Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent
Academiejaar 2009-10
KAN EN MOET SPORT ZICH AAN DE EUROPEESRECHTELIJKE MEDEDINGINGSREGELS HOUDEN?
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Tom Rommens
studentennr. 20051753
Promotor: Prof. Dr. I. Govaere
VOORWOORD
Graag had ik enkele mensen bedankt zonder wiens hulp en steun deze Masterproef nooit had kunnen geschreven worden. Ik wil Prof dr. Inge Govaere bedanken voor de hulp die ze geboden heeft bij de afbakening van het onderwerp en het geven van het vak Europees economisch recht dat een gigantische hulp is geweest tijdens het schrijven van dit werk. Faris Younes bedank ik voor het nalezen van deze masterproef. Daarnaast had ik graag mijn ouders bedankt omdat ze mij de kans hebben gegeven om rechten te studeren, zonder hun zegen was ik nooit zover gekomen in mijn studies. Ik ben ook mijn vriendin Charlotte dankbaar voor de steun die ze me heeft gegeven tijdens de soms lastige momenten. Tenslotte bedank ik ook mijn vrienden die steeds gezorgd hebben voor de nodige ontspanning na de gedane inspanning.
2
INHOUDSOPGAVE
1.
ONDERZOEKSVRAGEN EN METHODIEK ..............................................1
1.1.
ONDERZOEKSVOORWERP ..........................................................................1
1.2.
ONDERZOEKSVRAGEN ................................................................................1
1.3.
ONDERZOEKSMETHODE .............................................................................1
2.
INLEIDING .....................................................................................................5
3.
SPORT EN DE EUROPESE UNIE ................................................................6
3.1.
SPORTREGULERING: NATIONAAL OF INTERNATIONAAL? ..................6
3.2.
STATUUT VAN SPORT EN HET ONTSTAAN VAN DE EU ........................7
3.2.1.
Beginfase ..........................................................................................................7
3.2.2.
Sport in de verdragen ...................................................................................... 10
3.2.3.
Lissabon, de voorlopig laatste stap .................................................................. 13
3.2.4.
Besluit ............................................................................................................. 15
4.
DE EUROPESE RECHTSREGELS EN SPORT ........................................ 16
4.1.
DIRECTE VERSUS INDIRECTE REGULERING IN SPORT ....................... 16
4.1.1.
Directe regulering. .......................................................................................... 16
4.1.2.
Indirecte Regulering ........................................................................................ 18
4.1.2.1.
De regels inzake vrij verkeer van personen ...................................................... 19
4.1.2.2.
Toepassingsvoorwaarden voor de regels van vrij verkeer................................. 20
4.1.2.2.1.
Economische activiteit ................................................................................. 20
4.1.2.2.2.
De nationaliteit ............................................................................................ 21
4.1.2.2.3.
Grensoverschrijdend element. ...................................................................... 22
4.1.2.3.
De belangrijkste zaken in verband met regels van vrij verkeer. ....................... 23
4.1.2.3.1.
Donà en Walraeve Koch .............................................................................. 23
4.1.2.3.2.
Bosman........................................................................................................ 24
4.1.2.3.3.
Lehtonen, Deliège ........................................................................................ 29
4.1.2.3.4.
Besluit en belang voor de mededingingszaken ............................................. 30
4.1.2.4.
Regels inzake mededinging ............................................................................. 31
4.2.
SPORT EN MEDEDINGINGSREGELS......................................................... 33
4.2.1.
Inleiding .......................................................................................................... 33
4.2.1.1.
Toepassingsvoorwaarden art 101 EG. Verdrag ................................................ 34
4.2.1.1.1.
Ondernemingen ........................................................................................... 34 3
4.2.1.1.2.
Beperking van de mededinging of misbruik van machtspositie..................... 35
4.2.1.1.3.
Overeenkomst .............................................................................................. 36
4.2.1.2.
Toepassingsvoorwaarden art. 102 EG-verdrag ................................................. 39
4.2.1.3.
Toepassingsvoorwaarden getoetst aan sport..................................................... 43
4.3.
De zaken met betrekking tot sport en mededinging .......................................... 46
4.3.1.
Meca-Medina & Majcen .................................................................................. 46
4.3.1.1.
De feiten ......................................................................................................... 46
4.3.1.2.
Procedure voor het gerecht van eerste aanleg ................................................... 48
4.3.1.3.
Procedure voor het Hof van Justitie ................................................................. 49
4.3.1.3.1.
Oordeel Hof ................................................................................................. 49
4.3.1.3.2.
Wouters benadering ..................................................................................... 50
4.3.1.3.2.1.
De zaak Wouters ...................................................................................... 50
4.3.1.3.2.2.
Wouters-benadering toegepast op Meca-Medina & Majcen ...................... 52
4.3.1.3.3.
Toepassing van de Wouters benadering in sportieve context ........................ 53
4.3.1.3.3.1.
Visie geschikt voor sport? ........................................................................ 53
4.3.1.3.3.2.
De ENIC zaak .......................................................................................... 55
4.3.1.3.3.3.
Besluit ...................................................................................................... 56
4.3.2.
De zaak Piau ................................................................................................... 57
4.3.2.1.
De feiten ......................................................................................................... 57
4.3.2.2.
Procedure voor het Gerecht van Eerste Aanleg ................................................ 58
4.3.2.3.
Procedure voor het Hof van Justitie ................................................................. 59
4.3.2.4.
Evaluatie ......................................................................................................... 61
4.3.3.
Tv-rechten ....................................................................................................... 62
4.3.3.1.
Inleiding: belang van uitzendrechten ............................................................... 62
4.3.3.2.
Afbakening van de relevante markten .............................................................. 63
4.3.3.3.
Mededingingsrechtelijke problemen bij uitzendrechten ................................... 66
4.3.3.3.1.
Collectieve verkoop ..................................................................................... 66
4.3.3.3.2.
Exclusiviteit ................................................................................................. 69
4.3.3.3.3.
Gezamenlijke aankoop ................................................................................. 70
4.3.3.4.
De Premier League zaak. ................................................................................. 72
4.3.3.5.
Rechtsvergelijkend: ......................................................................................... 72
4.3.3.6.
Besluit ............................................................................................................. 80
4.3.4.
Formule 1 ........................................................................................................ 81
4.3.4.1.
Feiten .............................................................................................................. 81 4
4.3.4.2.
Oplossing ........................................................................................................ 82
4.3.4.3.
Besluit ............................................................................................................. 83
4.3.5.
Ticketverkoop bij sportwedstrijden.................................................................. 83
4.3.5.1.
WK 1990 Italië ................................................................................................ 83
4.3.5.2.
WK 1998 in Frankrijk ..................................................................................... 85
4.3.5.3.
Olympische Spelen 2004 in Athene ................................................................. 88
4.3.5.4.
WK 2006 in Duitsland ..................................................................................... 88
4.3.6.
Besluit met betrekking tot sportzaken en artikel 101 en 102 EG-verdrag ......... 90
4.4.
SPORT EN STAATSSTEUN .......................................................................... 91
4.4.1.
Inleiding .......................................................................................................... 91
4.4.2.
De verdragsartikelen........................................................................................ 91
4.4.3.
Staatssteunregels en sport? .............................................................................. 95
4.4.4.
Besluit ............................................................................................................. 97
5.
ALGEMEEN BESLUIT................................................................................ 99
5
1.
ONDERZOEKSVRAGEN EN METHODIEK
1.1.
ONDERZOEKSVOORWERP
Het onderwerp van deze masterproef behandelt de EG-mededingingsregels en de impact die deze regels hebben op sport.
1.2.
ONDERZOEKSVRAGEN
De hoofdvraag van deze masterproef is of sport zich aan de Europeesrechtelijke mededingingsregels moet houden. Met andere woorden is de vraag of de Europese mededingingsregels van toepassing zijn op sport. Uit deze hoofdvraag kunnen verschillende deelvragen worden gesplitst. De vraag rijst of men bij het opstellen van de mededingingsregels ook sport voor ogen had om deze regels op toe te passen? Of is sport slechts later aan het toepassingsgebied van deze regels onderworpen? Er wordt dus afgevraagd of de toepassing is geëvolueerd en wat die eventuele verandering in zienswijze heeft teweeg gebracht. Heeft Europa steeds aandacht geschonken aan de reglementering van sport? En is sport wel een geschikt terrein voor Europa om zich in te mengen? Een tweede deelvraag is of wat onder het begrip sport binnen de Europese Unie en meer bepaald voor de toepassing van de mededingingsregels moet worden begrepen. Zijn er bepaalde voorwaarden waaraan ‘sport’(-activiteit, -vereniging, -atleet) moet voldoen om onder het toepassingsgebied van deze regels te vallen? Zijn de Europese mededingingsregels al eens toegepast op sport? Dit is uiteraard een cruciale vraag voor het onderzoek. Zijn er al veel sportzaken geweest of zijn deze eerder een uitzondering? En bestaat er een verklaring hiervoor? Uiteindelijk volgt de vraag of er een visie te halen valt uit de verschillende zaken die tot nu toe beslecht zijn. Of staan deze zaken los van elkaar en wordt er niet consequent gehandeld? De slotvraag is of uit al het voorgaande een voorspelling naar de toekomst kan gedaan worden.
1.3.
ONDERZOEKSMETHODE
Het thema van dit werk is opgebouwd uit 2 grote peilers. Enerzijds handelt het over de Europese mededingingsregels. Anderzijds wordt het begrip ‘sport’ aangebracht. In dit werk 1
zullen beide peilers eerst in een afzonderlijk perspectief besproken worden, om ze vervolgens in confrontatie met elkaar te brengen en te bekijken wat de interactie is, of geweest is tussen beide. Bij de bespreking van de Europese mededingingsregels zal eerst hun ontstaan belicht worden. Er zal gecontroleerd worden of sport oorspronkelijk al aan deze regels onderworpen was en als het dus de bedoeling was van de Europese wetgever om de mededingingsregels in den beginne al toe te passen op sport. Vervolgens zal de evolutie van de houding van de mededingingsregels ten opzichte van sport bekeken worden. De wijziging in houding en toepassing van mededingingsregels op sport zal bekeken worden en wat aan de basis van die eventuele verandering heeft gelegen. Het is in het eerste deel dus vooral de bedoeling om een historische evolutie van de Europese rechtsregels en hun verhouding tot sport te geven. Bij de bespreking van de tweede peiler komt een bespreking van het begrip sport aan bod. Meer bepaald zal bekeken worden aan welke voorwaarden sport moet voldoen om onder het Europees Mededingingsbeleid te vallen. Er zal onderzocht worden of Europa ervoor kan zorgen dat er rechtstreeks toepasselijke regels worden gehanteerd bij zaken van sport en mededinging. Het onderzoek zal dus controleren of Europa specifieke regels die de relatie tussen sport en mededinging uitvaardigt en of dit überhaupt mogelijk is. Er volgt een controle of het mededingingsbeleid via een rechtstreekse dan wel via een onrechtstreekse weg gevolgd wordt. Daarbij zal ook verduidelijkt worden wat het verschil is tussen directe en indirecte Europese regelgeving en er zullen voorbeelden gegeven worden waarbij deze vormen van regelgeving worden toegepast op sport. De regels inzake vrij verkeer vormen ook een belangrijk aspect van Europese regelgeving en sport. Deze zullen echter slechts summier behandeld worden, omdat dit niet het onderwerp van dit werk uitmaakt en het ons te ver zou leiden. De toepassing van de regels inzake vrij verkeer zal wel verduidelijkt worden op de aspecten waar er raakpunten kunnen gevonden worden met ons onderwerp. Vooral de terughoudendheid van het Hof van Justitie bij het behandelen van zaken waarbij zowel het vrij verkeer als de mededinging van toepassing was, zal geanalyseerd worden.
In deze zaken werd zo lang mogelijk geopteerd om de
mededingingsregels te ontwijken door ze op te lossen aan de hand van de regels van vrij verkeer. De hoofdbrok van het werk zal handelen over de werking van de Europeesrechtelijke mededingingsregels op sport binnen de Europese Unie. Daarbij zal zowel aandacht geschonken worden aan de regelen inzake kartelafspraken en misbruik van machtspositie als aan de regelen betreffende staatssteun. Vervolgens zullen alle grote sportzaken kritisch 2
besproken worden die tot op heden aan de hand van deze mededingingsregels beslecht werden. Bij elke zaak zal een uitvoerige analyse van de feiten, de standpunten van de verschillende partijen en de uitspraak van de gerechtelijke instantie gegeven worden. Ook zullen precedenten die belangrijk waren voor een bepaalde zaak aangebracht worden. In totaal zullen er 5 grote blokken zijn bij deze rechtzaken. De belangrijkste zaken zijn immers: de Meca-Medina/Majcen zaak, de Piau-zaak, de verschillende zaken met betrekking tot de televisierechten, de problematiek rond de Formule 1, en de geschillen inzake ticketverkoop.
De zaak Meca-Medina-Majcen handelt over de geldigheid van dopingreglementering. Bij deze zaak zal onderzocht welke instanties dopingreglementering kunnen opleggen, en wat de vereisten zijn opdat deze geldig zijn. We zullen zien hoe het Hof staat tegenover dergelijke dopingreglementering.
De Piau-zaak ging over een spelersmakelaar die het Fifa-reglement inzake spelersmakelaars aanklaagde als zijnde in strijd met de Europese mededingingswetgeving. Ook hier zal geanalyseerd worden hoe het Hof de voorwaarden van de mededingingsregels binnen dit kader inpast en of er al dan niet tot een schending wordt besloten en op welke motieven de uitspraak gebaseerd wordt.
De verscheidene zaken met betrekking tot de televisierechten zullen samen onderzocht worden aangezien zij over eenzelfde onderwerp handelen. Het gaat hierbij dus om discussies over de collectieve verkoop van uitzendrechten. Er zal een kritisch onderzoek worden gevoerd of dergelijke verkopen wel door de beugel kunnen volgens de Europese Mededingingsregels. We bekijken wat de oplossingen zijn die aangeboden worden. Er zal ook rechtsvergelijkend worden gekeken over de plas in de Verenigde Staten. De problematiek is ook daar aanwezig en er zal geanalyseerd worden of de uitkomst van gelijkaardige problemen eenzelfde oplossing aan het licht brengen. Indien er verschillen zijn zal ook bekeken worden welke oplossing de geschiktste is. Hier zal er dus eerder sprake zijn van een eigen opinie.
Bij de bespreking van de discussie omtrent de Formule 1, wordt vooral aandacht geschonken aan het statuut van de FIA ( de internationale autosportfederatie). Er zal een blik geworpen worden op de eventuele dominante positie die deze organisatie heeft en op de misbruiken die daar misschien uit voort komen.
3
De geschillen omtrent de ticketverdeling komen veelvuldig voor, bij zeer veel grote sportevenementen ontstaat er discussie omtrent de rechtmatigheid van de ticketdistributie. Ook hier zal onderzocht worden hoe Europa met dergelijke problemen omgaat en de oplossingen die er werden aangereikt.
In een eerste besluit zal dan gepoogd worden om een algemene lijn te halen uit de behandeling van de zaken, waaruit eventueel een visie blijkt die de Europese Unie hanteert bij het behandelen van de sportzaken.
De problematiek inzake staatssteun en sport zal een afzonderlijke kritische besproking krijgen, aangezien het hier een beetje om een buitenbeentje gaat. De regelen inzake staatssteun zijn duidelijk verwant met art 101 en art 102 EG-verdrag, maar worden beoordeeld via andere criteria en toepassingsvoorwaarden. Om die reden wordt een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan overheidssteun en sport. Summier zullen alle voorbeelden van steun en sport onderzocht worden. Daaruit zal de houding van de Europese commissie met betrekking tot staatssteun in de sportwereld afgeleid worden, en of er uitzonderingen bestaan die specifiek voor sport gemaakt worden.
Tot slot volgt een algemeen besluit, waar er getracht zal worden om een blik te werpen op de toekomst en wat er eventueel nog verwacht mag worden op het vlak van Europees Recht en sport.
Dit werk zal dus eerst de historische evolutie en de theorie onderzoeken, om daarna een uitgebreide analyse te geven van de verschillende zaken waar deze theorie reeds moest toegepast worden. Een vergelijking van de verschillende zaken en de uitspraken die reeds gedaan werden zal proberen om de consequentie van Europa in deze materie te ontdekken. Daaruit zal dan gepoogd worden om een voorspelling te doen naar de toekomst toe.
4
2.
INLEIDING
Sport en mededingingsrecht lijken twee terreinen die mijlenver uit elkaar liggen. Wanneer men denkt aan de sportwereld zien men beelden van juichende spelers, pijnlijke blessures, grote triomfen en zware ontgoochelingen. ‘Sport is emotie’ is een spreuk die men vaak hoort. Mensen leven mee met de gebeurtenissen op het veld, supporteren alsof hun leven ervan afhangt, en delen de vreugde en verdriet van de sporters als deden ze zelf mee. De sportwereld omvat echter veel meer dan de menselijke emoties op het terrein. Door de jaren heen is ze geëvolueerd en uitgegroeid tot een gigantisch web, dat zich uitstrekt over verschillende aspecten van de maatschappij. Sport wordt gebruikt om mensen dichter bij elkaar te brengen, om sociale projecten op te zetten, zelfs om bepaalde politieke statements naar voor te schuiven. Zo is sport ook steeds meer in aanraking gekomen met de economie. Op verschillende manieren heeft sport zich ontpopt tot een economische factor waarmee rekening moet gehouden worden. Ook Europa heeft dit ingezien. Sport is dan ook een terrein waaraan aandacht wordt geschonken binnen de Europese Unie. Op welke wijze dit gebeurt en hoe dit is geëvolueerd wordt in dit werk besproken.
5
3.
SPORT EN DE EUROPESE UNIE
3.1.
SPORTREGULERING: NATIONAAL OF INTERNATIONAAL?
Oorspronkelijk werd sport aanzien als een materie die enkel een nationaal belang diende. Meer nog: sport en nationalisme leken perfect geschikt voor elkaar. Daar zijn verschillende redenen voor1. Sport is immers een instrument van nationale eenheid en integratie, vooral in opkomende naties. Het is een conservatief middel dat helpt bij de bevestiging van het sterke nationalisme en patriotisme van sommige naties. In extreme gevallen draagt het zelfs bij tot racisme. Hierbij kunnen we denken aan de Olympische spelen van Berlijn 1936 waar Adolf Hitler de suprematie van het Arische ras wou aantonen. Het is voor vele landen een bevestiging van hun onafhankelijkheid. Zo heeft Montenegro sinds de onafhankelijkheid van Servië nu ook een eigen voetbalploeg, of probeert het Baskenland ook een onafhankelijke ploeg op de been te krijgen die losstaat van Spanje. Zo bestaat er ook geen voetbalploeg die Groot-Brittanië of het Verenigd Koninkrijk vertegenwoordigd. Wel zijn er ploegen voor Schotland, Engeland, Wales en Noord-Ierland. In dit opzicht kan sport dus een belangrijke symbolische waarde hebben voor sommige volkeren. Het geeft hen immers het gevoel dat ze in sommige aspecten toch beschouwd worden als volwaardige naties. Er zijn zelfs 13 landen die door de FIFA aanvaard worden als onafhankelijke ploeg, terwijl ze niet als een onafhankelijke natie naar voor komen binnen de Verenigde Naties.2 Sport is nog één van de weinige activiteiten waar een zeer sterk nationalistisch gevoel getolereerd wordt. Hele volkeren steunen hun nationale ploeg, of nationale atleten. Wereldkampioenschappen worden gekleurd door vlaggen, volksliederen,… In een (meestal) vriendschappelijke sfeer tussen naties wordt elk land verenigd achter hun ploeg. Het bekendste voorbeeld is ongetwijfeld de Oranjegekte in Nederland.
Sportsuccessen slagen erin om landen meer uitstraling te geven naar de buitenwereld toe, om aan te tonen wie het ‘machtigste’ land is. De medaillerangschikking die steeds gehanteerd wordt op de Olympische Spelen is een echte prestigeslag, en landen die het uitstekend doen, voelen zich even verheven boven de rest. Vooral ten tijde van de koude oorlog, waren confrontaties tussen de Verenigde Staten en Rusland op sportgebied van erg groot belang. 1
T. DEJONGHE, Sport in de wereld. Ontstaan, evolutie en verspreiding, Gent, Academia press. 2004, p84-85.
2
J. THORNE, A. TOMLINSON en G. WAMMEL, Understanding Sport, an introduction to the sociological en
cultural analysis of sport, Routledge, Londen & New York, 1999. p.197.
6
Atleten waren krijgers die de eer en de suprematie van hun land moesten verdedigen. Atleten die erin slagen om successen voor ‘hun’ land binnen te halen worden geëerd als nationale helden, en krijgen hiervoor respect voor de rest van hun leven. Een overkoepelend Europees sportgevoel ligt dus niet onmiddellijk voor de hand. Vele landen zijn immers trots op hun nationale sportprestaties en zijn niet onmiddellijk bereid om deze prestaties onder een Europese vlag te plaatsen. Vele sociologen stellen dan ook dat een gevoel van nationalisme cruciaal is voor de beleving van sport voor sommige volkeren3. Het verenigt en zorgt voor eenheid binnen een volk.
Anderzijds kan men er niet omheen dat sport de laatste decennia enorm geglobaliseerd is, sport is een wereldwijde aangelegenheid geworden die ook grote economische belangen verdedigt. Er wordt door velen aangenomen dat de Coca-Cola games van Los Angeles 1984 de grote stap was van sport naar een geglobaliseerde gecommercialiseerde sector4. Door het groeien van die economische belangen, steeg ook de interesse van Europa in sport. De Europese Unie had oorspronkelijk immers vooral een economische doelstelling, waar sport niet echt in thuis hoorde. De groei van sport veranderde dit gegeven. Het ingrijpen van de Europese Unie op het gebied van sport is dus steeds een moeilijke evenwichtsoefening tussen het respect voor het nationalisme binnen sport en de toenemende internationale belangen door de commercialisering.
3.2.
STATUUT VAN SPORT EN HET ONTSTAAN VAN DE EU
3.2.1.
Beginfase
De Europese Economische Gemeenschap (EEG) werd oorspronkelijk gecreëerd in 1957 door de ondertekening van het verdrag van Rome. De EEG had als doelstelling om een situatie van vrede en stabiliteit in Europa te scheppen. Langs politieke weg was dit doel moeilijk te bereiken, aangezien een verregaande politieke samenwerking ‘vlak’ na de 2e wereldoorlog zeer gevoelig lag. Dus werd ervoor geopteerd om die vrede en stabiliteit te creëren via de economische 3
weg.
Namelijk
via
het
verwezenlijken
van
een
ééngemaakte
A. BAIRNER: “Sport and the nation state in the global era” in L. ALLISON, The global politics of sport ,
Abingdon Oxon, Routledge, 2005, 87-101. 4
T. DEJONGHE, Sport in de wereld. Ontstaan, evolutie en verspreiding, Gent, Academia press, 2004, 23.
7
gemeenschappelijke
markt.
De
EEG
stelde
hierbij
de
doelstelling
om
alle
tariefbelemmeringen binnen een periode van ongeveer vijftien jaar weg te werken 5. Hoewel het verdrag bijna uitsluitend regels bevatte om vrije handel en een gemeenschappelijke markt te verwezenlijken, was er dus ook een bedoeling aanwezig om stappen te zetten naar een eerder politieke eenmaking van Europa. Dit staat echter niet als dusdanig in het verdrag. Robert Schuman stelde in 1950 al dat concrete verwezenlijkingen de basis moesten zijn voor een verdere integratie van de Europese constructie. 6 Omwille van de hoofdzakelijk economische doelstellingen was er in het oorspronkelijke EEG verdrag geen ruimte voor sport en andere culturele bevoegdheden. Aanvankelijk had Europa dus zijn oog niet gericht op het reguleren van sport. De Europese regels betreffende de mededinging hadden oorsponkelijk dus enkel economische doelstellingen. De opstellers van de regels hadden enkel de bedoeling om de economie te reguleren, dat sport aan de regels onderworpen zou worden leek niet waarschijnlijk.
Het streven naar verdere Europese eenmaking zorgde ervoor dat er plannen gemaakt werden om Europa ook te laten reguleren op nieuwe beleidsdomeinen.7 Het Fouchet plan was een initiatief om een samenwerking op meerdere gebieden te bewerkstelligen. Daarop volgde het door het Europees parlement opgestelde Ontwerp-verdrag tot oprichting van de Europese Unie in 1984. Hoewel geen van beide plannen goedgekeurd werd, vormden ze wel een belangrijke aanzet tot de wijziging van het oorspronkelijke verdrag en het uitbreiden van de bevoegdheden die aan de Europese Gemeenschap gegeven werden.
Eind jaren ’80 werd het beleidsdomein sport opnieuw door het Europees parlement aangebracht. Het parlement benadrukte in een resolutie het belang van sport in de maatschappij en dat de Europese gemeenschap daarom een rol dient te spelen bij het sportbeleid.8 Er zijn 5 redenen voor de EU om tussen te komen in het sportbeleid9:
5
I.P. HENRY, “Sport the role of the European Union aand the decline of the nation state” in B. HOULIHAN,
Sport and Society A student introduction , Londen , Sage Publications, 2008, 514-517. 6
Declaration of Mr. Robert Schuman: 9 mei 1950, Verzamelingen van de institutionele documenten van de
gemeenschap van 1950 tot 1982, Luxemburg, Europees Parlement, 1982, 47. 7
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu ,2009, 42-43. 8
Resolutie van het Europees parlement, C-69/234, resolutie over sport in de Europese Gemeenschap en het
Europa van de burger, 17 februari 1989, PB.,1989.
8
1. Sport als handel: sport kan in sommige gevallen invloed hebben op het handelsverkeer binnen de Europese Unie of sport kan als handel aanschouwd worden. Dit is de reden waarop in dit werk uitvoerig wordt ingegaan. Indien sport immers een economische impact heeft valt zij binnen de hoofddoelstellingen van de Europese Unie, namelijk het creëren van een vrije Interne Markt. 2. Sport als een middel van economisch herstel: het uitbreiden van de Europese Gemeenschap zorgde er ook voor dat er meer economische ongelijkheid tussen de lidstaten waren. Er kwam een verschil in graad van industrialisatie, en sterkte van de economie. Het Europees Sociaal Fonds dat vooral economische doelstellingen heeft, stelt als doelstelling het wegwerken van werkeloosheid en economische ongelijkheid. Dit fonds werd echter ook al gebruikt om sport en ontspanning te financieren en zo de economische activiteit aan te zwengelen. Op deze manier werd sport dus een ‘verborgen’ manier om de economie een stimulans te geven. 3. Sport en sociale integratie: sport wordt soms aangewend om sommige mensen een grotere beleving te laten krijgen binnen de gemeenschap. In de vroege jaren 90 hield de Europese Gemeenschap voor het eerst een budget vrij voor sport. Dit gebeurde echter niet zonder slag of stoot. Hoewel het om een relatief klein bedrag ging, werd het eerst afgeschaft, om vervolgens na aandringen van het Europees Parlement toch goedgekeurd te worden. Het budget werd vooral aangewend om sociaal achtergestelde groepen aan het sporten te krijgen. Een groot deel ging naar het ondersteunen van sporters met een handicap. 4. Sport als een ideologisch middel: sport wordt symbolisch gebruikt om de deelnemende lidstaten te ‘verenigen’. Sport werd reeds lang gebruikt om het nationaliteitsgevoel aan te wakkeren: de Tour de France werd bijvoorbeeld gedeeltelijk gecreëerd om de eenheid van Frankrijk aan te tonen. Vele landen gebruiken sport om hun onafhankelijkheid te benadrukken. 10 De Spaanse eersteklasser Athletic de Bilbao speelt enkel met Baskische spelers en steunt hierdoor de ideologie voor een onafhankelijk Baskenland. De Europese Unie beseft terdege dat er via sport een bepaalde ideologie kan gesteund worden en vindt hierin een reden om zich met sport
9
I.P. HENRY, “Sport the role of the European Union aand the decline of the nation state” in B. HOULIHAN,
Sport and Society A student introduction , Londen , Sage Publications, 2008, 514-517. 10
Zie supra: deel 3.1 Sportregulering: nationaal of international?
9
in te laten. Zoals hierboven reeds vermeld is het moeilijk om het evenwicht te vinden tussen de sterke nationale gevoelens die bepaalde landen bij sport koesteren en het overkoepelende Europese belang dat soms kan spelen. 5. Sport als een middel van internationale relaties: sport kan ook aangewend worden om internationale relaties aan te scherpen of te onderhouden. Als voorbeeld kan onder meer aangehaald worden de pingpong-diplomatie van Richard Nixon om de internationale banden met China te herstellen, of voetbalinterlands die helpen om de internationale relaties weer te verbeteren. Hierbij kunnen we denken aan de interland tussen de Verenigde Staten en Iran op het WK 1998 waarbij de spelers van beide teams verbroederden op het veld. In 1999 speelde voor het eerst in 40 jaar een Amerikaanse baseballploeg, de Baltimore Orioles tegen de nationale ploeg van Cuba. Sport kan dus dikwijls fungeren als een symbolische stap naar het verbeteren van vertroebelde internationale relaties.
Er kwam steeds meer kritiek op de EU omdat deze aanvankelijk enkel rekening hield met sport
wanneer
deze
in
aanmerking
kwam
met
de
regels
betreffende
de
gemeenschappelijke markt. Ook het sociaal en cultureel aspect van sport moest aan bod komen. Deze kritiek werd gedeeltelijk gehoord tijdens het opstellen van de daaropvolgende verdragen, waarbij de Europese bevoegdheden inzake sport telkens opnieuw bekeken werden.
3.2.2.
Sport in de verdragen
In het verdrag van Maastricht 11 werd een belangrijke stap gezet naar het Europese integratieproces. De Europese Unie werd opgericht, die voortvloeide uit de reeds bestaande Europese Gemeenschappen. Daarbij werden de bevoegdheden geherstructureerd en uitgebreid. De bevoegdheden werden gestructureerd in een Griekse tempelstructuur, waarin deze werden onderverdeeld in 3 pijlers.12 De communautaire beleidsterreinen werden in pijler 1 opgenomen. De vorige EEG verdragen13 kwamen in deze pijler terecht. Daarnaast werden er 11
Verdrag betreffende de Europese Unie, ondertekend te Maastricht op 7 februari 1992 en in werking getreden
op 1 november 1993 PB., 1992, C191. 12
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu ,2009, 48. 13
EEG-verdrag (Rome 1957), Euratom-verdrag (Rome 1957), EGKS-verdrag (Parijs1951).
10
ook een tweede en derde pijler gecreëerd. De 2e pijler omvat een ‘Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid’. De derde pijler behandelde ‘Samenwerking op het gebied van Justitie en Binnenlandse Zaken’. Er werden voor het eerst ook beleidsdomeinen aan Europa toegekend die niet tot doel hadden het verwezenlijken en beschermen van de gemeenschappelijke markt. Onder meer onderwijs, volksgezondheid en cultuur werden aan de Europese bevoegdheden toegevoegd. Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat sommige van deze terreinen erg beperkt geformuleerd werden en dat de Europese Unie dus maar miniem kon tussenkomen. Desalniettemin was het een stap in de uitbreiding van de bevoegdheden. Opvallend is wel dat sport als dusdanig niet vermeld staat bij de nieuw verworven bevoegdheden van de Gemeenschap. De naamswijzigingen die Europa al had ondergaan, van Gemeenschappelijke Markt tot de Europese Unie is weliswaar een duidelijke aanwijzing dat er sprake is van een geleidelijke verbreding van de interesses die zich aan het voltrekken was.14
Het verdrag van Maastricht had voorzien in een nieuwe intergourvernementele bijeenkomst om de werking van de 2e en de 3e pijler die gecreëerd waren bij de nieuwe bevoegdheidsverdeling te herevalueren. Een nieuwe uitbreiding van de bevoegdheden werd niet verwacht. Er werden echter opnieuw enkele wijzigingen aangebracht, waarbij het nieteconomisch deel van de bevoegdheden versterkt werd.
De eerste ‘sportverklaring’ van de Europese Gemeenschap kwam er met het verdrag van Amsterdam.1516 Zowel het Europees Parlement als de sportverenigingen en federaties wilden dat Europa grotere bevoegdheden kreeg in verband met sport. Het parlement stelde dat ook sport diende opgenomen te worden in het Europese beleid en dus aandacht verdiende. Daarnaast wou ze ook aandacht voor de klassieke problemen die er waren in verband met sport: de gevolgen van de interne markt, de bevordering van actieve sportbeoefening en de bestrijding van geweld. Sportverenigingen zoals de Europese Olympische comités vroegen ook een verwijzing in het verdrag naar sport. De sportverenigingen werden beter 14 15
B. HOULIHAN, Sport, policy and politics, a comparative analysis, London; Routledge, 1997, 47. Verdrag van Amsterdam houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot
oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijhorende akten, ondertekend te Amsterdam op 2 oktober 1997 en in werking getreden op 1 mei 1999, PB., 1997, C 340. 16
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu ,2009, 52.
11
georganiseerd en door de grote commercialisering van sport, werden de belangen ook steeds groter. Ook het Bosman-arrest
17
had een grote invloed op de verzoeken van de
sportverenigingen. Dit arrest wakkerde het besef aan dat Europa wel degelijk een grote invloed kon hebben op sport, en dat een Europese regulering een voordeel kon zijn. Er werd gepleit voor een afzonderlijk artikel dat verwees naar de specificiteit van sport.
18
De
Europese Commissie stond echter weigerachtig tegenover deze vraag omdat ze vreesde dat ook andere ‘sectoren’ een specifieke verdragsbepaling zou willen.
Een afzonderlijk artikel werd niet in het EG-verdrag opgenomen, maar er werd wel een verklaring betreffende sport aan het Verdrag van Amsterdam gehecht. De verklaring heeft vooral een symbolische betekenis. De verklaring betekent immers dat er erkenning wordt gegeven aan de Europese dimensie die sport heeft. Inhoudelijk heeft de verklaring minder waarde, er werd enkel een bevestiging gegeven van het tot dan toe gevoerde beleid inzake sport. De Sportverklaring is dan ook een minimum oplossing, die juridisch erg weinig betekenis heeft. Het is wel een eerste stap tot het formaliseren van sport in het EG-verdrag. Het verdrag van Nice19 was de volgende stap in de institutionele hervorming van de Europese Unie. Deze was noodzakelijk omwille van de uitbreiding die de Europese Unie zou ondergaan. Tien nieuwe lidstaten 20 stonden immers op het punt om de Europese Unie te vervoegen. Een hervorming was noodzakelijk om de grotere Unie nog vlot te laten functioneren. De wijzigingen die waren voorzien waren dus vooral van institutionele aard. Bevoegdheidsuitbreidingen stonden in principe niet op de agenda. De sportverklaring in het verdrag van Nice heeft slechts een symbolische betekenis, te vergelijken met deze in het verdrag van Amsterdam. Het verschil tussen beide is dat de sportverklaring in het Verdrag van Nice niet is aangehecht aan de slotakte zoals het Verdrag van Amsterdam. Maar enkel is opgenomen in een bijlage bij de conclusies van het voorzitterschap. De sportverklaring moest
17
HvJ, 15 december 1995, C-415/93, Union Royale Belge des Sociétés de Football Association t. Bosman, Jur.
1995, I- 4921. 18
R. PARRISCH ,”The Amsterdam Treaty: Declaring interest in sport”, Sport and the Law Journal, 1997, afl. 2,
25. 19
Verdrag van Nice houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot
oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijhorende akten, ondertekend te Nice op 26 februari 2001 en in werking getreden op 1 februari 2003, PB., 2001, C 80. 20
Grieks-Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië.
12
dus een stap achteruit zetten en werd op een minder prominente plaats opgenomen. Hierdoor werd ze ook minder belangrijk geacht dan de eerste sportverklaring in het Verdrag van Amsterdam. De inhoudelijke reikwijdte van de tweede sportverklaring is wel groter dan diegene die werd opgenomen in het verdrag van Amsterdam. Maar aangezien het hier wederom eerder gaat om een symbolische betekenis wordt er niet verder op ingegaan.
3.2.3.
Lissabon, de voorlopig laatste stap
De volgende stap in de hervorming van de Europese Unie kwam er met het Verdrag van Lissabon. 21De tekst was gebaseerd op de verworpen22 Europese Grondwet. Het Verdrag van Lissabon voorzag wederom niet in een grote bevoegdheidsuitbreiding voor de Europese Unie. Het doel van het Verdrag was vooral het verduidelijken en vereenvoudigen van de huidige bevoegdheidsverdeling. In het verdrag van Lissabon werd wel verwezen naar sport in een afzonderlijke bepaling. Het gaat om art 165 VWEU, dat onder de hoofding “Onderwijs, beroepsopleiding , jeugd en sport”. De bepalingen met betrekking tot sport luiden als volgt:
1. […]De Unie draagt bij tot de bevordering van de Europese inzet op sportgebied, rekening houdend met haar specifieke kenmerken, haar op vrijwilligerswerk berustende structuren en haar sociale en educatieve functie. 2. Het optreden van de Unie is erop gericht: […] De Europese dimensie van de sport te ontwikkelen, door de eerlijkheid en de openheid van
sportcompetities
en
de
samenwerking
tussen
de
verantwoordelijke
sportorganisaties te bevorderen, en door de fysieke en morele integriteit van sportlieden, met name jonge sporters, te beschermen. 3. De Unie en de lidstaten bevorderen de samenwerking met derde landen en met de inzake onderwijs en sport bevoegde internationale organisaties, met name met de Raad van Europa
21
Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot
oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Lissabon op 13 december 2007, PB., 2007, C 306. 22
Weggestemd door referenda in Frankrijk en Nederland.
13
Deze bepalingen zijn vooral van belang omdat sport voor de eerste keer in de Europese Verdragsteksten werd opgenomen. Voordien werd sport enkel opgenomen in aktes die bij het verdrag werden gevoegd, maar nooit in het verdrag zelf. In het Verdrag van Lissabon is dit voor het eerst wel het geval. Sport heeft echter geen apart artikel gekregen. Het werd samen opgenomen met onderwijs, jeugd en beroepsopleiding. Waarschijnlijk gaat het hier op een politiek signaal dat er niet al te veel belang mag gehecht worden aan het nieuw opgenomen beleidsdomein. Sport staat immers ingeschreven bij de domeinen waar de Europese Unie geen verregaande bevoegdheden had. Belangrijker dan de plaats van de verdragsartikelen in verband met sport is hun inhoud23: deze geven immers de richting en de draagwijdte aan die de Europese Unie kan uitgaan met hun sportbeleid. De bepalingen hebben zowel betrekking op het direct als het indirect sportbeleid. De afbakening van de bovenstaande bepalingen is zeer ruim. De Unie heeft zich een zeer uitgebreid speelveld ter beschikking gesteld met betrekking tot sport. De enige uitgeschreven beperkingen ‘Europese dimensie van sport’ en ‘bevordering van de Europese inzet op sportgebied, rekening houdend met haar specifieke kenmerken’ zijn zeer vaag omschreven en laten dus heel wat ruimte tot het voeren van een specifiek beleid. De enige voorwaarde die lijkt vast te liggen is dat er sprake moet zijn van een grensoverschrijdend belang vooraleer gehandeld kan worden. Louter nationale materies zullen dus niet onder Europese bevoegdheid vallen. De doelstellingen zijn eveneens zeer ruim geformuleerd en omvatten niet veel meer dan enkel algemene doelstellingen die door iedereen ondersteund kunnen worden. Ook hier heeft Europa dus een zeer grote beleidsruimte. De bestaande communautaire acties kunnen ook onder de omschreven doelstellingen gebracht worden. Door deze ruime omschrijvingen laat de Europese Unie heel wat opties open voor een toekomstig Europees sportbeleid.
De middelen waarmee de bovenstaande doelstellingen moeten behaald worden, zijn wel strikt omschreven. Artikel 2 , lid 5 VWEU bepaalt dat de Europese Unie de bevoegdheden van de lidstaten niet mag overnemen en dat elke harmonisatie van wettelijke of bestuursrechtelijke nationale bepalingen uitgesloten is.
Bovendien werd hierboven ook al vermeld dat de
bevoegdheid enkel geldt als er sprake is van een Europese dimensie.
Uit de expliciete
uitsluiting van harmonisatie kunnen we afleiden dat de Europese Unie slechts een beperkte rol
23
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 76-79.
14
toegewezen krijgt. De bevoegdheid komt immers in de eerste plaats toe aan de lidstaten. De regels die werden ingeschreven in het verdrag van Lissabon zullen dus in de praktijk slechts een beperkte invloed hebben op het directe sportbeleid van de Europese Unie. Het grootste belang van de sportbepalingen in het Verdrag van Lissabon is opnieuw symbolisch. Door sport op een prominentere plaats te zetten, in het verdrag zelf, bevestigt Europa het belang dat het aan sport hecht. Europa houdt de deur open om als het dat nodig acht een ruimer direct beleid met betrekking tot sport te voeren. Daarnaast kan erop gewezen worden dat sport nog steeds zal onderworpen worden aan de communautaire regelen met betrekking tot de Interne markt. Het communautaire recht zal in de zaken waar sport en deze regelen met elkaar in aanraking komen nog steeds van toepassing zijn.
3.2.4.
Besluit
De toewijzing van niet-economische bevoegdheden aan de Europese Unie is een stappenproces zoals hierboven werd beschreven. Beetje bij beetje poogt Europa meer bevoegdheden te centraliseren. Hoewel het economische aspect duidelijk nog steeds de bovenhand heeft bij deze bevoegdheden, worden deze geleidelijk aan uitgebreid. Het opnemen van nieuwe bevoegdheden in het verdrag van Lissabon is voorlopig een nieuw hoogtepunt in deze evolutie. Nochtans mag het belang van een dergelijke opname in het verdrag niet overschat worden, de nieuwe bevoegdheden zijn wel ingeschreven, maar blijven vooralsnog beperkt. Het is een illustratie van de voorzichtige wijze waarop Europa te werk gaat bij het doorschuiven van bevoegdheden van het nationale naar het Europese niveau. De deur werd langzaam maar zeker geopend om nieuwe bevoegdheden door te schuiven naar het Europese niveau, maar grote stappen richting die opening werden vooralsnog niet genomen. De terughoudendheid van sommige lidstaten om al te veel bevoegdheden door te schuiven naar het Europese niveau heeft ervoor gezorgd dat er slechts kleine pasjes worden gezet richting een groter Europees bevoegdheidsvlak. Sport komt ook langzaamaan binnen het bereik van de Europese Unie. Aanvankelijk was er weinig interesse voor de regulering van sport door Europa. Maar de evolutie die sport heeft gemaakt binnen de verdragen heeft de mogelijkheid gecreëerd dat we in de toekomst te maken krijgen met een echt Europees sportbeleid. Er is binnen de Europese Unie zeker een groeiende relatie tussen sport en recht. Men spreekt zelf al voorzichtig van de “Birth of European Union Sports Law”.24Sport heeft 24
R. PARRISH, “The Birth of European Union Sports Law?”,Entertainment Law, 2003, afl. 1, 1-18.
15
echter ook een economische dimensie die wel aan het Europese (mededingings)recht is onderworpen. Sport was oorspronkelijk geen terrein waarop deze regels geacht werden actief te zijn, maar de grote economische evolutie binnen de sportwereld hebben ervoor gezorgd dat de regels ook van toepassing zijn op de economische aspecten van sport.
4.
DE EUROPESE RECHTSREGELS EN SPORT
4.1.
DIRECTE VERSUS INDIRECTE REGULERING IN SPORT
4.1.1.
Directe regulering. 25
Er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen de twee vormen van sportbeleid die de Europese Unie kan hanteren. Enerzijds is er directe regulering, anderzijds indirecte regulering. Indirecte regulering wordt verderop besproken, we focussen eerst op de directe regulering. Men kan enkel spreken van directe regulering of een direct sportbeleid wanneer de vertegenwoordigers van de Gemeenschap, namelijk de Europese Commissie als uitvoerend orgaan, bewust relevante maatregelen neemt met als doel een impact te hebben op sport. Zoals eerder vermeld is er nu voor het eerst een artikel opgenomen in het Verdrag van Lissabon die rechtstreeks verwijst naar sport. Een dergelijk verdragsartikel kan als basis dienen voor een direct Europees sportbeleid. Het artikel heeft echter vooral symbolische waarde en een direct Europees sportbeleid zal voorlopig nog beperkt blijven. Dat neemt niet weg dat Europa door de jaren heen wel al directe regulering in verband met sport heeft doorgevoerd. Ook voor het verdrag van Lissabon en dus zonder formele wettelijke basis heeft Europa al enkele initiatieven met betrekking tot sport doorgevoerd.
Europa toonde geen (grote) interesse in sport tot halverwege de jaren 80. Wanneer het dan toch interesse toonde was het omdat het sport zag als een communicatiemiddel , of een manier om reclame te maken. In het Adonnino-rapport26 werd sport omschreven als: “een belangrijk communicatieveld tussen mensen”. Europa subsidieerde dan ook enkele sportevenementen omdat deze organisaties de mogelijkheid hadden om mensen samen te brengen. De Europese 25
W. TOKARSKI, D. STEINBACH, K. PETRY en B. JESSE, Two players, One Goal? Sport in the European Union,
Oxford, Meyer & Meyer, 2004, 61-65. 26
Adonnino-rapport aangenomen door de Europese Raad in Milaan, juni 1995.
16
Zeil Regatta werd in 1985 voor het eerst gesubsidieerd, het ging om een zeilwedstrijd die in 8 etappes van de Baltische naar de Middellandse Zee voer. In 1986 werd de Ronde van de Toekomst voor het eerst onder Europese vlag gereden. Ook het tennis tornooi van Antwerpen werd gesponsord. Dit is slechts een greep uit de verschillende evenementen die gesteund werden door Europa. Maar het wijst er wel op dat de steun die werd
verleend en de
wedstrijden die werden gesubsidieerd vrij willekeurig waren. Een overkoepelend plan om gestructureerde subsidies toe te kennen was niet aanwezig.
Begin de jaren 90 werden stappen genomen om tot een beter direct sportbeleid te komen binnen de Europese Unie. Er werd een Europees Sport Forum gecreëerd waarin de dialoog tussen de verschillende partijen die betrokken waren met sport beter kon worden gevoerd. Daarnaast moest er een studie komen over de impact die de regulering van de Interne Markt had op sport.27 Er moest ook een afzonderlijk programma komen dat zich zou bezighouden met het promoten van verschillende sportactiviteiten. Deze maatregelen kenden wisselend succes. In de late jaren 90 veranderde Europa zijn houding ten opzichte van sport. Het werd niet langer enkel aanzien als een economische factor, maar ook als een deel van de Europese identiteit.28 Sport kon ook van betekenis zijn, zelfs als ze geen economische invloed had. Een voorbeeld van directe Europese regulering kan gevonden worden in de strijd van de Europese Unie tegen doping.29 Voor een lange tijd heeft de Europese Unie het probleem van doping
niet
onder
ogen
willen
zien.
Door
deze
houding
schoof
ze
de
medeverantwoordelijkheid voor een goed anti-dopingbeleid door naar andere instanties. Europa had wel steeds de intentie gehad om een strijd tegen doping te voeren, maar verder dan enkele algemene verklaringen zoals de Anti-doping Conventie van 1989 kwam ze niet. Er waren nochtans enkele aparte onderzoeken en initiatieven (vb. mogelijke maatregelen om de verspreiding van anabole steroïden tegen te gaan.)
Maar van een coherent beleid was
absoluut geen sprake. Pas in het jaar 1998, met het grote dopingschandaal in de Tour de France, besloot Europa onder druk van de publieke opinie om het probleem van de doping aan te pakken. De Tour van 1998 werd immers ontsierd door een nog nooit gezien dopingschandaal waarbij onder meer de ploegen Festina en TVM de wedstrijd moesten 27
Coopers & Lybrand studie.
28
Zie supra: Deel 3.2 Statuut van sport en het ontstaan van de EU.
29
W. TOKARSKI, D. STEINBACH, K. PETRY en B. JESSE, Two players, One Goal? Sport in the European Union,
Oxford, Meyer & Meyer, 2004, 71-79.
17
verlaten. Een tachtigtal renners moesten in dit schandaal de ronde verlaten. Sindsdien streeft de Europese Unie naar een anti-dopingbeleid dat geharmoniseerd wordt over heel Europa. De ministers van sport kwamen in het daaropvolgende jaar al enkele keren samen om een gemeenschappelijk standpunt in de strijd tegen doping in te nemen. Daarmee wilden ze naar de Wereld Anti-Doping Conferentie gaan die door het Internationaal Olympisch Comité werd georganiseerd later dat jaar. Er werd onder meer overeengekomen dat er gestandaardiseerde controles moesten gecreëerd worden en er vergelijkbare sancties moesten komen voor overtreders van de dopingregels. Ook zouden de lidstaten een onafhankelijk anti-doping agentschap oprichten dat gesubsidieerd werd door de lidstaten zelf.
De strijd tegen doping is een goed voorbeeld van directe regulering met betrekking tot sport. Er wordt door Europa ingegrepen op het gebied van sport door rechtstreeks regels uit te vaardigen die op sport een impact hebben. Op sommige sportgebieden is het aangewezen om een geharmoniseerd Europees sportbeleid te voeren. Het dopingbeleid is daar een uitstekend voorbeeld van, maar ook regels met betrekking tot tv-rechten, jeugdopleiding van sporters,… zijn aangewezen gebieden om een éénduidig Europees beleid op te krijgen. Voorlopig is de directe regulering van sport in Europa echter nog niet erg groot, maar er kan verwacht worden dat naarmate de Europese bevoegdheden zich verder uitbreiden meer directe regulering met betrekking tot sport zal tot stand komen.
4.1.2.
Indirecte Regulering
Maatregelen en regels die zijn uitgevaardigd en die een algemene doelstelling voor ogen hebben, die niet noodzakelijk iets met sport te maken heeft, maar uiteindelijk wel een impact hebben op gebied van sport, noemt men indirecte regulering. Het gaat hier dus om regels die worden uitgevaardigd en die omwille van een bepaald aanknopingspunt (een economische factor, een werknemer, media) toch een impact hebben op sport, alhoewel dit niet de bedoeling was van de regel op het moment dat die werd uitgevaardigd. Sport kan onder bepaalde omstandigheden onderworpen worden aan deze algemene reguleringen. Het Europees Hof van Justitie heeft in de zaak Walrave Koch 30 gesteld dat de Europese rechtsregels van toepassing zijn op sport wanneer zij een economische activiteit in de zin van artikel 2 van het verdrag vormt. Doorheen de jaren zijn er op dat punt wel enkele verfijningen 30
HvJ, 12 december 1974, C- 36/74, Walrave en Koch v.Union Cycliste Internationale , Jur. 1974, I-1424.
18
gekomen maar het principe is dat Europees recht van toepassing is op de economische aspecten van sport. De indirecte regulering met betrekking tot sport is groter dan de directe regulering. Directe regulering bleef vooralsnog beperkt31 , maar de indirecte regulering heeft al een grote impact gehad op de sportwereld. Twee groepen van indirecte regulering hebben al een grote invloed gehad op sport: de regels inzake vrij verkeer en de regels inzake vrije mededinging. Door de toenemende internationalisering en commercialisering van sport, worden de indirecte regels steeds meer van toepassing op sport, aangezien sport een steeds groter economisch aspect met zich meedraagt. Het lijkt alsof de Europese regels zich steeds maar uitbreiden en een steeds groter toepassingsgebied voor hun rekening nemen. Eigenlijk klopt dit niet. Het is integendeel sport die een steeds groter economisch aspect met zich meedraagt en dus binnendringt in de algemene economische sector. Die sector was reeds lang onderworpen aan de Europese regelgeving.32 Sport wordt big business en daardoor zijn de Europese regels met betrekking tot de Interne Markt steeds meer van toepassing. Het gaat dus om het algemeen beleid van Europa dat in aanraking komt met sport.
Ten gevolge van hun economische activiteiten worden de hoofdrolspelers op sportvlak (atleten, clubs, federaties) onderworpen aan de reglementering van de Europese Interne Markt. Ze verschillen dus niet van personen die andere economische activiteiten uitvoeren zoals werknemers, bedrijven,…
Sport krijgt geen uitzonderingspositie wat betreft de
toepassing van de Europese regels van vrij verkeer en vrije mededinging. Europa verleent sport geen vrijstelling, maar toetst de sportwereld (terecht) ook aan deze regels.
4.1.2.1. De regels inzake vrij verkeer van personen Een eerste aspect waar sport en de regels van de Interne Markt regelmatig in aanraking komen, is de situatie waarin sport in conflict komt met de regels van vrij verkeer. De Interne Markt (een ruimte zonder binnengrenzen) waarborgt het vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal (art 14 EG-verdrag). De vier vrijheden zoals ze vaak genoemd worden hebben op zeer veel sectoren een grote invloed, ook op de sport. Vooral het vrij verkeer van personen heeft een grote impact op de sportwereld.
31
Zie supra: Deel 4.1.1. Directe regulering.
32
W. TOKARSKI, D. STEINBACH, K. PETRY en B. JESSE, Two players, One Goal? Sport in the European Union,
Oxford, Meyer & Meyer, 2004, 79.
19
De doelstelling van de regels inzake vrij verkeer van personen is om het de onderdanen van de Europese Unie gemakkelijker te maken om hun beroep op het hele Europese grondgebied te kunnen uitoefenen. Dit wil dus zeggen dat werknemers, zelfstandigen en dienstverleners uit een andere lidstaat niet mogen gediscrimineerd worden, of dat regels die het vrij verkeer van personen belemmeren ook niet toegelaten zijn. 33 Op deze bepalingen zijn uiteraard uitzonderingen toegestaan: er worden ondermeer uitzonderingen voorzien voor het beschermen van de openbare orde, de volksgezondheid, overheidsfuncties. Daarnaast kan ook nog toepassing worden gemaakt van de ‘rule of reason’. Dit betekent dat hoewel een bepaalde maatregel in strijd is met het principe van het vrij verkeer van personen, deze toch in overeenstemming kan zijn met het Europees recht. Namelijk wanneer deze zonder onderscheid van nationaliteit wordt toegepast, wanneer een rechtvaardiging te vinden is in een dwingende reden van algemeen nut en wanneer de maatregel doeltreffend is en niet verder gaat dan noodzakelijk om dat doel te verwezenlijken. Opdat mensen deze regels zouden kunnen inroepen is het noodzakelijk dat aan de toepassingsvoorwaarden voldaan is. 34
4.1.2.2. Toepassingsvoorwaarden voor de regels van vrij verkeer 4.1.2.2.1.
Economische activiteit
. Opdat er sprake zou zijn van een economische activiteit moet de sporter als werknemer of als dienstverlener
gekwalificeerd
kunnen
worden.
Beide
begrippen
(werknemer
en
dienstverlener) kregen door het Europees Hof van Justitie een brede invulling. In de zaak Deliège35 werd reeds gezegd dat sportbeoefening het karakter van arbeid in loondienst of van dienstverrichting tegen betaling kan hebben.
Het grote verschil tussen de begrippen
werknemer en dienstverlener is de aanwezigheid van een gezagselement. Tennissers en atleten worden meestal aanzien als dienstverleners omdat er bij hen geen gezagselement aanwezig is. Daarentegen zijn ploegsporters zoals voetballers wel dikwijls onderworpen aan een bepaald gezag. Er zijn namelijk verplichte trainingen en wedstrijden die door de
33
HvJ, 31 maart 1993, C-19/92, Kraus v. Baden-Wuerttembert , Jur. 1993, I-1663.
34
A. VERMEERSCH, “Europese spelregels gelden ook voor sport. De toepassing van Europees recht op sport.”, in
Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief. J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.),Gent, Academia Press, 2007, 54-58. 35
HvJ, 11 april 2000, C-51/96 en C-191/97, Deliège v. Ligue Francophone de Judo et Disciplines ASBL, Jur.
2000, I-2549.
20
‘werkgever’ vastgelegd worden. Hun verloning gebeurt meestal ook op een verschillende manier. De ‘werknemers’ krijgen een salaris die hen uitbetaald wordt door de werkgever (ploeg). Daarnaast kunnen ze misschien ook rekenen op sponsorcontracten. Onafhankelijke sporters (dienstverrichters) worden vooral betaald met prijzengeld, eventueel aangevuld met sponsorcontracten. In de zaken Bosman (professioneel basketbalspeler), Kolpak
38
36
37
(professioneel voetballer), Lehtonen
(professioneel handbalkeeper), Simutenkov
39
(professioneel voetballer) werden de sporters allen als werknemers beschouwd. Enkel in de zaak Deliège (semi-professioneel judoka) werd geoordeeld dat het om een dienstverlener ging.
Voor de toepassing van de regels van vrij verkeer van personen is het niet noodzakelijk dat het gaat om professionele sporters, ook amateursporters kunnen in bepaalde gevallen een beroep doen op de regels van vrij verkeer van personen.
4.1.2.2.2.
De nationaliteit
De tweede toepassingsvoorwaarde voor de toepassing van de regels betreft de nationaliteit. Enkel de onderdanen van de lidstaten van de Europese Unie kunnen een beroep doen op de bepalingen. Maar ook onderdanen van landen die geen lid zijn van de Europese Unie kunnen onder bepaalde voorwaarden gebruik maken van de bescherming van het Europees recht. Dit is vooral mogelijk wanneer het land waarvan zij onderdaan zijn een akkoord heeft gesloten met de Europese Unie. Hierdoor zijn nationaliteitsclausules in sport moeilijk houdbaar: de Europese Gemeenschap heeft immers al met verschillende landen overeenkomsten gesloten om hun inwoners op eenzelfde manier te behandelen als inwoners van de Unie zelf. Dit houdt dus in dat inwoners van landen waarmee een overeenkomst werd gesloten niet gediscrimineerd mogen worden. Onder meer in de zaken Kolpak en Simutenkov werden dergelijke nationaliteitsclausules aangevochten. Maros
36
Kolpak was een Slowaakse
HvJ, 15 december 1995, C-415/93, Union Royale Belge des Sociétés de Football Association t. Bosman, Jur.
1995, I- 4921. 37
HvJ, 13 april 2000, C-176/ 96, Lehtonen en Castors Canada Dry Namur- Braine v. Fédération royale belge
des sociétés de basketball, Jur. 2000, I-2681. 38
HvJ, 8 mei 2003, C-438/00, Deutcher Handballbund v. Kolpak, Jur. 2003, I-4135.
39
HvJ, 12 april 2005, C-265/03, Simutenkov t. Ministerio de Educacion y Cultura en Real Federacion de Futbol,
Jur. 2005, I-2579
21
handbalkeeper die het reglement van de Duitse handbalfederatie aanvocht. Het reglement stelde dat slechts 2 spelers konden opgesteld worden van buiten de Europese Unie. Kolpak vocht dit aan door te verwijzen naar het Europa-akkoord met Slowakije . Dit akkoord stipuleerde dat legaal tewerkgestelde Slowaakse werknemers niet mochten gediscrimineerd worden binnen de Europese Unie op het gebied van arbeidsvoorwaarden, verloning of ontslag. Het Hof van Justitie oordeelde dat het akkoord met Slowakije directe werking had en dat Kolpak zich wel degelijk op dit akkoord kon beroepen om zich te verzetten tegen de toepassing van het Duitse handbalreglement. Ook Igor Simutenkov vocht een nationaliteitsclausule aan. 40In Spanje bepaalde het reglement van de Spaanse voetbalbond dat er voor wedstrijden in de hoogste klasse slechts 3 spelers van buiten de Europees Economische Ruimte41 mocht opstellen. Simutenkov, een Rus die speelde voor de Spaanse eersteklasser Tenerife, vocht dit aan op basis van de partnerschapsovereenkomst tussen de Europese Unie en Rusland. Net als in de zaak Kolpak kreeg de speler gelijk. Het non-discriminatiebeginsel dat opgenomen was in de overeenkomst verhinderde de toepassing van het reglement van de Spaanse voetbalbond. Het reglement diende dus aangepast te worden en Simutenkov haalde zijn slag thuis.
De nationaliteitsvoorwaarde die vereist wordt voor de toepassing van de regels van vrij verkeer dient dus met een korrel zout genomen te worden. Door de vel e bilaterale akkoorden tussen de Europese Unie en derde landen is de toepassing van de regels van vrij verkeer niet enkel beperkt tot lidstaten van de Unie. Wanneer de gesloten akkoorden vergelijkbare nondiscriminatiebedingen bevatten, zullen de Europese regels ook van toepassing zijn op de inwoners van deze derde landen. Een kanttekening hierbij is dat deze akkoorden geen vrij verkeer instellen met derde landen. Wel mag een inwoner van dit land niet meer gediscrimineerd worden omwille van zijn nationaliteit wanneer hij binnen de Europese Unie is. 4.1.2.2.3.
Grensoverschrijdend element.
Voor de toepassing van de regels is er een grensoverschrijdend element vereist. Een zuiver interne aangelegenheid van een lidstaat valt dus niet onder het verdrag. Dat 40
F. HENDRICKX, “The Simutenkov Case: Russian Players are Equal to European Union Players”, ISLJ,
2005,afl. 3, 13-16. 41
EU en IJsland, Liechtenstein en Noorwegen.
22
grensoverschrijdend element kan ruim geïnterpreteerd worden: in de zaak Deliège oordeelde het Hof dat het deelnemen aan wedstrijden in een andere lidstaat al een voldoende element is. 4.1.2.3. De belangrijkste zaken in verband met regels van vrij verkeer. 42 4.1.2.3.1.
Donà en Walraeve Koch
De eerste zaken in verband met sport en vrij verkeer die voor het Europese Hof van Justitie kwamen, waren de zaken Donà43 en Walraeve Koch44. In de zaak Walraeve Koch in het jaar 1974 vochten 2 gangmakers een regel van de UCI45 aan. Die regel bepaalde dat zowel de gangmaker als de renner die hij begeleide tijdens wereldkampioenschappen van dezelfde nationaliteit moesten zijn. De zaak Walrave Koch heeft een dubbel belang. Ten eerste stelde het Hof dat sport als een economische activiteit onderworpen is aan de Europese regels. Wat ook zeer belangrijk is voor de toepassing van de regels voor de vrije mededinging. Ten tweede stelde ze dat de toepassing van nationaliteitsclausules wel geldig was voor de samenstelling van nationale ploegen en dat het non-discriminatiebeginsel niet van toepassing was in dergelijke gevallen. Voor de samenstelling van nationale ploegen, is een discriminatie dus uiteraard wel toegelaten. Er mag als voorwaarde gesteld worden dat de deelnemers aan een wedstrijd een bepaalde nationaliteit moeten hebben. In de zaak Donà werd een zaak aangespannen door de heer Donà, die spelers had gezocht in opdracht van de voorzitter van een Italiaanse voetbalclub.46 De voorzitter, de heer Mantero, had hem opgedragen om in buitenlandse voetbalclubs spelers te zoeken om zijn club te versterken. Donà deed dit, maar de voorzitter weigerde alle spelers die zich aanboden en bovendien wou hij de kosten van de heer Donà niet terugbetalen. Daarop spande de heer Donà een proces aan tegen zijn voormalige opdrachtgever. Deze beriep zich echter op het reglement van de Italiaanse voetbalbond dat stelde dat enkel spelers die aangesloten waren bij een sportvereniging mochten deelnemen aan wedstrijden en dat in beginsel enkel personen met de 42
A. VERMEERSCH, “Europese spelregels gelden ook voor sport. De toepassing van Europees recht op sport.”, in
J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH , Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief. (eds.),Gent, Academia Press, 2007,58-64. 43
HvJ, 14 juli 1976, 13/76, Donà t. Mantero, Jur. 1976, I-1333.
44
HvJ, 12 december 1974, 36/74, Walrave en Koch v.Union Cycliste Internationale , Jur. 1974, I-1424.
45
Union Cycliste International.
46
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
87.
23
Italiaanse nationaliteit zich konden aansluiten bij een sportvereniging. De Italiaanse rechter stelde daarom enkele vragen over de verenigbaarheid van deze voorwaarden met het Europees recht aan het Europees Hof van Justitie. Het Hof oordeelde dat het reglement van de Italiaanse bond inderdaad een discriminatie betrof, en dat deze een schending van de regels van vrij verkeer uitmaakte.
Deze 2 zaken tonen duidelijk aan dat het Europees Hof een scheiding heeft gemaakt tussen wedstrijden van nationale sportploegen tussen verschillende landen en ploegen die in een binnenlandse competitie aantreden. Deze clubs kunnen ook in internationale competities aantreden, maar dit zijn dan geen competities tussen landenteams. Nationaliteitsclausules zijn in de eerste categorie van wedstrijden wel toegestaan, in de 2e categorie zijn deze echter niet toegestaan, en mag er geen discriminatie zijn voor inwoners van de Europese Gemeenschap, en inwoners van landen waar er eventueel een gelijkaardig akkoord mee gesloten werd.
4.1.2.3.2.
Bosman
De belangrijkste en meest bekende zaak in verband met de regels van vrij verkeer is ongetwijfeld de zaak Bosman47: de Belgische voetballer Jean-Marc Bosman was een speler bij voetbalclub Royal Club Liégeois SA. Een club die op dat moment uitkwam in de Belgische derde klasse. In de zomer van 1990 wilde Bosman na het verstrijken van zijn contract, overstappen naar de Franse club US Duinkerken. Bij Luik kreeg hij immers een contractvoorstel dat naar zijn mening financieel onvoldoende was. Hij kon 30000 Belgische frank per maand verdienen. Dit was een grote salarisvermindering in vergelijking met zijn vorig contract. Aangezien Bosman zijn contract niet wou verlengen werd hij op de transferlijst geplaatst, waar hij voor een bedrag van 11.734.000 frank te koop stond. Dit was een prijs die berekend was op basis van de voorgaande lonen die Bosman had verdiend. Geen enkele club was echter geïnteresseerd om Bosman aan deze voorwaarden aan te trekken. Op 1 juni 1990 verstreek de periode waarbij deze vergoeding moest betaald worden en kon Bosman worden aangetrokken via een zogenaamde ‘gratis’ transfer. Bij een gratis transfer moest er een akkoord komen tussen de drie partijen in verband met verloning en de eventueel te betalen transfersom. Duinkerken bood Bosman een maandloon aan van 90.000 Fr. RC Luik 47
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
91-101.
24
eiste echter nog steeds een transfersom vooraleer ze Bosman naar Duinkerken wilden laten vertrekken. Een transfersom die Duinkerken niet kon of wilde betalen. De transfer ging niet door. Bosman zou verplicht worden een seizoen te spelen aan de voorwaarden die voorgesteld waren door Luik. 48 Daarop daagde Jean-Marc Bosman zijn club Luik, de Belgische voetbalbond en uiteindelijk ook de UEFA49 voor de rechter. Hij stelde dat de reglementen van de Belgische voetbalbond en bij uitbreiding de UEFA in strijd waren met de Europese rechtsregels. Bosman stelde dat zowel het eisen van een transfervergoeding bij het aflopen van het contract van een voetballer, als de nationaliteitsclausules die beperkingen oplegden aan het aantal buitenlandse spelers die een club mocht opstellen niet verenigbaar waren met de regels inzake vrij verkeer van personen. De zaak had intussen al de aandacht van de volledige voetbalwereld getrokken omdat de implicaties gigantisch konden zijn en clubs vreesden dat het volledige transfersysteem zou moeten aangepast worden. De discussie omtrent de transferregels werd eerst behandeld. Het Hof oordeelde dat Jean-Marc Bosman voldeed aan de toepassingsvoorwaarden omtrent de regels van vrij verkeer, zoals hierboven besproken. Het ging om een professionele speler die als werknemer kon gekwalificeerd worden, hij had de Belgische nationaliteit en viel dus onder de Europese regels. Ten slotte wou hij een transfer afdwingen van een Belgische naar een Franse club. Er was dus duidelijk sprake van een grensoverschrijdend element50.
De Franse en Italiaanse regering waren reeds tussengekomen in het geding omwille van de grote implicaties die het proces kon hebben op de voetbalwereld. Ze wilden vooral de clubs die in hun land gevestigd waren beschermen tegen de gevolgen van een eventuele overwinning van Bosman. Zij stelden een viervoudige argumentatie op om het transfersysteem zoals het bestond te behouden. Ze argumenteerden dat dit systeem wel in overeenstemming was met het Europees recht. De regeringen stelden dat de transferregels nodig waren om het sportief en financieel evenwicht tussen clubs te bewaren. Ook dat het systeem geschikt was om jonge talenten op te sporen en op te leiden. Daarnaast argumenteerden ze dat het transfersysteem noodzakelijk was om de organisatie van voetbal op wereldvlak veilig te stellen, en dat het noodzakelijk was om kosten te vergoeden die de clubs 48
N. PARISIS, «l’Application des Règles de Concurrence à l’Activité Sportive » in J.-M. DE WAELE en A.
HUSTING (eds.), Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 105. 49 50
Union of European Football Associations /Union Européenne de Football Association. HvJ, 15 december 1995, C-415/93, Union Royale Belge des Sociétés de Football Association t. Bosman, Jur.
1995, I- 4921, r.o. 87-91.
25
hadden gemaakt bij het aantrekken van de spelers. Het Hof weerlegde alle argumenten.51 Er werd onder meer geoordeeld dat het systeem helemaal niet het evenwicht tussen de clubs bewaarde, want dat rijkere clubs nog steeds de beste spelers konden opkopen of betalen. Er werd geargumenteerd dat een beter systeem om het evenwicht te bewaren het invoeren van een salary cap is. Dat is een systeem waarbij elke club slechts spelers mag betalen tot een bepaald plafond. Eens een club dit plafond bereikt heeft, kan hij geen extra spelers meer betalen, of wanneer het plafond overschreden wordt, zullen er zeer hoge taksen moeten betaald worden. Dit systeem wordt toegepast in veel Amerikaanse sportcompetities zoals de NBA.52 Een dergelijk systeem geeft veel meer waarborgen om de gelijkheid tussen clubs te bewaren. Een bepaalde club zal immers niet al de betere spelers kunnen aantrekken, omdat ze slechts een beperkt loonbudget heeft. Goede spelers die door dit plafond niet voldoende betaald worden, kunnen dan enkel naar een andere ploeg, waar ze wel nog hoge salarissen kunnen betalen aan deze spelers. Elk team heeft op die wijze een gelijke kans om zijn lonen te verdelen.
Het Hof oordeelde dat het transfersysteem zoals het in werking was, de regels van vrij verkeer bemoeilijkte. Voetballers werden beperkt in hun mogelijkheden om in het buitenland te spelen doordat clubs een overgang konden blokkeren omwille van een transfersom, zelfs al had de speler geen lopend contract meer bij die club.
Na het behandelen van het transfersysteem oordeelde het Hof over de nationaliteitsclausules. Het Hof stelde dat het spelen van wedstrijden tot de belangrijkste activiteiten behoord van een profvoetballer. De nationaliteitsclausules beperken voetballers dus om de belangrijkste activiteit van hun arbeid uit te oefenen. Wederom trokken de Franse en Italiaanse regering in de tegenaanval, en opnieuw was deze gebaseerd op 4 argumenten. Ze argumenteerden dat het beperken van het aantal buitenlanders in de ploegen een goed middel was om de band tussen de club en het land waarin ze gelegen is te versterken, de toeschouwers zouden zich op die manier beter met de club kunnen identificeren. Wanneer clubs op het internationale niveau aantreden, zorgen deze regels er bovendien voor dat zij hun land vertegenwoordigen: als er slechts een beperkt aantal buitenlanders toegelaten wordt, is de meerderheid van de spelers onderdaan van de betrokken lidstaat. Clubs behouden dus meer hun nationaal karakter. Een
51 52
Ibid, r.o. 105-113. National Basketball Association.
26
tweede argument dat werd aangevoerd stelde dat de nationaliteitsclausules ervoor zorgden dat de nationale ploegen van de lidstaat waarin de club gelegen was een voldoende reserve aan spelers konden opbouwen. De clubs konden dus beter ‘hun’ nationale ploeg ondersteunen door meer aandacht te besteden aan de opleiding en het opstellen van ‘eigen’ spelers. Het bewaren van het evenwicht tussen clubs was opnieuw een argument dat werd aangebracht. Het laatste argument was dat de nationaliteitsclausules waren gecreëerd na overleg met de Europese Commissie. Opnieuw weerlegde het Hof alle argumenten.53 Op het eerste argument werd geantwoord dat de band tussen een club en de lidstaat waarin ze is gevestigd niet als inherent aan de sportactiviteit kan worden beschouwd. Er bestaat immers ook geen regel die een beperking oplegt over het aantal spelers uit andere steden of streken die maximaal toegelaten mogen worden. Het argument over het versterken van de nationale ploeg werd ontkracht door te stellen dat sterke spelers door een transfer naar een betere competitie zich meer kunnen ontwikkelen. Doordat deze spelers zich beter ontwikkelen zal de nationale ploeg ook sterker worden. Het bewaren van het evenwicht tussen de clubs werd opnieuw niet aanvaard54, nationaliteitsclausules werden ook hier niet als een geschikt middel aanzien. Op het laatste argument antwoordde het Hof dat de Commissie helemaal niet bevoegd is om met het verdrag strijdige regelingen goed te keuren.
Het Hof oordeelde dat zowel het transfersysteem als de nationaliteitsclausules strijdig waren met de regels van vrij verkeer voor werknemers. Het Hof antwoordde echter niet op de vraag of de regelingen in strijd waren met de regels inzake vrije mededinging. Het Hof verklaarde dat de regels in strijd waren met artikel 39, maar ging niet dieper in op de vraag of ze in strijd waren met artikel 81 en 82 van het EG-verdrag. 55 Aangezien het Hof geen termijn gaf aan de federaties om de regels aan te passen, verloren de regels hun geldigheid vanaf het moment van de uitspraak.
53
HvJ, 15 december 1995, C-415/93, Union Royale Belge des Sociétés de Football Association t. Bosman, Jur.
1995, I- 4921, r.o. 123-136. 54
Zie supra: voorgaande argumenten.
55
N. PARISIS, «l’Application des Règles de Concurrence à l’Activité Sportive » in J.-M. DE WAELE en A.
HUSTING (eds.), Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 107-116.
27
Het Bosman-arrest heeft in principe geen impact op zuivere amateursport.56 Het heeft enkel directe impact op een klein onderdeel van sporters: namelijk de gecommercialiseerde professionals. De regels inzake vrij verkeer zijn immers slechts van toepassing wanneer het om een economische activiteit gaat.57 Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat het zeer moeilijk is om een duidelijke lijn te trekken tussen verschillende categorieën van sporters. Het onderscheid tussen een zuivere amateurspeler en een speler die in de lagere klassen speelt is niet steeds even duidelijk. Het Bosman-arrest reikt dus veel verder dan men op het eerste zicht denkt, namelijk dat het arrest enkel van toepassing is op professionelen. De gevolgen van het Bosman-arrest waren gigantisch. Het volledige transfersysteem werd aangepast en ook nationaliteitsclausules werden (grotendeels) afgeschaft. Door de aanpassing van het transfersysteem heeft het arrest ook een impact op amateursport. Elke sporter kan na elk seizoen een aansluitingskaart tekenen bij een nieuwe club. Een regel die zowel positieve als negatieve aspecten heeft. Positief is dat een speler niet langer ‘gegijzeld’ kan worden door zijn club: na elk seizoen is hij vrij om te gaan en te staan waar hij wil. Negatief is echter dat clubs die investeren in jeugdwerking daar niet steeds de vruchten van kunnen plukken. Spelers die binnen de club werden opgeleid en waar veel tijd in werd geïnvesteerd kunnen die club zomaar de rug toekeren en met lege handen achterlaten. Er kan immers geen transfervergoeding worden geëist. Voetbalclubs hebben hun manier van werken moeten aanpassen, er wordt gewerkt met langere contracten, en de spelerslonen gaan omhoog. Sommige clubs verloren ook een belangrijke vorm van inkomsten: namelijk de transfervergoedingen die ze ontvingen bij de (door)verkoop van spelers. Het Bosman-arrest heeft dus voor een revolutie gezorgd binnen de sportwereld en de voetbalwereld in het bijzonder. De machtsverhouding tussen spelers en clubs zijn door dit arrest verschoven in de richting van de spelers: zij bezitten nu de meeste macht en het zijn de clubs die zich moeten aanpassen aan de wensen van de spelers. Spelers kunnen nu immers dreigen dat zij bij het einde van hun contract andere oorden zullen opzoeken, en daarom een hogere verloning willen. Het Bosman-arrest kan dus beschouwd worden als een grote doorbraak voor sportbeoefenaars op het gebied van vrij verkeer.
56
W. TOKARSKI, D. STEINBACH, K. PETRY en B. JESSE, Two players, One Goal? Sport in the European Union,
Oxford, Meyer & Meyer, 2004, 85. 57
Zie supra: Deel 4.1.2.2.1. Economische activiteit.
28
4.1.2.3.3.
Lehtonen, Deliège
Naast de zaak Bosman zijn er nog enkele andere grote cases geweest omtrent de verhouding sport en vrij verkeer. De zaak Lehtonen58ging over de transferperiodes die gehanteerd werden in het basketbal. Jyri Lehtonen was een Finse Basketballer die na het einde van de Finse competitie werd getransfereerd naar de Belgische ploeg Castors Braine. Die ploeg wou zich nog versterken voor de play-offs van het Belgische kampioenschap.
Volgens de
internationale transfertermijnen was deze overgang echter te laat gebeurd, met als gevolg dat Castors Braine twee forfaitnederlagen aangesmeerd kreeg. Daarop stelden Lehtonen en zijn club (Castors Braine) een procedure in om de regels inzake transfertermijnen te wijzigen. Tijdens deze procedure kwam de vraag voor of de toepassing van deze transfertermijnen in strijd was met de regels van vrij verkeer en vrije mededinging. Het Hof stelde dat Lehtonen een beroepsbasketballer was en daarom kon gekwalificeerd worden als een werknemer in het licht van de Europese regels.
59
De federaties argumenteerden dat transfertermijnen
noodzakelijk waren voor het rechtmatig verloop van de Europese competities. Een club die op het einde van het seizoen nog extra spelers aantrekt voor een korte periode kan immers zich nog bijzonder zwaar versterken en zo de gehele competitie beïnvloeden. Het Hof gaf hen hierin gelijk en stelde dat er maatregelen mochten genomen worden om het verloop van de competitie zo eerlijk mogelijk te laten verlopen. 60 Het oordeelde dat het inderdaad zo was dat bepaalde clubs zich onredelijk zouden kunnen versterken voor het beslissende deel van het seizoen. Zeker in competities als de Belgische waar in de play-offs de prijzen verdeeld worden, kunnen dergelijke versterkingen de doorslag geven in de titel- of degradatiestrijd. In paragraaf 56 stelt het Hof echter wel dat de regels die de federaties mogen opstellen niet verder mogen gaan dan noodzakelijk is voor het doel dat vooropgesteld is. Transfers van nietEuropese spelers waren toegestaan tot 31 maart, terwijl transfers van spelers binnen de Europese Unie slechts tot 28 maart toegestaan waren. Het Hof stelde dat dit onderscheid wel degelijk een beperking was die verder ging dan noodzakelijk, maar liet het finale oordeel over aan de rechter. Er konden immers “objectieve redenen zijn die enkel sport aanbelangen, waardoor een verschil in behandeling tussen spelers die aangesloten zijn bij een federatie 58
HvJ, 13 april 2000, C-176/ 96, Lehtonen en Castors Canada Dry Namur- Braine v. Fédération royale belge
des sociétés de basketball, Jur. 2000, I-2681. 59
HvJ, 13 april 2000, C-176/ 96, Lehtonen en Castors Canada Dry Namur- Braine v. Fédération royale belge
des sociétés de basketball, Jur. 2000, I-2681, r.o. 41-46. 60
Ibid., r.o. 53-55
29
binnen de Europese Unie en spelers die aangesloten zijn bij een federatie buiten deze zone gerechtvaardigd is”. Transfertermijnen zijn in se dus niet in strijd met de Europese regels inzake vrij verkeer. Enkel wanneer deze de proportionaliteitstoets niet doorstaat, is er sprake van een ongerechtvaardigde beperking van de regels inzake vrij verkeer. In de zaak Deliège61 werd een nieuwe beperking van het vrij verkeer en de vrije mededinging aangevochten: de selectiecriteria. Deliège was een Belgische judoka, ze ging niet akkoord met haar niet selectie voor een internationaal judotornooi in Parijs. Omdat ze niet geselecteerd werd voor dit tornooi miste ze een belangrijke kans om zicht te kwalificeren voor de Olympische spelen van Atlanta 1996. Eerder had het Hof in de zaak Walraeve Koch62 al gesteld dat de regels inzake vrij verkeer niet van toepassing waren wanneer het ging om wedstrijden met nationale ploegen. In deze zaak werd echter geoordeeld dat regels in verband met de deelname van individuele atleten die ongeacht hun nationaliteit bij een federatie aangesloten zijn, onder Europese bevoegdheid vallen, en dat de regels van vrij verkeer hierop wel toepasbaar zijn. De selectiecriteria van de Belgische judofederatie vielen dus wel onder de toepassing van de Europese regelgeving. Het Hof besliste dat de selectiecriteria die werden aangevochten geen verboden beperking van de regels inzake vrij verkeer waren.63 Hoewel die regels inderdaad leiden tot een beperking van het aantal deelnemers, is dit noodzakelijk en gebruikelijk voor een wedstrijd op internationaal topniveau. Het zijn immers de federaties die internationale wedstrijden organiseren en daarbij komt hen ook het recht toe om de criteria voor deelname vast te stellen. Er was dus geen schending van de regels van vrij verkeer. Op de vraag of de criteria in strijd waren met de regels inzake vrije mededinging werd niet geantwoord.
4.1.2.3.4.
Besluit en belang voor de mededingingszaken
De regels inzake vrij verkeer hebben eerder aanleiding gegeven tot arresten van het Europees Hof van Justitie dan de regels inzake vrije mededinging. In veel van de hierboven besproken zaken, werden regels zowel aangevochten met de regels inzake vrij verkeer als de regels 61
HvJ, 11 april 2000, C-51/96 en C-191/97, Deliège v. Ligue Francophone de Judo et Disciplines ASBL, Jur.
2000, I-2549. 62
Zie supra: Deel 4.1.2.3.1. Donà en Walraeve Koch.
63
HvJ, 11 april 2000, C-51/96 en C-191/97, Deliège v. Ligue Francophone de Judo et Disciplines ASBL, Jur.
2000, I-2549, r.o. 64-69.
30
inzake vrije mededinging. Het Hof heeft echter lange tijd zo veel mogelijk problemen opgelost aan de hand van de regels van vrij verkeer. Eens de zaak was beantwoord op deze wijze, achtte ze het niet noodzakelijk om de vragen ook nog te beantwoorden aan de hand van de mededingingsregels. Niettemin hebben deze zaken ook hun belang gehad voor de toepassing de mededingingsregels op sport: het feit dat sport onder bepaalde voorwaarden als een economische activiteit aanzien wordt is maar één voorbeeld van de impact die de verscheidene zaken gehad hebben. Daarnaast kunnen de eerste zaken die voor het Hof van Justitie werden gebracht en die handelden over de verhouding tussen sport en het EG-recht als mijlpalen beschouwd worden voor de sportwereld. Door deze arresten besefte de sportwereld immers dat ze geen voorkeursbehandeling genoten, en net als andere sectoren onder het toepassingsgebied van het verdrag konden vallen.
4.1.2.4. Regels inzake mededinging
Naast de regels inzake vrij verkeer kunnen ook de regels inzake vrije mededinging een onrechtstreekse invloed hebben op de sportwereld. De mededingingsregels kunnen in twee grote groepen onderverdeeld worden: de regels gericht tot ondernemingen enerzijds en de regels gericht tot staten anderzijds. De eerste categorie zullen we eerst bespreken, aan de regels betreffende staatssteun wordt een afzonderlijk hoofdstuk gewijd. De Europese mededingingsregels gericht tot ondernemingen
liggen na het verdrag van
Lissabon vervat in art 101,102 en volgende EG-verdrag.( vroeger art. 81 en 82 EG) Vooral artikel 101 en 102 zijn van groot belang. Hun tekst luidt als volgt:
Artikel 101 1. Onverenigbaar met de interne markt en verboden zijn alle overeenkomsten tussen ondernemingen, alle besluiten van ondernemersverenigingen en alle onderling afgestemde feitelijke gedragingen welke de handel tussen lidstaten ongunstig kunnen beïnvloeden en ertoe strekken of ten gevolge hebben dat de mededinging binnen de interne markt wordt verhinderd, beperkt of vervalst en met name die welke bestaan in:
a)het rechtstreeks of zijdelings bepalen van de aan- of verkoopprijzen of van andere contractuele voorwaarden, b)het beperken of controleren van de productie, de afzet, de technische ontwikkeling of de investeringen, 31
c)het verdelen van de markten of van de voorzieningsbronnen, d)het ten opzichte van handelspartners toepassen van ongelijke voorwaarden bij gelijkwaardige prestaties, hun daarmede nadeel berokkenend bij de mededinging, e)het afhankelijk stellen van het sluiten van overeenkomsten van de aanvaarding door de handelspartners van bijkomende prestaties welke naar hun aard of volgens het handelsgebruik geen verband houden met het onderwerp van deze overeenkomsten.
2. De krachtens dit artikel verboden overeenkomsten of besluiten zijn van rechtswege nietig.
3. De bepalingen van lid 1 van dit artikel kunnen echter buiten toepassing worden verklaard - voor elke overeenkomst of groep van overeenkomsten tussen ondernemingen,voor elk besluit of groep van besluiten van ondernemersverenigingen, en - voor elke onderling afgestemde feitelijke gedraging of groep van gedragingen die bijdragen tot verbetering van de productie of van de verdeling der producten of tot verbetering van de technische of economische vooruitgang, mits een billijk aandeel in de daaruit voortvloeiende voordelen de gebruikers ten goede komt, en zonder nochtans aan de betrokken ondernemingen a) beperkingen op te leggen welke voor het bereiken van deze doelstellingen niet onmisbaar zijn, b) de mogelijkheid te geven, voor een wezenlijk deel van de betrokken producten de mededinging uit te schakelen.
Artikel 102
Onverenigbaar met de interne markt en verboden, voorzover de handel tussen lidstaten daardoor ongunstig kan worden beïnvloed, is het, dat een of meer ondernemingen misbruik maken van een machtspositie op de interne markt of op een wezenlijk deel daarvan. Dit misbruik kan met name bestaan in: a) het rechtstreeks of zijdelings opleggen van onbillijke aan- of verkoopprijzen of van andere onbillijke contractuele voorwaarden, b) het beperken van de productie, de afzet of de technische ontwikkeling ten nadele van de verbruikers, c) het toepassen ten opzichte van handelspartners van ongelijke voorwaarden bij gelijkwaardige prestaties, hun daarmede nadeel berokkenend bij de mededinging, 32
d) het feit dat het sluiten van overeenkomsten afhankelijk wordt gesteld van het aanvaarden door de handelspartners van bijkomende prestaties, welke naar hun aard of volgens het handelsgebruik geen verband houden met het onderwerp van deze overeenkomsten.
Deze artikels geven niet de indruk dat ze sport ook voor ogen hebben als een gebied waarop ze dienen toegepast te worden, toch valt sport onder bepaalde omstandigheden onder het toepassingsgebied van deze verdragsartikelen. Aan welke voorwaarden sport moet beantwoorden om onder het verdrag te vallen wordt hieronder besproken.
4.2.
SPORT EN MEDEDINGINGSREGELS
4.2.1.
Inleiding
Er zijn minder zaken waar sport en de mededinging met elkaar in aanraking komen dan zaken waar sport en vrij verkeer op de agenda stonden. Rechters losten zaken immers op door de vragen over mededinging te ontwijken en het antwoord van het rechtsprobleem enkel aan de hand van de problematiek betreffende het vrij verkeer op te lossen64. De vragen in verband met de mededinging werden op die manier handig ontweken. Het duurde dus een tijdje vooraleer er een antwoord kwam op de vragen betreffende sport en mededinging. De Balog zaak65 leek voor de doorbraak te zullen zorgen: Tibor Balog was een Hongaars voetballer die reeds een aantal jaren in de hoogste klasse speelde. Wanneer zijn contract verstreek, weigerde hij een nieuw contract te ondertekenen, omdat clubverantwoordelijken in de pers hadden gezegd dat hij niet langer in de toekomstplannen van de club paste. Daarop werd hij op de transferlijst geplaatst. Een transfer naar een Noorse club mislukte, omdat er een probleem was met de nodige papieren, vervolgens speelde hij op uitleenbasis een half jaar in de Israëlische hoogste klasse. Balog was een Hongaar en was op het ogenblik van de zaak nog geen Europees onderdaan, waardoor hij zich niet kon beroepen op de zaak Bosman66 . Daarom vocht hij de transferregels aan op basis van de Europese mededingingsregels. Op de dag dat de advocaat-generaal haar opinie aan het Hof van Justitie zou meedelen, sloten de federaties
64
Zie onder meer: zaken Bosman, Lehtonen, Deliège.
65
HvJ, C-264/98,Tibor Balog v. Royal Charleroi Sporting Club, uit het register geschrapt op 2 april 2001.
66
Zie supra: Deel 4.1.2.3.2. Bosman.
33
uit vrees voor een ramp een akkoord met Balog.67 De federaties vreesden dat de uitspraak in hun nadeel zou uitdraaien. De zaak werd geschrapt en er kwam dus geen uitspraak over een mededingingszaak en sport. Het was wachten tot de zaken Meca-Medina & Majcen en de zaak Piau tot er echte mededingingszaken voor de Europese rechtbanken kwamen.
4.2.1.1. Toepassingsvoorwaarden art 101 EG. Verdrag Net als bij de zaken met betrekking tot vrij verkeer zijn er toepassingsvoorwaarden vooraleer een sportzaak onderworpen is aan de Europese mededingingsregels.
4.2.1.1.1.
Ondernemingen
De Europese mededingingsregels zijn van toepassing op ondernemingen. De regels hebben dus enkel en alleen gelding wanneer er sprake is van een onderneming in een bepaalde case. Ook in sportzaken is dit zo. Er staat echter geen definitie van het begrip onderneming in het EG-verdrag. Voor de invulling van het begrip onderneming dienen we ons dus te verdiepen in de rechtspraak, waar het al vele malen omschreven is. In de zaak Mannesmann68 werd een onderneming omschreven als “ elke tot zelfstandig rechtssubject behorend geheel van persoonlijk, materiële factoren en immateriële factoren, die op duurzame wijze een economisch doel nastreven.” Het gaat hier niet echt om een definitie maar eerder om een omschrijving, een functionele invulling. Deze omschrijving vormde de basis voor beschikkingen van de Europese Commissie: onder meer de Christiani-Nielsen beschikking69. Die stelde dat de regels kunnen van toepassing zijn op elke entiteit die de markt kan beïnvloeden. Dus vanaf een entiteit een effect kan teweegbrengen zou het om een onderneming gaan. Er werd echter één grote uitzondering gemaakt: overheden als dusdanig werden niet als onderneming
beschouwd. Daarvoor moesten ze aan 2 cumulatieve
voorwaarden voldoen: ze moest handelen in een regulerende functie en ze mocht geen economische activiteit aan de dag leggen. Het cruciaal aspect om onder het begrip onderneming te vallen is dus het uitoefenen van een economische activiteit. Dit werd door het 67
R. BLANPAIN, European labour law, Den Haag, Kluwer Law Internatinal, 2006, 320.
68
HvJ, 13 juli 1962, C-19/61, Mannesmann AG v. Hoge Autoriteit van de E.G.K.S., Jur. 1962, I-705.
69
69/195/EEG: Beschikking van de Commissie van 18 juni 1969 inzake een verzoek om een negatieve
verklaring (zaak IV/22548 - Christiani & Nielsen).
34
Hof van Justitie bevestigd in de zaak Höfner70. Daarin werd een onderneming gedefinieerd als elke eenheid die een economische activiteit uitoefent ongeacht de rechtsvorm en wijze waarop zij wordt gefinancierd. Het criterium is dus de economische activiteit. Alle natuurlijke en rechtspersonen vallen hieronder ongeacht hun nationaliteit of locatie. Organisaties of personen die niet als onderneming aangemerkt worden, zijn entiteiten die geen economische activiteit uitoefen, alsook werknemers die optreden in dienstverband.
Met de definitie van wat een onderneming is, rezen ook nieuwe vraagtekens. Het cruciale begrip werd nu doorgeschoven naar het begrip ‘economische activiteit’. Ook voor dit begrip staat ook geen definitie vermeld in de Europese verdragsteksten. Wederom moet dus gekeken worden hoe de rechtspraak dit begrip heeft ingevuld. Zonder een invulling van het begrip ‘economische activiteit’ wordt het ondernemingsbegrip immers uitgehold en wordt het opnieuw moeilijk toepasbaar. Het begrip economische activiteit werd gedefinieerd als: “ elke activiteit die bestaat uit het aanbieden van goederen of diensten op een bepaalde markt”. Een winstoogmerk is niet vereist, wel het aanbieden van diensten tegen betaling. Door deze zeer ruime definitie van het begrip onderneming, kunnen ook sportverenigingen, federaties en clubs als ondernemingen beschouwd worden. Ondertussen kunnen zelfs individuele topsporters onder bepaalde omstandigheden als een onderneming beschouwd worden.
4.2.1.1.2.
Beperking van de mededinging of misbruik van machtspositie
Artikel 101 EG-verdrag, bepaalt dat er vooreerst sprake moet zijn van een overeenkomst, een besluit of een onderling afgestemd feitelijke gedraging. Deze overeenkomsten moeten gesloten zijn tussen verschillende ondernemingen en tot gevolg hebben dat de vrije mededinging beperkt wordt. Sportfederaties zijn al meermaals gekwalificeerd als ondernemingsverenigingen: zowel in de zaak Piau71 als in de zaak Meca-Medina & Majcen72. Reglementen
die
ze
uitvaardigen
werden
dus
snel
aanzien
als
besluiten
van
ondernemingsverenigingen. Het aspect dat de besluiten de vrije mededinging moeten beperken, is iets dat vooralsnog niet echt veel aan bod is gekomen in sportzaken. Zoals 70
HvJ, 23 april 1991, C-41/90, Höfner en Elser v. Macrotron GmbH, Jur.1991, I-1979.
71
HvJ, 23 februari 2006, C-171/05, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2006, I-37.
72
HvJ, 18 juli 2006, C-519/04, Meca-Medina & Majcen v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur.
2006, I-6991.
35
voorheen reeds vermeld oordeelde het Hof van Justitie in sportzaken waar zowel de vrije mededinging als het vrij verkeer aan bod kwam, vooral aan de hand van de regels inzake vrij verkeer. De problematiek omtrent het beperken van de mededinging bleef lange tijd links liggen.
Belangrijk is ook erop te wijzen dat de invloed die het besluit heeft op de mededinging merkbaar moet zijn: een zeer kleine beperking van de mededinging is wel toegestaan. Er wordt dus enkel rekening gehouden met overeenkomsten van een zekere omvang. Dit oordeelde het Hof voor het eerst in de zaak Völk 73 . Dit arrest leidde tot de de-minimis bekendmaking van de Europese Commissie.
De commissie is de merkbaarheid gaan
kwantificeren door het vaststellen van bepaalde marktaandeeldrempels. Als je onder deze drempels zit, val je niet onder de mededingingsartikelen, wanneer je erboven zit wel. Het is echter niet zo dat wanneer je boven deze marktaandeeldrempels zit, je automatisch een beperking van de mededinging hebt. Wanneer de drempels overschreden worden, zal geval per geval bekeken worden of er sprake is van een beperking van de mededinging.
Het marktaandeel bestaat uit twee verschillende factoren. Enerzijds moet er rekening gehouden worden met de relevante productmarkt, anderzijds met de relevante territoriale markt. Aan de hand van die 2 afbakeningen wordt het marktaandeel van de verschillende ondernemingen bepaald. De verschillende drempels variëren naargelang het over overeenkomsten tussen concurrenten of overeenkomsten tussen niet concurrenten gaat. Voor overeenkomsten tussen concurrenten mag het gezamenlijk marktaandeel niet groter zijn dan 10%. Overeenkomsten tussen niet concurrenten liggen onder de drempel wanneer elk van hen een maximum aandeel hebben van 15%. Er zijn ook echter enkele hard-core restricties, dit zijn overeenkomsten die sowieso een beperking van de mededinging inhouden, ook al hebben de betrokken ondernemingen een marktaandeel dat kleiner is dan de reeds vermelde drempels.
4.2.1.1.3.
Overeenkomst
Ook het begrip overeenkomst wordt niet gedefinieerd in het EG-verdrag. De vorm waarin een overeenkomst gesloten wordt is irrelevant voor de toepassing van de mededingingsregels. Het kan dus gaan om een schriftelijke overeenkomst, maar evengoed om een mondelinge
73
HvJ, 9 juli 1969, C- 5/69, Volk v S.P.R.L. Ets. J. Vervaecke, Jur. 1969, I-295.
36
overeenkomst, een gentlemen’s agreement,.. . De vorm is niet van belang voor het bestaan van de overeenkomst, maar kan uiteraard wel belangrijk zijn voor het bewijs. Een mondelinge overeenkomst zal soms erg moeilijk te bewijzen zijn. De Europese Commissie zal immers moeten bewijzen dat er een overeenkomst is. De twee bestanddelen die wel altijd aanwezig moeten zijn bij een overeenkomst zijn de wilsovereenstemming, en het bestaan van minstens twee onafhankelijke ondernemingen. Het is dus steeds belangrijk om te zien of er al dan niet sprake is van onafhankelijke ondernemingen. Indien beide ondernemingen onder een gezamenlijk gezag staan kan er immers geen sprake zijn van een overeenkomst tussen twee ondernemingen. Beide ondernemingen moeten zich onafhankelijk op de markt kunnen bewegen. Binnen één groep kan wel toepassing gemaakt worden van artikel 102 EGverdrag.74 Het is niet steeds duidelijk wanneer er sprake is van een eenzijdige handeling en wanneer van een overeenkomst. Een eenzijdige handeling binnen een contractuele relatie kan immers aanzien worden als het uitvoeren van een overeenkomst. Dat werd onder meer beslist in de zaken AEG75, Ford76 en BMW 77. Door de rechtspraak van het Europees Hof van Justitie en de Europese Commissie is de definitie van overeenkomsten die ingaan tegen de vrije mededinging sterk uitgebreid.78 In de Consten-Grundig zaak79 besliste het Hof dat niet enkel horizontale overeenkomsten een inbreuk kunnen uitmaken, maar dat ook verticale overeenkomsten een inbreuk kunnen zijn. Verder werd in dezelfde zaak beslist dat wanneer een overeenkomst tot doel heeft de mededinging te beperken, verhinderen of verstoren ze onmiddellijk kan veroordeeld worden als strijdig met de vrije mededinging. Er is dus geen onderzoek nodig naar het effect die de overeenkomst heeft. Bij overeenkomsten die niet onmiddellijk tot doel hebben om de mededinging te beperken, maar dit wel teweeg brengen is daarentegen wel een marktonderzoek nodig.
74
Zie infra, Deel 4.2.1.2. Toepassingsvoorwaarden art. 102 EG-verdrag.
75
HvJ, 6 mei 1982, C-107/82 R, Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft AEG-Telefunken AG v Commission of the
European Communities, Jur. 1982, I-3151. 76
HvJ, 17 september 1985, C-25 en 26/84, Ford - Werke AG and Ford of Europe Inc. v. Commission of the
European Communities, Jur. 1985, I-2725. 77
HvJ, 12 juli 1979, C-32/78, 36/78 en 82/78, BMW Belgium SA and others v Commission of the European
Communities, Jur. 1979, I-2429. 78
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
113. 79
HvJ, 13 juli 1966, C-56 en 58-64., Établissements Consten S.à.R.L. and Grundig-Verkaufs-GmbH v
Commission of the European Economic Community,Jur. 1966.
37
Ook het begrip ‘besluit van een ondernemingsvereniging’ moet verduidelijkt worden, in het bijzonder omdat vele sportfederaties beschouwd worden als een ondernemingsvereniging. Een ondernemingsvereniging zou er zich immers op kunnen beroepen dat het enkel eenzijdige handelingen stelt, en zo het verbod van artikel 101 ontwijken. Het zou immers buiten het toepassingsgebied vallen. Het begrip besluit van een ondernemingsvereniging is echter een autonoom concept. Ook hier is het onbelangrijk of het besluit schriftelijk of mondeling is, enkel voor de bewijsvoering kan een schriftelijk bewijs belangrijk zijn.
Ook onderling afgestemde feitelijke gedragingen kunnen in strijd zijn met de vrije mededinging. Het gaat hier dus om een vorm van coördinatie tussen ondernemingen, die zonder dat het tot een eigenlijke overeenkomst komt, de risico’s van de onderlinge concurrentie welbewust vervangt door feitelijke samenwerking. In deze definitie zijn drie belangrijke elementen aanwezig. Er moet contact zijn tussen de ondernemingen (direct of indirect), dat contact moet ingaan tegen wat gebruikelijk en normaal is in een relatie tussen concurrerende ondernemingen en tenslotte moet dit contact een impact hebben op het marktgedrag van die ondernemingen. De derde voorwaarde is eerder theoretisch, want indien aan de eerste twee voorwaarden is voldaan, veronderstelt men dat er met de informatie uit die contacten rekening zal gehouden worden. Het Hof van Justitie heeft van deze laatste voorwaarde zelfs een vermoeden gemaakt. Een echt mededingingsbeperkend plan is dus niet noodzakelijk, het feit dat men aanwezig was bij het maken van een afspraak die de mededinging kan beperken is reeds voldoende. Het is in principe zelfs niet nodig of je de gedraging zal uitvoeren of niet. Het is niet steeds makkelijk om het onderscheid te maken tussen een onderling afgestemde feitelijke gedraging en gewoon parallel gedrag. Parallel gedrag is volgens het Hof niet strafbaar en geen inbreuk op de vrije mededinging. De belangrijke voorwaarde daarbij is dat je gedrag echt onafhankelijk tot stand komt. Er mag geen contact zijn met je concurrenten. Als één van je concurrenten zijn prijzen verhoogt, en als reactie daarop verhoog je zelf je prijzen, is dit parallel gedrag maar geen onderling afgestemde feitelijke gedraging. Men is ook onderling afgestemde feitelijke gedragingen gaan verbieden om te verhinderen dat de Europese Commissie een zeer moeilijke bewijslast zou hebben. Nu moet de Commissie enkel bewijzen dat er contact was,terwijl het anders ook zou moeten aantonen dat er een akkoord was.
De overeenkomst, het besluit van een ondernemingsvereniging of de onderling afgestemde feitelijke gedraging moet mededingingsbeperkend zijn. Indien ze niet mededingingsbeperkend 38
is, zal artikel 101 niet van toepassing zijn. Daarom is het belangrijk te weten wat als mededingingsbeperkend aanzien wordt en wat niet. Ten eerste zijn er gedragingen die mededingingsbeperkend zijn uit hun aard, bijvoorbeeld prijskartels, markteverdelingen. Deze soort van gedragingen zijn altijd verboden. Het is reeds voldoende aan te tonen dat een dergelijk gedrag bestaat. Dat de gedraging mededingingsbeperkend is moet niet worden aangetoond. De de-minimis regeling is voor vele van die gevallen niet van toepassing, zoals reeds eerder vermeld bij de hard-core restricties. Voor dergelijke gedragingen kan in principe ook nooit een vrijstelling worden verleend op basis van artikel 101 lid 3. Ten tweede zijn er ook gedragingen die tot gevolg kunnen hebben dat de mededinging wordt beperkt. Bij deze gedragingen moet echt worden nagegaan of er een mededingingsbeperking is. Er is hierbij een duidelijke evolutie aan de gang in de rechtspraak van het Hof, maar vooral ook in de beschikkingen van de Europese Commissie. In de jaren 70 en 80 was de Commissie van oordeel dat als een gedraging de handelingsvrijheid beperkte, deze gedraging verboden was. Sindsdien is de Europese Commissie een meer economische analyse gaan aanhangen. Men kijkt of de gedraging een effect heeft op de markt. Daarvoor is de hulp van economisten ook vereist, voor een analyse van de markt. Men voert een onderzoek uit naar het effect van de gedraging op het welzijn van de consumenten. Ten slotte dient de overeenkomst een grensoverschrijdend karakter te hebben, de overeenkomst dient dus effect te hebben in meer dan 1 lidstaat. Overeenkomsten die enkel effect hebben in één lidstaat of overeenkomsten die enkel uitwerking hebben buiten de EU vallen dus niet onder het toepassingsgebied van artikel 101.
4.2.1.2. Toepassingsvoorwaarden art. 102 EG-verdrag
Artikel 102 EG verdrag gaat niet over overeenkomsten tussen 2 afzonderlijke ondernemingen, maar wel over misbruik van machtspositie. Hoewel artikel 101 en 102 verschillende artikelen zijn, en fungeren op een ander niveau, beogen ze elk op hun manier wel hetzelfde doel te bereiken. Ze willen namelijk beiden daadwerkelijke mededinging in stand houden op de gemeenschappelijke markt.
Vooraleer artikel 102 kan toegepast worden, moet er eerst aangetoond worden dat er misbruik van machtspositie is. Daarom is het uiterst belangrijk om te weten wat een machtspositie is. Men kan immers geen misbruik van een machtspositie maken wanneer men er geen heeft. Daarom is het belangrijk een onderzoek te voeren naar de positie die de onderneming heeft op 39
de relevante markt. Die bestaat uit 2 facetten: de relevante productmarkt en de relevante geografische markt. Het afbakenen hiervan is zeer belangrijk, want hoe kleiner je de markt inschat, des te groter is de kans dat er een machtspositie is. Omgekeerd geldt hetzelfde, hoe ruimer de markt afgebakend wordt, hoe minder kans dat er een machtspositie is. De relevante markt is dus cruciaal voor het bepalen van de eventuele machtspositie, en wanneer die relevante markt moeilijk af te bakenen is, zal ook moeilijk bepaald kunnen worden of er sprake is van een machtspositie. De Europese Commissie streeft er steeds naar het bestaan van een zo eng mogelijke markt aan te tonen. Zo zal er sneller gesproken kunnen worden van misbruik van machtspositie. Ondernemingen hebben daarentegen belang bij een zo ruim mogelijke omschrijving van de relevante markt. Ze zullen immers minder snel geacht worden een machtspositie te hebben indien het gaat om een erg ruime markt. In de zaken Continental Can80 en Hoffman-La Roche81 werd een definitie gegeven van het begrip relevante productmarkt: “ een relevante productmarkt omvat alle producten en/of diensten die op grond van hun kenmerken, hun prijzen en het gebruik waarvoor zij zijn bestemd, door de consument als onderling verwisselbaar of substitueerbaar worden beschouwd.” Uit deze definitie blijkt dat het criterium hier is dat de producten door de consument als verwisselbaar worden beschouwd. Wanneer dit zo is, zal een bepaald product behoren tot die relevante markt. In de zaak Hoffman-La Roche werd een nuance aangebracht op de bovenstaande definitie. Het volstaat al dat de consument een bepaald product of een bepaalde dienst al in voldoende mate substitueerbaar vindt.
De definitie van de relevante geografische markt luidt als volgt:” De relevante geografische markt is het gebied waarbinnen de betrokken ondernemingen een rol spelen in de vraag naar en het aanbod van goederen of diensten, waarbinnen de concurrentievoorwaarden voldoende homogeen zijn en dat van aangrenzende gebieden kan worden onderscheiden doordat daar duidelijk afwijkende concurrentievoorwaarden heersen.” Deze beide definities zijn van groot belang om te bepalen met welke criteria rekening moet gehouden worden bij het bepalen van de relevante markt. Er bestaan verschillende testen om de omvang van een bepaalde markt te meten. Onder meer de test betreffende de substitueerbaarheid aan de vraagzijde en de 80
HvJ, 21 april 1973, C-6-72 R, Europemballage Corporation and Continental Can Company Inc. v.
Commission of the European Communities, Jur. 1973, I-145. 81
HvJ, 13 februari 1979, C-85/76, Hoffmann-La Roche & Co. AG v. Commission of the European Communities,
Jur. 1979, I-461.
40
kruiselingse
prijselasticiteitstest.
Daarnaast
kan
ook
worden
gekeken
naar
de
substitueerbaarheid aan aanbodzijde. Eens de relevante markt bepaald is, moet nog bepaald worden of er sprake is van een machtspositie. In de zaak United Brands 82 werd gedefinieerd wat een machtspositie precies is. Ondernemingen hebben een machtspositie wanneer ze haar gedrag onafhankelijk kan vaststellen van consumenten, producten, afnemers en concurrenten. Opnieuw werd deze definitie genuanceerd in de zaak Hoffman-La Roche. Daarin werd gesteld dat een volledige onafhankelijkheid niet nodig is, maar dat de onderneming zich wel in belangrijke mate onafhankelijk moet kunnen gedragen. Het hebben van een machtspositie kan niet enkel worden getoetst aan het marktaandeel, hoewel dit uiteraard een rol speelt. Daarnaast kunnen ook andere factoren van belang zijn. Onder meer de afhankelijkheid van een andere onderneming, de eventuele technische voorsprong die een onderneming heeft, het bestaan van entry barriers voor het betreden van de relevante markt, de uitbouw van het distributienet en verkoopnet van bepaalde ondernemingen, de mogelijkheid om prijzen te bepalen, de financiële slagkracht,… Het bestaan van een eventuele machtspositie wordt bepaald door het cumulatief effect van deze factoren. Een monopolie is dus niet noodzakelijk, het is enkel vereist dat je in grote mate je gedrag onafhankelijk kan bepalen.
Het louter hebben van een machtspositie is niet verboden volgens artikel 102. Er moet ook misbruik van worden gemaakt. Een onderneming kan dus zonder probleem een machtspositie verwerven. Het verwerven of hebben van een machtspositie is immers geen inbreuk op de vrije mededinging. Het misbruiken van de machtspositie is een vereiste vooraleer er sprake kan zijn van een inbreuk. In artikel 102 zijn enkele voorbeelden van misbruik opgenomen, deze opsomming is echter niet limitatief. Zo is het onder meer niet toegelaten de productie, de afzet of de technische ontwikkeling te beperken ten nadele van de verbruikers. Het opleggen van onredelijke verkoopsprijzen mag niet, er mogen geen verschillende voorwaarden voor handelspartners worden opgelegd,… Misbruik is een objectief concept. Dit wil zeggen dat er al sprake is van misbruik vanaf het zich voordoet. Het is dus niet vereist dat er een intentie is in hoofde van de onderneming om misbruik te plegen. Er kan dus een inbreuk zijn op de vrije mededinging zelfs indien de onderneming in kwestie dit niet bewust gedaan heeft. Er zijn drie types van misbruik van machtspositie. Er is het structureel misbruik: dit zijn gedragingen die de daadwerkelijke mededingingsstructuur op de markt aantasten. Dit
82
HvJ, 14 februari 1978, C-27/76, United Brands Company and United Brands Continentaal BV vs Europese
Commissie, Jur. 1978, 207.
41
kan gebeuren door fusies of overnames, waardoor de marktstructuur wordt aangetast. Een opmerking hierbij is dat het verwerven van een machtspositie niet verboden is door artikel 102. Maar een bestaande machtspositie uitbreiden door overnames en hierdoor de marktstructuur aantasten kan niet. Het vergroten van een machtspositie door interne groei is daarentegen geen probleem. Het zijn enkel overnames en fusies die geviseerd worden. Zoals reeds eerder vermeld is een subjectief element niet vereist. Het louter feit dat je de marktstructuur aantast is voldoende, de onderneming moet geen misbruik willen maken. Door de concentratieverordening83 is de problematiek van het structureel misbruik minder relevant. Fusies en overnames worden immers op voorhand gecontroleerd en indien ze worden toegelaten wordt aangenomen dat ze geen structureel misbruik met zich meebrengen.
Een tweede vorm van misbruik van machtspositie is het misbruik door uitbuiting. Dit is een gedraging waarbij een onderneming met een machtspositie op de gemeenschappelijke markt of een wezenlijk deel ervan, die positie zodanig misbruikt, zodat hij winsten kan opstrijken die hij normaal niet zou kunnen opstrijken zonder zijn machtspositie. Ondernemingen misbruiken hun machtspositie dus om zoveel mogelijk winst op te strijken. Een bekend voorbeeld hierbij is de problematiek van koppelverkoop die bestaat rond Microsoft. Microsoft koppelt zijn besturingsprogramma Windows aan softwareprogramma’s die ze zelf creëert. Onder meer Internet Explorer en Windows Media Player worden opgenomen in Windows. De Europese Commissie heeft geoordeeld dat het hier ging om een misbruik van machtspositie en Microsoft daarom een boete opgelegd.
De derde vorm van misbruik is de misbruik door uitsluiting. Dit zijn praktijken die ertoe kunnen leiden dat concurrentie van anderen wordt uitgesloten. Met andere worden dat concurrenten uit de markt worden gedreven. Hierbij kunnen we onder meer denken aan het misbruik
van
intellectuele
eigendomsrechten,
waardoor onredelijk
lang
van
een
technologische voorsprong kan worden geprofiteerd. Ook extreem lage prijzen invoeren waar de concurrentie aan kapot gaat kan gezien worden als misbruik door uitsluiting. Dit procedé wordt predatory pricing genoemd.
83
Vo. 139/2004, vanaf 1 mei 2004.
42
4.2.1.3. Toepassingsvoorwaarden getoetst aan sport
Na de analyse van de artikelen rijst uiteraard de vraag hoe sport kan ingepast worden in deze relatief technische materie84. Een materie die bovendien vooral is geschreven om toegepast te worden op bedrijven. Het is dus belangrijk om sport te kunnen inpassen in de begrippen die hierboven besproken werden. Het belangrijkste aspect is dat sport verenigingen en sporters zelf als ondernemingen beschouwd kunnen worden. Sporters en verenigingen worden aanzien als ondernemingen indien ze zich bezighouden met het uivoeren van een economische of commerciële activiteit waarbij ze goederen of diensten voorzien. Zelfs indien ze met deze activiteit weinig of geen winst maken. Voor sportorganisaties ligt die economische doelstelling niet steeds voor de hand. Ze vaardigen immers zeer veel regels uit die enkel de sport zelf aanbelangen. We kunnen hierbij denken aan spelregels die worden uitgevaardigd door deze federaties. Maar de federaties hebben een veel ruimere bevoegdheid dan enkel ‘zuiver sportieve regels’ 85 uit te vaardigen . Ze zijn dikwijls bezig met economische activiteiten om hun sport te ondersteunen. Hierbij kunnen we bijvoorbeeld denken aan het verkopen van de tv-rechten, het ontvangen van ontvangstgelden en
onderhandelen met
sponsors. Ook clubs kunnen aanzien worden als ondernemingen in de zin van het Europees recht: zij betalen immers spelers, contracteren sponsors, regelen transfers,… De bedragen die bij sommige transfers betaald worden kunnen niet anders dan bevestigen dat het hier om een ondernemingen gaat. Denk maar aan Real Madrid dat de voorbije zomer 250 miljoen euro spendeerde aan het aantrekken van nieuwe spelers. De transfer van sterspeler Christiano Ronaldo alleen kostte de club meer dan 92 miljoen euro, maar er wordt verwacht dat de commerciële opbrengsten van de transfer de club nog meer zullen opbrengen. Dit is een uitstekend voorbeeld waarmee aangetoond kan worden dat voetbalclubs ook bezig zijn met hun economische voortbestaan en denken als ondernemingen. Sommige clubs zijn zelfs zo ver gegaan dat ze zich hebben laten noteren op de beurs. Dit is echter niet steeds een succes en steeds meer worden deze clubs terug van de beurs gehaald. Zoals hierboven reeds gezegd kunnen ook individuele sporters aanzien worden als ondernemingen aangezien zij betaald worden voor de diensten die zij leveren.
84
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
117-118. 85
Zie infra, bij zaak Meca-Medina & Majcen.
43
Daarnaast is het ook belangrijk te weten als sportreglementen overeenkomsten zijn in de zin van artikel 101 EG-verdrag. Gezien de ruime invulling die aan het begrip overeenkomst wordt gegeven, is er weinig twijfel dat ook bepaalde reglementen van federaties beschouwd kunnen worden
als
overeenkomsten
tussen
verenigingen
of
het
besluit
van
een
ondernemingsvereniging. De grootste moeilijkheid voor de Europese Commissie schuilt erin het onderscheid te maken tussen regels die enkel gevolgen hebben voor de sport, en regels waar ook economische gevolgen aan vasthangen. Er kunnen immers regels zijn die enkel een sportieve doelstelling hebben, maar toch grote economische gevolgen kunnen hebben. Het onderscheid en de verschillende categorieën tussen regels is niet steeds eenduidig en laat ruimte voor interpretatie.
Ten derde is het belangrijk te weten of sport de mogelijkheid heeft om de vrije mededinging te beperken, verhinderen of verstoren. De mededinging op het gebied van sport heeft uiteraard een andere invulling dan de mededinging in bepaalde andere sectoren. Bij sport zal er bijvoorbeeld geen nood zijn aan het uitroeien van de concurrentie. Grote clubs hebben er immers belang bij dat kleinere clubs blijven bestaan. Net als in andere sectoren zal een overeenkomst die slechts een minimale invloed heeft op de mededinging niet verboden zijn door artikel 101. Maar er zijn dus wel degelijk horizontale en verticale overeenkomsten bij sport die verboden zullen zijn door het Europese Mededingingsrecht. Wederom is het hier uitermate belangrijk dat de Europese Commissie het onderscheid kan maken tussen sportieve regels die ook implicaties hebben op de economie binnen de Europese Gemeenschap en sportregels die geen dergelijke gevolgen hebben.
Zoals bij de uiteenzetting van de artikels reeds werd gezegd, moet een overeenkomst een grensoverschrijdend karakter hebben, vooraleer het valt onder het toepassingsgebied van art 101 EG-verdrag. Daarom dient dit ook bij ‘sportovereenkomsten’ het geval te zijn. Het is duidelijk dat regels die internationale federaties zoals het Internationaal Olympisch Comité (IOC) uitvaardigen inderdaad een grensoverschrijdend karakter hebben. Hoewel deze organisaties veel van hun bevoegdheden delegeren naar nationale instanties, hebben de regels die zij uitvaardigen een internationale gelding. Er zijn uiteraard ook regels die enkel uitwerking hebben binnen één land. Het aantal punten die een ploeg krijgt voor een gewonnen partij binnen de nationale competitie heeft enkel werking binnen dat nationaal kampioenschap. Tenslotte moet ook onderzocht worden als overeenkomsten met betrekking
44
tot sport in aanmerking komen voor het uitzonderingsstatuut zoals is vermeld in artikel 101 lid 3.
Met betrekking tot artikel 102 EG verdrag rijst de vraag of er sporters zijn of sportverenigingen die een machtspositie bekleden
binnen hun relevante markt. Kunnen
sportfederaties überhaupt een machtspositie hebben? Het is niet eenvoudig om sportentiteiten in te passen in het toepassingsgebied van artikel 102. Eerst zal moeten onderzocht worden wat de relevante markt is. Volgens Parish86 zijn er drie soorten markten die relevant kunnen zijn in de sportwereld. Ten eerste is er de exploitatiemarkt. Dit is de markt waar de club hun secondaire producten aan de man brengen: het gaat om producten die een bijproduct zijn van het sportieve dat de club aflevert. Het gaat hier om de tv-uitzendrechten, de verkoop van merchandising (truitjes, sjaals, mascottes, posters), en om het exclusief verdelen van tickets. Ten tweede is er de markt waarop het eigenlijke product, het sporten of de wedstrijd, aanwezig is. Om een wedstrijd effectief te laten doorgaan zijn er regels nodig die het aantal deelnemers beperken, en regels die de verhouding tussen de deelnemende partijen vastleggen. Deze regels moeten ingesteld worden door een overkoepelende federatie. De derde markt is de markt waar clubs spelers kopen en verkopen, de transfermarkt dus.
Zoals bij de uiteenzetting over het artikel 102 reeds werd gezegd is een machtspositie afhankelijk van verschillende factoren87. De grote van het marktaandeel , de technologische voorsprong, het bestaan van entry barriers,… Bij sport dienen deze begrippen ook op een bepaalde manier ingevuld te worden. Sportfederaties bezitten dikwijls een uiterst sterke positie en beschikken over een quasi-monopolie over de activiteiten van hun leden. Het marktaandeel van verschillende internationale organisaties zoals de UEFA of de FIBA88 is meestal uiterst groot. Individuele clubs worden doorgaans niet geacht om een machtspositie te hebben. Er zijn immers veel clubs die op ‘gelijke’ hoogte staan, en dus is het zeer moeilijk voor een club om een machtspositie te verwerven. Enkel wanneer verschillende clubs hun acties gaan coördineren, kan er eventueel een machtspositie ontstaan. Zo kunnen we denken aan verschillende Belgische topclubs die samen een afzonderlijk standpunt ontwikkelden in verband met de verkoop van de tv-rechten. De medewerking van deze clubs was immers een 86
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
119. 87
Zie supra: Deel 4.2.1.2. Toepassingsvoorwaarden art 102 EG-verdrag.
88
Fédération Internationale de Basketball.
45
vereiste om tot een goed akkoord te komen. Geen enkele afnemer was namelijk bereid een rechtenpakket aan te kopen waar de wedstrijden van de topclubs niet in vervat waren. Naar mijn mening hadden de clubs die samenspanden op dat moment een machtspositie binnen de markt. Indien aangenomen wordt dat de sportmarkt inderdaad kan onderverdeeld worden in drie relevante markten is het waarschijnlijker dat een bepaalde onderneming een machtspositie zal innemen op een markt. De sportmarkt wordt immers verengd tot verschillende deelmarkten. En zoals reeds besproken werd leiden kleinere markten tot een grotere kans op een machtspositie binnen een bepaalde markt. De relevante geografische markt is minder moeilijk te bepalen, de volledige EU wordt meestal als relevante markt beschouwd. Het is niet verboden om een machtspositie te bekleden op een relevante markt.
4.3.
De zaken met betrekking tot sport en mededinging
Hierna volgt een overzicht van de belangrijkste rechtszaken die totnogtoe gevoerd zijn in de sportwereld met betrekking tot de mededinging. Zoals zal blijken behelzen deze zaken een zeer brede waaier aan onderwerpen. Sommige zijn zeer dicht bij de sport betrokken, terwijl andere cases een groter economisch belang hebben. Het overzicht dat wordt gegeven is geen poging om een exhausitieve opsomming te leveren. Wel wordt er gepoogd de belangrijke zaken op een rijtje te zetten, met aandacht voor de verschillende terreinen waar sport en mededinging met elkaar in aanraking komen.
4.3.1.
Meca-Medina & Majcen
4.3.1.1. De feiten89 Deze zaak ging over twee langeafstandszwemmers die betrapt werden op het gebruik van nandrolon na een wereldbekerwedstrijd in Brazilië. In die wedstrijd waren ze eerste en tweede geworden. Nadat ze op dopinggebruik betrapt waren werden ze door het Internationaal Olympisch Comité geschorst voor een periode van vier jaar. De straf werd herleid tot een periode van twee jaar nadat een reeks wetenschappelijke experimenten had aangetoond dat nandrolon door het menselijk lichaam zelf kan worden aangemaakt bij de consumptie van bepaalde voedingswaren. Er werd onder meer bewezen dat het eten van het vlees van een ongecastreerd mannelijk varken ervoor kon zorgen dat het lichaam dermate veel nandrolon 89
Europese Commissie, COMP/38158, Meca-Medina et Majcen, CIO, 1 augustus 2002.
46
aanmaakte dat de grenswaarden die in het dopingreglement werden opgenomen overschreden werd.
De twee zwemmers gingen niet akkoord met deze sanctie en poogden langs alle mogelijke wegen de schorsing te ontlopen. Tevergeefs startten ze een procedure op bij het TAS90 om de schorsing
teniet
te
doen.
Na
het
uitputten
van
de
conventionele
sportieve
beroepsmogelijkheden dienden ze in klacht in bij de Europese Commissie, ze stelden dat het dopingreglement dat gehanteerd werd door het IOC in strijd was met de Europese mededingingsregels. Ze argumenteerden dat het vaststellen van een grenswaarde met betrekking tot het dopingproduct nandrolon een onderling afgestemde feitelijke gedraging was tussen het IOC en de dopinglaboratoria die met het IOC samenwerkten. Het ging volgens hen dus om een onderling vastgestelde feitelijke gedraging zoals in artikel 101 EG verdrag. Bovendien stelden zij dat de beperking van de mededinging nog op bijkomende wijze versterkt werd. Ze verwezen hierbij naar het feit dat bij de definiëring van doping gebruikt werd gemaakt van een principe van objectieve aansprakelijkheid. Daarnaast argumenteerden de zwemmers dat de instanties die instonden voor de arbitrage met betrekking tot geschillen over het dopingreglement verwant waren met het IOC en daardoor de vrije mededinging nog verder werd beperkt.
Het Internationaal Olympisch Comité verdedigde zich met verscheidene argumenten. Ten eerste bracht het aan dat indien de klachten van beide zwemmers terecht waren, de handel tussen de lidstaten niet merkelijk werd beïnvloed door het dopingreglement. Het argumenteerde ook dat de sportfederaties geen ondernemingsverenigingen waren in de zin van art 81 EG-verdrag, dit was zo omdat de federaties met betrekking tot hun strijd tegen doping hun onafhankelijkheid behouden. Het IOC bracht vervolgens aan dat een goede antidopingreglementering een noodzaak is voor de organisatie van sportwedstrijden. Dit om gelijkheid van kansen op de overwinning en de gezondheid van de verschillende atleten te bewaren. Aangezien het reglement noodzakelijk was, kon er geen sprake zijn van misbruik van machtspositie of beperken van de mededinging op de vrije markt. Ten slotte stelde het dat er wel degelijk een wetenschappelijke onderbouwing was voor de vastgestelde grenswaarde voor nandrolon en dat het TAS wel voldoende onafhankelijkheid had.
90
Tribunal Arbitral du Sport.
47
De Commissie verwierp de klacht van de beide zwemmers. Ze stelde dat hoewel het IOC kan beschouwd
worden
als
een
vereniging
van
nationale
en
internationale
ondernemingsverenigingen, het dopingreglement inderdaad noodzakelijk was voor een goed verloop van de sportwedstrijden. Hierbij verwees ze verschillende keren naar de Wouterszaak
91
ter ondersteuning van haar beslissing. David Meca-Medina en Igor Majcen
aanvaardden deze beslissing echter niet en stelden beroep in bij het Gerecht van Eerste aanleg.92
4.3.1.2. Procedure voor het gerecht van eerste aanleg Het Gerecht van Eerst Aanleg hield weinig rekening met de argumenten die de beide heren aanbrachten, maar focuste op de aard en de inhoud van het dopingreglement van het IOC.93 Het Gerecht maakte in zijn argumentatie een onderscheid tussen het economische aspect van sport en de zuiver sportieve regels, die dus buiten de economische activiteit staan.94 In de eerste categorie horen ondermeer transferregels en verkoop van tv-rechten thuis. De tweede categorie bestaat onder meer uit de spelregels, de samenstelling voor een nationale ploeg,…
Dit onderscheid dient toegepast te worden op de regels van vrij verkeer, maar eveneens op de regels met betrekking tot de vrije mededinging. De belangrijkste vraag in dit geding was dus volgens het Gerecht tot welke categorie de dopingregels van het IOC behoorden. Het Gerecht gaf toe dat topsport inderdaad een economische activiteit was, maar dat het dopingreglement geen economische doelstelling had. Het beoogde immers, zoals het IOC had geargumenteerd voor de Commissie, gelijke kansen tussen atleten en het beschermen van de gezondheid van de atleten. Het Gerecht van Eerste Aanleg besliste dat de antidopingregels geen economische dimensie hadden, en dat het hier dus om ‘zuiver sportieve regels’ ging.95 Daarom vielen zij 91
HvJ, 19 februari 2002, C-309/99, Wouters e.a. tegen Algemene Raad van de Nederlands Orde van Advocaten,
Jur. 2002, I-577. 92
GEA, 30 september 2004, T- 313/02, Meca-Medina & Majcen t. Commissie van de Europese
Gemeenschappen, Jur. 2004, II-3291. 93
GEA, 30 september 2004, T- 313/02, Meca-Medina & Majcen t. Commissie van de Europese
Gemeenschappen, Jur. 2004, II-3291, r.o. 42-43. 94
S. WEATHERILL, “On overlapping Legal orders: What is the ‘purely sporting’ rule?” in
B. BOGUSZ, A. CYGAN, E. SZYSZCZAK (eds.), 2007 The Regulation of Sport in the European Union, Cheltenham, Edward Elgar, 2007, 48- 53. 95
Ibid. r.o. 42-43.
48
dus niet onder het toepassingsgebied van de regels van vrij verkeer en de vrije mededinging. Er werd dus geen rekening gehouden met de argumentatie van de zwemmers die stelden dat de regels wel een economisch karakter hadden. Het begrip ‘zuiver sportieve regels’ is dus cruciaal in het betoog van het Gerecht. Het gaat om regels die enkel de sport aanbelangen en in geen economische doelstelling of gevolgen hebben. Het Gerecht volgde het Oordeel van de Europese Commissie dus en bevestigde dat het dopingreglement niet onder het toepassingsgebied van de artikelen 101 en 102 EG-verdrag viel. 96 Het Gerecht van Eerste aanleg volgde de toepassing van de Wouters-zaak echter niet: er was immers een groot verschil tussen beide zaken. De zaak Wouters betrof immers marktgedrag en was van toepassing op economische activiteiten. Het Gerecht had in zijn eerdere argumentatie reeds gesteld dat de dopingregels zuiver sportief waren en oordeelde dus dat de Wouters-zaak niet van toepassing was op het geschil Meca-Medina & Majcen. Het Gerecht verwierp het beroep van de atleten en bevestigde het besluit van de Commissie. Meca-Medina en Majcen lieten het hier echter niet bij en stelden hogere voorziening in bij het Hof van Justitie. Ze argumenteerden dat er ten onrechte geoordeeld was dat de antidopingreglementering niet onder de werking van de regels met betrekking tot de vrije mededinging en vrij verkeer viel. Bovendien vond ze de motivering die door het Gerecht van Eerste Aanleg in haar arrest voerde, tegenstrijdig en ontoereikend was.97
4.3.1.3. Procedure voor het Hof van Justitie 4.3.1.3.1.
Oordeel Hof
In hogere voorziening stelde het Hof van Justitie dat sport slechts onder de toepassing van het Europese Gemeenschapsrecht valt indien het een economische activiteit betreft.98 Dit was een bevestiging van wat onder meer in de zaak Walrave Koch reeds gezegd was.99 Daarna ging het Hof in tegen de stelling van het Gerecht van Eerste Aanleg over het strikte onderscheid tussen de verschillende soorten regels in de sport. Het onderscheid tussen een ‘zuiver sportieve regel’ en regels die wel economisch gerelateerd zijn, werd dus doorprikt.
96
Ibid. r.o. 60.
97
HvJ, 18 juli 2006, C-519/04, Meca-Medina & Majcen v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur.
2006, I-6991, r.o. 16. 98 99
Ibid., r.o. 22-26. Zie supra: Deel 4.1.2.3.1. Donà en Walrave Koch.
49
Daarentegen maakt het Hof een onderscheid tussen de activiteiten van de sporters en de regelgevende instanties enerzijds en de sportieve regels die deze activiteiten beheersen anderzijds.100 Het Hof stelt dat sportzaken zowel economische als niet-economische aspecten kan bevatten. Er mag dus niet te snel beslist worden dat een bepaalde zaak enkel over de zuiver sportieve activiteit handelt wanneer er een grote aanwezigheid is van niet-commerciële elementen. Voorts maakt het Hof komaf met de parallelle toepassing van de regels inzake vrij verkeer en de regels inzake vrije mededinging. 101 Er bestaat geen convergentie tussen de beide categorieën van regels. 102 Het Gerecht van Eerste Aanleg paste de twee categorieën regels op parallelle wijze toe. Ook in voorgaande zaken werd weinig aandacht besteed aan de verschillende manieren van toepassing van deze regels in sportzaken. Zoals voorheen reeds werd besproken, werden in voorgaande cases steeds de regels inzake vrij verkeer onderzocht, en werd de toepassing van de regels inzake vrije mededinging wat makkelijk terzijde geschoven.
Het Hof van Justitie vernietigde het arrest van het Gerecht omdat het dus blijk had gegeven van een verkeerde rechtsopvatting. Het Hof wilde hiermee niet zeggen dat er geen gelijklopende aspecten waren bij de toepassing van beide categorieën van Europese regels, maar uitte enkel kritiek op het strikte onderscheid dat gevoerd werd tussen zuiver sportieve regels en regels met economische implicaties, dat gehanteerd werd door het Gerecht van Eerste Aanleg en de gevolgen dat dit met zich meebracht.
4.3.1.3.2.
Wouters benadering
4.3.1.3.2.1. De zaak Wouters103 Daarnaast greep het Hof terug naar de verwijzing die de Europese Commissie had gemaakt. Het maakte in zijn argumentatie immers ook gebruik van de Wouters-benadering. 100
, HvJ, 18 juli 2006, C-519/04, Meca-Medina & Majcen v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur.
2006, I-6991, r.o.27. 101 102
Ibid., r.o. 31-34. S. WEATHERILL, “Anti-doping revisited the demise of the rule of “purely sporting interest?”, European
Competition Law Review , 2006, 648-650. 103
HvJ, 19 februari 2002, C-309/99, Wouters e.a. tegen Algemene Raad van de Nederlands Orde van
Advocaten, Jur. 2002, I-577.
50
De Wouters zaak ging over twee advocaten uit Nederland: de heer Wouters en de heer Savelbergh die een samenwerkingsverband wilden aangaan met een accountancykantoor. Dit werd
echter
niet
toegestaan
samenwerkingsverordening
die
door
de orde
door
van advocaten
dezelfde
orde
op
werd
basis
van
opgesteld.
de Die
samenwerkingsverordening zei dat advocaten samenwerkingsverbanden mochten aangaan wanneer de praktijk van alle betrokken deelnemers vooral gericht was op de uitoefening van een rechtspraktijk. Samenwerking met andere notarissen en belastingsadviseurs zijn volgens deze verordening toegestaan, terwijl samenwerking met accountants niet toegelaten is. De reden hierachter is dat de vrijheid en onafhankelijkheid van het advocatenberoep op deze manier gewaarborgd blijft. De zaak ging via verschillende gerechtelijke wegen tot bij de Raad van State, die enkele prejudiciële vragen stelde aan het Europese Hof van Justitie. Uit het antwoord die het Hof van Justitie formuleerde bleek dat advocaten moeten aanzien worden als ondernemingen zoals in artikel 101 EG-verdrag Hieruit volgde dat de Orde van Advocaten een ondernemingsvereniging was en de verordening die door de Orde was uitgevaardigd een besluit van een ondernemingsvereniging was.104 Het Hof oordeelde vervolgens dat er een duidelijke
beperking
van
de
mededinging
was.
Een
verbod
aan
samenwerkingsovereenkomsten tussen advocaten en accountants beperkt immers de productie en de technische ontwikkeling. De cliënt wordt door dit verbod een voordeel onthouden. Een samenwerkingsverband zou er immers voor zorgen dat klanten kunnen genieten van geïntegreerde diensten die een voordeel in prijs zouden kunnen inhouden. Het is echter niet zo dat elk besluit van een ondernemingsvereniging die de vrije mededinging beperkt automatisch niet toegelaten is. Artikel 101 lid 3 voorziet immers in uitzonderingen waarbij de beperking van de mededinging toch wordt toegelaten. Het is ondernemingsverenigingen immers toegelaten om beperkingen op te leggen welke voor het bereiken van bepaalde doelstellingen niet onmisbaar zijn. Er kan namelijk noodzaak zijn aan regels inzake deontologie, bekwaamheid, organisatie, aansprakelijkheid,…105 Deze regels moeten zekerheid bieden over de kwaliteit van de aangeboden diensten. Er dient dus onderzocht te worden of de beperking van de mededinging en het verbod van deze samenwerkingsverbanden noodzakelijk is voor het garanderen van deze doelen. Het Hof oordeelde in casu dat er inderdaad noodzaak kan zijn aan een samenwerkingsverbod tussen advocaten en accountants, er kan immers een
104
HvJ, 19 februari 2002, C-309/99, Wouters e.a. tegen Algemene Raad van de Nederlands Orde van Advocaten,
Jur. 2002, I-577, r.o.. 45-66. 105
Ibid. r.o. 97.
51
onverenigbaarheid zijn tussen beide activiteiten. De advocaten hebben een adviserende functie terwijl accountants een meer controlerende functie hebben. Het Hof aanvaardde dus het reglement van de Orde van Advocaten omdat ze inzag dat het mogelijk was dat een dergelijke beperking van de samenwerking noodzakelijk was. De samenwerkingsverordening werd dus niet aanzien als een inbreuk op artikel 101 lid 1 EG-verdrag.106
4.3.1.3.2.2. Wouters-benadering toegepast op Meca-Medina & Majcen
De Wouters-benadering houdt in dat een reglement dat eventueel in strijd is met de Europese mededingingsregels niet in abstracto kan beoordeeld worden.107 Er moet rekening gehouden worden met de volledige context waarin het reglement opgesteld is. Er moet onderzocht worden of de nagestreefde doelstellingen die een reglement heeft rechtmatig zijn.Vervolgens moet onderzocht worden als de beperking van de mededinging die het reglement met zich meebrengt inherent zijn aan de doeleinden die nagestreefd worden. Bovendien mogen zij niet verder gaan dan noodzakelijk voor het bereiken van deze doelen. Toegepast op de MecaMedina & Majcen werden dus eerst de algemene context en doelstellingen van het dopingreglement onderzocht. Het Hof erkende dat het eerlijk verloop van een sportcompetitie, gelijke kansen voor de atleten en de gezondheid van de atleten inderdaad waarden waren die beschermd moesten worden.
108
De opname van sancties bij het overtreden van de
dopingreglementering was eveneens gerechtvaardigd. De regels werden dus gerechtvaardigd door een legitiem doel. Zoals eerder besproken wil dit echter niet zeggen dat het reglement automatisch niet onderworpen is aan artikel 101 EG-verdrag. Het straffende karakter en de zwaarte van de sancties zou immers de mededinging nog steeds ongunstig kunnen beïnvloeden. 109 Het reglement valt dus enkel buiten het verbod van artikel 101 lid 1 EGverdrag indien de sancties niet verder gaan dan noodzakelijk is om het goede verloop van de sportcompetitie te verzekeren. Een dopingreglement kan volgens het Hof van Justitie op twee manieren verder gaan dan strikt noodzakelijk is. Ten eerste kan de drempelwaarde extreem laag zijn. Er kan dus een dermate lage drempel worden ingesteld dat er zelfs ‘onschuldige’ 106
Ibid r.o. 110.
107
HvJ, 18 juli 2006, C519/04, Meca-Medina & Majcen t. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur
2006, I-6991, r.o. 42. 108
HvJ, 18 juli 2006, C-519/04, Meca-Medina & Majcen t. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur
2006, I-6991, r.o. 43. 109
Ibid r.o. 47.
52
atleten kunnen ondervallen. De waardes die gehanteerd worden, moeten dus proportioneel en rechtvaardig zijn. Daarnaast kan ook de strengheid van de sancties overdreven zijn. Een levenslange schorsing voor een eenmalig licht vergrijp kan niet als een goede sanctie beschouwd worden omwille van het overdreven karakter ervan. In deze zaak verwees het Hof met betrekking tot de drempelwaarde naar de stand van de wetenschap op het moment van het opstellen van de regelgeving. Op basis daarvan werd geoordeeld dat de vastgestelde waarden niet overdreven waren.110 Bovendien stelde het Hof dat de zwemmers niet concreet hadden aangebracht op welk niveau de limiet dan wel had moeten gezet zijn. Over de omvang van de sanctie bleef het Hof zeer bondig. Meca-Medina en Majcen hadden niet aangeklaagd dat de sanctie overdreven zwaar was, dus besloot het Hof dat de sanctie niet onevenredig zwaar was.
Het feit dat het Hof niet dieper inging op de omvang van de sanctie kan enigszins betreurd worden111 maar is niet geheel onlogisch. Het komt immers aan de opstellers van een dergelijk reglement toe om de modaliteiten en de sancties die gehanteerd worden vast te leggen en niet aan de rechtbanken. Het Hof verwierp dus, net als de Commissie en het Gerecht van Eerste aanleg , de klacht.
4.3.1.3.3.
Toepassing van de Wouters benadering in sportieve context
4.3.1.3.3.1. Visie geschikt voor sport? De Meca-Medina & Majcen zaak heeft een groot belang. Het is immers de eerste zaak waar het Hof van Justitie een duidelijke uitspraak heeft moeten vellen over de verenigbaarheid van sport en de Europeesrechtelijke mededingingsregels. Bovendien koos het Hof via de Woutersbenadering voor een inhoudelijke analyse van de problematiek van sportreglementen en de regels van de vrije mededinging. Het pad die het Hof van Justitie bewandelt bij haar redenering omtrent deze problematiek is te verkiezen boven de meer formalistische en simplistische weg die gevolgd werd bij het Gerecht van Eerste Aanleg. Daar steunde het volledige betoog immers op de nogal zwakke en kunstmatige scheidingslijn tussen ‘zuiver sportieve regels’ en regels die wel een impact hebben op de economie. Het Hof wees er
110 111
Ibid r.o. 49-54. J.J.M. SLUIJS en M.C.A. VAN WOERKOM, “Meca-Medina en Majcen (hogere voorziening): convergentie
gepreciseerd, Wouters bevestigd.”, NTER, 2006, 248-253.
53
terecht op dat de scheiding niet zo zwart-wit was als werd voorgesteld door het Gerecht van Eerste aanleg.
De toepassing op sport van de visie die in de zaak Wouters werd gehanteerd kan evenwel voor een dubbel probleem zorgen.112 Ten eerste vond de zaak Wouters in een context plaats die duidelijk meer economisch was dan in sportzaken. Ten tweede was er heel wat kritiek op de Wouters uitspraak, omdat het Hof nu ook met niet-economische belangen rekening houdt bij het beoordelen van artikel 101 lid 1 EG-verdrag. De redenering die het Hof voert in die zaak valt moeilijk te conceptualiseren.
Een eerste verklaring voor de Wouters benadering schuilt in de toepassing van de ‘rule of reason’.
Dit
is
een
redenering
die
vaak
gebruikt
wordt
in
de
Amerikaanse
mededingingsregels.113 Het komt erop neer dat alle mededingingsbeperkende aspecten en alle mededingingsbevorderende aspecten van een overeenkomst met elkaar worden afgewogen. Wanneer
de
mededingingsbevorderende
aspecten
zwaarder
doorwegen
dan
de
mededingingsbeperkende, zal het mededingingsverbod niet van toepassing zijn. Een algemene werking van de ‘rule of reason’ wordt echter niet aanvaard binnen de Europese Unie. Daarbij wordt vooral op de verschillende structuur gewezen bij de Europese mededingingsregels in vergelijking met de Amerikaanse regels. In de zaak Wouters wordt echter geen duidelijke afweging van beperkende en bevorderende facetten, dus lijkt het er niet op dat men in die casus expliciet toepassing wou maken van de ‘rule of reason’, het lijkt er eerder op dat commentatoren er achteraf een toepassing van hebben gezien.
Een tweede reden voor de gedachtegang in de Wouters zaak betreft de doctrine van de ondergeschikte beperkingen. Daarbij wordt de zaak Wouters dikwijls gezien als een uitbreiding van de ‘commerciële ondergeschiktheid’ welke reeds voor Wouters bestond: wanneer mededingingsbeperkingen tot stond komen die ondergeschikt zijn aan de totstandkoming
van
een
commerciële
hoofdtransactie
vallen
deze
buiten
het
toepassingsgebied van de Europese mededingingregels. Een derde verklaring voor de ‘Wouters benadering is verwant met de leer van de ‘ondergeschikte beperkingen’, en betreft
112
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 328-332. 113
Zie infra: Deel 4.3.3.5 Rechtsvergelijkend.
54
de toepassing van de Europese ‘rule of reason’. Die wordt toegepast met betrekking tot de regels inzake vrij verkeer. In deze vorm van de ‘rule of reason’ worden dwingende vereisten van algemeen belang bij het toetsen van de mededinging betrokken.
De’ Wouters benadering’ is geschikt voor sportzaken, omdat ze rekening houdt met de specificiteit van sport, maar tegelijk het Europese recht niet bij voorbaat laat vallen. De Europese Gemeenschap behoudt op deze manier steeds de mogelijkheid om een schending van het mededingingsrecht aan te vechten. Dat de ‘Wouters benadering’ geschikt is voor sportzaken blijkt uit het feit dat reeds verschillende zaken, zowel voor als na het arrest Wouters, een gelijkaardige benadering hebben ondergaan. Daarbij werd evenwel niet altijd expliciet verwezen naar het arrest Wouters, maar de gedachtegang die gevoerd werd is gelijkend op die in de Wouters-zaak. Er werd veelal verwezen naar het arrest GoettrupKlim114 in sportzaken die dateren van voor de zaak Wouters. De zaak Goettrup-Klim is een voorbeeld van de doctrine van de ‘ondergeschikte beperkingen’. Hoewel er verschillen zijn in de redeneringen binnen beide zaken, kan men stellen dat met betrekking tot sport beide visies te herleiden zijn tot de vraag of het betwiste reglement noodzakelijk is om de gestelde doelstellingen te bereiken. Onder meer in het arrest Bosman115 verwees de advocaat-generaal naar het arrest Goettrup-Klim. Na het arrest Wouters werd ook expliciet gebruik gemaakt van de benadering in de ENIC zaak 116 : daarin werd het meervoudig eigenaarschap van voetbalclubs betwist.
4.3.1.3.3.2. De ENIC zaak In de ENIC zaak werd voor de eerste maal expliciet verwezen naar het Wauters arrest.117 De UEFA- regel inzake meervoudig bezit van voetbalclubs werd aangevochten in deze zaak. Die regel zegt dat een persoon (natuurlijke of rechtspersoon) niet rechtstreeks of onrechtstreeks zeggenschap mag hebben over meer dan één voetbalclub die aan de UEFA-competitie voor clubelftallen deelneemt. De UEFA had de Europese Commissie gevraagd om een vrijstelling 114
HvJ, 15 december 1994, C-250/92, Goettrup-Klim e.a. Grovvareforeninger v. Dansk Landbrugs
Grovvareselskan, AMBA, Jur. 1994 , I-5641. 115
Zie supra: Deel 4.1.2.3.2. Bosman.
116
Brief van Commissaris Mario Monti aan, ENIC, COMP/37.806: ENIC/UEFA, 2002, overweging 31.
117
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 338.
55
op basis van artikel 101 lid 3 EG-verdrag. De Commissie stelde dat de reglementen van de UEFA konden aangemerkt worden als het besluit van een ondernemingsvereniging in de zin van artikel 101 lid 1 EG verdrag. Maar dat de mededingingsbeperkende gevolgen van hun reglement inderdaad buiten de werking van dat artikel kon vallen. De Commissie nodigde derde partijen uit om opmerkingen te maken met betrekking tot de mededingingsbeperkende gevolgen van de reglementen, vooraleer een definitieve beslissing te vellen. ENIC, een beleggingsmaatschappij die belangen had in zes Europese clubs diende vervolgens een klacht in bij de Commissie. Ze stelde dat de regel van de UEFA de mededinging beperkte doordat ze investeringen in Europese clubs verhinderde.
Voor haar definitieve beslissing verwees de Europese Commissie naar de Wouters zaak. De hamvraag was of de beperkingen die de regel met zich meebrengt noodzakelijk zijn voor het legitiem doel die de regel voor ogen heeft. In deze zaak was dat nagestreefde legitiem doel het eerlijk en authentiek laten verlopen van de voetbalcompetities. Belangenvermenging tussen verschillende clubs kunnen de indruk wekken dat sommige ploegen een verborgen agenda hebben. In zijn besluit kwam de Commissie dan ook tot de conclusie dat de regel onder artikel 101 lid 1 valt, maar door de noodzaak om de integriteit van het verloop van de voetbalcompetities buiten het verbod valt. Het is immers een legitiem doel dat niet disproportioneel nagestreefd wordt. De ENIC zaak is dus een tweede voorbeeld van de toepassing van de Wouters benadering in sportzaken, hierbij dient opgemerkt te worden dat de ENIC zaak reeds plaatsvond voor de zaak Meca-Medina & Majcen. De Meca-Medina en Majcen zaak kreeg echter een grotere aandacht omwille van het feit dat deze zaak voortgezet werd tot bij het Hof van Justitie.
4.3.1.3.3.3. Besluit
De ‘Wouters benadering’ geeft het Hof van Justitie een dubbel voordeel: er wordt rekening gehouden met de specificiteit van sport, maar tevens heeft het Hof de mogelijkheid om in te grijpen bij een disproportionele beperking van de mededinging. Het Europese recht wordt dus niet bij voorbaat uitgeschakeld wanneer het gaat om een zaak betreffende sport. Er blijft immers een mogelijkheid om een dopingschorsing aan te vechten. Het Hof stelde immers dat een onredelijke straf of onredelijk lage drempel niet aanvaard kunnen worden. Hierdoor wordt dus nog steeds de mogelijkheid gelaten aan op doping betrapte atleten om in de toekomst de dopingreglementering en hun sanctie aan te vechten. Mijns inziens is de Wouters benadering 56
een uitstekende denkpiste om te volgen bij sportzaken. Sport is nog steeds een bijzondere aangelegenheid in het Europees mededingingsrecht: het is iets abstracter en moeilijker toe te passen dan ‘gewone’ economische aangelegenheden. De Wouters benadering geeft Europa de gulden middenweg om enerzijds sport in zijn specificiteit te erkennen, maar anderzijds ook te kunnen ingrijpen in zaken waar een grove schending van het mededingingsrecht plaatsvindt.
4.3.2.
De zaak Piau
4.3.2.1. De feiten Deze zaak handelt over de verenigbaarheid van het FIFA-reglement inzake spelersmakelaars en het Europees mededingingsrecht. Het FIFA-reglement werd oorspronkelijk opgesteld in 1994, het voorzag in een strengere regeling en toezicht op het uitoefenen van makelaarsactiviteiten118. Daarom werd onder meer voorgeschreven dat spelersmakelaars een verplichte licentie moesten halen, een waarborg hebben bij de bank, een examen moesten afleggen om de juridische en sportieve kennis van de deelnemers te testen en werden er onverenigbaarheidsregels ingevoerd. Bovendien kon bij miskenning van de zopas genoemde vereisten een procedure worden ingesteld waarbij sancties en geldboetes konden volgen. In uiterste gevallen kon de licentie van de betrokken makelaars, clubs en spelers zelfs worden ingetrokken door de FIFA. Tegen dit reglement volgde in 1998 een klacht bij de Europese Commissie. Vooral de examenregeling moest het ontgelden, er werd geargumenteerd dat deze te ondoorzichtig was en een inbreuk vormde op het vrij verkeer van diensten. Ook de waarborg en het gebrek aan beroepsmogelijkheid tegen de eventuele sancties werden aangeklaagd. Na een onderzoek van de Commissie paste de FIFA in het jaar 2000 zijn reglement aan. Op aangeven van de Europese Commissie werd de regeling verfijnd. De regels in verband met het examen werden duidelijker en de bankwaarborg mocht nu tevens vervangen worden door een beroepsaansprakelijkheidsverzekering. In het licht van deze wijzigingen besloot de Commissie dat een onderzoek niet langer noodzakelijk was. Er was geen communautair belang meer. Eén betrokkene handhaafde echter zijn klacht: Laurent
118
G. GEUDENS, “Fifa-reglement spelersmakelaars niet strijdig met Europees mededingingsrecht”, Juristenkrant,
2005, afl 109, 13.
57
Piau. De Commissie wees deze af in 2002119 waarop Piau hiertegen beroep aantekende bij het Gerecht van Eerste Aanleg.120
4.3.2.2. Procedure voor het Gerecht van Eerste Aanleg
Voor het Gerecht van Eerste aanleg stelde Piau dat de meest restrictieve bepalingen van het oorspronkelijke reglement niet ingetrokken waren. Hij stelde dat er toepassing gemaakt kon worden van artikelen 101, 102 EG-verdrag en dat het reglement niet in aanmerking kwam voor een vrijstelling op basis van artikel 101 lid 3. Het Gerecht van Eerste Aanleg onderzocht eerst de aard van het aangeklaagde reglement. Ze verklaarde dat voetbalclubs ondernemingen zijn en dat hieruit volgde dat de federaties die deze clubs verenigen ondernemingsverenigingen zijn in de zin van art. 101 EG verdrag.121 De FIFA die deze nationale bonden overkoepeld is dus ook een ondernemingsvereniging. Het reglement
dat door de FIFA uitgevaardigd was, is dus het
besluit
van een
ondernemingsvereniging. De activiteit van een spelersmakelaar is een economische activiteit van dienstverrichting.122 Deze activiteit overstijgt de specificiteit van sport. Het Gerecht van Eerste Aanleg stelt dat de Commissie de reglementswijziging van de FIFA juist heeft beoordeeld. De wijziging had wel degelijk de voornaamste beperkingen van de mededinging weggenomen. Het oordeel dat het examen nu wel voldoende waarborgen voor de objectiviteit bezat was correct, net als het feit dat de aansprakelijkheidsverzekering geen onevenredig zware vereiste vormde. De argumenten die Piau aanvoerde met betrekking tot het verplicht naleven van de transferregels, de inhoud van de modelovereenkomst, het sanctiestelsel en de beroepsmogelijkheden werden door het Gerecht van Eerste Aanleg niet aanvaard.
Het Gerecht van Eerste Aanleg stelt dat de verplichte licentie inderdaad een beperking van de vrije mededinging inhoudt, en dat er dus sprake is van een inbreuk zoals vermeld staat in art 119
Beschikking van de Commissie betreffende Piau t. FIFA, COMP/ 37.124, 15 april 2002, Rejection of
complaint, Web publication of non-confidential version, beschikbaar op http://ec.europa.eu/comm/competiton/antitrust/cases/index/by_nr_74.html#i37_124. 120
GEA, 26 januari 2005, T-193/02, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen , Jur.2005, II-209.
121
GEA, 26 januari 2005, T-193/02, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen , Jur.2005, II-
209,.r.o. 69-71. 122
Ibid. r.o. 73.
58
101, 1e lid. Daarom kan het enkel aanvaard worden indien het voldoet aan de vrijstellingsvoorwaarden gesteld in het 3e lid van datzelfde artikel.123 Alweer gaf het Gerecht van Eerste Aanleg de Europese Commissie gelijk. De Commissie had immers gesteld dat de beperkingen die de licenties invoerden op het gebied van de vrije markt, wel degelijk in aanmerking kwamen voor een ontheffing zoals in artikel 101 lid 3 bepaald. Het verplicht licentiesysteem creëert immers een kwalitatieve selectie onder de makelaars. En die selectie dient een dubbel doel: het beter beschermen van de spelers, en de professionalisering van het beroep spelersmakelaar. Het kon veel minder beschouwd worden als een kwantitatieve beperking. Dit lijkt me correct. Indien een persoon geslaagd is voor het makelaarsexamen, en aan alle voorwaarden voldoet, heeft hij de toestemming van de FIFA om het beroep van spelersmakelaar uit te oefenen. Er staat immers geen numerus clausus ingeschreven waardoor slechts een beperkt aantal geschikte makelaars een licentie kunnen verkrijgen.
De Commissie had verklaard dat misbruik van machtspositie zoals in artikel 102 EG-verdrag niet van toepassing was op deze zaak. Ze stelde dat de FIFA geen macht had op de markt aangezien ze zelf niet actief is op deze markt. Het Gerecht van Eerste Aanleg week echter af van dit standpunt. Het Gerecht stelde dat de FIFA wel degelijk een machtspositie had op de markt van spelersmakelaars en over een collectieve machtspositie beschikte.124 Het Gerecht achtte echter niet bewezen dat de FIFA van deze machtspositie misbruik zou gemaakt hebben. Er werd herhaald dat er enkel kwalitatieve beperkingen werden opgelegd, die gerechtvaardigd waren. 4.3.2.3. Procedure voor het Hof van Justitie125
Het Gerecht van Eerste Aanleg stelde de Piau in het ongelijk en oordeelde dat de Europese Commissie de klacht terecht had afgewezen wegen een gebrek aan Communautair belang. Piau liet het hier niet bij en stelde hogere voorziening in. Hij stelde dat met betrekking tot artikel 101 lid 3 het Gerecht van Eerste Aanleg niet had aangetoond op welke wijze het betwiste reglement tot verbeteringen had geleid en dat daarnaast door het Gerecht van Eerste Aanleg een verkeerde interpretatie was gegeven aan de voorwaarde dat het betwiste besluit 123 124
Ibid r.o.101. GEA, 26 januari 2005, T-193/02, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen , Jur.2005, II-209.,
r.o. 110-115. 125
HvJ, 23 februari 2006, C-171/05 P, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur., 2006, I-37.
59
aan de betrokken ondernemingen geen beperkingen mag opleggen, die voor het bereiken van de concrete doelstellingen niet onmisbaar zijn. Het Hof repliceerde dat het zich in beroep niet uitspreekt over de door het Gerecht van Eerste Aanleg gemaakt analyse van de feiten.126 Over de toepassing van artikel 102 had Piau geargumenteerd dat het Gerecht ten onrechte een analyse had gemaakt en besloten had dat er geen inbreuk was door de FIFA. De Europese Commissie was er immers niet op ingegaan. Het Hof weerlegde dit argument echter en stelde dat het gerecht deze analyse kon maken op basis van de elementen die met betrekking tot artikel 101 naar voren waren gebracht. Het Hof verwierp bovendien ook de overige argumenten van Piau met betrekking tot de schending van andere verdragsbepalingen en algemene rechtsbeginselen.127
Een analyse van de uitspraak van het Gerecht van Eerste aanleg leert ons dat het Gerecht het Fifa-reglement niet beschouwt als een zuiver sportieve regel.128 Iets wat het wel deed bij het dopingreglement van het IOC in de Meca-Medina& Majcen zaak. Het gaat hier volgens het Gerecht niet enkel om een reglement dat alleen rekening houdt met sport, maar ook duidelijke economische implicaties heeft. Daarom valt dit reglement niet enkel onder de bevoegdheid van de sportinstantie. Hoewel de FIFA dit reglement heeft opgesteld, valt het niet onder haar exclusieve bevoegdheid. Door de commerciële gevolgen van het reglement valt het dus ook onder de verbodsbepalingen van het verdrag. Wederom in tegenstelling tot de Meca-Medina & Majcen zaak maakte het Gerecht hier geen gebruik van de ‘Wouters benadering ‘. Het stelde enkel dat de vrije mededinging door het FIFA-reglement werd beperkt en dat daardoor artikel 101 lid 1 van toepassing was. Het Gerecht van Eerste Aanleg gaf in hun oordeel een zeer ruime interpretatie aan artikel 101 lid 3 EG-verdrag. De redenering die het Gerecht hierbij volgde is wat vreemd. Artikel 101 lid 3 bevat vier cumulatieve voorwaarden: verbetering van productie of van de verdeling van producten of verbetering van de technische of economische vooruitgang waarbij een billijk aandeel van de daaruit voortvloeiende voorden de gebruiker ten goede komt. Zonder daarbij evenwel beperkingen op te leggen die voor het bereiken van deze doelstellingen niet onmisbaar zijn. En zonder de mogelijkheid te geven voor een wezenlijk deel van de betrokken producten de mededinging uit te schakelen. Indien aan deze vier voorwaarden voldaan wordt, 126
Ibid. r.o. 22-23.
127
Ibid r.o. 41-91.
128
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 356-358.
60
zal geen werking aan het eerste lid van artikel 101 lid 1 worden gegeven. Een belangrijke vraag die rijst in de sportieve context is of socio-politieke factoren een rol kunnen spelen bij de invulling van 101 lid 3 EG. De Commissie liet eerder uitschijnen dat dit niet zo is. Ze vaardigde immers richtlijnen uit die stelden dat doelstellingen kunnen worden nagestreefd met andere bepalingen van het verdrag in zoverre dat zij onder de vier hiervoor opgesomde voorwaarden vallen. In deze zaak negeerde het Gerecht van Eerste Aanleg de richtlijnen van de Commissie. Het Gerecht koos ervoor een erg beperkte argumentatie en analyse te geven. Ze verwees ernaar dat er zeer weinig nationale wetgeving over het statuut van spelersmakelaars bestond, en het binnen de Europese Unie enkel Frankrijk is die dit beroep gereglementeerd heeft. Daarnaast verwees ze naar het feit dat er geen collectieve vereniging van spelersmakelaars bestaat. Hieruit kwam het Gerecht tot het besluit, dat het reglement dat Piau aanklaagde, de mededinging niet verhinderde maar leidde tot een kwalitatieve selectie, die overeenkomt met de doelstelling van de professionalisering van de beroepscategorie van makelaars. Het kan dus niet gezien worden als een kwantitatieve beperking van de toegang tot het makelaarsberoep.
4.3.2.4. Evaluatie
De uitspraak in de zaak Piau staat open voor heel wat kritiek. Het Gerecht van Eerste Aanleg gaf in vele opzichten slechts een gebrekkige argumentatie voor het toepassen van de Europase mededingingsregels op deze zaak. De uitspraak zelf heeft geen echte uitwerking op de sportwereld. Het Gerecht van Eerste Aanleg zelf stelde meermaals dat deze zaak niet sportspecifiek was. Het oordeelde in deze zaak dus zonder rekening te houden met de specificiteit van sport.129 Daarnaast stelt het Gerecht enerzijds de rol van de FIFA in vraag, maar door een onvolledige analyse van de feiten bevestigt ze die toch in haar rol. Het Gerecht gaat immers volledig voorbij aan de nationale wetgeving die in bepaalde landen reeds bestond, zo was er wel degelijk een reglementering over makelaars in Nederland en België.130 Doordat de feitelijke analyse zoals hierboven besproken werd centraal stond in de uitspraak in de uitspraak van het Gerecht van Eerste Aanleg, staat die uitspraak wel degelijk open aan heel
129
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 358. 130
A. VERMEERSCH , “PIAU t. Commissie: sportieve competitie eindigt op 0-1”, NTER, 2005, 101-106.
61
wat kritiek. De onnauwkeurige analyse van de feiten zorgt ervoor dat dit een uitspraak is die niet goed onderbouwd is. De uitspraak van het Hof in hogere voorziening stelde, zoals hierboven reeds gezegd dat zij geen analyse deed van de feiten, en zo bleef de gebrekkige argumentatie van het Gerecht van Eerste aanleg overeind.
4.3.3.
Tv-rechten
4.3.3.1. Inleiding: belang van uitzendrechten Nergens komen sport en economie zo veel met elkaar in contact als bij het onderhandelen en het verkopen van de tv-rechten van sportwedstrijden. Vooral het voetbal heeft een gigantische commerciële waarde en het is daarom niet verwonderlijk dat er enorme bedragen geboden worden voor de uitzendrechten van deze wedstrijden.131 Er wordt gezegd dat professionele sport het nieuwe Hollywood is. 132 Sport is een erg krachtig commercieel instrument en platform om reclame te maken. De gigantische bedragen die geboden worden voor het uitzenden van voetbalcompetities hebben de aandacht getrokken van de Europese Commissie. De verkoop van deze rechten komt immers in aanraking met het mededingingsbeleid van Europa. 133 Er werd al een onderzoek gevoerd naar de uitzendrechten van verschillende Europese competities zoals de UEFA Champions League, de Bundesliga en de Engelse Premier League. De bedragen die geboden werden voor de uitzendrechten werden immers zo groot dat enkel grote mediaconcerns nog de mogelijkheid hadden om deze rechten te komen. Voor tv stations is het binnenhalen van de rechten van cruciaal belang voor het slagen of falen van hun netwerk. BSKyB haalde grote successen omdat ze opeenvolgende contracten voor het uitzenden van de Premier League kon binnenhalen. Hoewel deze contracten het netwerk gigantisch veel geld kostten ( in het contract van 1997 743 miljoen pond, later nog meer) brachten ze de zender nog veel meer geld op. BSKyB werd van een verlieslatend netwerk 131
N. PARISIS, «l’Application des Règles de Concurrence à l’Activité Sportive » in
J.-M. DE WAELE en A. HUSTING (eds.), Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 105. 132
P. SPINK en P. MORRIS, “The Battle for TV Rights in Professional Football” in A. CAIGER en S. GARDINER
(eds.), Professional Sport in the European Union: Regulation and Re-regulation, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2000, 165- 196. 133
A. HUSTING, l’Union européenne et le sport. L’impact de la construction européenne sur l’activité sportive,
Lyon, Editions Juris Service, 1998, 129.
62
getransformeerd in een zeer succesvol en winstgevend netwerk. Concurrent ITV Digital kon slechts het contract voor wedstrijden van lagere klassen binnenhalen. ITV ging ten onder aan dit contract en moest uiteindelijk zijn licentie inleveren.134 De tv-contracten zijn echter niet alleen van belang voor de televisienetwerken, maar eveneens voor de voetbalclubs en de federaties. De inkomsten uit de tv-rechten zijn immers een zeer grote bron van hun budget. Het contract dat werd gesloten in 1997 in de Premier League leverde aan de clubs 26% van hun totale inkomsten op. Er hoeft dus geen tekening bij gemaakt worden dat deze problematiek van zeer groot belang is voor alle betrokken partijen.
4.3.3.2. Afbakening van de relevante markten De precieze verhouding tussen de uitzendrechten en het mededingingsrecht zal in grote mate afhankelijk zijn van de relevante markt135. De relevante geografische markt wordt normaal gezien als nationaal aanzien, dit vooral door culturele en taalfactoren. Inwoners van een bepaald land zijn immers meer geïnteresseerd in de nationale competitie. Zoals in het begin van dit werk werd uiteengezet heeft sport immers een zeer groot nationaliteitsgevoel. De laatste jaren is door de mondialisering van sport en van het voetbal in het bijzonder een grotere internationale interesse voor buitenlandse competities. De Engelse Premier League heeft bijvoorbeeld uitstraling over nagenoeg de hele wereld. Een grotere geografische markt kan dus wel degelijk aanwezig zijn.
De relevante productmarkt is evenwel moeilijker vast te stellen. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen betaaltelevisie en de gewone ‘gratis’ televisiezenders. Sport is immers makkelijker substitueerbaar op gewone kabeltelevisie dan dat dit het geval zal zijn bij betaaltelevisie. Daarnaast is er ook een vraag naar onderlinge substitueerbaarheid van sportwedstrijden. Er werd lange tijd aangenomen dat voetbal een andere productmarkt was dan de markt van de overige sporten. Of dit werkelijk zo is, is echter twijfelachtig. Het verschillend succes van BSKyB en ITV toont aan dat de substitueerbaarheid van voetbal immers varieert. BSKyB kon de wedstrijden met veel succes via pay-per-view136 aanbieden, 134
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union,Manchester, Manchester University Press, 2003,
121. 135
Zie supra: Deel 4.2.1.2. Toepassingsvoorwaarden art. 102 EG-verdrag.
136
Betalend kijken.
63
terwijl dit bij ITV niet het geval was. Het verschil lag erin dat BSKyB de rechten had op de topcompetitie, terwijl ITV enkel wedstrijden uit lagere divisies kon aanbieden. De substitueerbaarheid van echt topvoetbal is dus niet groot, mensen zijn bereid om hier voor te betalen, terwijl dit voor wedstrijden uit lagere divisies niet het geval is. Daar zijn ze dus sneller bereid om het aangeboden product te vervangen door een ander en minder kostelijk alternatief.
Een derde vraag met betrekking tot de relevante productmarkt is of er een afzonderlijke markt bestaat voor live sportwedstrijden en een afzonderlijke markt voor opgenomen sportwedstrijden. Wederom is er geen eenduidend antwoord op die vraag. In Nederland heeft de mededingingsautoriteit geoordeeld dat er inderdaad sprake was van twee afzonderlijke markten: er was een markt voor het uitzenden van live wedstrijden en een markt voor het uitzenden van hoogtepunten. Of dit echt zo is valt echter te betwijfelen. De Nederlandse betaalzender die de sportwedstrijden rechtstreeks uitzond kende geen succes. Dit was voor een groot deel te wijten aan de mogelijkheid om op de gratis kanalen de hoogtepunten van de wedstrijden te bekijken. Het is dus zeer twijfelachtig dat live sportwedstrijden als nietsubstitueerbaar worden aangeduid. In Groot-Brittannië kan men door het succes van BSKyB het omgekeerde aannemen, daar is er geen of slechts een heel kleine substitueerbaarheid. Het succes van programma’s waar de hoogtepunten worden uitgezonden verhinderde niet dat BSKyB ook grote successen kende met zijn live verslaggeving van wedstrijden. De relevante productmarkt wordt veelal opgesplitst in upstream en downstream-markten.137 De upstream-markt is de markt waar de uitzendrechten worden aangekocht en verkocht. De markt waar ‘inhoud’ wordt verworven.138Terwijl de downstream markt slaat op de markt waar de gekochte rechten worden aangewend om de wedstrijden aan te bieden aan de consument. De downstream-markt is dus de markt waar er een relatie bestaat tussen de televisiezender en de kijker.
137
J. CAPIAU, S. SABBE en A. VERMEERSCH, “Sport beter in beeld. Een Europeesrechtelijke kijk op sport en
media.” in Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief. J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.),Gent, Academia Press, 2007, 170-173. 138
S. SABBE, “Collectieve verkoop van mediarechten door voetbalverenigingen. Een analyse aan
de hand van de Premier League zaak”, TBM, 2007, afl. 1, 77-89.
64
De upstream-markt wordt door de Europese Commissie steeds streng gedefinieerd. De relevante markt werd immers stap voor stap verengd waardoor het steeds waarschijnlijker was dat er een misbruik was op die relevante markt139. De geleidelijke verenging kwam er eerst toen de Commissie een aparte markt voor uitzendrechten voor sportevenementen afbakende, 140 dit werd verfijnd tot belangrijke internationale sportevenementen.141 Nog een stap verder werd gegaan toen de Commissie in de zaak UEFA-uitzendregels stelde dat er een aparte markt was voor de uitzendrechten op voetbalevenementen. Zelfs in die markt werd al gewag gemaakt van een verdere opsplitsing tussen de markt voor uitzendrechten van competities die zich elk jaar voordoen en de markt voor uitzendrechten voor competities die zich niet elk jaar voordoen. Bij deze laatste categorie kunnen we denken aan evenementen als het Europees Kampioenschap, het Wereldkampioenschap of de Conferderations Cup. De eerste categorie wordt dan gevormd door de rechten op nationale competities en internationale competities voor clubelftallen zoals de UEFA Champions League en de Europa League. In de Premier League zaak werd nog een onderscheid gemaakt tussen de hoogste klasse en lagere klassen. Zoals even hierboven besproken. Het steeds enger maken van deze relevante upstream-markt hangt af van de voorkeur van de kijker.
De downstream-markten hangen in grote mate vast aan de upstream markten, door de nieuwe technologieën zoals pay-per-view, digitale tv en on-demand video proberen de verdelers nog beter in te spelen op de noden van de consumenten. Het vaststellen van relevante downstream-markten vergt dus een kennis van de verschillende manieren waarop de uitzending van sportwedstrijden de kijkers kan bereiken. Er rijzen immers steeds nieuwe mogelijkheden om kijkers te bereiken. Zo is het in de Verenigde Staten nu reeds mogelijk om live en integraal volledige NBA-wedstrijden op een smartphone te bekijken. Het internet is ook een kanaal dat gebruikt kan worden om kijkers te bereiken met verslaggeving van sportwedstrijden. Dit alles zorgt er dus voor dat er een groot verschil is tussen de verschillende downstream-markten. Een uitzending volgen op de GSM is immers totaal iets anders dan diezelfde wedstrijd volgen op de televisie. Er is dus een sterke interactie mogelijk 139
Zie supra: relevante markt.
140
Beschikking van deCommissie waarbij een concentratie verenigbaar met de gemeenschappelijke markt
verklaard wordt, IV/M 779 Bertelsmann/CLT op grond van Verordening (EEG) 4064/89 van de Raad, 7 oktober 1996, PB 1996, C 364/3 r.o. 18. 141
I. NITSCHE, Broadcasting in the European Union:The role of public interest in Competition analysis, Den
Haag, Assser Press, 2001, 164.
65
tussen upstream- en downstream-markten. Door de technologische evolutie is het immers mogelijk dat door het bestaan van nieuwe downstream-markten ook nieuwe upstreammarkten gecreëerd worden.
4.3.3.3. Mededingingsrechtelijke problemen bij uitzendrechten Tot nu toe zijn er 3 grote thema’s aan bod gekomen bij de zaken die naar voor gekomen zijn omtrent de verkoop van tv-rechten. Deze 3 thema’s zijn de collectieve verkoop van tvrechten, de exclusieve verkoop en de manier waarop de rechten worden verworven.
Vooraleer deze 3 thema’s aan te snijden moet er eerst weer op gewezen worden dat de verkoop van tv-rechten enkel onder het Europese Mededingingsrecht valt wanneer er voldaan is aan de toepassingsvoorwaarden van de artikelen 101 en volgende. Europese sportclubs en sporters werden al meermaals als ondernemingen aangemerkt en ook de potentiële bieders op de tv-rechten kunnen aangemerkt worden als ondernemingen. Ook openbare omroepen, die in principe geen winst nastreven, kunnen als ondernemingen worden aanzien. Dat besliste de Europese Commissie in de Eurovisie zaak142. Aangezien de verscheidene deelnemers op de markt van de televisierechten ondernemingen zijn, kunnen verenigingen van televisiezenders en verenigingen van sportclubs beschouwd worden als ondernemingsverenigingen. Regels die zij uitvaardigen kunnen dus aanzien worden als besluiten van een ondernemingsvereniging in de zin van artikel 101 lid 1 EG-verdrag. De problematiek van de uitzendrechten kan dus zeker ondergebracht worden onder de Europese mededingingsregels.
4.3.3.3.1.
Collectieve verkoop
Het eerste grote thema dat naar voor komt bij de verkoop van uitzendrechten van sportevenementen is de problematiek van de gezamenlijke verkoop van uitzendrechten. De collectieve verkoop van uitzendrechten is een praktijk die al lang bestaat. De deelnemers aan een bepaalde competitie verenigen zich en verkopen gezamenlijk de tv-rechten voor de volledige competitie. Veelal is het zelfs zo dat toetreding een verplichting is vooraleer men toegelaten wordt om deel te nemen aan de competitie. Zo werd de FA Premiership gecreëerd om meer geld te verdienen aan de uitzendrechten van de wedstrijden. In België bestaat er ook 142
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 81 EG-verdrag, IV/32.150,
Eurovisie, 10 mei 2000, PB. 2000, L 151/18.
66
een dergelijke vereniging: de Profliga. Zij verenigt alle clubs uit eerste klasse en verdedigt hun belangen wanneer een nieuw televisiecontract dient onderhandelt te worden. Enkele jaren terug was er opschudding binnen deze Profliga. De topclubs Anderlecht en Standard Luik dreigden immers uit de Profliga te stappen en hun televisierechten afzonderlijk te verkopen. Dit deden ze omwille van het feit dat ze een competitiehervorming wilden afdwingen, waarin minder clubs zouden aantreden. De andere clubs zijn voor dit dreigement gezwicht en de competitiehervorming werd goedgekeurd, waardoor Anderlecht en Standard binnen de Profliga bleven. Beide clubs maakten hun dreigement om de televisierechten afzonderlijk te verkopen niet hard.
In de verschillende zaken omtrent de televisierechten heeft de Europese Commissie zich niet positief uitgelaten over de collectieve verkoop van televisierechten. De onderlinge concurrentie tussen de verschillende clubs valt immers volledig weg wat betreft het aanbieden van televisierechten. Wanneer elke club afzonderlijk zijn rechten aanbiedt, bestaat er immers een vorm van onderlinge concurrentie en zou elke club slechts een beperkt marktaandeel hebben. Door de collectivisering van de uitzendrechten is er echter maar één aanbieder op de markt en die kan dus de prijs als het ware alleen bepalen. In principe is dit alleen al een overtreding van art. 81 van het EG-verdrag. Bovendien brengt dit ook negatieve gevolgen met zich mee op de downstream-markten. Doordat de uitzendrechten gecollectiviseerd worden, zullen enkel grote mediaconglomeraten nog in staat zijn om deze zeer dure pakketten aan te kopen. Kleinere concurrenten hebben dus geen kans meer om uitzendrechten aan te kopen en worden op deze wijze uit de markt gedreven. De rechtenpakketten zullen dus enkel nog geconcentreerd zijn bij grote concerns die dan ook de afzet op de downstream-markten kunnen beperken en dit komt dan weer ten nadele van de consumenten.
De Europese Commissie heeft zich al verschillende malen uitgesproken over de collectieve verkoop van uitzendrechten. In de UEFA Champions League zaak143 verzocht de UEFA om een uitzondering met betrekking tot artikel 101 EG-verdrag. Ze wou een gezamenlijke verkoop en marketing doen van de rechten tot de UEFA Champions League. Daaronder diende te worden verstaan dat ze zowel de tv-rechten wou verkopen, als ook gezamenlijke sponsoring,… De Champions League is een internationale competitie tussen clubs uit Europa,
143
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 81 van het EG-verdrag en artikel
53 van de EER overeenkomst 37.576, UEFA-uitzendregels, 19 april 2001, PB. 2001, L 171/12.
67
waarbij enkel clubs die in de top van hun eigen competitie spelen, toegelaten worden. Deze competitie is het paradepaardje van de UEFA. Ze verkoopt de uitzendrechten van die wedstrijden centraal en verdeelt de opbrengst dan grotendeels onder de deelnemers. Een deel van de opbrengsten gaat naar andere doeleinden zoals jeugdwerking, en acties omtrent fairplay. Deze rechten werden per 4 jaar verkocht aan netwerken. In elk land krijgt één netwerk de rechten toebedeeld. Meestal gaat het wel om zenders die vrij te verkrijgen zijn en niet om betaaltelevisie. De UEFA verdedigde haar beleid met verschillende argumenten. Ze betoogde dat het gezamenlijk verkopen van de uitzendrechten ervoor zorgde dat de UEFA Champions League een grotere bekendheid verwierf. Indien de rechten door de clubs afzonderlijk zouden verkocht worden, zou de uitstraling van de competitie en het merk UEFA Champions League veel minder zijn. Deze verminderde aantrekkingskracht zou negatieve gevolgen hebben voor sponsors, clubs, toeschouwers,… De Europese Commissie opende een zaak tegen de UEFA in 2001, ze viseerde daarbij vooral het feit dat de uitzendrechten exclusief werden verkocht aan één netwerk per land. De Commissie zag dit immers als een beperking van de vrije mededinging omdat op die manier enkel grote mediaconcerns in staat zijn om de rechten aan te kopen, kleine netwerken worden zo uit de markt geduwd. Doordat er in de UEFA Champions League veel wedstrijden op hetzelfde tijdstip geprogrammeerd staan en de rechten maar aan één verdeler worden verkocht, worden vele wedstrijden niet uitgezonden. Grote mediaconcerns bezitten de rechten en verkiezen om een andere wedstrijd uit te zenden. Kleinere netwerken die interesse hebben om een wedstrijd uit te zenden krijgen de kans niet omdat de UEFA slechts verkoopt aan één netwerk per land. Hierdoor wordt de keuze van de kijker beperkt en is er mogelijk ook een beperking op het uitzenden van wedstrijden via andere kanalen. De Commissie besloot dat indien er middelen waren die minder mededingingsbeperkend waren en die hetzelfde doel konden bereiken, er geen vrijstelling van artikel 101 lid 1 kon gegeven worden. Daarop herwerkte de UEFA haar beleid met betrekking tot de verkoop van tv-rechten. Er werd een opsplitsing gemaakt in verschillende pakketten waarop kon worden geboden. Op die manier konden grote netwerken nog steeds het exclusief uitzendrecht krijgen over de populairste wedstrijden, maar kregen kleinere netwerken ook een kans om uitzendrechten te verwerven van andere partijen. Bovendien werd een opsplitsing gemaakt waarbij het verdelen van de beelden via andere kanalen apart te verwerven viel. De Commissie oordeelde dat deze regeling inderdaad beter
68
was om nieuwe openingen te creëren op de markt en dat de nieuwe manier van verkopen de kijkers ten goede zou komen.144 In de Bundesliga zaak145 vroeg de Duitse voetbalbond ook een uitzondering zodat ze niet onder het toepassingsgebied van artikel 101 EG-verdrag zou vallen. Ze wilden een uitzondering bekomen zodat de collectieve verkoop van de uitzendrechten voor radio en televisie niet onder de toepassing van het Europees mededingingsrecht zou vallen. De Europese Commissie maakte echter bezwaren tegen de verkoopsregeling die gehanteerd werd. Dit zette de Bundesliga aan om wijzigingen in deze regeling toe te passen. De belangrijkste wijzigingen die doorgevoerd werden waren de opsplitsing van de rechten in negen verschillende pakketten, die elk voor maximaal drie seizoenen konden verkocht worden. Daarnaast werd ook de positie van individuele clubs versterkt, de clubs kregen immers de mogelijkheid om hun thuiswedstrijden 24 uur na de wedstrijd aan een gratis televisiezender te verkopen. Enkele andere maatregelen zorgen ervoor dat de clubs nog een grotere onafhankelijkheid genoten. 146 De collectiviteit van de verkoop werd dus in zekere mate beperkt.
4.3.3.3.2.
Exclusiviteit
Het tweede grote thema is dat van de exclusiviteit van de uitzendrechten, dit is eigenlijk nauw verbonden met de problematiek van de collectieve verkoop. Wanneer een netwerk exclusief de rechten van een bepaald evenement kan kopen, kan hij andere netwerken verbieden om dit evenement uit te zenden. Hierdoor kan het netwerk immers een maximaal aantal kijkcijfers behalen en daarmee gaat uiteraard een grotere inkomst aan reclamegelden gepaard. Het probleem daarbij is dat kleinere zenders die geen rechten kunnen aankopen, ook de mogelijkheid ontzegd wordt om te groeien. Zij missen immers de kans om via extra 144
Beschikking 2003/778/EG van de Commissie van 23 juli 2003 inzake een procedure op grond van artikel 81
van het EG-verdrag en artikel 53 van de EER-overeenkomst in de zaak COMP/C-2/37.398.-Gemeenschappelijke verkoop van de commerciële rechten voor de UEFA Champions League PB L 201/25. 145
Europese Commissie, bekendmaking overeenkomstig artikel 19 lid 3 van Verordening (EG)1/2003 van de
Raad in zaak COMP/C2/37-214- Gezamenlijke verkoop van de mediarechten in de Duitse Bundesliga, PB, 2004, C/-229/13, 19 april 2004. 146
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 364.
69
inkomsten uit reclame en hogere kijkcijfers zich extra te ontwikkelen. De vrees bestaat dat men op die manier terechtkomt in een vicieuze cirkel, waarbij grote concerns steeds machtiger worden door extra inkomsten. Die extra inkomsten kunnen ze op hun beurt dan aanwenden om nieuwe uitzendrechten aan te kopen, waaruit dan opnieuw inkomsten worden gepuurd,…
De Europese Commissie heeft echter gesteld dat ze niet principieel tegen
exclusiviteit is. Er zal echter wel onderzocht worden als dergelijke exclusieve overeenkomsten de mededinging niet onredelijk beperken. De Commissie wil er dus op toezien dat de werking van de vrije markt behouden blijft en in het bijzonder dat de marktdrempel tot toetreding niet te hoog wordt. Door de bijzonder dure aankoop van exclusieve licenties is het immers mogelijk dat de toegang tot de markt extreem bemoeilijkt wordt. Er zal dus geval per geval moeten onderzocht worden of de mededinging niet teveel beperkt wordt. De Commissie verkiest contracten waarbij er slechts exclusiviteit wordt gegeven voor een korte periode en beperkt zijn in hun omvang. Dit wil echter niet zeggen dat lange exclusiviteitscontracten niet mogelijk zijn. De Commissie heeft wel begrip in de situatie waar nieuwe markten aangeboord worden en de investeerder een langere periode van exclusiviteit wil om zijn investering beter te laten renderen. Een korte periode van exclusiviteit zou investeerders kunnen afschrikken: ze kunnen vrezen dat ze hun investeringen niet zullen kunnen terugverdienen. Een uitzondering zoals bepaald in artikel 101 lid 3 kan onder dergelijke omstandigheden wel worden toegestaan. Verder kunnen ook uitzonderingen worden toegestaan wanneer de exclusieve licentie wordt ‘onderverhuurd’. Als andere netwerken rechten of beelden kunnen aankopen is een uitzondering eveneens mogelijk. Het is wel belangrijk erop te wijzen dat de voorwaarden die in deze overeenkomsten zijn opgenomen van groot belang zijn. De aard en de omvang van de beelden die kunnen worden aangekocht zullen van groot belang zijn bij de beoordeling.
4.3.3.3.3.
Gezamenlijke aankoop
Het 3e grote thema dat voorkomt bij de verkoop van tv-rechten van sportevenementen is een gevolg van de eerste twee problemen. Door de zeer hoge kostprijs van uitzendrechten beslissen netwerken dikwijls over te gaan tot de gezamenlijke aankoop van deze rechten. De gezamenlijke aankoop van deze rechten geeft een dubbel voordeel voor de netwerken. Ten eerste delen ze samen in de kosten, daarnaast worden de risico’s over verschillende netwerken
70
gespreid. De EBU 147 is een duidelijk voorbeeld van de vereniging van verschillende netwerken om samen rechten op sportwedstrijden aan te kopen. Het gaat om een vereniging van openbare omroepen. In principe zijn commerciële omroepen niet toegelaten, er zijn echter uitzonderingen waarbij enkele commerciële omroepen toch lid zijn kunnen worden van de EBU. De EBU koopt dus rechten op ten voordele van hun leden die deze wedstrijden dan kunnen uitzenden. Het doel van de EBU is om een voordeel te verschaffen aan haar leden in vergelijking met andere netwerken. De positie en handelswijze van de EBU werd al in 2 zaken besproken: Screensport vs EBU Members148 en EBU vs Eurovision zaak149. In beide zaken stelde de Europese Commissie vast dat er een beperking van de mededinging was door de handelswijze van de EBU.150 In de Screensport zaak weigerde de Europese Commissie een vrijstelling van art 101 lid 1 te verlenen. De aard van de overeenkomst was namelijk zo dat Eurosport exclusief de aangekochte beelden verkreeg van de EBU, waardoor zijn voornaamste concurrent Screensport volledig uit de markt gesloten werd. Ook in de Eurovisie zaak oordeelde de Commissie dat de EBU eens ze de rechten aangekocht had, misbruik hiervan maakte. Niet-leden kregen geen enkele kans om toegang te krijgen tot de uitzendrechten. De Commissie stelde dat indien de EBU in aanmerking wilde komen voor een vrijstelling op basis van artikel 101 lid 3, er een correct beleid met betrekking tot het doorverkopen van de licenties gevoerd moest worden.
Het Gerecht van Eerste Aanleg
vernietigde de beschikking van de Commissie echter omdat ze vond dat zelfs het systeem van de sublicenties de vrije markttoegang onvoldoende garandeert. De EBU heeft daarop haar statuten en reglementen met betrekking tot haar leden aangepast. Daarna kreeg ze van de Europese Commissie een formele vrijstelling. In die beslissing speelde vooral de reden van de economische efficiëntie mee. De mededingingsbevorderende effecten van de maatregel zijn namelijk groter dan de mededingingsbeperkende. Kleinere zenders die lid zijn van de EBU kunnen nu immers ook sportwedstrijden uitzenden , dit is dus een betere verdeling voor de consumenten. Deze kleine zenders zouden als onafhankelijke speler op de markt immers nooit de mogelijkheid gehad hebben om de rechten aan te kopen en de wedstrijden uit te zenden. 147
European Broadcasting Union.
148
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 85 van het EEG-Verdrag,
IV/32.524p Screensport/EBU-leden, 19 februari 1991, PB., 1991, L 63/32. 149
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 81 EG-verdrag, IV/32.150,
Eurovisie, 10 mei 2000, PB. 2000, L 151/18. 150
I. NITSCHE, Broadcasting in the European Union:The role of public interest in Competition analysis, Den
Haag, Assser Press, 2001, 93.
71
4.3.3.4. De Premier League zaak. In de Premier League zaak verkocht de Engelse Premiership de exclusieve rechten voor de wedstrijden in de Premier league voor 4 seizoenen aan BSKyB. De BBC verzekerde zich van de exclusieve rechten om opgenomen hoogtepunten van de wedstrijden uit te zenden, ook voor dezelfde periode. Deze overeenkomst werd in het jaar 1996 verlengd voor een nieuwe periode. In deze zaak zaten 2 grote zaken die mededingingsbeperkend zijn: de exclusiviteit en de collectiviteit. In juni 2001 had de Europese Commissie op eigen initiatief een onderzoek gestart naar deze collectieve verkoop. In de praktijk bleek immers dat slechts 25 procent van alle wedstrijden live op telvisie beschikbaar was. Ook in deze zaak wijzigde de federatie haar verkoopsregeling om te voldoen aan de eisen van de Europese Commissie151. 4.3.3.5. Rechtsvergelijkend152: Ook in de Verenigde Staten is er een grote aandacht voor de verkoop van uitzendrechten van sportwedstrijden. De NFL 153 wordt door velen beschouwd als het pronkstuk van de Amerikaanse sporten. De uitzendrechten voor deze wedstrijden zijn dan ook extreem gegeerd. Het is echter pas vanaf het jaar 1951 dat de echte doorbraak is gekomen met betrekking tot het uitzenden van deze wedstrijden. Voorheen, tijdens de eerste 30 jaar van het bestaan van de competitie leed de NFL sterk onder de competitie van rivaliserende kampioenschappen. In 1951 besloot het Dumont Television Network vijf NFL wedstrijden per jaar uit te zenden en daarbovenop de titelwedstrijd. Daar is de successtory van football en televisie begonnen. In 1955 betaalde CBS 154 tot 1.8 miljoen dollar per seizoen voor het uitzenden van bepaalde wedstrijden. Op dat moment onderhandelden teams en netwerken afzonderlijk voor het sluiten van deze contracten, van collectieve aan- of verkoop was nog geen sprake. In 1960 werd echter een nieuwe competitie opgestart: de American Football League (AFL). Als een reactie op deze concurrentie sloot de NFL voor het eerst een grote deal met betrekking tot 151
Commission Decision declaring a concentration to be compatible with the common market (case No.
IV/M.037 – B Sky B/ Kirch PAY TV) according to Council Regulation (EEC) No. 4064/89, 21-3-2000 152
L. HALGREEN, European Sports Law. A comperative analysis of the European and American models of
sport, Kopenhagen, Thompson, 2004, 89-107. 153
National Football League.
154
Columbia Broadcasting System.
72
televisierechten. Het sloot met ABC155 een contract dat hen de rechten gaf over de wedstrijden van een heel seizoen. In 1953 had het Department of Justice reeds een klacht ingediend tegen de NFL. De NFL legde immers beperkingen op aan de verkoop van tv en radiorechten door zijn leden. Deze beperkingen hielden in dat er geen wedstrijden mochten uitgezonden worden binnen het ‘territorium’ van een andere club van de NFL. Een wedstrijd van een ploeg uit Los Angeles mocht bijvoorbeeld niet in New York op televisie verschijnen. De Department of Justice won de zaak, waardoor de NFL nog slechts één beperking mocht opleggen. Er mocht enkel een verbod op een uitzending komen wanneer de club die binnen het territorium van de uitzending zijn thuisbasis had, zelf thuis speelde. Er mocht echter geen beperking meer worden opgelegd wanneer de club in kwestie op verplaatsing speelde of wanneer die club helemaal niet moest spelen. Ook in 1961 diende het department of justice een klacht in tegen de gezamenlijke verkoop van de uitzendrechten en wederom kreeg ze gelijk, hier werd een horizontale beperking van de mededinging aangemerkt die in strijd was met de Amerikaanse anti-trust law. Ook in de eerste zaak werd een schending van die wetgeving vastgesteld.
In de Amerikaanse mededingingszaken wordt er bijna altijd verwezen naar de Sherman Antitrust Act van 1890. Dit is de Amerikaanse wetgeving die de vrije mededinging moet beschermen. De bewoordingen van deze Sherman Act zijn eerder vaag, daardoor is er steeds ruimte voor rechterlijke interpretatie bij rechtszaken omtrent mededinging. Net zoals in de Europese wetgeving staat er geen duidelijke definitie geformuleerd van de begrippen ‘overeenkomst’, ‘monopolie’,… De oorspronkelijke bedoeling van de Sherman Act was het verbeteren van de welvaart voor de consument en de gemiddelde Amerikaan te beschermen tegen machtige bedrijven die de mogelijkheid hadden over te gaan tot predatory pricing156en andere technieken van machtsmisbruik. Door de vage bewoordingen die de Sherman Act kenmerken is deze doelstelling niet steeds eenduidig nagestreefd omdat de wet steeds openstond voor verschillende interpretaties.
Ook in de Sherman Act werd een onderscheid gemaakt tussen het beperken van de mededinging door overeenkomsten tussen ondernemingen en het misbruik van machtspositie. De Sherman Act USC § 1 behandelt de problematiek van de overeenkomsten tussen ondernemingen. Dit artikel stelt:
155
American Broadcasting Company.
156
Zie supra: Deel 4.2.1.2. Toepassingsvoorwaarden art 102 EG-verdrag.
73
“ Every contract, combination in the form of trusts or otherwise or conspiracy, in restraint of trade… is declared to be illegal…”.
In 1911 werd een uiterst belangrijke beslissing genomen in de zaak Standard Oil of New Jersey versus United States 157 . Vanaf toen oordeelden Amerikaanse rechtbanken dat een overeenkomst of contract enkel in strijd was met bovenstaand artikel wanneer ze onredelijk de mededinging beperkte. Het was dus niet zo dat eender welke beperking van de mededinging als strafbaar werd beschouwd. De Amerikaanse rechtbanken hebben twee methodes ontwikkelt om te oordelen of er een onredelijke beperking was van de mededinging. De ‘per se’ rule en de ‘rule of reason’. Dit onderscheid duidt aan dat sommige categorieën handelingen altijd een onredelijke inbreuk op de vrije mededinging zijn. Dit valt de vergelijken met de hard-core restricties die in Europa bestaan, handelswijzen die ongeacht hun omvang onmiddellijk een inbreuk vormen op het Europees mededingingsrecht. Net zoals in Europa worden prijszetting en marktverdeling onder deze categorie ondergebracht. Wanneer een dergelijke handeling voorkomt zal er dus geen onderzoek komen naar de eventuele gevolgen of bedoelingen van de ondernemingen die de overeenkomst hebben gesloten, het feit dat een dergelijke handeling bestaat is reeds voldoende om van een inbreuk te spreken. De rule of reason is daarentegen een afweging die gemaakt wordt tussen de mededingingsbeperkende en de mededingingsbevorderende gevolgen die een bepaalde overeenkomst die een overeenkomst met zich meebrengt.
Sommige Amerikaanse
rechtbanken argumenteerden dat de anti-trust wetgeving in de Sherman Act slecht één groot doel heeft. Het vergroten van de welvaart van de consument. Volgens hen zou elke overeenkomst in dit licht moeten bekeken worden. Het Amerikaanse Supreme Court stelde in de NSPE case evenwel dat niet alle aspecten die een jury als redelijk beschouwd, als mededingingsbevorderende aspecten mogen beschouwd worden in de afweging van de rule of reason. Een algemene bevinding dat een beperking een voordeel voor de consument met zich meebrengt is dus niet altijd voldoende om een verbod op basis van de Sherman Act te ontwijken. In de sportzaak NCAA vs. Board of Regents of the University of Oklahoma158 werd echter weer een erg ruime omschrijving van mededingingsbevorderende aspecten gehanteerd. Dit in tegenstelling tot de NSPE zaak. Algemene bewoordingen van de
157
Standard Oil Co. of New Jersey v. United States, 221 U.S. 1 (1911).
158
NCAA vs. Board of Regents of the University of Oklahoma, 485 US 85 (1984).
74
verdediging werden aanvaard toen ze stelde dat de regels die ze uitvaardigde de competitie in de sport verbeterde. In de Verenigde Staten is het dus steeds de vraag als mededingingsbeperkende acties of regels verboden zijn, indien ze voor het publiek een voordeel met zich meebrengen, zoals lagere prijzen of een hogere kwaliteit,…
Een belangrijk verschil met de Europese mededingingswetgeving is dat er in de Verenigde Staten geen artikel bestaat dat voorziet in een vrijstellingsmogelijkheid. In de Europese Unie kan immers artikel 101 lid 3 worden toegepast, waardoor beperkingen van de mededinging onder bepaalde voorwaarden toch toegelaten worden. In de Verenigde Staten is van een vergelijkbaar artikel dus geen sprake. Er kan slechts een vrijstelling worden verleend op basis van de rule of reason. In de Verenigde Staten is er in dat opzicht dus meer mogelijkheid tot rechterlijke vrijheid. De afweging van positieve en negatieve effecten van een bepaald akkoord zal de doorslag geven of er
sprake
is
van een ongerechtvaardigde
mededingingsbeperking of niet.
De Sherman Act vereist meerdere actoren in paragraaf 1 en daarom argumenteerden vele professionele competities dat zij niet onder de toepassing van dit artikel konden vallen. Ze waren immers een zelfstandige entiteit. Ze konden daarom geen contract sluiten. Ze noemden dit argument de ‘Single Entity Defense’. Dit argument werd echter niet aanvaard door het Amerikaanse Supreme Court. Ze heeft daarentegen geoordeeld dat organisaties zoals de NFL en de NBA een verzameling is van verschillende entiteiten en geen alleenstaande ondernemingen zijn. In de Europese rechtspraak is een vergelijkbare gedachtegang te vinden. De UEFA is immers volgens het Europees recht ook een ondernemingsvereniging en haar besluiten zijn onderworpen aan het Europees recht. Nieuwere Amerikaanse sportfederaties als de MLS159 zijn daarom verder gegaan in het vormen van één enkele entiteit. Deels om een betere organisatie te kunnen bewerkstelligen, maar deels ook om aan de werking van de Sherman Act te ontsnappen. Technisch gezien bezit de Major League Soccer alle ploegen, elke ploeg heeft wel een eigenaar of investeerder, maar die heeft weinig beslissingsmacht. Ze hebben enkel een financieel belang in de ploegen. Alle contracten worden daarom gesloten met de federatie, niet met de individuele clubs of met hun eigenaars. Dit is een groot verschil met bijvoorbeeld de teams in de NBA, waar de eigenaars zelf de contracten sluiten en een zeer grote beslissingsmacht hebben. Dat de nieuwe structuur wel degelijk van groot belang 159
Major League Soccer.
75
was, werd aangetoond in de Fraser vs Major League Soccer zaak.160 In deze zaak claimden een groep professionele voetballers dat de Major League Soccer de Sherman Act schonden. Het feit dat alle contracten door de federatie zelf werd gesloten was slecht voor de mededinging binnen de competitie volgens hen. Doordat de federatie de contracten allemaal zelf sloot konden ze volgens hen minder grote salarissen binnenrijven. Indien alle clubs zelf zouden kunnen onderhandelen met de spelers zou er een grotere concurrentie ontstaan tussen deze clubs. Ploegen zouden immers zelf kunnen spelers contacteren en contracteren. Meerdere clubs kunnen dan immers een opbod doen van spelerssalarissen voor spelers die ze willen binnenhalen. De spelers voelden zich dus benadeeld doordat enkel de federatie de contracten kunnen sluiten. In andere competities zoals de NBA bestaat er immers wel een ware wedloop om de hoogste contracten te kunnen bieden aan de spelers. In deze zaak oordeelde de rechtbank echter dat de Single Entity Defense wel van toepassing was. Daaruit volgt dus dat in deze zaak niet viel onder de Sherman Act.
Het lijkt evenwel onwaarschijnlijk dat andere federaties zoals de NBA en de NFL zich zullen hervormen om zich ook te kunnen onttrekken aan de Sherman Act. Een nieuwe poging om deze mastodonten onder de Single Entity Defense te krijgen zou zeer moeizaam verlopen en hoewel het arrest Fraser een kleine opening laat, is het een quasi onmogelijke opdracht om die federaties zo drastisch te hervormen. Nieuwe, kleinere federaties die opgericht worden zullen echter wel proberen de weg van de MLS te volgen en niet onder het toepassingsgebied van de Sherman Act te vallen.
Sherman Act §2 handelt over misbruik van monopolie. Dit artikel stelt:
“Every person, who shall monopolize, or attemt to monopolize, or combine or conspire with any other person or persons, to monopolize any part of the trade or commerce…, shall be deemed guilty of a felony…”
Net zoals in Europa is het belangrijke element die hier in §2 speelt het begrip ‘relevante markt’ een belangrijke rol. De Amerikaanse rechtbanken hebben dit begrip gedefinieerd als “het gebied van effectieve mededinging waarbinnen die onderneming opereert”. Ook in de Verenigde Staten wordt de relevante markt opgedeeld in de relevante productmarkt en de 160
Fraser vs. Major League Soccer, 97 F supp. 2d 130 (2000).
76
relevante geografische markt. Er loopt een grote gelijkenis tussen artikel 102 EG-verdrag en dit artikel uit de Sherman Act. Zo wordt hier ook gesteld dat het hebben van een monopolie op zich niet strafbaar is, er moet ook sprake zijn van onwettig gedrag. Ook bij de beoordeling dit artikel wordt een toepassing gemaakt van de rule of reason. Er wordt dus een afweging gemaakt tussen positieve en negatieve aspecten van een monopolie en de handelingen die door de onderneming die een monopolie heeft gesteld worden.
Nadat de NFL de rechtszaak verloren had, keerde ze zich tot de politiek om haar slag thuis te halen. Met succes want het Amerikaanse Congres kwam hen te hulp.161 Ze wilden het wel mogelijk maken om de uitzendrechten gezamenlijk te verkopen. Daarom werd de Sports Broadcasting Act gecreëerd. Deze wet verleende een vrijstelling van de mededingingsregels voor de gezamenlijke verkoop van uitzendrechten van bepaalde professionele sporten. Het ging om de belangrijkste en populairste sporten in de Verenigde Staten, namelijk American football, baseball,
basketball en ijshockey . Andere professionele sporten zoals voetbal,
tennis of golf vielen echter niet onder deze vrijstelling. Niet-professionele sportbeoefening zoals de uiterst populaire college wedstrijden vielen ook niet onder het toepassingsgebied van deze wet. De wet beschermde bovendien ploegen die gelegen zijn in een kleinere markt door de rechten samen te verkopen met de rechten van teams die gelegen zijn in meer lucratieve markten. Op deze manier kregen ook kleinere clubs een even groot deel van de inkomsten uit tv-gelden toebedeeld. Er zijn wel enkele nuanceringen in deze wet opgenomen, zoals data waarop er geen gezamenlijke verkoop mag zijn of regels met betrekking tot kleinere organisaties van sporten die onder de werking van de wet vallen. Deze zijn hier echter niet van belang.
De speciale behandeling die deze professionele sporten kregen, maakte het voor hen mogelijk om zeer sterk te groeien en uit te breiden. Er stond in de wet echter nog steeds een uitzondering die de ‘black-out provision’ werd genoemd. Deze uitzondering stelde dat de federatie nog steeds het uitzenden van een bepaalde wedstrijd kon verbieden binnen het ‘territorium’ van een club, wanneer deze club een thuiswedstrijd afwerkt. Met deze bepaling wou men verhinderen dat lokale televisiestations wedstrijden uitzonden die de grote 161
R. G. NOLL, “Competition Policy in European sports after the Bosman Case” in C. JEANRENAUD, S.
KÉSENNE, Competition Policy in professional sports. Europe after the Bosman Case., Antwerpen Standaard Editions,1999, 17-44.
77
netwerken elders in het land uitbrachten. Lokale fans waren hier echter niet mee akkoord: wanneer de thuiswedstrijd immers uitverkocht was, hadden zijn geen kans om de wedstrijd op televisie te volgen. Ze vroegen dus om onder bepaalde omstandigheden om een opheffing van de black-out regel. De NFL gaf aanvankelijk geen gevolg aan de oproep van de fans. In de zaak Blaich vs. NFL162 werd deze problematiek aangeklaagd. De finale van het NFL seizoen (de Super Bowl) mocht immers niet worden uitgezonden op tv. De fans die in New York woonden, konden op die manier de wedstrijd niet zien, want deze was uitverkocht. Er werd aangevoerd dat de black-out regel enkel zou gelden tijdens het seizoen, en niet tijdens de finale wedstrijden van het seizoen. Dit werd echter snel weerlegd omdat er nergens in de Sports Broadcasting Act vermeld staat dat de black-out regel enkel zou gelden voor normale competitiewedstrijden. De fans riepen ook erg emotionele argumenten in, dat het een ‘mensenrecht’ was om te kunnen kijken naar wedstrijden. De rechtbank stelde de NFL echter in het gelijk.
Zelfs president Nixon vroeg de NFL om voor bepaalde wedstrijden de black-out regel op te heffen. In 1973 gaf de NFL voor de eerste maal toestemming om de Super Bowl overal uit te zenden. Ze deed dit vooral om het Amerikaanse Congres te sussen, die wilde dat de black-out werd opgeheven voor wedstrijden die uitverkocht waren. Het Congres vond deze toegeving echter niet voldoende en vaardigde een reglementering uit, waarbij wedstrijden die 72 uur op voorhand uitverkocht waren, wel uitgezonden mochten worden in het gebied van de wedstrijd. In 1975 verliep deze wet, maar de NFL bleef ze toch volgen. Door dit meer genuanceerde beleid is er nog steeds een mogelijkheid tot black-out.
Het exclusief verlenen van televisierechten op zich is in de Verenigde Staten dus niet in strijd met het Amerikaanse mededingingsrecht. Is de bedoeling of het effect van deze exclusieve verkoop echter om het aantal uitzendingen te beperken om zo de prijs kunstmatig te verhogen zal dit echter wel een overtreding zijn van de Sherman Act. De rechtszaken betreffende de vrije mededinging waarbij professionele federaties of teams betrokken zijn, zijn dus een belangrijke indicatie van de draagwijdte van de Sports Broadcasting Act. De zaak United States Football League vs. National Football League 163 was onder meer een belangrijke aanduiding van deze draagwijdte. De United States Football League (USFL) was een
162
Blaich vs. NFL, 212 F supp. 319 (S.D.N.Y 1962).
163
United States Football League vs. National Football League 842 F 2d 1335 (2nd Cir 1988).
78
competitie die werd opgericht in het jaar 1982. De competitie zou in de lente doorgaan in tegenstelling tot de competitie van de NFL die doorgaat in de herfst en winter. Na enkele jaren besliste de USFL echter om haar competitie te verplaatsen naar de zelfde periode als de NFL en zo directe concurrentie met de NFL aan te gaan. De USFL diende klacht in omdat ze vond dat de NFL verhinderde dat ze zelf een lucratief televisiecontract kon afsluiten. De NFL had immers niet-exclusieve contracten gesloten met alle netwerken. De USFL vond dat dit een zeer groot mededingingsbeperkend effect had, de netwerken zouden immers door dit contract niet geneigd zijn om een contract met USFL te sluiten. De NFL kreeg gelijk in deze zaak, er werd geoordeeld dat de Sports Broadcasting Act ook van toepassing was contracten met verschillende netwerken. Er zou enkel een overtreding zijn wanneer het contract een onrechtmatig monopolie zou creëren, of een onredelijke beperking van de mededinging zou plaatsvinden. In deze zaak werd echter geoordeeld dat dit niet het geval was. In Chicago Professional Sport Limited vs. National Basketball Association (NBA)164 lag een complexe zaak voor, omdat niet alle televisierechten waren overgedragen aan de federatie in dit geval de NBA. De Chicago Bulls hadden een contract gesloten met WGN een grote zender die in Chicago gelegen was, waardoor WGN het exclusieve recht kreeg om 25 wedstrijden per seizoen van de Bulls uit te zenden. De NBA had echter reeds bepaald dat een dergelijk contract slechts kon gesloten worden voor een maximum van 20 wedstrijden. Nu moeten alle inkomsten uit uitzendrechten gedeeld worden met de gehele competitie, maar toen mocht dus een contract voor 20 wedstrijden gesloten worden waarvan de inkomsten door de club in kwestie zelf mochten behouden worden. De zaak werd in het voordeel van de Chicago Bulls beslecht. Zij waren immers volgens de reglementen van de NBA bezitter van de uitzendrechten. Het resultaat van deze zaak was dat alle NBA-teams na een erg nipte stemming beslisten om alle rechten over te dragen aan de federatie. De ploegen mochten nog een individueel contract sluiten voor 25 wedstrijden, maar de inkomsten hiervan moesten worden overgedragen aan de federatie.
De verkoop van tv-rechten in de Verenigde Staten heeft net als in Europa al aanleiding gegeven tot verschillende rechtszaken. Een belangrijk verschil tussen de beide is dat in de Verenigde Staten de wetgevende macht is opgetreden met specifieke bepalingen met
164
Chicago Professional Sport Limited vs. National Basketball Association 754 F supp. 1336 (Nd.Ill. 1991),
aff’d 961 F 2d 667 (7th Cir. 1996) 3rd denied 113 S.Ct 409 121 L. Ed. 2d 234 (1992).
79
betrekking tot de verkoop van televisierechten. De wet voorziet in uitzonderingen die collectieve verkoop van uitzendrechten vergemakkelijken en ze minder snel in botsing laten komen met het mededingingsrecht. In Europa moet er meer onderzoek gevoerd worden naar elk televisiecontract en de manier waarop de mededinging hierdoor wordt beïnvloed en hebben de vrijstellingen die worden verleend geen sportspecifieke basis.
4.3.3.6. Besluit
In geen enkele andere materie komen sport en economie zoveel met elkaar in aanraking als in de zaken betreffende de uitzendrechten. Het gaat hier om een business waar er miljarden mee gemoeid zijn. De Europese Commissie heeft dan ook terecht geoordeeld dat er moest een toezicht gehouden worden op deze markt. De oplossing van conflicten met betrekking tot uitzendrechten is echter niet zo eenvoudig. De Europese Commissie bevind zich in de moeilijke situatie om enerzijds respect te tonen voor de clubs en de televisienetwerken die grote bedragen neertellen om de rechten te verwerven en anderzijds de vrije mededinging op de Europese Markt te bewaren. Europa wil er immers voor zorgen dat ook kleine spelers zich op de markt van de uitzendrechten kunnen roeren. Daarom moet er van dichtbij een toezicht worden gehouden op de verkoop van de uitzendrechten. De modaliteiten van deze overeenkomsten zijn van cruciaal belang om te oordelen of er een overtreding van het mededingingsrecht is of niet. Zowel de federaties als de clubs zijn zich er terdege van bewust dat de Commissie over hun schouder meekijkt wanneer zij onderhandelen over nieuwe overeenkomsten. Het belangrijkste hierbij is dus dat er steeds ruimte wordt gelaten op de markt voor andere spelers en dat sommige mediaconcerns niet een monopolie op een bepaalde markt verwerven. Andere netwerken moeten de mogelijkheid kunnen krijgen om beelden van sportwedstrijden uit te zenden. De Europese Commissie heeft in deze dus steeds een moeilijke situatie waarbij gebalanceerd moet worden tussen de vrije markt en het begrip voor de netwerken die zware inspanningen leveren om televisiecontracten binnen te halen. Europa heeft in deze geen echte harde lijn aangenomen wat betreft de vrije mededinging, maar verzoekt partijen bij grove beperking van de mededinging om modaliteiten aan te brengen zodat de mededinging op een minder sterke wijze wordt beperkt.
80
4.3.4.
Formule 1165
4.3.4.1. Feiten Ook de autosport is reeds in aanvaring gekomen met het Europees mededingingsrecht.166 Meer bepaald was het de FIA167 die de regels van de mededinging niet respecteerde. De FIA is de overkoepelende organisatie verantwoordelijk voor internationale autoraces. Na enkele klachten deelde de Europese Commissie aan de FIA mee dat ze deze beschouwde als een onderneming die misbruik maakte van haar machtspositie. Dezelfde mededeling werd gedaan aan twee ondernemingen die eigendom waren van Bernie Ecclestone. Het ging om Formula One Administration Ltd (FOA), dat de uitzendrechten van het Formule 1 kampioenschap verdeelde en International Sportsworld Communicators (ISC), die de uitzendrechten verdeelt van enkele andere grote internationale motorsportevenementen.
De Europese Commissie zag vier zaken die voor mededingingsrechtelijke problemen zorgden.168 Een eerste probleem is dat de FIA haar macht gebruikte om evenementen die ze niet zelf organiseerde te blokkeren. Dit was mogelijk omdat de FIA de enige regulerende macht in de motorsport binnen Europa is. De FIA verleent dus licenties aan rijders, teams, circuits,… Enkel met een licentie die door de FIA is toegestaan mag er deelgenomen worden aan de wedstrijden, of mogen er wedstrijden worden georganiseerd. Wanneer iemand zijn licentie verliest kunnen ze dus bijna niet deelnemen aan een wedstrijd in Europa. Daarom staan vele deelnemers weigerachtig tegenover deelname aan wedstrijden die niet door de FIA worden georganiseerd. Aangezien de FIA zelf ook heel wat wedstrijden organiseert, kan zij dus invloed uitoefenen op andere organisaties door het niet vrijgeven van noodzakelijke componenten van een wedstrijd, zoals rijders en circuits. Vervolgens bracht de Commissie aan dat de FIA haar macht wel degelijk al gebruikt had om andere organisaties uit de markt te concurreren. Zo werd een concurrerende organisator GTR 165
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union,Manchester, Manchester University Press, 2003,
135-137. 166
A. CYGAN, “Competition and free movement issues in the regulation of Formula One motor racing” in
B. BOGUSZ, A. CYGAN, E. SZYSZCZAK (eds.), The Regulation of Sport in the European Union, Cheltenham, Edward Elgar, 2007, 74-97. 167
Fédération Internationale de l’Automobile.
168
“ Commission opens formal proceedings into Formula One and other international motor racing series.
IP/99/434” 30 juni 1999.
81
uit de markt gehouden en werd het GTR kampioenschap vervangen door een kampioenschap dat de FIA zelf organiseerde. Daarnaast misbruikt de FIA volgens de Europese Commissie haar macht om alle uitzendrechten van de internationale motorsportevenementen te verwerven. De FIA vaardigde in 1995 immers nieuwe regels uit waarbij ze zich alle uitzendrechten toe-eigende
van
internationale motorsportwedstrijden waarvan ze de organisatie toestond, deze rechten werden onmiddellijk overgedragen aan de ISC van Bernie Ecclestone. Deze televisierechten zijn van vitaal belang voor het bestaan van de motorsport. Die sport leeft immers grotendeels van sponsorgelden die aan hen betaald worden. Uit onderzoek is gebleken dat de omvang van de sponsorgelden sterk stijgt naargelang de organisator kan garanderen dat een bepaalde wedstrijd op televisie zal uitgezonden worden. De gevolgen van deze regels waren dus dat een organisator die een internationaal kampioenschap wenste te organiseren, zijn televisierechten moest overdragen aan de FIA, of hij dit nu wilde of niet. Hoewel de FIA in 1998 de regels wat afzwakte, vond de Commissie nog steeds dat de federatie misbruik maakte om zo televisierechten te verwerven. Ten slotte achtte de Commissie dat er misbruik was van machtspositie wat betreft de Formule 1 zelf. De FIA en de FOA hadden immers overeenkomsten gesloten waardoor een concurrerende competitie erg bemoeilijkt, zo niet onmogelijk gemaakt werd. Zo werden met eigenaars van racecircuits overeenkomsten afgesloten dat deze enkel mochten gebruikt worden voor Formule 1 races. De ‘Concordeovereenkomst’ verhindert voor een lange periode dat teams deelnemen aan een competitie die vergelijkbaar is met de Formule 1. Bovendien werd met de netwerken die de Formule 1 races uitzonden, overeenkomsten gesloten waarbij er gigantische schadevergoedingen moesten betaald worden wanneer deze andere wedstrijden uitzonden die volgens de FOA als een concurrentiële bedreiging aanzien konden worden. De Commissie wou dat het misbruik van machtspositie ophield en dat de mededingingsbeperkende effecten van de overeenkomsten teniet zouden worden gedaan.
4.3.4.2. Oplossing In oktober 2001 sloot de Europese Commissie haar onderzoek naar de Formule 1 en de positie van de FIA af.169 Dit gebeurde nadat de partijen waren overeengekomen om wijzigingen aan te brengen in de hierboven vermelde overeenkomsten. De FIA zou in de toekomst enkel nog 169
“ Commissie sluit haar onderzoek naar Formule 1 en andere vierwielige motorsporten af” IP/01/1523, 30
oktober 2001.
82
een regulerende rol krijgen en bovendien werden de beperkingen die werden opgelegd aan de eigenaars van de circuits en de tv-stations ingetrokken. De FIA ging dus akkoord gegaan om haar eigen regels aan te passen om zo te kunnen voldoen aan de eisen die het Europees recht stelt.
Zoals reeds gezegd werd de rol van de FIA teruggeschroefd tot een regulerende instantie, zodat commerciële belangenconflicten uitgesloten werden. Daarnaast werden de FIA-regels niet langer gebruikt om nieuwe wedstrijden te voorkomen of te belemmeren, tenzij om redenen die verband houden met een veilig, eerlijk of ordentelijk verloop van motorsportwedstrijden. Bovendien werden de interne en externe beroepsprocedures tegen beslissingen van de FIA verbeterd. Het belangrijkste aspect was echter dat de FIA niet langer een invloed had op de commerciële exploitatie van de Formule 1.
4.3.4.3. Besluit
In deze zaak werd een echte confrontatie voor het Gerecht van Eerste Aanleg of Hof van Justitie vermeden. Door het akkoord dat gesloten werd tussen de Europese Commissie en de FIA werd immers een onderhandelde oplossing gevonden. De FIA was bereid wat aanpassingen te doen aan haar reglementen, waardoor ze niet op eenzelfde manier de mededinging binnen Europa beperkte.
4.3.5.
Ticketverkoop bij sportwedstrijden
Net zoals de verkoop van de uitzendrechten voor radio en televisie is de verkoop van tickets een zeer grote bron van inkomsten in de sportwereld. De Europese Commissie stelde aanvankelijk dat de verkoop van tickets inbreuken op het mededingingsrecht met zich meebracht. Er waren vooral problemen met het alleenverkooprecht, discriminerende verkoopsregelingen en de manier van betalen. 170
4.3.5.1. WK 1990 Italië
170
R.PARRISH, Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003,
128-130.
83
De eerste keer dat de verkoop van tickets voor internationale sportwedstrijden onder de aandacht van de Europese Commissie werd gebracht was in 1990. Dit ter gelegenheid van het WK voetbal in Italië. 171 Een Belgisch reisbureau wenste reizen aan te bieden die een totaalpakket aanboden: vervoer, verblijf en tickets voor wedstrijden. De lokale organisatie van het WK had echter een regel opgesteld die reisbureaus verhinderde om tickets aan te kopen en dus dergelijke pakketreizen aan te bieden. De organisatie die bestond uit de FIFA en de Italiaanse voetbalbond had immers een exclusief contract afgesloten met 2 Italiaanse reisorganisaties. Deze zouden een gemeenschappelijke maatschappij oprichten die verantwoordelijk was voor alle hotel- en vervoersdiensten die de organisatie zou vragen. Bovendien kregen ze het alleenrecht voor de oprichting van pakketreizen. Hiervoor kregen ze 25% van de toegangsbewijzen toebedeeld. De Italiaanse dochtermaatschappij van de reisorganisaties sloot vervolgens contracten met verschillende reisbureaus in Europa, in België ging het om één reisbureau. Deze reisbureaus mochten pakketreizen op hun grondgebied aan de man brengen. Reisbureaus die geen contract hadden met de Italianen konden geen tickets verwerven en daardoor dus ook geen pakketreizen aan de man brengen. Het Belgisch reisbureau Pauwels Travel dat geen contract had kunnen sluiten en dus geen pakketreizen kon aanbieden diende een klacht in bij de Europese Commissie.
De Commissie startte een onderzoek en onderzocht de gevolgen van de gesloten contracten, meer bepaald op de markt van de pakketreizen ter gelegenheid van het WK. De Commissie besliste eerst dat het organisatiecomité gevormd door de Italiaanse bond en de FIFA, zowel sportieve als commerciële taken vervulde. Daarom kon de organisatie bestempeld worden als een onderneming in de zin van artikel 101 lid 1 EG-verdrag. De verschillende contracten konden dus bestempeld worden als overeenkomsten tussen verschillende ondernemingen volgens datzelfde artikel. Daarenboven hadden deze contracten tot gevolg dat de mededinging binnen de Europese Gemeenschap beperkt werd. Zowel tussen reisorganisatoren als op de markt van de verkoop van WK-pakketreizen. Het feit dat er slechts één maatschappij was die van de organisatie tickets kon verkrijgen, betekende een enorm nadeel voor concurrerende reisorganisaties. Bovendien konden buitenlandse reisbureaus enkel bij deze maatschappij tickets verkrijgen indien ze pakketreizen wilden aanbieden. De Commissie aanvaardde het 171
N. PARISIS, «l’Application des Règles de Concurrence à l’Activité Sportive » in
J.-M. DE WAELE en A. HUSTING (eds.), Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 110.
84
argument van de organisatie dat deze maatregelen genomen waren om de veiligheid van het evenement te garanderen niet. De genomen maatregel namelijk een mondiale exclusiviteit was immers geen proportioneel middel om het doel namelijk de veiligheid te bereiken. Het scheiden van de supporters kon volgens de Commissie op een minder beperkende manier gebeuren dan de wijze waarop dit nu werd gepoogd. De regeling had een invloed op de tussenstaatse handel omdat zonder deze er waarschijnlijk een grotere markt voor pakketreizen had kunnen bestaan. Er was dus in dit geval een duidelijke inbreuk op artikel 101 lid EGverdrag. De Europese Commissie oordeelde echter dat er geen geldboete moest opgelegd worden. Dit omwille van 3 redenen. Het feit dat ze slechts voor de eerste maal optrad op het gebied van verkoop van tickets voor internationale sportwedstrijden. Daarnaast gaf ze aan dat de zaak wel degelijk een bepaalde complexiteit met betrekking tot de veiligheid was en dat de inbreuk na het WK zou ophouden te bestaan.
4.3.5.2. WK 1998 in Frankrijk
Ook naar
aanleiding
van
het
volgend
WK in
Frankrijk
in 1998 werd een
mededingingsrechtelijke inbreuk vastgesteld door de Europese Commissie.172 Er werd in deze zaak voor de verkoop van tickets een onderscheid gemaakt tussen inwoners van Frankrijk en andere inwoners van de Europese Unie. Inwoners van Frankrijk konden immers reeds tickets kopen vooraleer de loting had plaatsgevonden. Dit gebeurde via de zogenaamde blinde verkoop, men kon tickets aankopen voor een bepaalde datum in een bepaald stadion, maar men wist niet welke 2 ploegen er zouden spelen. Deze tickets konden dus enkel worden aangekocht door personen die een adres in Frankrijk konden opgeven. Pas vanaf april 1998 konden toegangsbewijzen worden aangekocht door supporters die een adres elders in de Europese Unie hadden.
In deze zaak onderzocht de Commissie de zaak in het licht van artikel 102 EG-verdrag dat een verbod stelt op misbruik van machtspositie. 173 Het organisatiecomité dat verantwoordelijk was voor de organisatie van de ticketverkoop kon beschouwd worden als een onderneming 172
A. VERMEERSCH, Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de
toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 390-392. 173
“Commission takes action against the local organizers of the 1998 Football World Cup finals competition in France” IP/99/541, 20 juli 1999.
85
volgen artikel 102. De productmarkt werd omschreven als de markt van de blinde passen, daaronder werd verstaan de “Pass France 98” in ‘96 en ’97 en de markt voor afzonderlijke toegangsbewijzen in 1997. Het “Pass France 98” was een combinatie van verschillende tickets waarvan de samenstelling van de ploegen nog niet bekend was. Het Pass verschafte toegang tot verscheidene partijen die zouden gespeeld worden. De Europese Commissie stelde een onderzoek in naar de vervangbaarheid van de betrokken producten. Ze onderzocht of een prijsstijging van minstens 10% zou leiden tot een meetbare wijziging van de vraag van de consument ten gunste van vervangende producten. Concreet werd dus onderzocht of de stijging van de ticketprijzen met minstens 10% zou leiden tot een verschuiving van de vraag en de vraag naar tickets voor het WK zou zakken, terwijl tickets voor andere sportevenementen of voetbalwedstrijden een grotere vraag zouden krijgen. geoordeeld dat een dergelijke stijging van de prijs
Er werd
geen aanleiding zou geven tot een
verschuiving van de vraag. Dit omwille van de populariteit van het WK in vergelijking met andere voetbalwedstrijden, het tijdstip van het WK: juni en juli wanneer andere competities zijn afgelopen, en een vergelijking van vraag en aanbod van toegangstickets. De relevante geografische markt waren alle landen van de Europese Economische Ruimte. Binnen deze marktafbakening nam het organisatiecomité een duidelijke machtspositie in. Ze mocht dus geen misbruik maken van deze machtspositie om conform art. 102 EG-verdrag te handelen. De Commissie oordeelde dat er sprake was van misbruik van machtspositie omwille van het feit dat de organisatie eiste dat de koper van tickets een postadres moest hebben in Frankrijk. Dit leidde immers tot een discriminatie van potentiële toeschouwers buiten Frankrijk. Er werden immers ongelijke voorwaarden opgelegd waardoor de markt ten nadele van de verbruikers beperkt werd. Het organisatiecomité betoogde dat zijn gedrag niet binnen het toepassingsgebied van artikel 102 EG verdrag zou vallen omdat deze bepaling er niet op gericht zou zijn de belangen van de consument rechtstreeks te verzekeren en omdat zijn gedrag een gevolgen had voor de mededingingsstructuur. De Commissie weerlegde deze argumentatie echter door te verwijzen naar de zaak Continental Can.174 Daarin werd gesteld dat artikel 102 kan toegepast worden in situaties waarin het gedrag van een onderneming met een machtspositie de belangen van de consumenten rechtstreeks schaadt, zelfs al is er geen sprake van enig gevolg voor de mededingingsstructuur. Ook het feit dat het organisatiecomité
174
HvJ, 21 april 1973, C-6-72 R, Europemballage Corporation and Continental Can Company Inc. v.
Commission of the European Communities, Jur. 1973, I-145.
86
geen financieel of concurrentievoordeel haalde uit de verkoopsregeling zorgde er niet voor dat zijn gedrag buiten de werkingssfeer van artikel 102 viel. De organisatie argumenteerde tevens dat de regeling werd genomen om de veiligheid van het tornooi te bewaren, door supportersgroepen gescheiden te houden. Supporters met een postadres in Frankrijk konden als neutraal beschouwd worden. Dit werd echter weerlegd: supporters die blind tickets kopen op voorhand kunnen alleen als vreedzame neutrale supporters worden beschouwd, de vereiste voor een postadres in Frankrijk is dus niet relevant. Deze regeling kon de proportionaliteitstest niet doorstaan en werd dus beschouwd als een buitensporige beperking van de mededinging. De Europese Commissie besloot na haar onderzoek dat het in dit geval ging om een inbreuk op het Europese mededingingsrecht. En dat de regeling in strijd was met de fundamentele beginselen van de gemeenschappelijke markt. Toch legde de Europese Commissie slechts een boete op van 1000 euro. Als reden hiervoor gaf de Commissie dat de organisatie niet op de hoogte was van het feit dat de verkoopsregeling in strijd was met de mededingingsregels. Deze regeling was voordien immers gelijkaardig toegepast voor andere wereldkampioenschappen. Bovendien waren er goede contacten tussen de Europese Commissie en het organisatiecomité die leidden tot een gewijzigd regeling waarbij toeschouwers uit de gehele Europese Unie rechtstreeks toegangstickets konden kopen. Of dit laatste argument echt steek houdt, valt echter te betwijfelen. Na de beschikking van de Commissie bleef er immers nog steeds een onderscheid tussen de mogelijkheid van inwoners van Frankrijk om tickets te kopen en andere inwoners van de EG.
Het is opmerkelijk dat in beide zaken die hierboven beschreven werden, weinig tot geen sancties opgelegd werden. De Commissie besloot nochtans in beide zaken dat het om een duidelijke inbreuk op het Europese mededingingsrecht ging. Ze beschouwde de problematiek in deze zaken terecht niet als sportspecifiek maar zag er de economische dimensie van in. Enkel de problematiek omtrent de veiligheid kan als vreemd element binnen een economische context worden aangemerkt. Het scheiden van rivaliserende supportersgroepen is een aandachtspunt waar op gelet wordt om de veiligheid van het evenement te garanderen. Ook de Europese Commissie aanvaard dat dit noodzakelijk is voor het veilig kunnen organiseren van een voetbalwedstrijd. Er moeten evenwel proportionele acties worden genomen om dit doel te bereiken. In de voorgaande twee zaken was dit niet het geval. Maatregelen die wel als proportioneel worden beschouwd zijn onder meer een beperkt aantal tickets per persoon verkopen en de verplichting opleggen aan federaties om enkel aan personen met hun nationaliteit tickets te verkopen. Het veiligheidsaspect is het enige element dat nog 87
sportgerelateerd is in deze zaken, en wat de problematiek van ticketverkoop in sportwedstrijden onderscheidt van ticketverkoop
voor concerten of andere culturele
evenementen. Uit de argumentering van de Commissie kan worden afgeleid dat de nietsanctionering van de overtredingen niet waren omwille van het feit dat sport in deze zaken betrokken was. De Europese Commissie wou eerder een waarschuwing geven en duidelijkheid verschaffen voor toekomstige organisatoren van gelijkaardige evenementen. Deze aanpak wierp dan ook vruchten af, in latere tornooien zoals EURO 2000 werden de verkoopsmodaliteiten aangepast aan de richtlijnen die de Europese Commissie in voorgaande zaken had uitgetekend.175
4.3.5.3. Olympische Spelen 2004 in Athene
Het recentste probleem dat naar voor kwam bij de ticketverkoop bij sportevenementen is de wijze van betaling. Zo kon er voor de Olympische spelen van 2004 in Athene enkel rechtsreeks tickets worden gekocht van het organisatiecomité via internet indien men betaalde met VISA. De Europese Commissie oordeelde dat het hier niet ging om een inbreuk op de Europese mededingingsregels indien de inwoners van de Europese Unie een redelijke toegang hadden tot tickets via andere kanalen die niet dienden betaald te worden met VISA. Deze alternatieven waren beschikbaar aangezien bij elk nationaal Olympisch Comité tickets konden aangekocht worden en betaald op verschillende wijzen. De zaak werd zelfs zonder formele beslissing van de Europese Commissie gesloten, nadat de organisatie informatie had verschaft over de verschillende manieren waarop tickets konden worden verschaft en de verschillende betaalwijzen die konden gehanteerd worden.
4.3.5.4. WK 2006 in Duitsland
Ook in 2006 was er een probleem met de betalingswijze van tickets, maar wederom werd een oplossing gevonden en kon zonder formeel besluit verder gegaan worden. Tickets voor het WK 2006 in Duitsland konden immers slechts bij het organisatiecomité op drie wijzen aangekocht worden, met een Mastercard, via een overschrijving van een Duitse bankrekening of via een internationale overschrijving. Voor consumenten buiten de eurozone maar binnen de EU (zoals Groot-Brittannië) rees er een probleem. Indien zij geen bezitter waren van een
175
“De Commissie keurt de regelingen goed voor de kaarverkoop bij Euro 2000”, IP/00/591, 8 juni 2000
88
Mastercard, konden zij enkel tickets verwerven via internationale overschrijving. Een Britse consumentenorganisatie diende hiertegen echter klacht in omdat deze internationale overschrijving aanzienlijke extra kosten met zich meebracht. Ook hier stelde de Commissie dat alle consumenten binnen de Europese Unie een redelijke toegang moest krijgen tot de markt van aankoop van toegangsbewijzen. De FIFA en de Duitse voetbalbond die de organisatoren waren van het WK 2006 openden als antwoord op deze problemen bankrekeningen in de 16 landen van de Europese Unie die niet tot de eurozone behoorden. Bovendien werd over deze nieuwe betaalmogelijkheid op de website van de FIFA voldoende informatie geplaatst.
In de zaken betreffende ticketverkoop en sport, is het opvallend dat steeds op een ‘nette’ manier tot een oplossing gekomen wordt. De Europese Commissie heeft in de zaken die hierboven werden beschreven steeds geopteerd voor een oplossing die voortvloeide uit een goede communicatie tussen Commissie en de instanties die instonden voor de ticketverkoop. De Commissie heeft door deze zachtere aanpak van overtredingen van het mededingingsrecht geen echte sancties opgelegd aan de overtreders, maar eerder een reeks richtlijnen uitgestippeld die gevolgd moeten worden door de organisatoren van sportevenementen die in de toekomst liggen. De organisatoren zijn zich hier terdege van bewust en proberen rekening te houden met de uitspraken die de Europese Commissie heeft gedaan bij de vorige organisaties van sportevenementen. Het lijkt mij een goeie oplossing van de Europese Commissie om niet steeds repressief op te treden, maar af en toe ook te zorgen voor verduidelijking voor de toekomstige organisatoren.
89
4.3.6.
Besluit met betrekking tot sportzaken en artikel 101 en 102 EG-verdrag
De sportzaken die voorlopig in Europa gevoerd werden kunnen in twee categorieën onderverdeeld worden. Er is namelijk een onderscheid tussen de zaken die voor het Europees Hof van Justitie zijn gekomen: Meca-Medina en Piau, en de zaken die niet voor de rechtbank kwamen, maar opgelost werden door de Europese Commissie. Het is opvallend dat de meeste mededingingsrechtelijke zaken die betrekking hebben op sport in der minne geregeld worden tussen de ‘beklaagde’ en de Europese Commissie. In deze zaken is het steeds een federatie, een bond, een organisatiecomité of een vereniging van ploegen die beschuldigd worden van mededingingsvervalsende praktijken. Deze federaties hebben er alle belang bij om een zaak niet voor het gerecht te laten komen. De Commissie voert in deze zaken een onderzoek en deelt aan de federatie mee op welk vlak de mededinging beperkt wordt door hun reglementen. De federaties worden op deze manier dus in het defensief gedrongen en moeten hun regels aanpassen om sancties te ontlopen. In deze zaken werd steeds een onderhandelde oplossing gevonden, waardoor zowel de bonden als de Europese Commissie tevreden gesteld werden. Door deze onderhandelingen en de zaken die de Europese Commissie reeds onderzocht heeft hebben heel wat federaties nu een duidelijk beeld van wat op het gebied van mededinging toegelaten is en wat niet. De zaken zijn als het ware een leidraad geworden die de federaties nu kunnen volgen. Vooral op het gebied van de ticketverkoop blijkt duidelijk dat organisaties conclusies trekken uit zaken die voorheen gevoerd werden door de Europese Commissie. De zaken waar er wel een proces gevoerd werd, onderscheiden zich van de vorige categorie omdat het steeds particulieren zijn die iets verwezenlijkt willen zien. Zowel in de MecaMedina zaak als de Piau zaak gaat het om natuurlijke personen die niet akkoord gaan met de reglementen die opgesteld werden door de federaties. In deze zaken wordt de vrije mededinging aangewend als een middel voor persoonlijk gewin, terwijl de andere cases dienen om eerlijke concurrentie op de Interne Markt mogelijk te maken. Mijns inziens moet vermeden worden dat particulieren via allerlei kunstgrepen misbruik maken van de mededingingsregels om zelf iets gedaan te krijgen. De Europese Commissie onderzoekt regelmatig zaken waarbij de mededinging in het gedrang komt en flagrante overtreding worden zeker aangepakt. Particuliere zaken kunnen echter wel nuttig zijn om kleinere verboden vormen van een mededingingsbeperking aan te klagen.
90
4.4.
SPORT EN STAATSSTEUN176
4.4.1.
Inleiding
Een tweede grote categorie mededingingsregels is niet gericht tot ondernemingen, maar wel tot de lidstaten zelf. Het gaat om regelen met betrekking tot de regulering van staatssteun. De gedachtegang van Europa om een dergelijk staatssteunbeleid te voeren is als volgt: directe steun aan ondernemingen kan de mededinging ernstig verstoren, daarom moet deze beteugeld en gereglementeerd worden. Belangrijk is dat niet elke steun automatisch verboden is. Er bestaan immers verschillende categorieën steunmaatregelen. Vooraleer staatsteun kan toegelaten worden moeten de lidstaten eerst een aanmelding van deze steun doen bij de Europese Commissie. Dit zorgt voor een stand-still, de steun mag niet gegeven worden vooraleer de Commissie toelating heeft gegeven. De Europese Commissie wil de omvang van de staatssteun zo veel mogelijk beperken, waar deze dan wel verleend wordt moet deze beter gericht zijn. Daarnaast moet er oog zijn voor de economische situatie. Er moet meer transparantie zijn en een grotere voorspelbaarheid. Een staatssteunbeleid is dus nodig om te voorkomen dat de steun die bepaalde lidstaten aan ondernemingen verlenen de mededinging buitensporig zou verstoren. Het toezicht is dus nodig om de gelijkheid tussen alle ondernemingen uit verschillende lidstaten te behouden. Zonder controle zouden er immers een concurrentiestoornis kunnen ontstaan doordat er toetredingsdrempels kunnen worden gecreëerd voor de ondernemingen. Een belangrijke kanttekening bij staatssteun is dat deze helemaal niet gratis is, de belastingsbetaler betaalt voor steun aan bepaalde ondernemingen. In principe zouden ondernemingen moeten kunnen overleven zonder steun en kunnen overleven via de markt.
4.4.2.
De verdragsartikelen
De mededingingsregels zitten vervat in artikel 107 en 108 EG-verdrag.
176
L. PARRET, “Sport en overheidssteun. Europa stelt grenzen maar laat toch ruimte” in Europa in beweging.
Sport vanuit Europees perspectief. J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.),Gent, Academia Press, 2007, 289-306 .
91
Artikel 107 1. Behoudens de afwijkingen waarin dit Verdrag voorziet, zijn steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook met staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt, voorzover deze steun het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloedt. Art 107 lid 1bepaalt een aantal cumulatieve voorwaarden die allen moeten vervuld worden vooraleer je onder het verbod valt. In de eerste plaats moet er sprake zijn van staatssteun, dit zijn geldelijke steunmaatregelen. Hieronder wordt niet alleen begrepen positieve maatregelen waarbij geld gegeven wordt, maar ook kosteloze leningen of het opleggen van minder sociale lasten. Indien men immers enkel staatssteun zou omschrijven als het geven van geld aan bepaalde ondernemingen zouden deze de regels met betrekking tot staatssteun veel te makkelijk kunnen ontwijken. Om te weten of een bepaalde maatregel van een staat steun is of niet, wordt veelal onderzocht als de staat handelt als een markteconomie-investeerder. Dit wel zeggen dat onderzocht wordt of de markt onder dezelfde voorwaarden, op hetzelfde ogenblik dezelfde voordelen zou hebben toegekend. Indien het antwoord op deze vraag positief is, is er geen sprake van staatssteun, is het antwoord echter negatief, zal het gegeven voordeel wel als staatssteun aangemerkt worden. De steun moet bekostigd worden met staatsmiddelen of moet uitgaan van de lidstaten. Staatssteun hoeft echter niet steeds van de gecentraliseerde overheid te komen, ook regionale overheden of lokale autoriteiten kunnen staatssteun verlenen. Het is niet steeds duidelijk of de overheid achter een bepaalde steunmaatregel zit of niet. De overheid kan immers bepaalde organen aansporen om bepaalde investeringen te doen of steunmaatregelen te verlenen. Het doorslaggevende criterium om te bepalen wanneer het gaat om staatssteun is of de overheid controle kan uitoefenen over de beslissing om steun toe te kennen of niet. Een tweede voorwaarde die moet voldaan zijn vooraleer we kunnen spreken van niet toegelaten staatssteun is dat er een mogelijke vervalsing moet zijn van de mededinging. Een derde voorwaarde is dat de steun selectief moet zijn, dus slechts enkele ondernemingen mogen door de maatregel bevoordeeld zijn. Algemene economische maatregelen vallen hier dus niet onder. Het is niet altijd makkelijk om te zien of een bepaalde maatregel nu niet toegelaten staatssteun is, dan wel een algemene economische maatregel. Ten slotte moet er
92
ook een ongunstige beïnvloeding zijn van de tussenstaatse handel. Ook voor staatssteun geldt een de-minimis regeling, beneden een bepaald bedrag moet de steun niet aangemeld worden. 2. Met de gemeenschappelijke markt zijn verenigbaar: a)
steunmaatregelen van sociale aard aan individuele verbruikers op voorwaarde dat deze toegepast worden zonder onderscheid naar de oorsprong van de producten;
b)
steunmaatregelen tot herstel van de schade veroorzaakt door natuurrampen of andere buitengewone gebeurtenissen;
c)
steunmaatregelen aan de economie van bepaalde streken van de Bondsrepubliek Duitsland die nadeel ondervinden van de deling van Duitsland, voorzover deze steunmaatregelen noodzakelijk zijn om de door deze deling berokkende economische nadelen te compenseren.
Dit lid somt soorten steun op die automatisch toch verenigbaar zijn met de principes van de gemeenschappelijke markt. Een voorbeeld bij het eerste punt
is het laag houden van
broodprijzen naar de consumenten toe. Ongeacht de afkomst waar het brood vandaan komt. Het laatste punt van dit lid is een historische bepaling die enkel betrekking heeft op Duitsland. 3. Als verenigbaar met de gemeenschappelijke markt kunnen worden beschouwd: a)
steunmaatregelen ter bevordering van de economische ontwikkeling van streken waarin de levensstandaard abnormaal laag is of waar een ernstig gebrek aan werkgelegenheid heerst;
b)
steunmaatregelen
om
de
verwezenlijking
van
een
belangrijk
project
van
gemeenschappelijk Europees belang te bevorderen of een ernstige verstoring in de economie van een lidstaat op te heffen; c)
steunmaatregelen om de ontwikkeling van bepaalde vormen van economische bedrijvigheid of van bepaalde regionale economieën te vergemakkelijken, mits de voorwaarden waaronder het handelsverkeer plaatsvindt daardoor niet zodanig worden veranderd dat het gemeenschappelijk belang wordt geschaad;
d)
steunmaatregelen om de cultuur en de instandhouding van het culturele erfgoed te bevorderen, wanneer door deze maatregelen de voorwaarden inzake het handelsverkeer en de mededingingsvoorwaarden in de Gemeenschap niet zodanig worden veranderd dat het gemeenschappelijk belang wordt geschaad; 93
e)
andere soorten van steunmaatregelen aangewezen bij besluit van de Raad, genomen met gekwalificeerde meerderheid van stemmen, op voorstel van de Commissie.
Dit lid somt enkele situaties op die kunnen verenigbaar zijn met de regels van de Interne Markt. Principieel vallen deze situaties onder lid 1 van artikel 107, maar ze kunnen door de Europese Commissie toch beschouwd worden als verenigbaar met de Interne Markt. De Europese Commissie heeft op dit punt een grote discretionaire bevoegdheid, het Hof van Justitie zal in deze materies dus slechts een marginale toetsing uitvoeren. Er zijn 5 puntjes opgenomen in het 3e lid, het 5e punt is evenwel een open categorie. Er kunnen volgens dit lid uitzonderingen gemaakt worden voor regionale steun, streken waarbij de levensstandaard abnormaal laag is ten opzichte van de rest van Europa. Een voorbeeld dat kan gegeven worden bij punt b is de steun die gegeven werd voor het creëren van de hogesnelheidstrein. Ook steunmaatregelen om de ontwikkeling van bepaalde economische bedrijvigheid of bepaalde regionale economieën te ondersteunen kan toegelaten zijn. Onder regionale steun dient te worden verstaan regio’s die te kampen hebben met economische problemen in vergelijking met Europa of met de lidstaat zelf. Vanuit Belgisch standpunt gezien kunnen bepaalde regio’s van Wallonië hiervoor in aanmerking komen. In tegenstelling tot punt a van dit lid, waar er enkel steun is toegelaten voor lidstaten die er minder goed voorstaan dan de rest van Europa. Sectoriële steun mag worden verleend om bepaald specifieke problemen op te lossen, maar het mag geen overlevingsstrategie zijn. De steun zou dus best degressief zijn in de tijd en mag er niet toe leiden dat het probleem zich verplaatst naar andere sectoren. Een recent voorbeeld van sectoriele steun kan gevonden worden bij de recente problemen van de luchtvaart. Dit probleem trad op na de uitbarsting van de Eyjafjallajökull, de vulkaan op IJsland die de aswolk uitstootte. Deze uitbarsting en aswolk heeft er voor gezorgd dat het Europese luchtverkeer
enkele dagen volledig lam lag. Hierdoor leden de Europese
luchtvaartmaatschappijen gigantische verliezen. De Europese Commissie heeft daarom onlangs beslist dat steun aan de luchtvaartsector om deze verliezen op te vangen toegelaten was. Er zijn bovendien heel wat groepsvrijstellingen aangenomen die ervoor zorgen dat bepaalde steunmaatregelen vrijgesteld worden, een belangrijke die reeds vermeld werd, is de deminimis bekendmaking. Deze stelt dat indien de steun per onderneming het bedrag van 200.000 euro over 3 jaar niet overschrijdt, de steun niet onder de toepassing van artikel 107 lid 1 valt. Door de beperkte omvang kan er immers geen sprake zijn van invloed op het 94
handelsverkeer tussen de lidstaten en kan er dus geen vervalsing van de mededinging optreden. Daarnaast zijn er onder meer vrijstellingen voor steun aan kmo’s en vrijstellingen voor opleidingssteun en werkgelegenheidssteun. De handhaving van deze Europese steunmaatregelen ligt gecentraliseerd bij de Europese Commissie, deze is verantwoordelijk om te beoordelen of bepaalde steun toegelaten kan worden of niet. Zij beoordeeld dus of de steun verenigbaar is met de gemeenschappelijke markt. De procedure waarop dit gebeurd wordt beschreven in artikel 108 EG verdrag. Daarnaast moet de nationale rechter erop toezien dat lidstaten zich houden aan de aanmeldingsplicht zoals die wordt voorgeschreven. De nationale rechter kan evenwel niet de verenigbaarheid van het verdrag met bepaalde steunmaatregelen beoordelen. De nationale rechter mag enkel controleren of er in een bepaald geval sprake is van onrechtmatige steun, hiermee wordt bedoeld: steun die reeds uitgekeerd werd, maar niet werd aangemeld bij de Commissie en bijgevolg nog niet werd goedgekeurd. Artikel 88 lid 3 heeft rechtstreekse werking: rechters moeten er op toezien dat rechtssubjecten beschermd worden tegen overtredingen van de nationale overheid van het verbod op uitvoering van steunmaatregelen in afwachting van een toelating door de Europese Commissie. Het Europees Hof van Justitie kijkt bovendien strikt toe op de verplichting van een lidstaat om de verleende steun terug te vorderen. Dit dient te gebeuren wanneer de Europese Commissie een negatieve beschikking neemt. 4.4.3.
Staatssteunregels en sport?
Voor de sportwereld bestaat er in principe geen enkele uitzonderingsregel wat betreft staatssteun. Steunmaatregelen zullen dus bekeken worden als elke andere steunmaatregel zonder een speciale behandeling voor sport. De Europese Commissie hanteert geen soepele behandeling voor steun die sportclubs ontvangen van de overheden. De regels met betrekking tot staatssteun zijn enkel van toepassing voor steunmaatregelen aan ondernemingen. Zoals reeds gesteld worden sportclubs, federaties en zelfs individuele sporters als ondernemingen beschouwd volgens het Europees mededingingsrecht. De regels met betrekking tot staatssteun zijn dus van toepassing op de sportwereld. Er zijn al verschillende vragen gerezen over de combinatie van sport en staatssteun, vooral over de verenigbaarheid van steun aan clubs met financiële moeilijkheden met het EG95
verdrag. Meestal wil de overheid helpen met het bouwen van een nieuw stadion, of de fiscale lasten verminderen. In België was er in de periode 2004-2005 een probleem omtrent overheidssteun in de voetbalsector. Enkele Vlaamse Europarlementsleden hadden vragen over vermeende steun die aan de andere kant van de taalgrens verleend werd. In de Waalse media circuleerden immers berichten dat de Waalse regering bepaalde clubs aanzienlijke hulp zou verlenen om hen te helpen met de uitbouw en vernieuwing van hun infrastructuur. Ook in het Vlaams parlement werd dit probleem aangekaart. Tot een formele beslissing kwam het niet in dit debat. Het grote probleem is het grote gebrek aan transparantie en duidelijkheid met betrekking tot steun die door de overheid verleend wordt. Er ontbreekt een duidelijke inventaris van wie op welke manier steun ontvangt, hierdoor is het moeilijk te doorgronden of er werkelijk sprake is van verboden staatssteun. Ook in het buitenland zijn er al problemen geweest over de verenigbaarheid van staatssteun met sport. In Nederland deden zich een aantal zaken voor waarbij de vraag werd gesteld of de gemeente investeringen mocht doen in de bouw van een nieuw voetbalstadion. Onder meer in Alkmaar en in Den Haag wou het stadsbestuur respectievelijk AZ en ADO financieel bijstaan voor de bouw van een nieuw stadion. Deze problematiek viel samen met het debat omtrent de uitzendrechten van sportwedstrijden. Daarom kwam er veel aandacht voor de problematiek van sport en mededinging. De Nederlandse regering stelde daarop vragen aan de Europese Commissie. Ze vroeg of financiële steun aan voetbalclubs staatssteun vormt. De Commissie stelde terecht dat steun aan clubs wel degelijk als staatssteun kon worden bestempeld, dit tot grote verbazing van gemeentes in Nederland die niet goed op de hoogte waren omtrent de reglementering van staatssteun. De Commissie maakte wel een onderscheid tussen verschillende wijzen waarop steun verleend wordt. Ze gaf aan welke soorten ondersteuning wel onder de toepassing van artikel 107 EG-verdrag vallen. De Commissie had reeds eerder al gesteld dat subsidies aan professionele voetbalclubs die schoolonderwijs geven aan jongeren niet als staatssteun worden aangemerkt. Over de bouw van infrastructuur is de Commissie duidelijk: indien de bouw het algemeen belang ten goede komt en geen selectieve bevoordeling is van één bepaalde club is er geen sprake van verboden staatssteun. Is de steun daarentegen wel selectief en beoogt ze om 1 club een voordeel te verschaffen ten opzichte van andere, is er wel sprake van niet-toegelaten staatssteun. Indien de overheid eigenaar is of wordt van het stadion, moet ze aan alle gegadigden onder gelijke voorwaarden ter beschikking worden gesteld. Hiermee bedoelt men dat alle clubs die gebruik willen maken
96
van de infrastructuur dit moeten kunnen tegen het betalen van een gepaste vergoeding. De voorwaarden tot verhuren van de sportcomplexen moeten dus marktconform zijn. Een andere zaak waar er sprake was van staatssteun en sport betrof wederom de voetbalclub AZ. Deze zaak betrof een grondtransactie tussen de gemeente Alkmaar en de voetbalclub AZ. De Commissie onderzocht of de verkoop van enkele percelen bouwgrond voor een voetbalstadion met een bijhorend winkelcentrum aan te merken was als staatssteun. Deze zaak had een lange gerechtelijke strijd tot gevolg en vooraleer de Commissie tot een oordeel kwam, hadden het gemeentebestuur en AZ de overeenkomst al ontbonden waardoor de zaak zonder voorwerp was. Een gelijkaardige problematiek werd door de Commissie bij de Spaanse eersteklasser Real Madrid ontdekt. Ook hier bestond twijfel over de verkoop van grond ten voordele van deze club. Ook in Italië is er reeds controverse ontstaan met betrekking tot sport en staatssteun. De Italiaanse regering besliste immers om een speciaal fiscaal regime toe te passen op voetbalclubs. Dit regime was volgens de Europese Commissie in strijd met zowel de Europese boekhoudkundige regels als met de Europese regels met betrekking to sport en staatssteun. De Italiaanse voetbalclubs werden door deze behandeling begunstigd. Het ging om de “salva-calcio” wetgeving. Na uitvoerig overleg tussen de Europese Commissie en de Italiaanse regering werd uiteindelijk besloten dat het hier niet ging om steun, ook omdat Italië de wetgeving op dat moment al had aangepast. 4.4.4.
Besluit
Voorlopig zijn er nog niet veel zaken aan de oppervlakte gekomen die betrekking hebben tot sport en staatssteun. De Europese Commissie heeft in deze materie dan ook geen afzonderlijke visie ontwikkeld. Ze behandelt zaken met betrekking tot sport en staatssteun zoals alle andere zaken die betrekking hebben op staatssteun. Een extra soepelheid of een bijzondere aanpak is in deze voor sport dus niet weggelegd. Er zijn voorlopig te weinig zaken om een algemeen beeld te kunnen schetsen van de visie die de Europese Commissie voor ogen heeft met betrekking tot de relatie die bestaat tussen sport en staatssteun. Het feit dat het Hof van Justitie in deze problematiek nog niet is moeten tussenkomen verklaart ook waarom er nog geen vaste theorie bestaat. Zoals reeds vermeld behandelt de Commissie deze zaken voorlopig niet anders, anderzijds laten artikel 107 en 108 van het EG-verdrag voldoende ruimte om rekening te houden met sociale, culturele en economische factoren. Er bestaat dus 97
wel degelijk een mogelijkheid dat in de toekomst wanneer er nieuwe zaken voorvallen met betrekking tot sport en staatssteun, er wel een eenduidige visie komt van de Europese Commissie. Voorlopig blijft de visie echter vooral erg casuïstisch en dient nog verder uitgediept te worden.
98
5.
ALGEMEEN BESLUIT
Sport heeft reeds een lange weg afgelegd binnen de Europese Unie. Aanvankelijk was er weinig tot geen aandacht voor sport. De Europese Gemeenschap werd stap voor stap opgebouwd en richtte zich vooral op economische aspecten. De economie werd aanzien als de beste fundering om de Europese Gemeenschap op te bouwen. Dit is logisch, want een economische verbondenheid kan dienen als basis voor een verdere geïntegreerde samenwerking. Naarmate deze economische samenhang en samenwerking zich verder evolueerde kon men zich ook focussen op andere gebieden. Met mondjesmaat worden nieuwe bevoegdheden op Europees niveau gecentraliseerd en ook sport wordt nu geleidelijk toegevoegd als een bevoegdheidsterrein waarop de Europese Unie zich kan manifesteren. Vooralsnog blijft de grootste macht echter geconcentreerd op nationaal niveau. Dit kan men merken aan de geringe hoeveelheid aan directe maatregelen die de Europese Unie heeft genomen met betrekking tot sport. Mijn inziens zal de hoeveelheid aan directe regelgeving geleidelijk aan groeien. De evolutie in de laatste jaren wijst hier alleszins op. De sportbevoegdheid verschuift van de nationale autoriteiten naar het Europese niveau, het zal echter nog vele jaren duren vooraleer de grootste beslissingsbevoegdheid bij de Europese Unie ligt. Dit is onder meer het gevolg van het feit dat sport nog steeds zeer veel nationalistische gevoelens meebrengt. De Europese Unie zal dus geleidelijk en met respect voor de nationale gevoelens en belangen beslissingskracht naar zich toe moeten trekken. Voorlopig blijft de directe regelgeving van de Europese Unie de minst belangrijke categorie van regels die een impact heeft op sport. De belangrijkste categorie van Europese regels die de sportwereld raken zijn de indirecte regels. Dit zijn regels die gecreëerd werden om de economische doelstellingen van de Europese Gemeenschap te bereiken. Deze regels werden op vele gebieden onverkort toegepast, zo ook op het gebied van sport. Doorheen de jaren is sport reeds meermaals in aanraking gekomen met deze regels. De regels inzake vrij verkeer werden het eerst in sportzaken aangebracht, pas later gebeurde dit ook voor de regels inzake vrije mededinging. De vrije mededinging lijkt op het eerste zicht niet echt belangrijk voor sport. Maar wanneer men deze problematiek van dichterbij bekijkt, blijkt dat er een hele waaier aan aspecten zijn waar sport en mededinging elkaars pad kruisen. Er zijn problemen geweest rond de verkoop van tv-rechten, een onderdeel waar het zuiver sportieve slechts een bijrol speelt. De verkoop van uitzendrechten is immers duidelijk een economische aangelegenheid. Dat de mededingingsregels hierop toegepast worden is niet meer dan logisch. Ook de verkoop van 99
tickets is een aangelegenheid waar de economische belangen erg groot zijn en waar de toepassing van de Europese mededingingsregels weinig vragen met zich meebrengt. Er is ook duidelijk gebleken dat Europa op deze gebieden weinig tot geen rekening houdt met de specificiteit van sport. De zaken worden behandeld als alle andere zonder een speciale behandeling omdat het om zogenaamde sportzaken gaat. Er zijn echter ook andere zaken die betrekking hebben op sport en mededinging beslecht. Deze cases hebben allen een veel groter sportief karakter en de Europese Commissie bevindt zich veel verder van economische aangelegenheden wanneer ze besluit om tussen te komen in dergelijke zaken. De zaken Meca-Medina & Majcen en Piau liggen veel verder van de oorspronkelijke commerciële doelstellingen van de Europese Gemeenschap. Bij deze zaken wordt een ruimere invulling van de mededingingsregels gehanteerd, zodat ze ook onder het EG-recht zouden vallen. Deze zaken zijn erg belangrijke precedenten, ze wijzen er immers op dat de sportwereld wel degelijk rekening moet houden met de mededingingsbepalingen die zijn opgenomen in het EG-verdrag. Europa heeft dus een grote invloed op het sportgebeuren door deze indirecte reglementering. Ook op het gebied van staatssteun zal de sportwereld nauw in de gaten gehouden worden door Europa, totnogtoe is dit echter nog beperkt gebleven. Op grote en sluitende theorieën over de verhouding tussen sport en het Europees mededingingsrecht is het vooralsnog wachten. Voorlopig zijn er enkel losstaande zaken naar voor gekomen waaruit vooral blijkt dat sport geen verschillende behandeling krijgt dan andere gebieden. Het recht van vrije mededinging heeft reeds voor enige beweging gezorgd in de sportwereld en in de toekomst zal dit ongetwijfeld ook nog het geval zijn.
100
BIBLIOGRAFIE
Akten van de Gemeenschapsinstellingen
Declaration of Mr. Robert Schuman: 9 mei 1950, Verzamelingen van de institutionele documenten van de gemeenschap van 1950 tot 1982, Luxemburg, Europees Parlement, 1982, 47.
69/195/EEG: Beschikking van de Commissie van 18 juni 1969 inzake een verzoek om een negatieve verklaring (zaak IV/22548 - Christiani & Nielsen).
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 85 van het EEGVerdrag, IV/32.524p Screensport/EBU-leden, 19 februari 1991, PB., 1991, L 63/32.
Verdrag betreffende de Europese Unie, ondertekend te Maastricht op 7 februari 1992 en in werking getreden op 1 november 1993 PB., 1992, C191.
Adonnino-rapport aangenomen door de Europese Raad in Milaan, juni 1995.
Beschikking
van
de
Commissie
waarbij
een
concentratie
verenigbaar
met
de
gemeenschappelijke markt verklaard wordt, IV/M 779 Bertelsmann/CLT op grond van Verordening (EEG) 4064/89 van de Raad, 7 oktober 1996, PB 1996, C 364/3.
Verdrag van Amsterdam houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijhorende akten, ondertekend te Amsterdam op 2 oktober 1997 en in werking getreden op 1 mei 1999, PB., 1997, C 340.
“ Commission opens formal proceedings into Formula One and other international motor racing series. IP/99/434” 30 juni 1999.
Commission takes action against the local organizers of the 1998 Football World Cup finals competition in France” IP/99/541, 20 juli 1999.
101
Commission Decision declaring a concentration to be compatible with the common market (case No. IV/M.037 – B Sky B/ Kirch PAY TV) according to Council Regulation (EEC) No. 4064/89, 21-3-2000.
Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 81 EG-verdrag, IV/32.150, Eurovisie, 10 mei 2000, PB. 2000, L 151/18.
“De Commissie keurt de regelingen goed voor de kaarverkoop bij Euro 2000”, IP/00/591, 8 juni 2000. Beschikking van de Commissie inzake een procedure op grond van artikel 81 van het EGverdrag en artikel 53 van de EER overeenkomst 37.576, UEFA-uitzendregels, 19 april 2001, PB. 2001, L 171/12.
“Commissie sluit haar onderzoek naar Formule 1 en andere vierwielige motorsporten af” IP/01/1523, 30 oktober 2001.
Beschikking van de Commissie betreffende Piau t. FIFA, COMP/ 37.124, 15 april 2002, Rejection of complaint, Web publication of non-confidential version, beschikbaar op http://ec.europa.eu/comm/competiton/antitrust/cases/index/by_nr_74.html#i37_124.
Europese Commissie, COMP/38158, Meca-Medina et Majcen, CIO, 1 augustus 2002.
Verdrag van Nice houdende wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie, de Verdragen tot oprichting van de Europese Gemeenschappen en sommige bijhorende akten, ondertekend te Nice op 26 februari 2001 en in werking getreden op 1 februari 2003, PB., 2001, C 80.
Brief van Commissaris Mario Monti aan, ENIC, COMP/37.806: ENIC/UEFA, 2002, overweging 31.
Beschikking 2003/778/EG van de Commissie van 23 juli 2003 inzake een procedure op grond van artikel 81 van het EG-verdrag en artikel 53 van de EER-overeenkomst in de zaak 102
COMP/C-2/37.398.-Gemeenschappelijke verkoop van de commerciële rechten voor de UEFA Champions League PB L 201/25.
Europese Commissie, bekendmaking overeenkomstig artikel 19 lid 3 van Verordening (EG)1/2003 van de Raad in zaak COMP/C2/37-214- Gezamenlijke verkoop van de mediarechten in de Duitse Bundesliga, PB, 2004, C/-229/13, 19 april 2004.
Vo. 139/2004, vanaf 1 mei 2004.
Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, ondertekend te Lissabon op 13 december 2007, PB., 2007, C 306.
Rechtsspraak
HvJ, 13 juli 1962, C-19/61, Mannesmann AG v. Hoge Autoriteit van de E.G.K.S., Jur. 1962, I705.
HvJ C-56 en 58-64., Établissements Consten S.à.R.L. and Grundig-Verkaufs-GmbH v Commission of the European Economic Community,Jur. 1966.
HvJ, 9 juli 1969, C- 5/69, Volk v S.P.R.L. Ets. J. Vervaecke, Jur. 1969, I-295.
HvJ, 21 april 1973, C-6-72 R, Europemballage Corporation and Continental Can Company Inc. v. Commission of the European Communities, Jur. 1973, I-145.
HvJ, 12 december 1974, C-36/74, Walrave en Koch v.Union Cycliste Internationale , Jur. 1974, I-1424.
HvJ, 14 juli 1976, C-13/76, Donà t. Mantero, Jur. 1976, I-1333.
HvJ, 14 februari 1978, C-27/76, United Brands Company and United Brands Continentaal BV vs Europese Commissie, Jur. 1978, 207. 103
HvJ, 12 juli 1979, C-32/78, 36/78 en 82/78, BMW Belgium SA and others v Commission of the European Communities, Jur. 1979, I-2429.
HvJ, 13 februari 1979, C-85/76, Hoffmann-La Roche & Co. AG v. Commission of the European Communities, Jur. 1979, I-461.
HvJ, 6 mei 1982, C-107/82 R, Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft AEG-Telefunken AG v Commission of the European Communities, Jur. 1982, I-3151.
HvJ, 17 september 1985, C-25 en 26/84, Ford - Werke AG and Ford of Europe Inc. v. Commission of the European Communities, Jur. 1985, I-2725.
HvJ, 23 april 1991, C-41/90, Höfner en Elser v. Macrotron GmbH, Jur.1991, I-1979.
HvJ, 31 maart 1993, C-19/92, Kraus v. Baden-Wuerttembert , Jur. 1993, I-1663.
HvJ, 15 december 1994, C-250/92, Goettrup-Klim e.a. Grovvareforeninger v. Dansk Landbrugs Grovvareselskan, AMBA, Jur. 1994 , I-5641.
HvJ, 15 december 1995, C-415/93, Union Royale Belge des Sociétés de Football Association t. Bosman, Jur. 1995, I- 4921.
HvJ, 11 april 2000, C-51/96 en C-191/97, Deliège v. Ligue Francophone de Judo et Disciplines ASBL, Jur. 2000, I-2549.
HvJ, 14 april 2000, C-176/ 96, Lehtonen en Castors Canada Dry Namur- Braine v. Fédération royale belge des sociétés de basketball, Jur. 2000, I-2681.
HvJ C-264/98,Tibor Balog v. Royal Charleroi Sporting Club, uit het register geschrapt op 2 april 2001.
HvJ, 19 februari 2002, C-309/99, Wouters e.a. tegen Algemene Raad van de Nederlands Orde van Advocaten, Jur. 2002, I-577. 104
HvJ , 8 mei 2003, C-438/00, Deutcher Handballbund v. Kolpak, Jur. 2003, I-4135.
GEA, 30 september 2004, T- 313/02, Meca-Medina & Majcen t. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2004, II-3291.
GEA, 26 januari 2005, T-193/02, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen , Jur.2005, II-209.
HvJ, 12 april 2005, C-265/03, Simutenkov t. Ministerio de Educacion y Cultura en Real Federacion de Futbol, Jur. 2005, I-2579
HvJ, 23 februari 2006, C-171/05, Piau v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2006, I-37.
HvJ, 18 juli 2006, C-519/04, Meca-Medina & Majcen v. Commissie van de Europese Gemeenschappen, Jur. 2006, I-6991.
Amerikaanse rechtspraak Standard Oil Co. of New Jersey vs. United States, 221 U.S. 1 (1911) Blaich vs. NFL, 212 F supp. 319 (S.D.N.Y 1962) NCAA vs. Board of Regents of the University of Oklahoma, 485 US 85 (1984). United States Football League vs. National Football League, 842 F 2d 1335 (2nd Cir 1988) Chicago Professional Sport Limited vs. National Basketball Association 754 F supp. 1336 (Nd.Ill. 1991), aff’d 961 F 2d 667 (7th Cir. 1996) 3rd denied 113 S.Ct 409 121 L. Ed. 2d 234 (1992) Fraser vs. Major League Soccer, 97 F supp. 2d 130 (2000)
105
Artikels
GEUDENS, G., “Fifa-reglement spelersmakelaars niet strijdig met Europees mededingingsrecht”, Juristenkrant, 2005, afl. 109, 13.
HENDRICKX, F. “The Simutenkov Case: Russian Players are Equal to European Union Players”, ISLJ, 2005, afl. 3, 13-16.
PARRISH , R., ”The Amsterdam Treaty: Declaring interest in sport”, Sport and the Law Journal, 1997, afl. 2, 25.
PARRISH, R., “The Birth of European Union Sports Law?”,Entertainment Law, 2003, afl. 1, 1-18.
SABBE, S.,“Collectieve verkoop van mediarechten door voetbalverenigingen. Een analyse aan de hand van de Premier League zaak”, TBM, 2007, afl. 1, 77-89.
SLUIJS, J.J.M. en VAN WOERKOM, M.C.A., “Meca-Medina en Majcen (hogere voorziening): convergentie gepreciseerd, Wouters bevestigd.”, NTER, 2006, 248-253.
VERMEERSCH , A., “PIAU t. Commissie: sportieve competitie eindigt op 0-1”, NTER, 2005, 101-106.
WEATHERILL, S. “Anti-doping revisited the demise of the rule of “purely sporting interest?”, European Competition Law Review , 2006, 648-650. Boeken
ALLISON, L., The global politics of sport , Abingdon Oxon, Routledge, 2005, 194p.
BLANPAIN, R., European labour law, Den Haag, Kluwer Law Internatinal, 2006, 852p.
BONIFACE, P., L’Europe et le sport,Parijs, Iris, 2001, 35-42. 106
BOGUSZ, B., CYGAN, A., SZYSZCZAK, E. (eds.), The Regulation of Sport in the European Union, Cheltenham, Edward Elgar, 2007, 233p.
CAIGER A. en GARDINER S.(eds.), Professional Sport in the European Union: Regulation and Re-regulation, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2000, 368 p.
DEJONGHE, T., Sport in de wereld. Ontstaan, evolutie en verspreiding, Gent, Academia press. 2004, 205p.
DE WAELE, J.-M. en HUSTING, A., Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 180p.
HALGREEN, L., European Sports Law. A comperative analysis of the European and American models of sport, Kopenhagen, Thompson, 2004, 423p.
HOULIHAN, B., Sport, policy and politics, a comparative analysis, London; Routledge, 1997, 313p.
HUSTING, A., l’Union européenne et le sport. L’impact de la construction européenne sur l’activité sportive, Lyon, Editions Juris Service, 1998, 260p.
JEANRENAUD, C., en KÉSENNE, S., Competition Policy in professional sports. Europe after the Bosman Case. , Antwerpen, Standaard Editions, 1999, 193p.
NITSCHE, I., Broadcasting in the European Union:The role of public interest in Competition analysis, Den Haag, Assser Press, 2001, 193p.
PARRISH, R., Sports law and Policy in the European Union, Manchester, Manchester University Press, 2003, 271p.
SCHEERDER, J., VAN TUYKOM, C., en VERMEERSCH, A.(eds.), Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief. Gent, Academia Press, 2007, 400p.
107
SIEKMANN R. en SOEK J.(eds.), The European Union And sport. Legal and Policy documents. , Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2005, 921p.
THORNE, J., TOMLINSON, A., en WAMMEL, G., Understanding Sport, an introduction to the sociological en cultural analysis of sport, Routledge, Londen & New York, 1999, 298 p.
TOKARSKI, W., STEINBACH, D., PETRY, K. en JESSE, B., Two players, One Goal? Sport in the European Union, Oxford, Meyer & Meyer, 2004, 288p.
VERMEERSCH, A., Europese spelregels voor sport. Overzicht van het Europees sportbeleid in wording en de toepassing van het Europees recht op sport., Antwerpen-Apeldoorn, Maklu , 2009, 522p.
Bijdragen in boeken
BAIRNER, A., “Sport and the nation state in the global era” in L. ALLISON, The global politics of sport , Abingdon Oxon, Routledge, 2005,p. 87-101.
CAPIAU, J., SABBE, S. en VERMEERSCH, A.,“Sport beter in beeld. Een Europeesrechtelijke kijk op sport en media.” in J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.),Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief., Gent, Academia Press, 2007, 159-193.
CYGAN, A., “Competition and free movement issues in the regulation of Formula One motor racing” in B. BOGUSZ, A. CYGAN, E. SZYSZCZAK (eds.), The Regulation of Sport in the European Union, Cheltenham, Edward Elgar, 2007, 74-95.
HENRY, I.P., “Sport the role of the European Union and the decline of the nation state” in B. HOULIHAN, Sport and Society A student introduction , Londen , Sage Publications, 2008, p. 513-531.
108
NOLL, R. G., “Competition Policy in European sports after the Bosman Case” in C. JEANRENAUD, S. KÉSENNE, Competition Policy in professional sports. Europe after the Bosman Case. 1999, Antwerpen Standaard Editions, 17-44.
PARISIS, N., «l’Application des Règles de Concurrence à l’Activité Sportive » in J.-M. DE WAELE en A. HUSTING (eds.), Sport et Union Européenne, Brussel, Editions de l’Université de Bruxelles, 2001, 103-116.
PARRET, L. “Sport en overheidssteun. Europa stelt grenzen maar laat toch ruimte” in J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.), Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief., Gent, Academia Press, 2007, 289-306 .
PONS, J., « Le sport et la politique européenne de la concurrence : « règles du jeu » et exemples récents. » uit P. BONIFACE, L’Europe et le sport,Parijs, Iris, 2001, 35-42.
SPINK P. en MORRIS, P.,“The Battle for TV Rights in Professional Football” in A. CAIGER en S. GARDINER (eds.), Professional Sport in the European Union: Regulation and Reregulation, Den Haag, T.M.C. Asser Press, 2000, 165- 196.
VERMEERSCH,A., “Europese spelregels gelden ook voor sport. De toepassing van Europees recht op sport.”, in J. SCHEERDER, C. VAN TUYKOM en A. VERMEERSCH (eds.), Europa in beweging. Sport vanuit Europees perspectief., Gent, Academia Press, 2007, 51-90. WEATHERILL, S.“On overlapping Legal orders: What is the ‘purely sporting’ rule?” in B. BOGUSZ, A. CYGAN, E. SZYSZCZAK (eds.), The Regulation of Sport in the European Union, Cheltenham, Edward Elgar, 2007, 48- 73.
Andere Notities uit de lessen Europees economisch recht, gedoceerd door professor I. Govaere, jaargang 2008-2009, Universiteit Gent.
109
