij waren dermate vervallen dat ze niet meer te restaureren waren. Het pand op 182 is in oude stijl herbouwd. Achter het pand was vroeger de "Badinrichting". Toen nog niet iedereen een eigen douche had, kon men hier gaan baden. Ook deed het toen nog houten gebouw, nog even dienst als gereformeerde kerk, toen deze er op Vlieland nog niet was. Sinds 1947 is er een kamphuis in gevestigd, en momenteel is het een pension/groepsaccommodatie. Het pand op 180 werd nooit herbouwd. Dorpsstraat 154-156: Vroeger waren in beide pandjes winkeltjes gevestigd. In nr. 154 verkocht men oa.Peterolie (petroleum), en nr. 156 was een Winkel van Sinkel. We maken nu even een klein uitstapje naar links, het Kerkplein. Aan uw rechterhand passeert u de Noordwester. In de 1897 werd dit als Lagere School gebouwd. Na W 0 2 is het nog enige tijd MULO geweest. Vervolgens komt u bij het Kerkplein: Kerkplein 10 en 9: Vroeger werd dit straatje "de Balkan"genoemd. Een bijnaam vanwege het rumoerige, temperamentvolle huishouden wat hier woonde. De behuizing
21
stond tot aan de straat gebouwd. In 1953 kreeg Vlieland waterleiding en werden de huisjes afgebroken. Kerkplein 9: Op de hoek tussen nr 9 en de kerk stond vroeger een IJscohokje. In 1937 begonnen Jouke Jelsma en Geertje van Keulen hier een ijscozaak. Deze droeg de tekst: Alle mensen hebben niet een zin! Velen Loopen voorbij, weinigen komen erin. Als er Zooveel inkomen als er nu voorbij loopen, Dan zou ik vast en zeker veel meer ijsco's verkoopen! Nadat Jouke in 1940 tijdens de oorlog omkwam hertrouwde Geertje in 1942 met Anton Wever. Z i j openden samen de later bekende ijssalon De Beurs in de Dorpsstraat.(nr 124). Het ijscohokje ging toen dicht De kerk : De geschiedenis van deze prachtige kerk vindt u op het ANWB-bord links van de ingang. Het interieur is zeer de moeite waard om te bekijken; en bevindt zich grotendeels in originele staat. U vindt hier o.a. gerestaureerde walviskaken en oude grafzerken Er zijn regelmatig openstellingen en rondleidingen voor publiek, dus loopt u eens naar binnen.
Ulieland.
Interieur Ned. Hare. Kark
interieur Kerk Tussen Kerk en Pastorie bevindt zich het Armhuis. Een prachtig in 1994 gerestaureerd pand. Het werd oorspronkelijk in 1632 gebouwd t.b.v. de diaconie
22
Ook dit gebouw kent een rijke historie.(zie ANWB bord bij de ingang) Neem eens een kijkje binnen.
Vlialand
Armhuii
Armhuis De Pastorie: De oude pastorie is helaas verdwenen. (zie foto) Op dezelfde plaats werd in 1918 een nieuwe gebouwd, welke inmiddels is ontdaan van zijn originele raamluiken. Op de foto is duidelijk te zien hoe het kerkplein er vroeger uitzag. De Westzijde van het Kerkplein (nr It/m 4) is nu bebouwd, maar vroeger had men hier vrij uitzicht op de vuurtoren en het duin(Zie foto kerkplein 3) De foto werd genomen vanaf Kerkplein 10. Onderstaande foto toont het Kerkplein aan de westzijde met bebouwing zoals deze er nu ook nog staat; echter het plantsoentje heeft plaats gemaakt voor een plein.
23
Westzijde Kerkplein Op de plaats van de bibliotheek was vroeger een bloementuin. Op de hoek stond vaak een tabakskraampje (zie foto raam bibliotheek). Dorpsstraat 148: Een beeldbepalend pand in de Dorpsstraat. De gevelsteen van 1598 is afkomstig uit het oorspronkelijk grotere oude raadhuis met klokkentoren dat in 15961598 werd gebouwd. Dit stond op de plaats van D150. Wat nu bekend staat als "Oude Raadhuis" werd in 1855 gebouwd en bij de afbraak van het oorspronkelijke raadhuis in 1873 werd de gevelsteen anno 1598 overgebracht. Achter het" Oude Raadhuis" bevond zich vroeger het cachot waar onverlaten werden vastgezet. Het cachot is nu verdwenen. De ingang was tussen het Oude Raadhuis en de huidige "De Richel". Dorpsstraat 136: Dit pand werd in 1936 bewoond door de fam. Groeneveld. Van dit pand is de aankoopprijs nog bekend, en schrikt u niet; het kostte destijds F 320,00 Dorpsstraat 124: Ten tijde van de foto was dit ijssalon "De Beurs". In 1894 was het echter nog een logement en koffiehuis van G. Molenaar. Begin vorige eeuw werd er veel gedanst op de klanken van een accordeon. Ook de voor Vlieland zo bekende Tante Pe(zie D58) kwam in haar jonge jaren graag in deze gelegenheid. Daarna werd het kruidenierswinkei van Piet Kat, die het pand de naam gaf van "de Beurs"
24
IJssalon "de Beurs" Dorpsstraat 110: Achter deze gevel zou je toch geen tapperij/shjterij verwachten. Toch had Jan de Gorter, alias Jan de Bierman, hier zijn drankenwinkeltje. Hiervoor heeft hij nooit een vergunning gehad. Hij tapte zijn drank in limonadeflesjes. Later was dit nog een textielwinkeltje. De vroegere gevel is helaas onherkenbaar veranderd. Dorpsstraat 108: Dit pand heeft een lange geschiedenis van Middenstanders. Ooit was hier slagerij "'t Centrum", en later de zuivelhandel van Teunis Bakker. Dorpsstraat 88: Het huidige Badhotel Bruin werd in 1892 gebouwd door de oudzeeman Eeuwe Meyer. In 1920 werd het verkocht aan Nanning Willem Duinker, de grondlegger van het badpaviljoen en zomerhuizengebied "Duinkersoord". Daarna werd het tot 1936 aan verschillende mensen verpacht. In 1936 kocht Dirk Bruin het pand, dat sindsdien in de familie is gebleven. In 1936 werd ook achter in het hotel het eerste bioscoopbedrijf van de Waddeneilanden gerealiseerd, destijds een ware sensatie. In W 0 2 werd het hotel aangewezen voor inkwartiering van Duitsers. Dorpsstraat 86: Tot 1956 een groentezaak van Maarten de Gorter. Het was daarna nog even een textielzaak, maar hoort inmiddels ook bij Hotel Bruin. We vervolgen onze wandeling langs de panden 80,78 en 76. Begin deze eeuw was dit een tuin.
25
Dorpsstraat 58: Tante Pe had hier een cafe, het "Bierhuis"genaamd. De cafegasten kregen bij binnenkomst allemaal een hoedje op. En zoals haar roepHiaam al doet vermoeden, was zij een bekend persoon op Vlieland. Ze werd maar liefst 107 jaar!
het "Bierhuis" Dorpsstraat 48: Voorheen was dit warenhuis J. Hek, gesticht door Anno Cupido, die helaas op 23 jarige leeftijd overleed. Zijn weduwe trouwde later met J. Hek. Zij hadden de eerste publieke benzinepomp op Vlieland.(zie foto raam) Dorpsstraat 42: Na W 0 2 gebouwd Dorpsstraat 12: In dit pand was vroeger de slagerij "Vlielandia"genaamd, van G. de Boer gevestigd. Dorpsstraat 8: ± 1880 startle Cornells de Lange hier zijn smederij. Hij kwam oorspronkelijk van Texel, en had een zoon Johannes (zie foto) Dorpsstraat 4-6: Ook dit pand behoorde vanaf ±1925 tot de Kinderheim huizen van Paul Weber(D67) Dorpsstraat 2: Oorspronkelijk was dit de strandvonderijschuur, tot 1917 eigendom van Burgemeester-strandvonder Molenaar (D5). Het huidige pand werd in 1932 gebouwd door Andries Kooijman, toen hij Pension Zorgwijck ( D l 1) verliet.
26
Wij eindigen hierbij onze wandeling, en hopen dat u ervan genoten heeft. Misschien heeft u bij een aantal panden iets gemist, of weet u er nog meer over te vertellen. De "Cultuur Historische Vereniging Eylandt Flielandt" ziet uw reactie en eventuele aanvullende historische gegevens graag tegemoet. Doet u dat vooral schriftelijk aan het secretariaat van onze vereniging. Adres: Mevr. T.A. Renier-Willems, Dorpsstraat 69, 8899 AD Vlieland. Hier kunt u zich ook melden als nieuw lid van onze vereniging ter ondersteuning van onze activiteiten. Bronvermelding: "Vlieland van Hors tot Horn": T.F.J. Pronker en H.M. van Eck Vlieland Magazine(verz werken) :JJ Houter De Gloppengids: R. v Ditzhuyzen Familie-album van Vlieland: JJ Houter De Cultuur Historische dorpswandeling: J. Wortel 12 jaargangen "Tien Eeuwen Eijlandt Flielandt" CHV-EF Zonder hulp van velen was deze expositie niet tot stand gekomen . W i j kunnen onmogelijk iedereen benoemen, maar wij zeggen in het bijzonder dank aan : De heer JJ Houter, de heer TFJ Pronker, de heer en mevr D. Visser sr.; het Gemeentearchief, Museum Tromp's Huys . Verder alle bewoners van de Dorpsstraat en het Kerkplein die door hun medewerking deze expositie mogelijk hebben gemaakt. Cultuur Historische Vereniging Eylandt Flielandt:
2003
27
De huizen Dorpsstraat 29 en 45 Het nummer van maart 2003 van ons tijdschrift bevat een uitvoerig artikel van Ben Stenekes over de geschiedenis van het rond 1598 gebouwde en in 1836-'39 afgebroken Gemeene Landhuys. Dat artikel interesseerde mij zeer omdat het made een antwoord gaf op vragen die nog open bleven in de artikelen die ik in de loop der jaren schreef over de rol van de Admiraliteiten op Vlieland en het verblijf van onze 17de eeuwse admiraals hier. In die artikelen was ik er reeds van uitgegaan dat wat wij thans "Tromp's Huys" noemen, nimmer het gebouw van de Admiraliteit is geweest, maar dat daaronder moest worden verstaan het in 1836-'39 afgebroken grote gebouw aan de oostzijde van wat wij nu het Michiel de Ruyterglop noemen. De gedegen studie van Stenekes bevestigde dat op overtuigende wijze. Maar het artikel was voor mij ook interessant omdat daarin de huizen die nu in de Dorpsstraat de nummers 29 en 45 dragen, een rol spelen en ik daarover het artikel van Stenekes kan aanvullen.
Dorpsstraat 45
28
Eerst Dorpsstraat 45, het perceel dat aan de Oostzijde van het Gemeene Landhuys grensde. Daarvan schrijft Stenekes op biz. 17-18: " stond in 1683 een huis, dat er nu nog steeds staat." Maar wat er nu staat is slechts een schaduw van het oude huis. Van het oorspronkelijke huis met een fraaie trapgevel is een mooie eind 19de eeuwse foto bewaard gebleven, waarop de muurankers tonen dat het reeds in 1661 gebouwd werd. In tegenstelling tot wat Stenekes bovenaan biz. 17 schrijft, was het Gemeene Landhuys dus al voor 1662 niet meer het meest Oostelijke punt van het dorp. (Zie ook hiema over het huis Dorpsstraat 29, dat al omstreeks 1630 was gebouwd.) Het huis (nu Dorpsstraat 45) werd in de tweede helft van de 19de eeuw bewoond door mijn overgrootouders Feije Pronker en Elizabeth Bakker met hun negen kinderen. Elizabeth stierf in 1899 en na de dood van Feije Pronker in 1903 werd het huis verkocht en vervolgens hebben cultuurbarbaren die mooie 17de eeuwse trapgevel afgebroken en vervangen door de huidige eenvoudige tuitgevel. (Zie voor de geschiedenis van o.a. het genoemde echtpaar de Hoofdstukken I en n van mijn boek Het Barkschip Amicitia.) De Pronker's hadden in de 18de en 19de eeuw afwisselend op Terschelling en Vlieland gewoond en het huis was in hun bezit gekomen vanuit de voorouders van Elizabeth Bakker, die vanaf de 18de eeuw op Vlieland woonden. Zoals Stenekes schrijft werd het huis in 1778 gekocht door de in 1735 op Texel geboren T(h)eunis Klaas Bommel en erfde zijn dochter Elisabeth Bommel (geboren in 1764 op Texel) het huis in 1809 van haar vader. Zij was toen (sinds 1807) weduwe van Comelis Riekse Bakker (geboren 1765 -of 1769?- op Vlieland en bakker van beroep) en zij bewoonde het huis als bakker(se) en wagenaar(ster). Wagenaars waren de voerlui die met hun wagens bij laagwater de waard inreden om daar droogvallende schepen te lossen.* Na de dood van Elisabeth Bommel in 1847 was haar zoon Teunis Bakker (Vlieland 1789-1870) de eigenaar en bewoner van het huis. Hij was niet meer bakker maar oefende het beroep van wagenaar, zoals hij al deed onder zijns moeders naam, uit. Het was zijn dochter Elizabeth Bakker (1824-'99) en haar man Feije Pronker (1821-1903), mijn overgrootouders dus, die vervolgens de eigenaren en bewoners van het huis waren. Nu Dorpsstraat 29, het huis dat ik in 1975 kocht en sindsdien bewoon. Stenekes schrijft daarover op blz.22: "Tenslotte kwam er een flinke hoeveelheid planken en sloophout (van het Gemeene Landhuys) in het pand Dorpsstraat 29 terecht, het huis van de heer Pronker, dat ongeschonden de 29
eeuwen heeft doorstaan. Voor dat goede onderhoud zaI Willem Blom, de postmeester wel verantwoordelijk zijn geweest." Echter Willem Blom moge dan de koper van dat sloophout zijn geweest, voor zijn woonhuis had hij het niet nodig; temeer omdat het huis niet zo erg lang daarvoor, in 1779, een grondige restauratie/verbouwing had ondergaan. Mijn woonhuis is in het eerste kwart van de 17de eeuw, rond 1630, aan de zuidkant van de Groote Straat in Oost-Vlieland gebouwd. Het type metselwerk, de nog aanwezige tegels, de profielen van de verdiepingbalken en de planken van de daarop liggende vloer bepalen die datering. Het huis is opgenomen in het Rijksregister van Beschermde Monumenten. Van het oorspronkelijke huis zijn de beide zijmuren, dus de Oost- en Westmuren, nog geheel oorspronkelijk bewaard gebleven, al zijn ze nu grotendeels aan het oog onttrokken door de belendende huizen. Ook de verdiepingbalken en de daarop liggende vloer dateren nog van de oorspronkelijke bouw. De afmetingen van het huis, de hoogte van de begane grondverdieping, de zwaarte en afweridng van de balken wijzen erop dat het huis uit een mime beurs gebouwd is, zeker voor die tijd en voor Vlielander omstandigheden. Met name zulke zware balken treft men nergens anders op Vlieland aan (ook niet in het 17de-eeuwsche "Tromp's Huijs"). Ook het feit dat daarvoor geen hout van aangespoelde scheepsmasten of dekbalken van scheepswrakken is gebmikt, maar duidelijk nieuw hout speciaal voor dat doel is aangevoerd, wij St op een royale bouw. Het huis behoort dus tot de huizen die kort na de bouw van het Gemeene Landhuys de oostelijke uitbreiding van OostVlieland vormden. Vermoedelijk had het huis eerder een trap of tuitgevel met de voordeur in het midden en een voor en achterhuis, waartussen de bedsteden. In 1779 is de oorspronkelijke trap of tuitgevel vervangen door de huidige pseudo klokgevel met kroonlijst en pleisterwerk en de deur aan de Westkant. Toen ook heeft het huis langs de westkant, een van voor tot achter lopende gang gekregen en is daarbij de muur tussen de gang en de woonkamers gemetseld. Zo'n lange, van voor tot achter doorlopende (meestal geheel witte) gang kwam vroeger in veel Vlielander huizen voor. Zoals Stenekes al vermelde bezat Willem Blom (1792-1871) aan beide zijden van zijn huis een aantal toen niet of nauwelijks bebouwde percelen. Voor de daarop staande schuren zal hij dat sloophout wel gekocht hebben. In mijn huis is er geen spoor van te vinden. Na Willem Blom werd het huis bewoond door zijn kleinzoon Gerrit Blom (1864-1941) die de laatste was 30
die de postverbinding tussen het dorp Oost-VUeland en Het Posthuijs onderhield (als onderdeel van de eeuwenoude postroute van Amsterdam over Holland en Texel naar Vlieland en Terschelling). Voor zijn paard en wagen behoorde bij het huis dan ook een paardenstal op de plaats waar later nr.31 werd gebouwd. Toen Gerrit Blom in 1927 met die postdienst stopte bouwde hij op de plaats van die stal een nieuw huis en verkocht het oude huis aan Jan Lieuwen. Toen ik het huis in 1975 kocht van de erven Lieuwen, bevond het zich in slechte staat. Ik restaureerde het met zo veel mogelijk behoud van alle nog bestaande oude elementen en met de situatie van 1779 als uitgangspunt. Zodoende is dit een van de zeer weinige huizen op Vlieland, waarvan het 18de eeuwse interieur en de daarbij behorende sfeer nog grotendeels bewaard en hersteld zijn. T.F.J.Pronker, november 2003
*In de lage dijkjes buiten het dorp waren tot halverwege de 20ste eeuw meerdere openingen, zogenaamde rijgaten, waardoor wagens bij laagwater de waard in konden rijden. Er is nog zo'n rijgat halverwege het Westersche Veld en een restant van een rijgat bij de huidige helicopterloods. In voorgaande eeuwen waren die dijkjes er in het geheel niet (evenmin als de dijk achter dorp) en konden de wagenaars zo de waard in rijden. Dorp aan zee Ik volg de straat waarlangs de huizen slapen. Het raadhuis staat apart. Daar hangt het wapen Dat de gemeente in oude dagen had, ('t Visschersgehucht was eenmaal Hansa-stad): Een koggeschip op blauwe golven franje, Verguldsel opgelegd om de kampanje. Het wordt tien uur, de trage tijd ontwaakt En knarst tien slagen, 't klokkenhuisje kraakt In zijn gebinten, het is verfloos kaal, De cijferplaat verweerd en zander wijzer. 31
Achter smal grintveld ligt het schoollokaal. De grijze schedel van den onderwijzer -Op't raam, halfgrijsgeschilderd, gehalveerdKnikt naar zijn stokgestamp; de klas psalmeert Vanfrissche waterstroomen, zaalge oogsten 't Veelverzig Iqflied tot den Allerhoogste. Het armhuis ligt terzijde en achteraf. Met mos begroeid als vergeten graf Zijn de gedeukte daken en de muren. De eenge die daar zijn dagen uit moet duren -Een bultenaar, een burgemeesterszoonDraagt steeds een groene pandjas: schaamle hoon Aan hen die hem eens achtten, maar zijn lot Sinds overlieten aan de almachtige God. Slechts een wrak hek staat tusschen de armhuistuin En 't smalle kerkhof, hellend tegen 't duin. 't Is slechts een schrede tusschen slaap en waken. Als wegwijzers staan witte walvischkaken, Waaraan het vee zich schuurt de zeere zijden Op weg van stal naar schrale duingrasweiden. 't Verleden zelfis in verlaten kerke Te rust gegaan onder de blauwe zerken. De gevel draagt in roestige ijzren cijfers Niets dan het jaartal 1607. Alleen op den gebarsten zonnewijzers Staat nog, half uitgewischt, een naam geschreven. Wie het geweest is komt er niet op aan: Bestaan is niets, er heerscht alleen vergaan. Deze oude zomer zoo vol ondervinding In 't bloeien leidt alleen tot verdre ontbinding.
Maar in zijn nachten ruischt de zee een lied, Een mild vermanen om het leven niet Op zich te nemen als een zwaren last, De liefde in plichten, in een diepe kast 't Zuurverdiende geld te bergen, niet te jammem Wanneer vischvangst mislukt, hooioogst bederft, Het schip vergaat, het vee in stuipen sterft; Argloos te leven als zeehonden, lammren Die op de strandwei soms elkaar ontmoeten, Elkaar besnujflen met arglooze snoeten.
J.J.Slauerhoff.
hetArmhuis
33
Even voorstellen: Marian Douma, de nieuwe conservator van het Tromp's Huys Onderstaand verhaal is een bewerking van een artikel van Durk van der Veen, zoals dat verscheen in de Harlinger Courant van 13 februari j . l . Per 1 januari 2004 is mevr. Marian Douma aangesteld als conservator van het "Tromp's Huys", het gemeentelijk museum van Vlieland. Met het vertrek van de vorige conservator, dhr. Bert Huiskes, die na ruiml2 jaar Vlieland verruilde voor Rhenen, kwam deze post vrij. Bert Huiskes heeft ervoor gezorgd, dat het "Tromp's Huys" op 27 juni 2000 een officieel geregistreerd museum werd. Marian Douma solliciteerde naar de vrijgekomen plaats en werd uit een grote groep belangstellenden gekozen. Zij mag zich door haar studie aan de V U te Amsterdam, met als specialisatie de schilderkunst van 19001940, kunsthistorica noemen. Werkervaring deed ze op in het Stedelijk Museum en het Rijksmuseum, beide in Amsterdam. Nog maar zeer korte tijd op Vlieland werkzaam, kan ze nog niet inschatten hoe een en ander zal gaan verlopen. Voorlopig is ze druk bezig zicht te krijgen op de verschillende werkzaamheden in het museum. 7£, heeft de steun van de vaste medewerker Imgrid Rugenbrink, die tijdens de vacante periode de honneurs waamam, maar nu weer teruggekeerd is naar haar eigenlijke werk als medewerker achter de balie en bij het collectiebeheer. Daamaast kan Marian een beroep doen op een aantal enthousiaste vrijwilligers. Ook kan ze altijd het bestuur van de Cultuur Historische Vereniging "Eylandt Flielandt" aanspreken, dat haar met raad en daad terzijde wil staan. Het nieuwe werk is een uitdaging voor Marian Douma; vooral de veelzijdigheid trekt haar sterk aan. In haar eerdere betrekkingen was ze eraan gewend dat de verschillende taken verdeeld waren over meerdere mensen, maar hier op Vlieland staat ze voor het totale pakket aan werkzaamheden. Het "Tromp's Huys" heeft een gevarieerde collectie, van archeologie tot schilderkunst. Vooral de vrij grote collectie schilderijen van Betsy Akersloot-Berg heeft het "Tromp's Huys" bekendheid gegeven. Ook de vorig jaar gerestaureerde Reddingbootschuur aan de Badweg komt binnenkort onder haar hoede. 34
A l met al gaat er heel wat op de schouders van Marian Douma rusten. Ook de contacten met de gemeente, de eilanders en de toeristen zullen tijd gaan vergen. Voorlopig zal ze te vinden zijn in haar werkkamer in het museum. Het ligt in de bedoeling dat ze na de restauratie van het Oude Raadhuis daar haar onderkomen krijgt. Marian Douma wil graag op nog meer vrijwilligers een beroep kunnen doen. Schroomt dus niet en meldt u aan. U hoeft niet te wachten tot de pensioengerechtigde leeftijd is bereikt.
Vrijwilligsters aan het werk in het Tromp's Huys; Mevr. Schouwenberg classificeert oude foto's (links), en Mevr. Cupido poetst en sorteert het zilverwerk (rechts) Foto: H.F Vugts
OPROEPEN Boek C S K op Vlieland Zoals u wellicht bekend is, had een aantal oud medewerkers van het CSK het idee opgevat om een overzichtsboek te laten verschijnen van 50 jaar CSK op Vlieland. Hierbij het verzoek om materiaal hiervoor in te leveren bij de CSK commandant, majoor Joost van Bommel. 35
Thema-nummer Tien Eeuwen Eylandt Flielandt Het ligt in de bedoeling dat het thema-nummer van Tien Eeuwen Eylandt Flielandt van deze zomer omstreeks half juni gaat verschijnen en handelt over "De oude Kooi". Lezers worden opgeroepen om materiaal, in welke vorm dan ook, bij de redactie in te leveren. Hierbij alvast een voorproefje van een limerick geschreven door Puck en Jaap Spier bestemd voor Huybert van Eck als dank voor de hulp en ter herinnering aan de inzameling voor de drumband. Een boswachter bij nieuwe Kooi Zei: Al vind ik het land hier wel mooi, Je moet er van houden, Want ik vind de Oude Persoonlijk van nog meer allooi! Komende tentoonstellingen in het Tromp's Huys Gasten schilderen Vlieland 10 oktober 2003-13 april 2004 Henk op den Dries 24 april 2004-12 juni 2004 Nederlandse Ver. van Zeeschilders 19 juni 2004-9 oktober 2004 Vlielandse amateurs 15 oktober 2004-13 april 2005
De eerste eeuw van Oost-Vlieland Bij het uitstekende artikel van Ben Stenekes in TEEF van maart 2003 over het Gemeene Landhuys en de zetel daar van de Admiraliteits Colleges, zou ik nog het volgende willen opmerken. Stenekes telt dat het dorp Oost-Vlieland voor 1568 eigenlijk niet of nauwelijks bestond. Ik heb dat al eens bestreden en wel op de volgende gronden: Schoorl (De Convexe Kustboog) maakt melding van een tamelijk klein dorp in 1562 en Stenekes neemt aan dat die situatie in 1569 nog nauwelijks veranderd was. In 1574 is er dan sprake van een groot 36
dorp van 450 huizen. Dat dorp dankte zijn omvang toen aan de snel toegenomen betekenis van Oost-Vlieland voor de Oostzee-vaart, zoals ook Stenekes aantoont. Bovendien was het dorp toen niet alleen groot genoeg, maar ook van zulk een strategische betekenis dat de Spanjaarden het de moeite waard achten om er een vloot onder Caspar di Robles been te sturen om het te vemietigen. (Zie daarvoor hetgeen ik schreef in Vlieland van Hors tot Horn (1970), biz. 105-106.) Ik acht het hoogst onwaarschijniijk dat die uitbreiding van een klein gehucht tot een welvarend dorp van 450 huizen (driemaal de huidige Dorpsstraat!) in slechts vijf a zes jaar tot stand kwam. Bouwkundig is dat al niet waarschijnlijk, gezien het geringe aantal inwoners dat het dorp in 1568 zou hebben, de eenvoudige middelen en gereedschappen van toen en de noodzaak al het bouwmateriaal met kleine scheepjes van ver aan te voeren. Ook financieel niet waarschijnlijk dat zo'n kleine gemeenschap dat in zo'n korte tijd kon opbrengen, ook al omdat de OostVlielnaders in diezelfde periode veel in schepen investeerden (al zal veel van dat geld door de koopsteden aan de Zuiderzee zijn gefoumeerd; waar ook veel van de winst naar toeging). Er zijn andere aanwijzingen dat Oost Vlieland al eerder een zekere omvang had. In 1245 wordt al melding gemaakt van de St. Nicolaaskapel, al was die dan onderhorig aan de Kerk van West-Vlieland. In 1353 was al sprake van een testamentair legaat aan die kapel, die "later tot parochiekerk werd verheven". Voor 1536 werd al overgegaan de parochies van West- en Oost-Vlieland te splitsen. Met andere woorden: in vergelijking met het toen aanzienlijke dorp West-Vlieland werd ook Oost-Vlieland toen al groot genoeg geacht oom een zelfstandige parochie te zijn. Dat suggereert toch zeker al een 100 a 150 huizen, lang voor 1568. Dc benut de gelegenheid om nog aan twee punten uit Stenekes' artikel te referenen. Bovenaan biz. 17 staat dat "het Gemeene Landhuys" na 1662 niet meer het oostelijk punt van het dorp was. Dat moet reeds eerder het geval zijn geweest. Immers het onmiddellijk aan de oostzijde van het Gemeene Landhuys grenzende huis werd al in 1661 gebouwd. Dat was het huis van mijn overgrootouders Feije Pronker en Elizabeth Bakker, waarvan de prachtige trapgevel na hun dood in 1903 werd afgebroken. (Nu het perceel Dorpsstraat 45, zie ook in dit nummer). Verder is van mijn huidige huis (Dorpsstraat 29, nog weer ruim vijftig meter oostelij37
ker) aan de hand van bouwkundige aspecten, vastgesteld, dat het in de eerste helft van de 17''^ eeuw gebouwd is., vermoedelijk rond 1630. M.a.w. het Gemeene Landhuys zal al vanaf omstreeks 1630 niet meer het meest oostelijke bouwwerk zijn geweest. Van de ruimte beoosten het Gemeene Landhuys en het huis van 1661 tot aan mijn huis is nog veel (o.a. de ruimte van nu Dorpsstraat 31 en 33) tot in het begin van de 20^'^ eeuw onbebouwd (behoudens enkele schuren) gebleven. Voor mij interessant was Stenekes's bevinding (op biz. 22 bovenaan) dat Willem Blom (in de 19'*'^ eeuw eigenaar van mijn huis) bij de sloop van het Gemeene Landhuys in 1839 "een flinke hoeveelheid planken en sloophout" kocht dat "in" mijn huis terecht zou zijn gekomen. Dat laatste is niet juist, daar behoudens materialen gebruikt bij de restauratie in 1975-1980, in mijn huis uitsluitend materialen (en duidelijk nieuw en niet van sloop afkomstig) worden aangetroffen die dateren van de bouwe rond 1630 en een restauratie in 1779. Willem Blom zal dat hout hebben aangewend voor de schuren die hij beoosten en bewesten zijn (mijn) huis bezat, zoals ook Stenekes zich al afvroeg. T.F.J. Pronker, februari 2004
Overzicht van de boeken die te koop zijn in de museumwinkel van het Tromp's Huys, samengesteld door Imgrid Rugenbrink. "Betsy Akersloot-Berg Zeeschilderes", door Brit Bell. Het boek over een internationaal gewaardeerde kunstenares, die zich onderscheidde door de keuze van haar onderwerp. Voor Betsy geen stillevens of zoete kindertjes, maar woeste zee-schilderijen en -strandingen. Betsy's werk is geplaatst in de context van kunststromingen uit haar tijd. Geillustreerd met foto's van schilderijen uit particulier en eigen bezit. "Het fregatschip Adriana", door A.Belder en onze eigen T.F.J.(Ton) Pronker. Een van de laatste schepen van de Nederlandse zeilvaart; daarbij een biografie van de Vlielander kapitein Gerrit Bruijn, die vele jaren op de Adriana voer. 38
"Op zoek naar Vlielands verleden", door D.Vermeulen. In dit boek vinden we o.a. de ondergang van West-Vlieland, het functioneren van de toenmalige dorpsregering, de manieren om toentertijd de kost te verdienen en een stuk kerkgeschiedenis op Vlieland. Alle gegevens in het boek zijn getoetst aan de archieven. "Het huis van de liunstenaar", door Ella Reitsma met foto's van Hans van den Bogaard. Dit is een boek over musea die ontstaan zijn in huizen waar ooit een kunstenaar woonde. De huizen staan in een straal van 1000 kilometer rond Amsterdam. Ook ons "Tromp's Huys" heeft een plaatsje in dit boek. "Alleen voor Friesiand heb ik nog een zwak", door Gerrit Jan Zwier. Dit boekje verscheen als monument van de maand in September 1992. Het Noord Nederlands Bureau voor Toerisme verzorgde de tweede druk in 1998. Het is een korte biografie over J.J.Slauerhoff, met foto's over 41 bladzijden waarvan 7 geweid zijn aan Vlieland. Zoals u weet, is het NNBT failliet gegaan, maar Harry de Wit was met de curator in onderhandeling en hij heeft de laatste boekjes voor het museum gekregen. "Vlieland", door Bert Huiskes met bijdragen van Olaf Beems en Klaas Drenth. Eem uitgave van het NNBT als monument van de maand in September 2000. Dit boekje is ook door Harry gered. Het NNBT werkt aan een doorstart, dus misschien worden de boekjes ook nog een keer opnieuw uitgegeven. "De Lutine", onder redactie van Bert Huiskes en Gerald de Weerdt. In de stormachtige nacht van 9 oktober 1799 strandde de Lutine op de buitenbanken tussen Vlieland en Terschelling. Het verhaal van een goudschip op weg van Engeland naar een failliet Hamburg. Ook het verhaal over de ontwikkeling van het duiken en de jacht op het goud. De scheepsbel van de Lutine hangt bij Lloyd's in Londen en wordt geluid bij grote rampen. 39
"Focus op Vlieland", samengesteld door Martin Harlaar. Een boek vol zwart/wit foto's met alleen een kort onderschrift. Wie nog een boek wil hebben, moet vlug zijn, want we hebben er nog maar vijf en ze worden voorlopig niet in herdruk genomen. "Bladstil op Vlieland" (Impressies van een waddeneiland), samengesteld door Wim Maas. Columns van Jacques Cans geschreven voor De Telegraaf in de jaren 1966 tot 1971. Prachtige, sfeervolle stukjes over Vlieland, Vlielanders en gebeurtenissen op het eiland. Voor wie hier altijd gewoond heeft een stapje terug in de tijd, voor wie hier al een poosje woont een 'oh ja, dat is ook zo', en voor de nieuweling een 'nu weet ik waar ze over praten'. "De Post-, Telegraaf- en Telefoonhistorie van het eiland Vlieland", door N.Huijsman. Alles over de historisch belangrijke postverbinding van Vlieland met het vasteland en de vestiging van de telegraafdienst en de telefoondienst en hun ontwikkeling. In het decembernummer 2003 van "Tien Eeuwen Eylandt Vlielandt" vindt u een uitgebreide beschrijving van de eindredacteur Hans Vugts. Tenslotte: * Een laatste kans voor iedereen die de Vlielandse kaartenboekjes met aquarellen van Frida Holleman nog wil kopen. Het museum heeft de echt allerlaatste 33 boekjes in de winkel te koop. Hiema is alleen de combinatie 's-Gravenhage, Voorburg, Vlieland nog te koop. * Reina van Ditzhuyzen is bezig met een vemieuwde uitgave van de "Gloppengids van Vlieland". Binnenkort ligt dit informatieve boekje ook bij ons in de winkel!
40
Doelstelling van de Cultuur Historische Vereniging Eyiandt Flielandt De vereniging heeft ten doel: a. het wekken van belangstelling voor en bevorderen van de kennis van de geschiedenis van Vlieland. b. het bijeenbrengen, in eigendom verwerven en tentoonstellen van voorwerpen en geschriften betrekking hebbende op de geschiedenis van Vlieland, alsmede het beheer van de hieronder vallende bezittingen van de vereniging. c. het bevorderen van de bescherming van de cultuur historische bepaalde sfeer op het eiland, en in het dorp Oost-Vlieland in het bijzonder. d. het bevorderen van de uitwendige en inwendige instandhouding van reeds bestaande cultuurhistorische monumenten op Vlieland. e. het bevorderen van het verwerven, behoud en restaureren van collecties op Vlieland. f. het verlenen van steun, in de meest uitgebreide zin van het woord, aan het museum "Tromp's Huys", hierna te noemen: "het Museum". De vereniging tracht dit doel met alle wettige middelen te verwezenlijken, onder meer door: • Het verrichten van sponsoractiviteiten ten behoeve van de vereniging en het Museum. • Het geven van adviezen aan het Museum. • Het bevorderen van vrijwilligerswerk ten behoeve van het Museum. • Het verzorgen van publicaties. • Het organiseren van (studie) bijeenkomsten. • Het zonodig voeren van procedures om de onder b en vermelde doeleinden te bewerkstelligen. • Alsmede alle overige wettelijke middelen die het bestuur voor het bereiken van de doelstelling nodig acht, of daartoe bevorderlijk kunnen zijn. Contributie Het contributiebedrag van de C.H.V. is gesteld op Euro 12,= per jaar. U ontvangt hiervoor een acceptgiro. Wilt U geen gebruik maken van de acceptgiro, dan kunt U Uw contributie overmaken op bankrekening 36.76.50.029 t.n.v. Eyiandt Flielandt.
Orgaan van de Cultuur Historische Vereniging "Lyiandt Fiieiandt" VCietand
Veertiende jaargang, nr 1, Maart 2004
