ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 1
ProDef BULLETIN PROFESSIONALS BIJ DEFENSIE maart 2013 | nummer 2
INHOUD 2
Column duo-voorzitter
3
Weer in overleg met Defensie
4
Vertraging reorganisaties heeft gevolgen voor ontslagvolgorde
5
Sourcing bij Defensie kan beter
7
De strijd voor de postactieve leden
8
ABP pensioenverlagingen
9
Oplossing voor het AOW-gat?
14
Veteraanstatus voor actieve militair
16
Column vice-voorzitter
6 11 12 13 14
En verder: Cartoon Overzicht medezeggenschapsverkiezingen Computips Column management Column juridische zaken
www.ProDef.nl
Weer aan tafel, maar… Vlak voor en tijdens het winterverlof stelden de CDS en de SG de defensiemedewerkers op de hoogte van een probleem dat ging optreden door de inwerkingtreding van de Wet Uniformering Loonbegrip (WUL) per 1 januari 2013.
O
p 6 maart jl. hebben de Centrales van Overheidspersoneel en de minister van Defensie in een vergadering van het Sector Overleg Defensie (SOD) de strijdbijl begraven. Voorafgaande aan de SOD-vergadering heeft de minister een nieuw voorstel betreffende de uitwerking van de Wet Uniformering Loonbegrip aan de bonden aangeboden. Naar aanleiding van dit nieuwe voorstel is de GOV|MHB tot de conclusie gekomen dat er een basis is om het overleg weer op te starten. Een eerste belangrijke stap in de goede richting. Vanaf nu is het essentieel om aan het onderlinge vertrouwen te werken. Onderling vertrouwen dat noodzakelijk is om te komen tot ‘eerlijk en open’ overleg in het belang van zowel de defensiemedewerker als de organisatie. De komende maanden zullen harde noten moeten worden gekraakt. Het WUL-dossier dat heeft geleid tot het opschorten van het overleg is namelijk niet het enige hoofdpijndossier. Enige tijd geleden is in de Tweede Kamer een motie door de regeringspartijen verworpen waarin de regering werd opgeroepen om in navolging van wat er is gedaan bij de sociale verzekeringen (WW/WIA, e.d.), de einddatums van allerlei arbeidsvoorwaardelijke overheidsregelingen ook door te laten lopen tot de nieuwe verhoogde AOW-datum. Waar het de overheid uitkomt is er dus een strikte scheiding tussen de overheid als wetgever en als werkgever. Het gevolg is dat dit probleem voor (oud-) defensiemedewerkers in het SOD moet worden opgelost. Echter, als het kabinet zijnde de wetgever, geen financiële compensatie biedt aan het kabinet zijnde de werkgever, wordt het erg lastig om dit aan de onderhandelingstafel op te lossen. Daarnaast is per 1 maart jl. het arbeidsvoorwaardenakkoord verlopen. Het signaal vanuit het kabinet is duidelijk: voor de komende jaren is er sprake van een nullijn. Het defensiepersoneel krijgt net als alle andere ambtenaren geen inflatiecorrectie en wordt geconfronteerd met een extra inkomensachteruitgang. Conclusie: de ambtenaar is de sluitpost van de overheidsfinanciën. Voor iedere nullijn incasseert de minister van Financiën één miljard euro. Dat is snel verdiend. De B.V. Nederland is tevreden want zij wordt niet extra in de portemonnee geraakt. Schijnbaar maakt het de ambtenaren óók niet uit. Het lijkt een gezichtsloze amorfe massa die elke aanslag op het inkomen gelaten accepteert. Echter, de kruik gaat zo lang te water tot zij barst. De strijdbijl is daarom slechts begraven en niet verbrand. I ProDef bulletin, maart 2013 | 1
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Colofon
Page 2
Column duo-voorzitters
Het ProDef bulletin is een uitgave van de Gezamenlijke Officierenverenigingen en Middelbaar en Hoger Burgerpersoneel bij Defensie (GOV|MHB). Het bulletin verschijnt 8 keer per jaar.
Visies
ISSN 2210-7304 Adres secretariaat GOV|MHB en redactie ProDef bulletin: Wassenaarseweg 2 2596 CH Den Haag 070-3839504 www.prodef.nl
[email protected] (secretariaat/administratie)
[email protected] (redactie ProDef bulletin) Redactie M.E.M. de Natris (hoofdredacteur), T. Kofman, M. Heijligers, R.E.W. Pieters, P.J.G. van Sprang, drs. M.A.M. Weusthuis (eindredacteur) Aan dit nummer werkten mee: H. Boomstra (cartoon), L. van der Biessen, drs. R.W. Mannak (correcties), P. van Maurik, mr. B. Blonk, Harm de Jonge en Jozef Kuklinsky Vormgeving Frank de Wit, Zwolle Drukwerk Èpos|Press, Postbus 1070, 8001 BB Zwolle Advertenties 070-3839504 © ProDef bulletin Overname van artikelen is enkel toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie en onder uitdrukkelijke vermelding van de bron. Er kunnen geen rechten worden ontleend aan de teksten in dit bulletin. Wijzigingen adres- en persoonsgegevens Svp doorgeven aan het secretariaat van de GOV|MHB: 070-3839504
[email protected] Juridisch advies Voor arbeidsgerelateerde vragen en/of conflicten beschikt de GOV|MHB over drie juridische adviseurs. De procedure loopt in aanvang via de coördinator M.E.M. de Natris (vice-voorzitter GOV|MHB, 070-3839504 of
[email protected]). In spoedeisende gevallen kan onder goedkeuring achteraf rechtstreeks contact worden opgenomen met één van de juridische adviseurs: • mr B. Blonk 070-3839504
[email protected] • mr D. van Zoelen 0182-617446 / 084-2138245 (faxmail)
[email protected] • mr O.W. Borgeld 023-5241524 / 084-7412185 (fax)
[email protected] Kopij Kopij voor nummer 3 van het ProDef bulletin dient uiterlijk op 22 april 2013 per e-mail bij de redactie aanwezig te zijn.
2 | ProDef bulletin, maart 2013
In een managementboek las ik de navolgende typering van een visie: “Een visie is inspirerend. Een visie geeft een toekomstgericht en ambitieus beeld van wat een organisatie wil zijn. In de definitie van de visie kijk je naar de wereld van nu en de kansen in de toekomst en beschrijf je de gewenste situatie.”
D
e minister is op dit moment druk bezig om een nieuwe visie op Defensie het licht te laten zien. Twee instituten spelen hierop in: The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS) met de studie ‘Taking the high ground’, en het Clingendael instituut met de studie ‘Clingendael’s visie op de krijgsmacht van de toekomst’. HCSS geeft met zijn stuk een prima beeld van de mogelijkheden die het luchtwapen biedt en de bedreigingen waaraan dat het hoofd moet kunnen bieden. De studie geeft goede informatie die bijdraagt aan de ontwikkeling van een visie op de krijgsmacht. Clingendael gaat uit van het beschikbare geld. Het instituut geeft zelfs expliciet aan dat wanneer het budget wijzigt en opnieuw reducties ondergaat, de studie niet meer valide is. Het is het zoveelste stuk dat niet uitgaat van de taken van Defensie, maar van wat je voor het beschikbare geld op enig moment kunt kopen. Gezien het gegeven dat de afgelopen 23 jaar alleen maar is bezuinigd, moet Clingendael snel met een volgende studie komen, wil het de negatieve spiraal bij kunnen houden. Het goede nieuws is; je houdt zo wel werk.
Waar hebben de militair en Defensie behoefte aan? Zeker niet aan een dergelijk stuk van Clingendael. De militair wil nu eens duidelijkheid over hoe de taken zoals die in de Grondwet en in andere wetten zijn vastgelegd, uitgevoerd gaan worden. Dat kan dus niet met het beschikbare geld. Iedereen ziet dat er geld bij moet. Willen wij dat nú, dan is dat niet reëel. De visie zou moeten zijn: hoe gaan wij onze taken uitvoeren, wat hebben wij daarvoor nodig en wat gaat dat kosten? En als er dan te weinig geld is, doe dan hetzelfde als de Engelsen en zet plaatselijk en tijdelijk systemen en capaciteiten stil. Maar laat de inrichting van de krijgsmacht die we morgen nodig hebben, niet alleen bepalen door het budget dat wij nú ter beschikking hebben. Misschien dat wij dan de negatieve spiraal doorbreken. Ik hoop niet dat Defensie deze zomer een voorbeeld gaat nemen aan Clingendael. Dat is volksverlakkerij. Beter zou zijn als er in het kabinet en in de Tweede Kamer een discussie wordt gevoerd over een visie op het defensiebudget. Dan kan men zich niet meer verstoppen en kunnen we echt zien wat Defensie de politiek waard is.
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 3
Georganiseerd Overleg
door René Pieters
Centrales hervatten Georganiseerd Overleg met Defensie Naar aanleiding van een nieuw voorstel van de minister van Defensie Hennis-Plasschaert, inzake de compensatie van de negatieve inkomenseffecten voor militairen van de invoering van de Wet Uniformering Loonbegrip, heeft er op woensdag 6 maart een vergadering plaatsgevonden van het Sector Overleg Defensie. Op basis van hetgeen daar is besproken hebben de CMHFsector Defensie en de overige centrales besloten om het Georganiseerd Overleg met Defensie te hervatten.
V
oor de CMHF-sector Defensie (GOV|MHB: KVMO, KVNRO & NOV) heeft het door Defensie van tafel halen van het dictaat van 19 december 2012 voor het compenseren van de negatieve effecten van de invoering van de Wet Uniformering Loonbegrip (WUL) en te komen met een nieuw voorstel voor 2013 de doorslag gegeven. Ook het voorstel voor open en reëel overleg om te komen tot een structurele oplossing voor de compensatie van de WUL voor 2014 en verder, wordt door de CMHF-sector Defensie met veel vertrouwen tegemoet gezien. Als laatste heeft ook de handreiking van de voorzitter
Ook de handreiking van de Secretaris-Generaal van Defensie heeft bijgedragen aan de beslissing van de CMHF-sector Defensie van het Sector Overleg Defensie op 6 maart jl., de secretaris-generaal van Defensie, dhr. Erik Akerboom, om het vertrouwen te herstellen en te komen tot open en reëel overleg, bijgedragen aan de beslissing van de CMHF-sector Defensie om het overleg te hervatten.
Commissie De Veer De handreiking van de secretaris-generaal bestond uit een voorstel om een commissie in te stellen die tot taak heeft om onderzoek te doen naar de condities waaronder het vertrouwen tussen de centrales en Defensie kan worden hersteld en voor de toekomst kan worden gewaarborgd. De centrales hebben deze handreiking aangenomen en Defensie en de centrales hebben tijdens het Sector Overleg Defensie gezamenlijk deze commissie ingesteld. Naast bovengenoemde taak heeft deze commissie, onder leiding van Luitenant-generaal bd De Veer, oud Inspecteur-Generaal der Krijgsmacht, tevens tot
taak gekregen om onderzoek te doen naar de mogelijkheden om constructief overleg tussen Defensie en de Centrales van Overheidspersoneel mogelijk te maken.
Reorganisaties Nu de centrales hebben besloten het Georganiseerd Overleg weer te hervatten ligt de prioriteit, voor alle partijen, bij de hervatting van de reorganisaties. Het is immers voor het defensiepersoneel van het grootste belang om hierover (eindelijk) duidelijkheid te krijgen. Om die reden werd besloten om direct de volgende dag, donderdag 7 maart jl., een overleg van de Werkgroep Reorganisaties te beleggen. In dit overleg van de Werkgroep Reorganisaties is gesproken over de planning om de reorganisaties op zo kort mogelijke termijn, gestructureerd te hervatten. Overeengekomen is dat vooralsnog de periode van 12 maart tot en met 5 april zal worden gebruikt voor de Bijzondere Commissies Personele Implementatie (BCO’s). Aansluitend zijn twee weken ingeruimd voor overleg in de verschillende
informele overlegorganen Reorganisatie (io REO’s) en de Werkgroep Reorganisatie over concept Voorlopige Reorganisatie Plannen (cVRP’en) om ook deze voorgenomen reorganisaties op een zo kort mogelijke termijn van start te kunnen laten gaan. Gezien de termijn die benodigd is tussen de eerste BCO en de daadwerkelijke implementatie is de verwachting dat de personele vulling van de verschillende eenheden voor het overgrote deel medio juli moet kunnen zijn afgerond. De daadwerkelijke implementatie, of omslag van de staven, zal pas na het zomerreces komen te liggen. I Lees meer op
l www.ProDef.nl
ProDef bulletin, maart 2013 | 3
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 4
Reorganisaties
door René Pieters
Aanvullende maatregelen door vertraging reorganisaties Als gevolg van de vertraging van de reorganisaties kan het direct betrokken defensiepersoneel in een nadelige situatie terecht komen. Om deze nadelige situatie op te heffen zijn Defensie en de Centrales van Overheidspersoneel aanvullende maatregelen overeengekomen. Maatregelen die er voor zorgen dat ook voor dit personeel het adagium ‘eenieder zoveel als mogelijk gelijke kansen’ op blijft gaan en het personeel geen rechtspositionele nadelen ondervindt van de vertraging.
H
et betreft hier specifieke maatregelen voor defensiemedewerkers die vanaf 21 december 2012 tot 6 maart 2013 in één van de volgende categorieën vielen: • instromend in de ‘zwevende’ periode; • in de ‘zwevende’ periode; • in de herplaatsingsperiode (SBK 2004); • in de ‘interne’ en ‘interne/externe’ herplaatsingsperiode (SBK2012).
Instromend in de ‘zwevende’ periode Als gevolg van het reguliere functietoewijzingsproces krijgen militairen te maken met de Datum Einde Functie. Nu het reguliere vacature- en vullingsproces grotendeels tot stilstand is gekomen heeft de betrokken militair slechts een geringe kans op een vervolgfunctie. Dit leidt er uiteindelijk toe dat de militair na de Datum Einde Functie de ‘zwevende’ periode instroomt. In dit geval geldt als hoofdregel dat voor de militair op Datum Einde Functie een periode van bevriezing van zijn/haar situatie wordt afgesproken. De militair stroomt dus niet door in de ‘zwevende’ periode. De periode van bevriezing gold tot 6 maart 2013, de datum dat het Georganiseerd Overleg weer werd hervat. Het bovenstaande is eveneens van toepassing op de militair die na het afronden van de
initiële opleiding geen functie kan worden toegewezen.
In de ‘zwevende’ periode Als gevolg van het grotendeels stilliggen van het reguliere vacature- en vullingsproces heeft een militair in de ‘zwevende’ periode slechts een geringe kans op het vinden van een vervolgfunctie. Dit zou ertoe kunnen leiden dat deze militair uiteindelijk wordt
Dat het betrokken personeel geen rechtspositionele nadelen ondervindt van de vertraging aangewezen als herplaatsingskandidaat. In dit geval geldt als hoofdregel dat voor de militair in de ‘zwevende’ periode een periode van bevriezing van zijn/haar situatie wordt afgesproken. De militair stroomt dus niet door in de ‘interne’ herplaatsingsperiode. De periode van bevriezing gold tot 6 maart 2013, de datum dat het Georganiseerd Overleg weer werd hervat.
In de herplaatsingsperiode Als gevolg van het grotendeels stilliggen van het reguliere vacature- en vullingsproces heeft een defensiemedewerker (militair en burgermedewerker) in de herplaatsingspe-
riode (SBK 2004), de ‘interne’ herplaatsingsperiode en de ‘interne/externe’ herplaatsingsperiode, slechts een geringe kans op het vinden van een functie binnen de defensieor-
Eenieder zo veel als mogelijk gelijke kansen ganisatie. Hierdoor kan er tevens sprake zijn van onvoldoende mogelijkheden voor adequate bemiddeling, als bedoeld in het SBK, met als gevolg dat betrokken defensiemedewerker onnodig wordt aangewezen als ‘externe’ herplaatsingskandidaat. In dit geval zal er generiek sprake zijn van bevriezing van de ‘interne’ herplaatsingsperiode, zoals bedoeld in SBK 2004 of bevriezing van de ‘interne’ respectievelijk de ‘interne/externe’ herplaatsingsperiode, zoals bedoeld in SBK 2012. De defensiemedewerker wordt dus, voor de duur van de bevriezing, niet aangewezen als ‘externe’ herplaatsingskandidaat en stroomt dus niet door in de ‘externe’ herplaatsingsperiode. De periode van bevriezing gold tot 6 maart 2013, de datum dat het Georganiseerd Overleg weer werd hervat. De bevriezing heeft geen invloed op de (lengte van) de ‘externe’ herplaatsingsperiode. I
Vertraging reorganisaties heeft gevolgen voor ontslagvolgorde Door het opschorten van het Georganiseerd Overleg sector Defensie hebben ook de reorganisaties bij Defensie vertraging opgelopen. De vertraging van de reorganisaties heeft direct gevolgen voor de ontslagvolgorde van het personeel dat direct betrokken is bij deze reorganisaties. De wijze waarop de ontslagvolgorde van het burgerpersoneel bij Defensie, dat is betrokken bij een reorganisatie wordt vastgesteld, is vastgelegd in artikel 116, lid 3 van het Burgerlijk Ambtenaren Reglement Defensie (BARD). Alvorens de ontslagvolgorde kan worden bepaald dient er eerst een peildatum te worden vastgesteld. Deze peildatum is de datum waarop een te reorganiseren eenheid ophoudt te bestaan (Datum Einde Geldigheid 4 | ProDef bulletin, maart 2013
Eenheid, DEGE), zoals is vastgelegd in artikel 116, lid 1. van het BARD. Door de vertraging verschuift deze Datum Einde Geldigheid Eenheid voor (veel van) de eenheden die in een reorganisatieproces zijn betrokken. Voor sommige burgermedewerkers zal dit inhouden dat zij helaas toch geen nieuwe functie binnen de defensieorganisatie zullen krijgen terwijl zij daar bij het eerdere
omklapmoment wel voor in aanmerking leken te komen. Voor anderen geldt het tegenovergestelde. De komende tijd zullen voor de verschillende eenheden de nieuwe DEGE’s worden vastgesteld en daarmee dus ook de nieuwe peildata voor de ontslagvolgorde. Dan ook zal duidelijk worden wat hiervan de consequenties zijn voor het betrokken defensiepersoneel. Kijk voor het laatste nieuws op:
l www.ProDef.nl
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 5
Reorganisaties
door Harm de Jonge en Jozef Kuklinsky
Sourcing bij Defensie kan beter De GOV|MHB (Gezamenlijke Officieren Verenigingen en Middelbaar & Hoger Burgerpersoneel bij Defensie) richt zich naast de belangenbehartiging van haar leden, als beroepsvereniging ook onder meer op het ‘meedenken over een maatschappelijk gedragen veiligheidsbeleid en een daarop toegesneden krijgsmacht’.
D
e afgelopen maand is in de Tweede Kamer naar aanleiding van een brief van de minister gesproken over sourcing bij Defensie. De GOV|MHB heeft onderstaande visie voorafgaande aan het debat met Kamerleden gedeeld. In deze notitie wordt ingegaan op slechts twee aspecten, namelijk filosofie en uitvoering.
Filosofie I (ofwel de visie) De minister heeft aangegeven dat “sourcing een bedrijfsvoeringsinstrument is om de kerntaken zo doeltreffend en doelmatig mogelijk te ondersteunen. Door zorgvuldige keuzes tussen zelf doen, uitbesteden of samenwerken, wil Defensie de inzetbaarheid, het innovatieve vermogen van de krijgsmacht en het kosteninzicht verbeteren en de flexibiliteit en het aanpassingsvermogen vergroten.” Dat klinkt goed. Maar het gaat voorbij aan een veel belangrijker doel. In zijn brief van april 2011 meldt de minister dat de absolute focus gaat liggen op het thema ‘draagvlak’. Om precies te zijn: “Draagvlak voor de Krijgsmacht in de samenleving”. Anderhalf jaar later komt het woord draagvlak in de brief van de minister van 1 november 2012 niet eens voor. Terwijl sourcing juist een ideaal middel is om het draagvlak voor Defensie te vergroten. In de brief van de minister zijn de sleutelwoorden hoeveel personele reductie (minder VTE’n) en vermeende kostenbesparing er kunnen worden behaald. Er wordt in de brief geen rekening gehouden met de mogelijkheid om het ‘Draagvlak in de samenleving te vergroten door samenwerking ‘. Deze vorm van samenwerking is mogelijk door, in bijvoorbeeld logistieke processen in Nederland, defensiemedewerkers tezamen met civiele medewerkers productie te laten leveren. Met deze ‘verweven uitbesteding’ genereert Defensie nog steeds de gezochte kostenbesparing, maar houdt daarmee ook bij haar eigen personeel de know how overeind die nodig is in geval van inzet in crisisge-
bieden. Tijdens de afwezigheid van het defensiepersoneel voor de operationele inzet in het buitenland zetten de medewerkers van het civiele bedrijf de resterende taken in Nederland voort. Op deze wijze wordt ook maximaal recht gedaan aan de uitgangspunten flexibiliteit en aanpassingsvermogen. Op die wijze wordt de defensieorganisatie – en belangrijker, haar mensen – een zichtbaar en gewaardeerd deel van de samenleving. En dat is draagvlak. Bovendien zien wij dat zo recht gedaan wordt aan alle uitgangspunten; inzetbaarheid, innovatief vermogen, kosten, flexibiliteit en aanpassingsvermogen.
Uitgaande van de aanname dat er begrip is voor de these dat sourcing, in de vorm van samenwerken kan leiden tot vergroting van draagvlak, is het opmerkelijk dat in referte alleen het uitbesteden aan de orde komt, maar dat het inbesteden geheel niet in de projectvoering lijkt te zijn opgenomen. Althans, de voorliggende informatiebrief van de minister rept daar met geen woord over. En dat is jammer. Immers er zijn prima realistische voorbeelden aan te halen waar ‘inbesteden’ uiterst lucratief kan zijn zonder dat het kosten voor Defensie met zich mee brengt. Terwijl het wel zal leiden tot waardering, appreciatie en dus draagvlak.
gens vooral aannames die een succesvol uitbesteden ondersteunden. Zoals de aanname dat het relatief oude en dure defensiepersoneel werkzaam in de catering zal overgaan naar de nieuwe werkgever. Op deze wijze kwam Defensie met een positief oordeel over het uitbesteden van de catering. En meldde dat aan de Kamer. Maar, die aanname was fout. Medezeggenschap en GOV|MHB (in bilat Hillen/Couzy) prikten vrij eenvoudig door de te positieve aannames heen en toonden aan dat het merendeel van het defensiepersoneel niet overgaat, maar gebruik gaat maken van het Sociaal Beleids Kader (SBK). Deze personele transitiekosten waren niet meegenomen. Als op voorhand niet alle kosten worden meegenomen lijkt het project op papier geslaagd, maar kost het Defensie uiteindelijk integraal veel meer geld dan wenselijk wordt geacht. Deze casus leent zich minder voor diepgaande samenwerking.
Uitvoering I
Uitvoering II
De case ‘Uitbesteding cateringsdiensten’. In referte stelt de minister dat “er tussen de 500 en 1000 functies bij zijn betrokken; de financiële omvang groot is; en dat het deel dat binnen Defensie blijft in het kas/verplichtingstelsel wordt opgenomen”. In 2012 stond de catering op de beslissingslijst om uit te besteden. Daar waren al jaren plannen voor en met bedrijfsmatig werken was er al een voorschot genomen om de dienst gemakkelijker uit te kunnen besteden. De politiek was er voor. De minister zei: “Gaan we doen”. Het projectmanagement deed vervol-
De case ‘Instandhouding operationele wielvoertuigen met een laadvermogen tot 7,5 kN’. In referte stelt de minister dat er besloten is tot geheel uitbesteden (en dus niet samenwerken met civiele onderhoudsbedrijven; zie eerdere kanttekening betreffende draagvlak). Het handelt om een voorziene reductie van tussen de 50 en 100 functies. Van die overtolligheid zal men proberen ca. 10 mensen over te dragen in werkverband aan de civiele bedrijven. De overige defensiemedewerkers (personele reductie) zullen dus gebruik maken van het SBK. Oók hier worden de per-
Filosofie II
ProDef bulletin, maart 2013 | 5
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 6
Reorganisaties sonele transitiekosten niet meegenomen in het integrale kostenoverzicht van dit project. Hier wordt Defensie weer ‘geholpen’ door de ‘verzuiling’ binnen het departement. Het projectteam heeft integrale kosten van overhead, magazijnen, opleiding, gereedschap etc. meegenomen in de besluitvorming. Maar personele kosten (SBK) worden vanuit een ander budget (HDP) betaald, en spelen onbegrijpelijk geen rol in de besluitvorming. De Tweede Kamer krijgt die kosten dus ook niet te zien in de verslaglegging over sourcing projecten. Defensie rekent zich op deze wijze ten onrechte rijk.
door Harm de Jonge en Jozef Kuklinsky
vaardigheden in huis. De GOV|MHB maakt zich zorgen over de kwaliteit van verwervingsorganisatie van Defensie als gevolg van de opgedragen Numerus Fixus. Niets ten nadele van de personen die hier werkzaam in
Bij sourcing worden nog steeds niet alle personele transitiekosten meegenomen in het integrale kostenoverzicht zijn, maar gezien de inschaling van deze medewerkers kunnen zij niet op tegen de commerciële ‘goudhaantjes’ uit de markt.
Uitvoering III Bij Defensie lopen er tientallen sourcing trajecten met een totale waarde die kan oplopen tot 1 miljard euro. Sourcing staat bij de overheid en dus ook bij Defensie nog in de kinderschoenen. Het doel van sourcing is dat Defensie er uiteindelijk (financieel) beter van wordt. Om dit te bewerkstellingen zal de verwervingsorganisatie van uitstekende kwaliteit moeten zijn. De partners in de markt hebben naast de ervaring óók de commerciële
Cartoon
6 | ProDef bulletin, maart 2013
Conclusies en aanbevelingen Teneinde het sourcing traject van Defensie volwassen, betrouwbaar en beheersbaar te maken, lijkt een inhoudelijke discussie met de minister uiterst gewenst. Discussiethema’s volgen uit bovenstaande: • De noodzaak om het aspect draagvlak een vooraanstaand criterium te laten zijn bij de besluitvorming rond en het aansturen van sourcing projecten, met inbegrip van het
besef dat draagvlak als criterium soms zelfs zwaarder moet wegen dan VTE-reductie of kostenbesparing • Bij de voorstellen voor sourcing zouden alle uitgangspunten expliciet de revue moeten passeren • Alle relevante factoren van invloed moeten worden meegenomen en mee worden gewogen, o.a. alle kosten • De wenselijkheid om mogelijkheden van ‘inbesteding’ met creativiteit innovatief te onderzoeken, waarbij het zicht hierop zeer zeker meer aanwezig is op de werkvloer dan op het departement • Een grotere inspanning om aannames in de beginfases van het sourcing proces realistisch te laten zijn en zich niet te laten leiden door wenselijkheid • Vroegtijdig de Medezeggenschap en Centrales van Overheidspersoneel betrekken kan intern draagvlak voor sourcing verbeteren • Hoe integraal is de integrale afweging in de diverse fases van het Defensie sourcing project? • Hoe ziet de verwervingsorganisatie eruit? I
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 7
Pensioenen
door Martin Weusthuis
GOV|MHB gaat de strijd aan voor postactieve leden De aandacht was afgeleid door de specifieke inkomenseffecten van de WUL voor actieve militairen, maar halverwege januari 2013 bleek dat ook onze postactieve leden flinke inkomensachteruitgangen lijden door diezelfde WUL en door het met een maand opschuiven van de AOW-leeftijd. Civiele procedure bonden wegens ophogen AOW-ingangsdatum Het laatste kwartaal van 2012 is al samen met de andere militaire vakbonden flinke strijd gevoerd met Defensie over een tegemoetkoming voor de militairen die na hun pensionering met een AOW-gat worden geconfronteerd. Dat AOW-gat wordt nog vergroot doordat de postactieve militair het hoge IB-tarief betaalt over zijn pensioen zolang de AOW-uitkering nog niet is ingegaan. Defensie volhardt echter tot nu toe in haar weigering te compenseren. De GOV|MHB heeft zich aangesloten bij een initiatief van de militaire vakbond de AFMP (Algemene Federatie van Militair en Burger Personeel), om via de gerechtelijke weg de weigering van Defensie het AOW-gat te compenseren aan te vechten. Het gaat om een civiele procedure tegen de Nederlandse staat, met als inzet dat het verhogen van de AOW-leeftijd zonder deugdelijk overgangsrecht in strijd is met het Europese Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens. De procedure zal specifiek betrekking hebben op ambtenaren en werknemers die eerder met werken zijn opgehouden, in de veronderstelling dat ze vanaf hun 65e AOW zouden krijgen. Het zal helaas enige tijd duren voordat de rechter uitspraak doet. Intussen zullen de rechten van al diegenen die 65 jaar worden en geen AOW ontvangen veilig gesteld moeten worden. We adviseren iedereen die in 2013 of
onevenredig hard raakt. Inzet is aan te tonen dat de Wet Uniformering Loonbegrip onzorgvuldige wetgeving is.
2014 65 wordt, AOW aan te vragen zodra de mogelijkheid daartoe geboden wordt (in 2013 vijf maanden voor de 65ste verjaardag en in 2014 vier maanden voor de 65ste verjaardag) en in de aanvraag te vermelden dat de AOW direct bij het aanvragen van de leeftijd van 65 jaar moet ingaan. De aanvraag kan worden gedaan via DigiD of door het bij de Sociale Verzekeringsbank (de instantie die de AOW uitvoert) te verkrijgen aanvraagformulier in te vullen en per post te versturen. We raden aan tegen de beslissing die u van de Sociale Verzekeringsbank ontvangt bezwaar aan te tekenen. Op de ProDef-site vindt u een voorbeeld bezwaarschrift dat u kunt gebruiken. Voor de adressering van het bezwaarschrift kunt u het beste even in de beslissing kijken. Daarin is te vinden bij welke vestiging van de SVB het bezwaarschrift ingediend moet worden. Zorg ervoor dat het bezwaarschrift aangetekend wordt verzonden en bewaar het verzendbewijs, zodat u altijd aan kunt tonen dat u bezwaar heeft gemaakt.
Proefproces militaire bonden tegen Belastingdienst vanwege WUL De bonden bij Defensie (AFMP, Marechausseevereniging, Abvakabo, ACOM, GOV|MHB en VBM) richten hun juridische pijlen op de WUL zelf. We maken daarvoor bezwaar tegen de hogere belastingheffing vanaf januari 2013 die actieve militairen, UKW’ers, FPU’ers en gepensioneerden
Ondersteund door een fiscaal advocaat die door de bonden is ingeschakeld, maken zes personen bezwaar bij de Belastingdienst. Het gaat om vier actief dienende militairen verdeeld over de vier gerechtshoven - een UKW’er en een gepensioneerde militair. Directe aanleiding voor het bezwaar is de loonstrook van januari 2013 waaruit blijkt dat de verwachte negatieve gevolgen van de WUL een feit zijn geworden. De bedoeling van dit proefproces is het ontlokken van een rechterlijke uitspraak over de vraag of de WUL kan worden aangemerkt als zorgvuldige wetgeving. Als actieve militairen, UKW’ers en gepensioneerden door de hogere belastingheffing in vergelijking met andere Nederlanders zo onevenredig hard worden benadeeld, is er gegronde reden dit in twijfel te trekken. De WUL kan, afhankelijk van de persoonlijke situatie van genoemde groepen, een inkomensverlies opleveren tot 7 procent. En dat terwijl de WUL alleen bedoeld was om administratieve lasten en handelingen te verminderen. Eventuele inkomenseffecten moesten daarbij minimaal zijn en overwegend binnen een bandbreedte blijven van plus 1,5% en min 1,5%. Een uitspraak van de rechter die de zorgvuldigheid van deze wet in twijfel trekt, zou zware druk op de politiek leggen om de WUL zelf aan te passen. Wat betekent dit voor u? Het is op dit moment niet per se nodig om bezwaar te maken tegen de loonstrook. In 2014 kunt u alsnog aanhaken als u de aanslag Inkomstenbelasting over 2013 ontvangt. I Lees verder op
l www.ProDef.nl
ProDef bulletin, maart 2013 | 7
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 8
Pensioenen
door Martin Weusthuis
Brief ABP korting militaire ouderdomspensioenen Zoals bekend kort het ABP de bruto pensioenen in opbouw en in uitbetaling op 1 april 2013 met 0,5%, om zo de financiële situatie van het fonds te verbeteren. Ook de militaire ouderdomspensioenen opgebouwd ná 1 juni 2001 worden gekort.
E
r zijn door ABP algemene brieven verstuurd naar alle deelnemers waarin melding wordt gemaakt van die korting. Er zijn groepen betrokken militairen te onderkennen:
1. militairen die wat betreft hun ouderdomspensioen niet worden geraakt door de korting omdat alle pensioengeldige tijd valt vóór 1 juni 2001, ontvangen geen standaardbrief. Het gaat hier om slapers en gepensioneerden. Deze militairen krijgen wel een specifieke brief over de korting op het nabestaandenpensioen. 2. militairen met alleen opbouwtijd ná 1 juni 2001 krijgen de standaardbrief. Hier geen vragen. 3. militairen met pensioengeldige tijd vóór en ná 1 juni 2001 krijgen ook dezelfde standaardbrief die wel kan leiden tot vragen, omdat de brief niet is toegesneden op de persoonlijke situatie. De militairen in groep 3 bellen naar de GOV|MHB voor opheldering. GOV|MHB heeft vervolgens het ABP-bestuur gevraagd om uitleg. De reden dat deze groep militairen geen toegesneden brief heeft gekregen ligt in de verschillende individuele situaties en het bestaan van Mijn ABP. ABP stelt dat deze groep niet als geheel is te benaderen,
waardoor een veelvoud aan brieven zou moeten worden geschreven, met een grotere kans op onduidelijkheden en fouten. De algemene brief verwijst dan ook naar de ABP-site voor nadere informatie. Voor de individuele situatie bestaat MijnABP, de internetomgeving waarin iedere deelnemer achter een wachtwoord zijn individuele situatie, en in dit geval vanaf 1 april 2013, de hoogte van zijn korting kan zien. GOV|MHB heeft intussen daarop vooruitlopend een rekenvoorbeeld gemaakt: Bruto
Pensioen-
Pensioen-
Korting
Bruto
Bruto
Pensioen
jaren vóor
jaren ná
over
korting
korting
in euro’s
1-6-2001
1-6-2001
per jaar
per maand
30.000
40
0
0
0,00
0,00
40.000
30
10
10.000
50,00
4,16
50.000
35
5
6.250
31,25
2,60
10.000
0
11
10.000
50,00
4,16 OHNE GEWÄHR
Een militair met een UKW-uitkering bouwt ná 1 juni 2001 voor de helft pensioen op. Ontving u bijv. na 1 juni 2001 tien jaar lang een UKW-uitkering, dan heeft u in die periode vijf pensioenjaren opgebouwd. I
ABP verlaagt pensioenen met 0,5% Per 1 april 2013 worden de meeste ABP pensioenen (pensioenen in opbouw en in uitkering) bruto met 0,5% gekort. Dat wil zeggen, alleen die pensioenen worden gekort waarvan de korting bijdraagt aan het herstel van de financiële situatie van het fonds. In andere woorden, de korting hangt samen met verbetering van de dekkingsgraad. April 2013 Dus bijv. het militaire invaliditeitspensioen en arbeidsongeschiktheidspensioenen worden niet gekort, althans niet met deze maatregel, want het geld daarvoor komt niet van ABP maar van de Defensie begroting. Ook de militaire ouderdomspensioenen verworven vóór 1 juni 2001 worden niet gekort. Voor deze pensioenen geldt dat zij op declaratiebasis uit de begroting van Defensie worden betaald en korting dus niet bijdraagt aan het financiële probleem bij ABP. Militaire nabestaandenpensioenen echter zijn altijd ondergebracht geweest bij het ABP. Militaire nabestaandenpensioenen worden dan ook wel gekort. Het Flexibel Pensioen en Uittreden (FPU) voor burgerambtenaren kent een klein deel pensioen op basis van een kapitaalstelsel dat wordt gekort, en een groter deel gebaseerd op een omslagstelsel dat niet wordt gekort. De korting zal ook niet worden toegepast op: 1. De inkoop voorwaardelijk pensioen o.b.v. de zgn. oude dienstjarenregeling die geldt voor burgerambtenaren geboren ná 1949, voor zover nog niet in uitbetaling. Peildatum voor het in uitbetaling zijn is 8 | ProDef bulletin, maart 2013
31 december 2012. Als de extra inkoop is omgezet in een pensioen dat op 31 december 2012 reeds wordt uitgekeerd, wordt er wel gekort. 2. Het saldo van het ABP Extra Pensioen (AEP), van toepassing op militairen én burgerambtenaren, voor zover nog niet in uitbetaling. Peildatum voor het in uitbetaling zijn is 31 december 2012. Als het AEP is omgezet in een pensioen dat op 31 december 2012 reeds wordt uitgekeerd, wordt er wel gekort. Over de korting en andere zaken die u m.b.t. uw pensioen bezighouden kunt u spreken met het ABP-bestuur op bijeenkomsten door het land. U heeft daartoe een uitnodiging gekregen. Lees verder op:
l www.ProDef.nl
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 9
Pensioenen
door Jacqueline Gessel-Galle door van Martin Weusthuis
Een AOW-oplossing met eigen geld voor de FPU-er Ophoging van de AOW-leeftijd heeft voor een behoorlijk aantal defensiemedewerkers gevolgen in de vorm van het ontstaan van een AOW-gat van een of meerdere maanden. Oplossing voor de FPU-er In het overleg in de Pensioenkamer, die gaat over de pensioenen van de burgerambtenaren binnen Defensie, is een akkoord bereikt over dichting van dat AOW-gat voor de FPU-ers met de vaste pensioendatum van 65 jaar. Maar dan wel een oplossing met eigen geld. Voor de burgerambtenaren geboren ná 1949 die geen FPU meer hebben maar het zogenaamde AKP, (ABP Keuze Pensioen) geldt een flexibele pensioeningangsdatum tussen 60 en 70 jaar. Opschuiving van de AOW-datum kan onder dit regiem worden opgelost door de inzet van eigen pensioengeld dat in tijd naar voren wordt gehaald, in dit geval vanaf 65 jaar, om met dat geld het AOW-gat te dichten. Diezelfde mogelijkheid wordt nu ook in het pensioenreglement voor de FPU-er geschapen. Ook de FPU-er kan dus met inzet van eigen pensioengeld de ene AOW-maand in 2013, de 2 maanden in 2014 en de 3 maanden in 2015 financieel dichten, als dat nodig zou blijken.
Nog geen oplossing voor de UGM en andere specifieke defensieregelingen De oplossing in de Pensioenkamer voor de FPU-er geldt niet voor specifieke Defensie uitkeringsregelingen die eindigen op 65 jaar of op de pensioendatum (niet AOW-datum). Afhankelijk van de datum van eindigen van de uitkering ontstaat er een AOW-gat, een pensioengat of beide. Het eerste dat te binnen schiet is de UKW-uitkering voor een grote groep militairen. De militair met UKW kent net als de burger FPU-er
een vaste pensioendatum van 65 jaar. Ook hij heeft dus een AOW-gat. Veel andere specifieke Defensie uitkeringsregelingen kennen ook een vaste eindleeftijd van 65 jaar, bijv. de wachtgelders onder het SBK 2004. Over deze regelingen moeten binnen Defensie met de militaire bonden afspraken worden gemaakt. Daar zijn we al enige maanden over in onderhandeling en daar is de GOV|MHB samen met andere bonden een gerechtelijke procedure over begonnen. Vanwege de WUL-problematiek is eind december 2012 het georganiseerd overleg met Defensie plat gelegd en ziehier de reden dat de AOW-gat problematiek sindsdien ook weinig voortgang heeft gekend. I
FNV verliest proefproces om AOW-ingangsdatum Per 1 januari 2012 is bij wet de AOW-ingangsdatum aangepast van voorheen de eerste dag van de maand waarin iemand 65 jaar wordt, tot de werkelijke dag van 65 jaar worden in die maand. Een Bredase vutter heeft, gesteund door FNV Bondgenoten, over dit ‘verjaardagsgat’ een proefproces gevoerd bij de rechtbank Breda. Door de ingreep krijgen mensen van een bepaalde leeftijd tot een volle maand AOW-geld minder. De vutter wilde schadevergoeding en FNV Bondgenoten wilde graag weten hoe de rechter denkt over het ontbreken van het gebruikelijke overgangsrecht, vooral van belang voor mensen die een uitkering krijgen die loopt tot de oude AOW-datum, en het verjaardagsgat niet meer zelf kunnen repareren. Deze vutter wordt dan anders behandeld dan bijv. mensen met een WW-, WIA/WAO- of bijstandsuitkering bij wie dit inkomensgat niet ontstaat omdat die uitkering aansluit op de nieuwe AOW-datum. De rechtbank in Breda dacht daar anders over en oordeelde dat vanuit de overheid geen onevenwichtige redenering ten grondslag lag aan het wijzigen van de AOW-ingangsdatum. De overheid heeft volgens de rechtbank de wetswijziging doorgevoerd om de overheidsfinanciën weer gezond te maken en dat is een legitieme doelstelling voor een ingreep in het eigendomsrecht. Het verzoek om schadevergoeding werd
afgewezen. Tot spijt van FNV Bondgenoten heeft de rechter niets gezegd over de ongelijke behandeling en het ontbreken van overgangsrecht. FNV Bondgenoten onderzoekt de mogelijkheid van hoger beroep. De GOV|MHB bereidt samen met andere bonden, o.a. FNV Bondgenoten, een soortgelijke procedure voor i.v.m. het opschuiven van de AOW-ingangsdatum vanaf 1 januari 2013 met één maand in 2013, twee maanden in 2014, enz. Deze uitspraak van de rechtbank Breda geeft nou niet meteen reden tot juichen. We zullen nog eens precies naar doelstelling en inhoud van het komende geding kijken. I AOW uitkering
Salaris
ABP pensioen 1 juni
23 juni
ProDef bulletin, maart 2013 | 9
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 10
Pensioen
door Martin Weusthuis
Het bijzonder partnerpensioen van de militair Er bereiken ons vragen over de berekening van het zogenoemde Bijzonder Partner Pensioen (BPP) van de militair. Het BPP wordt bij het overlijden van de militair toegekend aan de ex-partner waarvan hij was gescheiden, waarvan het geregistreerd partnerschap was beëindigd of waarvan de partner in verband met samenwonen bij het ABP was afgemeld. ABP-pensioenreglement noemt nog een aantal berekeningsfactoren maar daar gaan de vragen die ons bereiken niet over. Die gaan nl. over de peildatum waarop de hoogte van de berekeningsgrondslag wordt vastgesteld. Op dit moment is het dus zo dat de peildatum de datum einde huwelijk/partnerschap is. In het verleden lag dat anders.
De ex-partner kan recht hebben op het bijzonder partnerpensioen, tenzij deze bij formele verklaring/overeenkomst (huwelijkse voorwaarden) daarvan heeft afgezien en ABP daarmee heeft ingestemd, of het huwelijk is gesloten dan wel partnerschap is aangegaan op of na 65 jaar. Het recht op BPP gaat in op de dag volgend op het overlijden van de militair. Het bedrag van het BPP wordt vastgesteld met behulp van de pensioengeldige tijd (periode van huwelijk/samenwonen) en de berekeningsgrondslag (pensioengevend salaris minus de AOW-franchise), per datum scheiding, dan wel beëindiging van het partnerschap. Het
1. Ligt de echtscheidingsdatum dan wel de einddatum partnerschap vóór 8 november 1997, dan geldt ongeacht de feitelijke einddatum van het huwelijk/partnerschap, als peildatum voor de berekeningsgrondslag, de datum 8 november 1997; 2. Overlijdt de militair vóór 65 jaar dan wordt gerekend met de pensioengeldige tijd vóór 1 juli 1999, tenzij bij ontslag ouderdomspensioen is uitgeruild voor partnerpensioen; 3. Overlijdt de militair op of na 65 jaar en is het partnerpensioen bij pensionering uitgeruild voor ouderdomspensioen, dan wordt gerekend met de pensioengeldige tijd vóór 1 juli 1999. Waar zit nu de crux? Het gevolg van de situatie onder 1 kan zijn dat de militair intussen carrière heeft gemaakt, waardoor het BPP wordt berekend op basis van een (veel) hogere berekeningsgrondslag dan ten tijde van beëindiging huwelijk of partnerschap. Een eventuele latere ex-partner van de militair kan dan worden verrast met een lager dan verwacht partnerpensioen. I
Arbeidsongeschiktheidverzekering ook voor partner van ambtenaar Veel militairen en burgerambtenaren hebben bovenop de collectieve regelingen van Defensie en ABP een individuele arbeidsongeschiktheidsverzekering (aov) afgesloten bij Loyalis, eerder beter bekend onder de naam IPAP-verzekering. Loyalis is de verzekeraar gelieerd aan het ABP en is bedoeld voor individuele inkomensverzekeringsproducten aanvullend op de collectieve ABP-producten. Misschien bent u niet de enige kostwinner thuis. In dat geval kan het zinvol zijn te bezien of het risico van het verlies van het inkomen van uw partner gedragen kan worden of afdekking behoeft. Tot voor kort kon alleen de werknemer bij overheid en onderwijs, deze arbeidsongeschiktheidsverzekering (aov) afsluiten. Dat is nu veranderd. Als de ambtenaar zelf een Loyalis aov heeft afgesloten, kan ook zijn/haar partner die niet werkzaam is binnen de overheid of het onderwijs, bij Loyalis zo'n verzekering afsluiten. De partner moet wel in loondienst werken, maar dat kan ook in de marktsector zijn, zodat hij/zij verplicht verzekerd is voor de WIA. Daarom kan een partner die zelfstandig ondernemer (free lancer) is, of directeur groot aandeelhouder (DGA), deze verzekering niet afsluiten. Verder moet de partner minimaal 18 jaar zijn en niet ouder dan 59 jaar. De partner-aov dekt net als de verzekering voor de ambtenaar-aov bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid minimaal 70% van het inkomen van de partner tot pensioendatum. Bij volledige ao wordt bovenop die 70% nog 10% van het verzekerde inkomen extra uitgekeerd. De uitke10 | ProDef bulletin, maart 2013
ring loopt op dit moment nog tot pensioendatum of maximaal 65 jaar, de begindatum van het ABP ouderdomspensioen. U kunt zelf het te verzekeren inkomen opgeven. Tot een bruto inkomen van € 4.172,- per maand (WIA maximum loongrens) is de premie bruto 0,78% van dat opgegeven inkomen. Is het inkomen van de partner hoger dat de WIA maximum loongrens, dan kunt u dat hogere inkomen ook opgeven en verzekeren tegen een bruto premie van 2,73%. Maar u kunt het ook bij die WIA max loongrens laten tegen de lagere premie. De uitkering wordt dan natuurlijk ook afgeleid van dat lagere door uzelf opgegeven inkomen. De Loyalis aov kent een aantal voordelen, zoals de aansluiting op de onderliggende collectieve aov regelingen van ABP en Defensie (u krijgt bijv. een brief als uw verzekerd belang vervalt), en het feit dat de aov in álle omstandigheden uitkeert, ook in tijden van oorlog/uitzending en molest. Kijk voor meer informatie over de partner AOV op www.loyalis.nl/producten.
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 11
MHP berichten
MHP-ambities voor sociale agenda Bij het ter perse gaan van dit ProDef bulletin gaat juist de eerste bijeenkomst van het Sociaal Overleg van start. De MHP, de vakcentrale waarbij de GOV|MHB is aangesloten, heeft de volgende ambities uitgesproken. Ontslagrecht: • Ontslagbescherming handhaven, inclusief de bijzondere positie van ambtenaren; • Behoud van de kantonrechtersformule; • Ontslagaanvraag via de kantonrechter, met beroepsmogelijkheid; • Bij bedrijfseconomisch ontslag bindend advies UWV; • Tijdelijke contracten maximaal 2 jaar, waar-
na een duurzaam dienstverband ontstaat; • Sectorale verhouding vast/flex met 80/20 in een onderneming als uitgangspunt; • Einde aan oneigenlijke flex-constructies.
Werkloosheidswet: • WW-duur niet verder verkorten; • Geen verlaging van uitkeringsniveau of passende arbeid;
• De WW moet daadwerkelijk een werknemersverzekering zijn met stabiele lastendekkende premie; • Regie sociale partners op van werk naar werk.
Pensioenopbouw: • Geen beperking van de pensioenopbouw; • Ruimte voor flexibel (deeltijd)pensioen/AOW; • Eigen invulling 3e pijler en herstel van pensioengaten verder uitwerken.
l www.ProDef.nl
Lees verder op
Medezeggenschap De volgende medezeggenschapsverkiezingen zijn gepland: Defensieonderdeel
Eenheid
Uiterste datum indienen kandidatenlijst
Kiesdatum
CLAS
42 Pantserinfanteriebataljon ‘Limburgse Jagers’
gesloten
28-03-2013
CDC
Dienstencentrum Internationale ondersteuning Defensie
gesloten
2, 3 en 4 april 2013
KMAR
District KMAR West
30-03-2013
06 t/m 13 mei 2013
CLAS
42 Brigade Verkenning Eskadron
gesloten
26-05-2013
CLAS
CIS Bn 1 Corps
19-04-2013
30-05-2013
KMAR
District KMAR Schiphol
17-04-2013
29 mei t/m 05 juni 2013
Kijk voor de actuele verkiezingen op:
l www.ProDef.nl
Websiteberichten Eervol ontslag voor Kroonprins WillemAlexander Prins Willem-Alexander doet als aanstaand staatshoofd, na bijna 28 jaar, afstand van zijn huidige actieve militaire status. Op zijn verzoek wordt de Kroonprins voor zijn inhuldiging als Koning der Nederlanden eervol ontslag verleend. Dat heeft de Rijksvoorlichtingsdienst donderdag 7 maart meegedeeld. Lees verder op:
bat III, en zijn directe medewerkers Franken en Oosterveen niet te zullen vervolgen. Dit is de uitkomst van een proces van bijna drie jaar. Maar het zal niet het laatste zijn wat we van deze zaak horen. De klagers staat nog een aantal mogelijkheden open om alsnog vervolging af te dwingen. Met deze uitspraak zijn de aangeklaagden er dus nog niet. Lees verder op:
l www.ProDef.nl
l www.ProDef.nl
Levenslooptegoed: opnemen of niet? Karremans, Franken en Oosterveen voorlopig vrij van vervolging De Hoofdofficier van Justitie heeft bekend gemaakt Karremans, oud commandant Dutch-
Het regeerakkoord van 27 oktober 2012 heeft een streep gezet door de in 2013 op te zetten vitaliteitsregeling. De levensloopregeling die op sommige punten een aansluiting kende
met de vitaliteitsregeling wordt daarom ook weer aangepast. Lees verder op:
l www.ProDef.nl
Dossier: AOW-gat Op 1 januari 2013 is de AOW-leeftijd met een maand verhoogd. Met ingang van 2014 zal de AOW-leeftijd verder worden verhoogd. Op de ProDef website vindt u het ‘Dossier AOW-gat’; alle berichtgeving over het AOW-gat in het overleg binnen het Sector Overleg Defensie én overige berichtgeving m.b.t. het AOW-gat en Defensie. Lees verder op:
l www.ProDef.nl
ProDef bulletin, maart 2013 | 11
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 12
Computips
door Leen van der Biessen
Windows 8 nader bekeken De startknop Sinds afgelopen oktober is Windows-8 onder ons en dit heeft in de media tot heel wat reacties geleid, zowel positief als negatief. Als je tegenwoordig een nieuwe PC of laptop wilt kopen, niet zijnde een Apple, dan zal daar Windows-8 op staan. Voor veel gebruikers is dat wennen. Wat we natuurlijk missen is de ons zo vertrouwde startknop in de desktopview. Waarom Microsoft deze heeft wegelaten zal altijd wel een geheim blijven,vastgelegd in de hoofden van de dames en heren van Microsoft. Maar zoals bij alles zijn er altijd wel weer andere slimme dames en heren die dit probleem oplossen. De beste optie om de startknop weer terug te krijgen is het installeren van het programma Classic Shell. Dit is een open source project dat na installatie de startknop terugbrengt. Sterker nog, als je met de rechter muisknop op deze startknop drukt, kan je deze helemaal configureren naar eigen wens. Je kunt het menu op Windows Classic / XP / Vista of 7 laten lijken. Ook kun je de computer zo laten opstarten dat het Metro scherm wordt overgeslagen, zodat je eigenlijk gewoon Windows 7 hebt.
Synchroniseren van bestanden. Zoals een aantal malen eerder in deze rubriek beschreven, is het van groot belang om back-ups te maken van belangrijke data. Zoals ook al eerder beschreven is het zetten van documenten in de cloud al een aardige vorm van back-up van je bestanden. De cloud opties zijn echter zeker voor de gratis versies beperkt in hun opslag. Betaal je wel, dan krijg je bijv. 50 Gb voor € 10 per maand. Voor een tegenwoordige huishouding met vele gigabytes aan foto-, video- en audiobestanden kan dat ook nog te weinig zijn. De oplossing is externe harddisks. Voor ca € 60 koop je tegenwoordig een 500 Gb en voor ca € 80 een 1 TB 2,5 inch externe harddisk, die je zonder externe voeding op de computer of laptop kunt aansluiten. Microsoft SyncToys was vroeger de aangewezen tool om files te synchroniseren, maar dit programma is oud, werkt niet meer goed in de Windows-8 omgeving en heeft weinig configuratieopties. De tegenwoordig aangewezen tool is FreeFileSync. Ook dit is weer een open source project dat gratis is te downloaden. Dit programma heeft bij instellingen veel
Windows-8 tablets Windows-8 is in wezen ontworpen om met een touch screen te werken. Er is nu een flink aantal Windows-8 tablets in omloop die dat kunnen. Let echter wel op: sinds kort is er ook de Windows-8 RT tablet van Microsoft zelf in omloop. Dit is een tablet die een speciale ARM-processor heeft. Op zo’n tablet kunnen dus niet de normale Windows programma’s worden geïnstalleerd, maar bent u aangewezen op de Apps die in de Windows-App store verkrijgbaar zijn. Het voordeel van de RT versie is dat deze energiezuiniger is en iets sneller dan de normale op x86 processors (standaard Intel processors) gebaseerde tablets. In de Windows-8 RT is wel een, zij het beperkte, versie van Microsoft Office opgenomen.
Hybrides Wat tegenwoordig wel een mooie optie is zijn de hybride laptops/tablets. Dit zijn machines die zowel kunnen werken als een Windows-8 laptop als een tablet. Deze apparaten zijn wel duurder dan een normale laptop, maar dan heb je eigenlijk wel twee apparaten in één. Zowel Dell, Acer, Samsung, Sony en Lenovo hebben zo’n apparaat. Nu is het duidelijk dat we in de eerste generatie van deze apparaten zitten, dus is het verstandiger nog even te wachten op een volgende generatie. Als je er toch één wilt hebben, dan is de DELL XPS 12 de beste keuze met een ingenieus frame dat de laptop omtovert tot tablet.
12 | ProDef bulletin, maart 2013
configuratieopties. De beste manier om twee mappen identiek te houden is het ‘spiegelen’. In de betreffende bron-map op de computer voer je alle wijzigingen door en vervolgens laat je via de spiegelenoptie op de externe harddisk een exacte kopie maken van de betreffende map. Verder is het ook geen slecht idee om een (tweede) harddisk met de back-up data buitenshuis te bewaren. Bij calamiteiten heb je dan de back-ups achter de hand. Als u vindt dat de open source software goed voor u werkt, kunt u ook besluiten om een kleine bijdrage aan de makers te doneren voor het in stand houden van de open source community. Het beste kunt u dat dan doen via PayPal. I
l www.ProDef.nl
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 13
Leiderschap
door Peter van Maurik
Management in de modder Vijf bijdrages van management Management, mits goed uitgevoerd, vergroot in hoge mate de kans op succes van een organisatie door te zorgen dat zij focus houdt op haar doelen. Die managementbijdrage bestaat in grote lijnen uit vijf onderdelen die ik in deze en komende columns met u zal doornemen. Het eerste onderdeel is, hoe kan het ook anders, de controle.
M
aar, wat controleer je dan? Natuurlijk kun je daarbij denken of handelingen rechtmatig zijn, maar dat is een beetje vreemd. Behalve bij misdadige of hele domme organisaties zal onrechtmatig handelen niet op het lijstje van besluiten staan. En in die bijzondere gevallen zal een controle op onrechtmatigheid niet echt gehoor vinden, nietwaar? Wel kan een controle, meestal door een juridische afdeling, voorkomen dat je onbewust of ongewild iets onrechtmatigs doet. Zeker in een land als Nederland waarin er zoveel regeltjes zijn dat het een dagtaak is om er wijs uit te worden. Maar laten we eerlijk zijn, dat soort controle is vooral het gevolg van een domme inrichting op hoger, in dit geval staatsrechtelijk, niveau. Als tweede kan een juridische afdeling als check fungeren bij besturen die in de verleiding komen om al te creatief te handelen of juist helpen bij het creatief interpreteren van regels. De exacte morele juistheid van dat laatste is echter niet zo eenvoudig te bepalen en laat ik voor een volgende reeks aan columns. Wel kan een controleafdeling trachten de processen die in een organisatie plaatsvinden te bewaken. Daarbij is de grootste vraag natuurlijk wanneer zo´n proces vastloopt of begint te vertragen. Deze vorm van controle is niet eenvoudig, maar wel de belangrijkste vorm. Wanneer raakt de organisatie uit de richting of verliest zij snelheid? En belangrijk, hoe komt dat dan? Om dat te kunnen doen moet een controleafdeling vooral proberen een helder plan van de besluitvormers op tafel te krijgen. Hoe denkt de organisatie dat het proces zou moeten lopen? Dat lijkt
makkelijker dan het is. Vooral omdat veel processen nieuw zijn of om bepaalde redenen veranderen. Een controleafdeling die dan goede vragen stelt is bijzonder waardevol. Een oordeel of het wel of niet goed gaat is echter gevaarlijker. Want waar baseer je dat oordeel op? Hier dreigt weer het gevaar van statistiek. Immers het is verleidelijk cijfers uit het verleden te gebruiken als norm. Hoogst gevaarlijk omdat er sprake is van een nieuw of verbeterd proces. Als er sprake is van routineprocessen dan kan dat in de loop der tijd meestal wel, maar die organisaties zijn zeldzaam. Defensie is er in ieder geval niet eentje van. De tweede vorm van controle is of het doel wel gehaald wordt, of in welke mate. Deze controle is uiteraard eentje die men achteraf moet uitvoeren. Opmerkelijk is trouwens dat deze vorm van controle vrij zeldzaam is. De Algemene Rekenkamer vroeg zich in 2012 al een keer verwonderd af hoe het kon dat de Nederlandse overheid voor vele miljarden aan beleid liet uitvoeren, maar niet kon uitleggen of dat nu ook effect had gehad. En de beroemde derde woensdag in mei is politiek de minst interessante dag van het jaar. De jaarverslagen van de verschillende ministeries blinken dan ook uit in vaagheden en zijn behalve als humoristische proza niet de moeite waard. Toch zou dat ander moeten zijn. Aantonen dat geld verstandig is uitgegeven, immers het doel is bereikt, is goed voor het imago. En bovendien kun je vaak zien waar er slimmere stappen of goedkopere oplossingen zouden zijn geweest. Voor het betreffende project niet meer van belang maar voor de toekomst wel.
Waarom het dan niet gebeurt is een hele goede vraag, waar ik nog geen antwoord op heb gevonden. De laatste vorm is de controle vooraf. Deze wordt helaas hogelijk overschat in zijn effect. Maar hij is wel het gemakkelijkst. Indien goed uitgevoerd bestaat deze controle uit de twee stappen nodig om de andere twee controlevormen, voor het proces en het resultaat, goed uit te voeren. Simpel gezegd zijn de doelstellingen duidelijk en welke risico’s en afhankelijkheden zitten er in het plan. Natuurlijk kan een controleafdeling ook controleren of er aan een aantal randvoorwaarden is voldaan. Is het rechtmatig en is er voldoende geld? Maar dit behoort op het niveau van positief of negatief advies te blijven. Zet u alstublieft de Chief Financial Officer niet in de finale besluitvorming. En al helemaal niet zonder de operationele mensen erbij. Voor je het weet geeft hij of zij een oordeel of een plan wel nuttig of misschien te duur is. Dat oordeel hoort bij de anderen en bemoeilijkt de controlerende rol. De controleafdeling kan slechts een oordeel geven of er een risico is voor de haalbaarheid. Bijvoorbeeld door goed te begroten, het onderwerp van de volgende column. Maar een controleafdeling die a priori besluiten blokkeert omdat een plan niet nuttig of te duur zou zijn, is op den duur alleen nog vergelijkbaar met een dogmatische commissie die wetenschappelijk onderzoek blokkeert omdat het antwoord wel eens nieuw inzicht kan geven. Dan is controle geen goede rem meer in een scherpe bocht maar gewoon een wielklem. I ProDef bulletin, maart 2013 | 13
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 14
Column juridische zaken
door Bert Blonk
SBK en opleiding Onlangs heb ik mijn eerste ervaring opgedaan met de adviserende rol van de Centrale Toetsingscommissie ex hoofdstuk 13 van het SBK 2012-2016.
I
n geding was een afgewezen verzoek van een externe herplaatsingskandidaat (HPK) om een bepaalde opleiding op te nemen in het Persoonlijk Uitstroom Plan. In de basis ging het om de vraag wanneer een opleiding nodig is met het oog op externe herplaatsing. Soms is deze vraag eenvoudig te beantwoorden. Een HPK die met zijn ervaring zo extern aan de slag zou kunnen, maar nog wel even met een korte opleiding een vereist diploma moet halen, zal geen probleem hebben deze opleiding te krijgen. Het onderhavige geval was wat minder eenvoudig te plaatsen. De puur militaire ervaring van de HPK bood geen aansluiting met de arbeidsmarkt. De HPK had echter ook
enkele jaren ervaring in beleidsmatige functies en hij wilde daar graag in door gaan. De opleiding zou een uiterst wenselijke ondersteuning van zijn positie op de arbeidsmarkt betekenen, omdat zijn werkervaring beperkt was te noemen in verhouding tot concurrenten. Het advies begon met de constatering dat van een nodige opleiding alleen sprake is in het geval de opleiding noodzakelijk is om een functie te krijgen. Een arbeidsmarktanalyse had aangegeven dat de opleiding niet kon gelden als een must have en dat ervaring belangrijker is. De Commissie volgde deze analyse; advies negatief. Ik vond het advies zeer onbevredigend. Uiteraard is – naast een basisopleiding – werkerva-
Veteranen
ring het belangrijkste geschiktheidscriterium. De uitdaging voor de HPK is nu juist dat hij het moet zien te rooien met de werkervaring die hij bij het verlaten van Defensie heeft. Zijn enige sturingsmogelijkheid is opleiding. Het criterium must have komt kijken in de situatie waarin kandidaten met vergelijkbare werkervaring concurreren. De vraag is dan of de kandidaat die de opleiding heeft gevolgd een voordeel heeft. De situatie van onze HPK is wezenlijk anders. Door zijn mindere werkervaring heeft hij een achterstand op vele concurrenten. Voor hem is de vraag of een opleiding hem enigszins langszij die concurrenten kan brengen. Dat is voor hem de invulling van het noodzakelijkheidscriterium. I
door René Pieters
Veteraanstatus voor actief dienende militair Op 30 juni 2012 heeft de minister van Defensie aangegeven dat ook actief dienende militairen met missie-ervaring zich veteraan mogen noemen. Sindsdien zijn door Defensie en het Veteraneninstituut voorbereidingen gestart, o.a. om ook deze veteranen in het bezit te kunnen stellen van de veteranenpas, het Handboek veteraan en het veteraneninsigne. Zoals de planning nu loopt wordt in de loop van het tweede kwartaal van 2013 gestart met de daadwerkelijke verstrekking hiervan. Voor veteranen zijn diverse voorzieningen beschikbaar. Deze zijn te vinden op de website van het Veteraneninstituut op www.veteraneninstituut.nl. Voor de veteranenpas klikt u op de knop ‘Erkenning’ en vervolgens op ‘Veteranenpas’. Op de website vindt u ook de digitale versie van het veteranenblad CHECKPOINT. Deze digitale versie biedt extra’s in de vorm van doorlinken naar filmpjes met achtergrondinformatie over de onderwerpen in het papieren blad. Verder kan doorgelinkt worden naar websites met aanbiedingen speciaal voor veteranen op het gebied van reizen, cd’s, dvd’s en verzekeringen. Vanaf maart 2013 kunt u CHECKPOINT ook op uw privé e-mailadres ontvangen. Nadere berichtgeving hierover volgt. Voor verdere informatie info@veteraneninstituut of telefonisch op 034-3474150. I
14 | ProDef bulletin, maart 2013
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 15
A D V E R T E N T I E
De eigen bijdrage in de AWBZ Diverse media hebben er al aandacht aan besteed: de per 1 januari 2013 voor onder meer de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten ingevoerde ‘vermogeninkomensbijtelling’. Daardoor dient men voor langdurige zorg thuis of in een zorginstelling fors meer te gaan betalen. Tot 1 januari 2013 werd voor de berekening van de eigen bijdrage slechts rekening gehouden met het ‘echte’ inkomen (zoals pensioen, AOW en het rendement uit het huis) alsmede het ‘fictieve’ inkomen op vermogen (4 %), zoals dat in Box 3 van de Inkomstenbelasting wordt berekend. Vanaf 1 januari 2013 is dat laatste inkomen in die zin aangepast dat er vanuit wordt gegaan dat het Box 3 vermogen een rendement van maar liefst 12 % oplevert. Het zal duidelijk zijn dat het werkelijke rendement van het vermogen beduidend lager is, zodat velen die van zorg afhankelijk zijn, zullen gaan interen op hun vermogen. Hoe hoog de eigen bijdrage zal zijn, hangt af van het verzamelinkomen dat de Belastingdienst vaststelt. Net als bij de berekening van het Box 3 vermogen geldt per belastingplichtige een vrijgesteld bedrag van € 21.139,- (2012). Iemand die minder dan dit vrijgestelde bedrag bezit, betaalt daarover geen eigen AWBZ bijdrage. Verder kan iemand van 65 jaar of ouder recht hebben op ouderentoeslag, waarvan de hoogte
verband houdt met het inkomen uit werk en woning. Veel zorgbehoevenden – vooral de ouderen met een fors vermogen in Box 3 – zijn dan ook met ingang van 1 januari veel meer gaan betalen aan de kosten van hun zorg. De hogere eigen bijdrage voor de AWBZ-zorg kan maximaal € 2.189,20 per maand bedragen. De mogelijkheden om deze eigen bijdrage via tussenkomst van de notaris te verminderen zijn: - het maken van een testament, waarin kinderen hun erfdeel kunnen opeisen in het geval de langstlevende moet interen op zijn/haar vermogen; - het doen van schenkingen aan (klein)kinderen, in contanten of op papier. - het maken van een notariële volmacht zodat schenkingen ook na een eventueel intreden van wilsonbekwaamheid gedaan kunnen blijven worden.
U ziet, het notariskantoor weet raad en helpt u verder op weg. Blijf ons ‘lastig’ vallen met uw vragen.
WWW.ACTUSNOTARISSEN.NL A D V E R T E N T I E
Actualiteit rondom de starterslening Minister Blok heeft onlangs bekend gemaakt dat er € 30 miljoen extra beschikbaar komt voor startersleningen. In totaal is de bijdrage van het rijk nu verhoogd naar € 50 miljoen. Op dit moment voeren ongeveer 200 gemeenten de starterslening. Dankzij de rijksbijdrage kunnen circa 11.000 startersleningen worden verstrekt.
Enkele kenmerken en spelregels: • Eerste drie jaar betaalt u geen rente en aflossing over de starterslening • Hertoetsing starterslening na drie jaar • Spelregels afhankelijk van de gemeente waar u een woning aankoopt • Maximale koopprijs inclusief kosten koper is o.m. gemeenteafhankelijk • Verplicht te sluiten met Nationale Hypotheek Garantie (NHG)
Hoe werkt het? U hebt een woning op het oog, maar het bedrag dat u maximaal kunt lenen is niet toereikend. De starterslening kan dit verschil overbruggen. De eerste drie jaar betaalt u over de starterslening geen rente en aflossing. Na drie jaar vraagt u een hertoets aan en betaalt een maandlast die op dat moment bij uw inkomen past. Zo blijft de woning altijd betaalbaar.
Wat betekent Prinsenland Adviseurs voor u? De spelregels voor de starterslening zijn niet eenvoudig. De spelregels verschillen ook nog eens per gemeente. Het is belangrijk u vooraf goed te laten informeren. Prinsenland Adviseurs is gespecialiseerd in het geven van hypotheekadvies aan defensiepersoneel. Laat daarom door één van onze adviseurs uitzoeken of u in aanmerking komt voor deze regeling.
Tel
010-4552500 www.prinsenland.nl
[email protected]
ProDef_opmaak _2_2013
17-03-2013
16:06
Page 16
Column
door Tom Kofman, vice-voorzitter GOV|MHB
Hoezo bezuinigen? Rutte II zal in 2013 grofweg 261 miljard euro spenderen. Ter vergelijking: in 2008 was dit nog 239 miljard euro. Een raadsel wie er bezuinigt! De zogenaamde bezuinigingen waar de overheid mee schermt zijn vooral lastenverzwaringen. Rutte II is net zo erg als Rutte I. De aangekondigde ingrepen voor 2014 bestaan voornamelijk uit belastingverhogingen. Al vijf jaar geeft het kabinet meer uit dan er binnen wordt gegraaid. De opeenvolgende crises deden de staatsschuld van 45% van alles wat wij verdienen, exploderen tot 67% (ca. 400 miljard euro). De collectieve lastendruk (de verplichte afdrachten van burgers en bedrijfsleven aan het collectief) steeg van 38% naar 40% van al hetgeen wij in gezamenlijkheid verdienen. Snijden in het bloedeigen overheidsvlees doet het kabinet dus niet. Het begrotingstekort zou in 2013 maximaal 3% van het BBP (bruto binnenlands product) mogen bedragen. Stel dit op 610 miljard euro, dan zou het tekort 18,3 miljard euro mogen bedragen. Naar verwachting lopen wij uit naar 20,1 miljard euro (3,3%). Belastingverhoging impliceert een lager bestedingsbudget voor de burger. Neveneffect is dat je minder te besteden hebt aan bijv. de barbier, die op zijn beurt weer minder te besteden heeft, hetgeen einde-
loos doorzweert. Hamvraag is of je de economie met Keynesiaanse maatregelen kunt aanzwengelen. Onder de conditie dat het consumentenvertrouwen terugkeert zal deze hefboom werken. Het dilemma in deze crisistijd: de burgers zullen het in de economie te pompen geld niet uitgeven, edoch op een laag rentende spaarrekening zetten. Effect weg! Beeldvorming: U en ik hebben jarenlang gedacht dat er drastisch werd bezuinigd op onderwijs. Het SCP (Sociaal en Cultureel Planbureau) helpt ons uit die nare droom. Het onderwijsbudget is de afgelopen 10 jaar met 60% gestegen. Van hetzelfde laken een pak in het subsidiebudget voor de kinderopvang. Uitgeknepen zou het zijn. Maar de SCP-cijfers spreken boek(houd)delen: de overheid besteedt nog altijd drie keer zoveel budget aan deze lastenpost dan tien jaar geleden. Nederland wegzetten als kapot bezuinigde natie is niet correct. Recept: de uitgaven aanpassen aan structureel lagere economische groei en bij nieuwe taken oude taken schrappen. De gasbel loopt leeg (dé sponsor van onze sociale zekerheid), de bevolking vergrijst en er zijn nog meer mensen op aarde die (terecht) een graantje van onze welvaart willen meepikken. I
Haal meer uit uw lidmaatschap! Met onderstaande bedrijven en organisaties hebben we afspraken gemaakt die extra voordeel kunnen opleveren! VERZEKERINGEN MET INTERESSANTE KORTINGEN OHRA • FBTO • INTER ASSURE • INTERPOLIS HYPOTHEKEN MET GUNSTIGE VOORWAARDEN RABOBANK
ADVISEURS VOOR HYPOTHEKEN EN VERZEKERINGEN PRINSENLAND ADVISEURS
REIZEN MET AANTREKKELIJKE KORTING AVIS AUTOHUUR • WEEKENDJEWEG.NL ESSO CARD NEDERLAND
En dit is nog niet alles, ga voor het volledige overzicht van onze voordelen,
KLEDING WEBWINKEL MET GROTE COLLECTIE UNDERFASHION.NL
CARDS TEGEN BIJZONDERE TARIEVEN AMERICAN EXPRESS • MASTERCARD UITGEBREIDE NOTARISSERVICE ACTUS NOTARISSEN
PERSOONLIJKE ONTWIKKELING OPEN UNIVERSITEIT NEDERLAND • PICOMPANY
inclusief alle info naar: www.prodef.nl/leden voordeel. Mailen kan ook:
[email protected]
KVNRO 16 | ProDef bulletin, maart 2013
NOV