Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015
IDENTIFICATIE VAN DE WARE AARD VAN ART. 1385 BW Vermoede fout of toegewezen risico?
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door Devriendt Matthias 01001432
Promotor: Marc Kruithof Commissaris: Stephane Vereecken
2
Inhoudstabel Dankwoord ............................................................................................................................................. 5 LIJST DER AFKORTINGEN ............................................................................................................... 6 HOOFDSTUK 1: INLEIDING .............................................................................................................. 7 I.
Probleemstelling.......................................................................................................................... 7
III.
Subonderzoeksvragen ............................................................................................................. 8
IV.
Onderzoeksmethode ............................................................................................................... 8
HOOFDSTUK 2: DE INHOUD VAN ART. 1385 BW ..................................................................... 10 I.
Aansprakelijkheid voor dieren: de geschiedenis ....................................................................... 10
II. Art. 1385 BW: een beperkt begrip met een zeer ruime dekking .................................................. 12 III. De algemene toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW .......................................................... 14 III.1. EEN DIER ................................................................................................................................ 14 III.2. DAAD VAN EEN DIER.............................................................................................................. 17 III.3. SCHADE .................................................................................................................................. 20 III.4. CAUSAAL VERBAND TUSSEN (DE GEDRAGING VAN) HET DIER EN DE SCHADE .................... 21 IV. Wie is aansprakelijk? ................................................................................................................... 22 IV.1. ALGEMEEN ............................................................................................................................ 22 IV.2. DE BEWAARDER .................................................................................................................... 23 IV.3. CONCLUSIE ............................................................................................................................ 30 V. De bevrijding van de aansprakelijkheid ........................................................................................ 31 V.1. ONTKENNEN VAN DE ALGEMENE TOEPASSINGSVOORWAARDEN ........................................ 31 V.2. DE VREEMDE OORZAAK ......................................................................................................... 31 V.3. HET SLEPENDE TWIJG-ARREST, EEN UITZONDERING OP DE EQUIVALENTIELEER? ............... 35 V.4. CONCLUSIE ............................................................................................................................. 41 HOOFDSTUK 3: DE JURIDISCHE GRONDSLAG VAN 1385 BW ............................................ 42 I. SITUERING VAN DE PROBLEMATIEK ............................................................................................... 42 I.1. INLEIDING ................................................................................................................................ 42 I.2. EEN ONWEERLEGBAAR VERMOEDEN VAN FOUT.................................................................... 42 I.3. RISICOAANSPRAKELIJKHEID ..................................................................................................... 45 I.4. DE BELGISCHE RECHTSPRAAK: EEN VERWARRING.................................................................. 47 II. DE VERSCHILLENDE GRONDSLAGEN VAN AANSPRAKELIJKHEID ................................................... 50 II.1. INLEIDING ............................................................................................................................... 50 II.2. DE SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID......................................................................................... 50
3
HOOFDSTUK 4: DE JURIDISCHE GRONDSLAGEN TOEGEPAST OP DE ELEMENTEN VAN ART. 1385 BW ........................................................................................................................... 62 I.
INLEIDING .................................................................................................................................. 62
II.
DE RISICOAANSPRAKELIJKHEID EN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST........................................... 62 II.1. KAN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST BIJ EEN RISICOAANSPRAKELIJKHEID BLIJVEN BESTAAN? ....................................................................................................................................................... 62 II.2. DE FOUT VAN DE EIGENAAR/BEWAARDER? .......................................................................... 67 II.3. DE RELEVANTIE VAN DE FOUT VAN DE EIGENAAR ................................................................. 76 II.4. DE FOUT VAN HET SLACHTOFFER ........................................................................................... 81 II.5. NORMAAL EN VOORZIENBAAR GEDRAG VAN EEN DIER ........................................................ 94 II.6. DE ZOEKTOCHT NAAR DE JUISTE SCHADEVERDELING ......................................................... 109 II.7. HET ARREST VAN 18 SEPTEMBER 2013 ALS IJKPUNT VAN VERANDERING? ........................ 117
III.
WIE IS DE BEWAARDER?...................................................................................................... 121
III.1. INLEIDING ............................................................................................................................ 121 III.2. DE CHEAPEST COST AVOIDER .............................................................................................. 121 III.3. DEGENE DIE HET RISICO HET BEST KON INSCHATTEN ........................................................ 123 III.4. DEGENE BIJ WIE HET VERMOEDEN VAN FOUT HET GROOTST WAS ................................... 123 III.5. DEGENE DIE HET RISICO OP ZICH HEEFT GENOMEN ........................................................... 125 HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES .................................................................................................... 129 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................. 133 Rechtspraak ......................................................................................................................................... 133 BELGISCHE RECHTSPRAAK ................................................................................................... 133 FRANSE RECHTSPRAAK .......................................................................................................... 139 NEDERLANDSE RECHTSPRAAK ............................................................................................ 139 Rechtsleer ............................................................................................................................................ 140 BOEKEN ........................................................................................................................................ 140 BELGISCH ..................................................................................................................................... 140 NEDERLANDS ............................................................................................................................... 141 DUITS ........................................................................................................................................... 141 FRANS .......................................................................................................................................... 141 ENGELSTALIG ............................................................................................................................... 142 ARTIKELEN................................................................................................................................... 142 KRANTENARTIKELEN................................................................................................................ 143
4
Dankwoord Deze masterproef was er niet gekomen, zonder de hulp van enkele mensen. Ik wil hen hiervoor dan ook bedanken. In de eerste plaats wens ik Prof. Kruithof te bedanken om mij de kans te geven over dit boeiend onderwerp te schrijven. Daarnaast wens ik ook mijn ouders te bedanken voor de mentale en financiële steun die ze voor mij doorheen mijn rechtenstudies hebben betekend. Ik wens ook mijn vriendin Liedewij Debrabandere te bedanken om te luisteren naar al mijn monologen over de masterproef, het na te lezen en mij te steunen. Tot slot bedank ik nog Bertrand Hallyn, Filip Debrabandere en Nathan Declerck voor de steun en het nalezen van mijn masterproef.
5
LIJST DER AFKORTINGEN Art.
artikel
BW
Belgisch Burgerlijk Wetboek
Bv.
bijvoorbeeld
CC
Code Civil van Frankrijk
NBW
Nieuwe Burgerlijk Wetboek van Nederland
O.a.
onder andere
O.b.v.
op basis van
T.a.v.
ten aanzien van
T.e.m.
tot en met
6
HOOFDSTUK 1: INLEIDING I.
Probleemstelling
1. Al sinds de intrede van het Burgerlijk Wetboek, regelt art. 1385 BW de aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren. Ruim 200 jaar en onnoemelijk veel uitspraken over de aansprakelijkheid voor schadegevallen bij dieren later, is er echter nog steeds geen zekerheid over veel elementen van het artikel. Het artikel is namelijk in zeer algemene bewoordingen opgesteld. Hierdoor bestaan er in de praktijk veel onduidelijkheden. Deze onduidelijkheden zullen vaak moeten verholpen worden door de feitenrechters. Haast onvermijdbaar zullen bepaalde rechters er andere meningen op nahouden dan anderen, wat de rechtszekerheid zeker niet ten goede komt. Zo bestaan er discussies over welke dieren onder het artikel vallen, of er een daad van het dier nodig is om het artikel in te roepen en wie er precies als aansprakelijke moet beschouwd worden. 2. Een andere vraag, die al lang bediscussieerd wordt, zowel in de rechtspraak als in de rechtsleer, is wat nu precies de juridische grondslag is van art. 1385 BW. Zo valt uit de arresten van het Hof van Cassatie letterlijk te lezen, dat art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid is,1 terwijl andere rechtspraak en de aansluitende rechtsleer dan weer beweren dat art. 1385 BW in feite een risicoaansprakelijkheid zou betreffen.2 Deze rechtspraak en rechtsleer worden hierna uitvoerig behandeld. Meerdere problemen worden gevonden bij de zoektocht naar de juiste juridische grondslag. Deze zullen blijken uit de analyse van art. 1385 BW. De onduidelijkheden dat art. 1385 BW nog steeds bevat, leiden ertoe dat de burger moeilijk zal kunnen inschatten wat er hem te wachten staat, bij een schadegeval veroorzaakt door een dier. Veel zal namelijk afhangen van de concrete beoordeling van de feitenrechter. Omdat de bepaling van de juridische grondslag van art. 1385 BW ook van invloed kan zijn op de andere (discussie)punten van het artikel, zal deze masterproef dan ook worden gewijd aan het zoeken naar deze juridische grondslag.
1 2
Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, 200; Cass. 12 oktober 1984, RW 1984-85, 2278, noot. Zie infra hoofdstuk 2, 3 en 4.
7
II.
Centrale onderzoeksvraag
3. Wat is de juridische grondslag van art. 1385 BW? Ligt er een foutaansprakelijkheid aan de grondslag, of een risicoaansprakelijkheid?
III. Subonderzoeksvragen 4. Op welke grondslag wijzen de andere aspecten van art. 1385 BW en hoe heeft de juridische grondslag invloed op deze aspecten? Heeft een verschillende juridische grondslag invloed op het aanduiden van de aansprakelijke bewaarder, de gedraging van het dier, de fout van het slachtoffer of de schadeverdeling?
IV. Onderzoeksmethode 5. Er zal gebruik gemaakt worden van een klassieke bronnenstudie. De bestaande rechtspraak over het artikel wordt onderling en met de rechtsleer vergeleken. Weliswaar wordt dit beperkt tot de vonnissen en arresten die consulteerbaar zijn. Ook in analoge wetgeving wordt naar indicaties gezocht. Bepaalde wetgeving, zoals art. 1384, eerste lid BW vertoont een sterke analogie met art. 1385 BW. Wat de rechtsleer betreft, kan inspiratie geput worden uit de algemene handboeken over buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht. Zij bepalen namelijk de nadere regels van fout- en risicoaansprakelijkheid. Artikelen uit tijdschriften die het specifiek over art. 1385 BW en haar grondslag hebben, zullen ook als belangrijke informatiebron dienen. De focus van deze masterproef zal echter vooral liggen op rechtspraak, meer specifiek Belgische rechtspraak. Uit de relevante vonnissen en arresten zullen indicaties gezocht worden die wijzen op de juiste grondslag. Pas op deze manier kan worden achterhaald hoe art. 1385 BW in de praktijk wordt geïnterpreteerd. Nu en dan dringt een rechtsvergelijkend onderzoek met onze buurlanden zich op, meer specifiek Frankrijk, Duitsland en Nederland. Zij hebben namelijk elk een andere aanpak gehanteerd bij aansprakelijkheid voor dieren. Dit kan als inspiratie dienen. Toch blijft de Belgische rechtspraak centraal staan gedurende de volledige masterproef.
8
6. Aangezien het doel van deze masterproef net is om vanuit een objectieve basis te zoeken naar de meest passende juridische grondslag van het artikel, wordt daarom eerst in hoofdstuk 2 de huidige stand van zaken in de bestaande rechtspraak en rechtsleer bekeken over de meest belangrijke aspecten van art. 1385 BW. Zowel rechtspraak als rechtsleer zijn onlosmakelijk verbonden met elkaar, aangezien zij vaak naar elkaar verwijzen bij hun theorievorming en geschiloplossing. Op deze manier zullen de tegenstrijdige meningen en discussies over het artikel naar boven komen. Pas daarna worden deze discussiepunten vanaf hoofdstuk 3 uitgelicht in het kader van de grondslag van het artikel. Feitelijke uitkomsten van vonnissen en arresten worden in hoofdstuk 4 vergeleken met de theorieën die de rechtspraak en rechtsleer aanhalen. Hier wordt onderzocht welke grondslag, niet enkel in theorie, maar vooral in de praktijk het meest past in de huidige Belgische rechtspraak.
9
HOOFDSTUK 2: DE INHOUD VAN ART. 1385 BW I.
Aansprakelijkheid voor dieren: de geschiedenis
7. Om de problematiek rond art. 1385 BW ten volle te kunnen begrijpen, is het van belang de ontstaansreden en geschiedenis van 1385 BW te doorgronden. Al sinds het prille begin van zijn geschiedenis heeft de mensheid een sterke verbintenis met dieren. De relatie tussen mens en dier wordt hybride genoemd. In de oertijd werden dieren bejaagd en bestreden, enerzijds om de eigen veiligheid te garanderen, anderzijds dienden ze als gebruiksgoederen: een bron van voedsel en warmte door de leer- en pelswaren, een drijfkracht en een transportmiddel. Doorheen de jaren kregen dieren ook een heel andere functie. In tribale stammen werden vogels al gevangen gehouden puur om als gezelschap te dienen. Op die manier werd de band tussen mens en dier steeds hechter. Door kolonisatie werden exotische dieren gevangen genomen en naar het westen verscheept. Wilde honden werden gedomesticeerd en gefokt tot de huisdieren die ze nu zijn geworden. Deze evolutie blijft verdergaan. Zo wordt de vos steeds tammer omdat mensen hem voederen. De kans is groot dat in een relatief korte tijdspanne de vos een huisdier wordt, evenwaardig aan de hond.3 Wat echter nooit zal veranderen, in welke mate dan ook dieren beheerst worden door de mens, is dat zij onberekenbaar zijn. In plaats van zoals de mens iedere keuze op basis van rationeel overwogen beslissingen te maken, gaan dieren af op hun instinct. Zij zullen op een bepaalde manier handelen, die onbewust, maar doeltreffend is, ingegeven door een aangeboren drang tot levensonderhoud, territorialiteit of overleven. 8. Vanzelfsprekend zijn sommige dieren meer temperamentvol en van nature uit gevaarlijker dan andere. Enkele soorten, zoals honden, katten en stieren, zijn in hun evolutieproces nog niet hun drang naar territorialiteit verloren. Wie op het erf van een hond of op de wei van een stier komt, kan dus maar beter oppassen. Deze dieren hebben vaak nog hun oude verweermiddelen niet verloren, zoals scherpe tanden, nagels of hoorns. Toch komen veel mensen iedere dag in nauw contact met deze dieren. Logischerwijze volgen hieruit veel schadegevallen. Ook met de hogere graad van verkeer, ontstaan meer schadegevallen. Zo gebeuren veel ongevallen door botsingen met loslopende honden, uitgebroken vee of 3
X, “Man traint wilde vossen om op achterste poten te staan”, http://www.hln.be/hln/nl/959/Bizar/article/detail/821728/2009/04/17/Man-traint-wilde-vossen-om-opachterste-poten-te-staan.dhtml en H. REDHEAD, “This fox thinks he’s a dog”, http://metro.co.uk/2015/03/18/this-fox-thinks-hes-a-dog-5109145/
10
panikerende paarden die worden bereden op de openbare weg. Voor al deze schadegevallen was er een juridische oplossing nodig. 9. Toen de talio-wet nog gold, werd het dier als een rechtssubject gezien. De stier die een boer aanviel en op die manier doodde, werd als een persoon berecht en kreeg hiervoor de doodstraf.4 Hammoerabi, koning van Babylonië (1728-1686 v.C.) bepaalde reeds in het oudst gekende wetboek, de codex Hammoerabi, de prijs van door dieren veroorzaakte schade. Ook in de Mozaïsche wet stond reeds: “Als een os een os doodt, wordt de levende os verkocht, de opbrengst verdeeld, de dode os eveneens verdeeld.”5 In het Romeinse recht werd voor de eerste maal de burgerlijke aansprakelijkheid voor dieren geregeld. De benadeelde had twee mogelijke vorderingen tegenover de eigenaar van het dier: de eerste verplichtte de eigenaar om het slachtoffer te vergoeden, de tweede verplichtte de eigenaar om zich te ontdoen van het dier en aan hem af te staan, ofwel de waarde van het dier te betalen.6 Dit stond los van enige fout van de eigenaar. In de vroege middeleeuwen werden er onder invloed van de Katholieke kerk processen tegen de dieren zelf gevoerd. Men geloofde dat het dier door een boosaardige geest werd gedwongen de schade aan te richten. De dieren werden dan ook op plechtige wijze gestraft, zoals verbranding of opknoping. Deze voorhistorische gebruiken hadden geen enkele band met een mogelijke burgerlijke aansprakelijkheid van de meester/eigenaar van het dier. Het hoofddoel van deze processen was de nood aan vergelding en niet het vergoeden van het slachtoffer.7 In de late middeleeuwen kon de eigenaar van het dier zich ook ontdoen van het dier om zo elke aansprakelijkheid te ontlopen. Langzaamaan zag de rechtsleer in schadegevallen veroorzaakt door dieren wel een toepassing van de persoonlijke aansprakelijkheid van degene die bewaking had over het dier. Dit vereiste een fout in de bewaking.8 10. Daar waar vroeger het dier juridisch gelijkgesteld werd met een persoon en als rechtssubject werd beschouwd, volgde de wetgever van 1804 toch eerder de klassieke opvattingen van onder andere Aristoteles en Descartes, die als grondleggers van het burgerlijk recht worden beschouwd. Volgens hen hebben dieren geen rechten. Zij zijn rechtsobjecten.
4
M.DAVID, Een Nieuw- Ontdekte Babylonische Wet Uit Tijd Voor Hammurabi, Brill archive, 25. R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305. 6 Ibid; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I,Brussel, Bruynant, 1935, nr 141. 7 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306. 8 Ibid. 5
11
De wetgever kwalificeerde de dieren op dezelfde manier in het Burgerlijk Wetboek en ging dan ook niet meer de dieren bestraffen, maar iemand anders laten instaan voor de schade.9 11. Schade die wordt veroorzaakt door dieren, kan sinds de intrede van het Burgerlijk Wetboek door middel van verschillende rechtsgronden aangevochten worden. Zo kan de eigenaar van een hond via art. 1382 BW worden aangesproken, indien hij bijvoorbeeld de hond heeft aangespoord om een persoon aan te vallen. Eigenaars van dieren die zorgen voor burenhinder, kunnen ook aangesproken worden via art. 544 BW. Luid blaffende honden kunnen namelijk voor buren een overlast betekenen.10 Evenwel vond de wetgever dat de gewone aansprakelijkheidsregels van art. 1382 BW ontoereikend waren om schade aangericht door dieren te laten vergoeden. Niet alleen hadden dieren een belangrijke economische rol in de negentiende eeuw, maar zij waren ook vaak de oorzaak van schadegevallen. Daarnaast gold de algemene regel dat men niet alleen instond voor schade door het eigen gedrag veroorzaakt, maar ook door zaken die men onder zich had. Daarom koos de wetgever meteen voor een specifiek artikel in het Burgerlijk Wetboek die de schade veroorzaakt door dieren moest regelen: art. 1385 BW.11
II. Art. 1385 BW: een beperkt begrip met een zeer ruime dekking 12. Art. 1385 BW luidt: “De eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft, degene die zich ervan bedient, is aansprakelijk voor de schade die door het dier is veroorzaakt, hetzij het onder zijn bewaring stond, dan wel verdwaald of ontsnapt was.” In feite is dit artikel een verwoording van de gewoontes die reeds voor de Franse Revolutie waren ingeburgerd.12 Het is sterk gelijkaardig aan art. 1404 van het (oud) Nederlands Burgerlijk Wetboek, dat in Nederland de schade veroorzaakt door dieren regelt:
9
G. ADANT, “de wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren”, in; G. CAZEAUX, Mensen en andere dieren – hun onderlinge relaties meervoudig bekeken, Leuven, Garant, 2001, 131. 10 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 11 T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 553. 12 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306.
12
“De eigenaar van een dier, of degene die zich van hetzelve bedient, is zo lang hetzelve tot zijn gebruik verstrekt aansprakelijk wegens de schade welke het dier heeft veroorzaakt, hetzij hetzelve onder zijn toezicht en bewaring dan wel verdwaald of ontsnapt zij.”13 13. Over de juridische grondslag van het artikel heeft de Belgische wetgever, net zoals de Franse wetgever, zich niet uitgesproken.14 Hoewel er geen absolute consensus bestond, besloten rond de 19e eeuw de meeste hoven en rechtbanken dat art. 1385 BW gesteund was op een vermoeden van fout ten laste van de eigenaar/bewaarder van het dier.15 Het vermoeden zou volgens de klassieke doctrine dan slaan op de veronderstelling dat de eigenaar/bewaker tekortgeschoten is in de goede bewaking van het dier, waardoor het schade kan aanrichten.16 Deze ‘fout’ werd juris tantum vermoed. De bewaarder kon zich bevrijden van zijn aansprakelijkheid door aan te tonen dat hij geen enkele fout in de bewaking had begaan. De bewijslast werd omgekeerd in het voordeel van het slachtoffer.17 Een grote wending kwam er toen het Hof van Cassatie met een arrest van 23 juni 1932 besloot dat het vermoeden van fout onweerlegbaar is. De bewaarder wordt sindsdien juris et de jure vermoed een fout te hebben begaan,18 tenzij deze het bestaan van een vreemde oorzaak kan bewijzen.19 De reden waarom het Hof het vermoeden onweerlegbaar heeft gemaakt, is hoogstwaarschijnlijk omwille van het steeds groeiende aantal schadegevallen met dieren,20 hoewel de echte reden niet lijkt vast te staan. Het slachtoffer hoeft namelijk bij het schadegeval door een dier enkel te bewijzen dat hij schade heeft geleden door het dier waarover de eigenaar/bewaker de bewaking heeft, om een schadevergoeding te verkrijgen. Hiermee bezorgde het Hof de slachtoffers ook een gunstmaatregel: zij hadden grotere kans om hun schade vergoed te zien en zo werd hen een ruimere bescherming geboden.21 Een fout in de bewaking hoeft niet te worden bewezen en de bewaarder kan niet meer ontkomen.
13
Het NBW regelt dit in art. 6:179-184 NBW. S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 434-443. 15 L., BECKERS. “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08,; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210, noot; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1016; R. ULRIX, . “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306. 16 Cass. 7 mei 1923, Pas. 1923, I, 300. 17 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, en L. WYNANT, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1994-1999)”, TPR 2000, 1759, nrs. 73-88. 18 H. De Page, Traité, II nr. 936: “l’homme a l’obligation légale de conserver un contrôle, un empire absolus sur les animaux ou les dont il a la garde. Zie infra nr. 164. 19 Zie infra V.2. 20 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305. 21 H. DE PAGE, II, nr. 912: “la situation de la victime est alors améliorée de la manière la plus large…”. 14
13
Het vroegere vermoeden juris tantum betekende namelijk in feite niks meer dan een omkering van de bewijslast van het slachtoffer naar de eigenaar/bewaarder.22 Het tegenbewijs van vermoeden van fout werd nu volstrekt irrelevant. Daarom kan de eigenaar/bewaarder zijn aansprakelijkheid enkel ontlopen door de toepassingsvoorwaarden van het artikel te ontkennen of door een vreemde oorzaak in te roepen. 14. Om deze reden hoeft de benadeelde geen fout meer aan te tonen van deze laatste. Hij moet weliswaar nog steeds aantonen dat het schadegeval valt onder het artikel en dat hij recht heeft op vergoeding van de schade. Wat de benadeelde wel nog hoeft aan te tonen, valt deels uit het artikel zelf af te leiden (het moet bijvoorbeeld een dier zijn) en aan de andere kant moet de benadeelde de algemene regels om iemand te kunnen aanspreken respecteren. Zo moet hij nog steeds zijn schade aantonen en het causaal verband met de aansprakelijkheidsfactor.
De
rechtsleer
en
rechtspraak
hebben
geprobeerd
de
toepassingsvoorwaarden van het artikel te verduidelijken. Deze worden hieronder besproken. Over de juridische grondslag van het artikel, wordt later uitvoerig op verdergegaan.
III. De algemene toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW III.1. EEN DIER 15. De wetgever laat na om nader te definiëren welke dieren er wel of niet vallen onder het begrip “dier”. Vallen hieronder enkel getemde/gedomesticeerde dieren die in (hybride) relatie met het dier staan (zoals vee op de boerderij, honden en katten als gezelschapsdier, paarden als vervoermiddel), of ook niet-gedomesticeerde wilde dieren, die in principe geen rechtstreekse relatie hebben met de mens, zoals de bosduif, het hert of het everzwijn? 16. Meerdere arresten tonen aan dat ongetemde wilde dieren, zoals tijgers23, lama’s24, apen25 en beren ook vallen onder het artikel. In principe vallen dus alle soorten dieren onder het artikel. Een ander punt is echter dat het dier een eigenaar of bewaarder moet hebben, alvorens art. 1385 BW kan worden ingeroepen. Hierdoor zal vaak bij schadegevallen met wilde herten, konijnen en bosduiven het artikel niet kunnen worden ingeroepen. Zij behoren aan niemand toe. 22
Ibid, rn 912: “La situation de la victime n’est, alors, améliorée qua dans une certaine mesure”. Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 24 Vred. Louveigne 3 mei 1994, RGAR. 1995, nr. 12.495. 25 Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT. 23
14
Zij zijn met andere woorden res nullius. Het feit dat bijvoorbeeld tijgers wel onder het artikel kunnen vallen, is dan omdat de dierentuin als bewaarder over het dier kan optreden.26 17. Voor schade veroorzaakt door dieren die res nullius zijn, is de benadeelde genoodzaakt om zich op andere rechtsregels te beroepen. Zo kan de schade wel veroorzaakt zijn geweest door het foutief gedrag van een aanspreekbare partij, ook al kan deze volgens art. 1385 BW niet gezien worden als eigenaar/bewaarder over het dier. De organisator van een jachtpartij kan bijvoorbeeld via art. 1382 BW aansprakelijk worden gesteld, omdat het wild zich, door het opjagen ervan, op de openbare weg begaf en daar schade aanrichtte.27 Voor deze soort schade kan men zich ook vaak verhalen op specifieke jachtwetten, zoals de wet van 4 juli 196128 die houders van een jachtrecht aansprakelijk stelt voor schade die aan velden, vruchten en oogsten wordt toegebracht door het opgejaagd wild. 18. De stelling dat alle dieren onder het artikel vallen, zolang zij maar een eigenaar of bewaarder hebben, wordt ook door de meeste rechtsleer gesteund.29 Zo is het ook volgens L. CORNELIS niet vereist dat het dier een meester behoort te hebben. Art. 1385 BW zou toepasselijk zijn op alle dieren, zowel wilde, getemde, als huisdieren. Dat 1385 BW dan niet zou kunnen worden uitgewerkt bij schadegevallen met wilde dieren, is omdat het dier ten tijde van het schadegeval geen bewaker had, niet omdat het dier wild is in se.30 H. VANDENBERGHE verwijst naar ieder dier dat kan word toegeëigend en onder bewaking kan vallen, zoals valt af te leiden uit de letterlijke lezing van de wet. Hieronder zouden huisdieren vallen, maar ook wilde dieren, doch enkel wanneer ze zijn opgesloten en dus een bewaarder hebben.31 19. Enkel dieren die op het moment van het schadegeval geen eigenaar of bewaarder hadden (of de bewaarder is niet te vinden), en niet effectief waren toegeëigend, vallen dus niet onder het artikel. Het maakt bijgevolg niet uit of de dieren getemd/gedomesticeerd of ongetemd (‘wild’) zijn, eigendom van een particulier of van een dierentuin om aldus onder het 26
Zie bv. Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. Rb. Neufchâteau 14 december 1990, De Verz. 1991, 183, noot M. LAMBERT; Luik 9 mei 1990, JLMB 1992, 437; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2307. 28 Wet van 14 juli 1961 tot regeling van het herstel der door grof wild aangerichte schade, B.S. 28 juli 1961, dit is een objectieve aansprakelijkheid. Zie infra hoofdstuk 3.II. 29 Zie o.a. T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 556-560; B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 129; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht II, bewerkt door S. Stijns, Leuven, Acco 2004, 279; L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-2008, 39-58. 30 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 590. 31 H. VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor zaken, dieren en gebouwen”, in H. VANDENBERGHE (ed.), onrechtmatige daad, actuele tendenzen , Antwerpen, Kluwer, 1979, p. 77. 27
15
begrip “dier” van het artikel te vallen.32 De enige vereiste lijkt krachtens de rechtspraak dat het dier moet een eigenaar of bewaarder hebben gehad op het ogenblik van het schadegeval.
Samengevat
vallen
dus
de
gedomesticeerde
dieren
die
een
eigenaar/bewaarder hebben, ook al zijn zij verdwaald of ontsnapt,33 alsook gecaptiveerde wilde dieren, zoals dieren in een dierentuin, onder het artikel. Over gedomesticeerde dieren zoals runderen, paarden, honden, katten, … bestaat geen twijfel dat zij onder het artikel vallen. Omdat deze dieren het vaakst in de Belgische huishoudens of landbouwbedrijven terug te vinden zijn, gebeuren ook bij deze soorten de meeste ongevallen. Ook dieren die minder snel tot de verbeelding spreken, zoals de bijen van een imker34 of de Bengaalse tijger van een zoo vallen dus onder de dekking.35 20. Een dier dat gestorven is, wordt echter niet meer gezien als een dier. Dit wordt als een zaak gezien. Art. 1385 BW is bijgevolg niet meer toepasselijk. In dat geval moet men art. 1384, eerste lid BW inroepen. Dit veronderstelt dan dat het kadaver een gebrek vertoont.36 21. Er blijft echter nog steeds discussie bestaan over de vraag of bepaalde soorten dieren vallen onder het artikel of niet. Zo is er betwisting in de rechtsleer of ziekenhuisbacteriën ook door art. 1385 BW geregeld worden, waarbij dan een onderscheid moet gemaakt worden tussen plantaardige en dierlijke microben. Hier rijst de vraag of er wel een bewaarder kan zijn.37 Verder hierop ingaan zou te ver afwijken van het onderwerp van deze masterproef.
32
Weliswaar moeten bezoekers die bij het bezoeken van een dierentuin verwond worden door een dier, zich beroepen op hun contractuele relatie met het dierentuin en niet op het buitencontractuele art. 1385 BW, pas wanneer het dier zich buiten de dierentuin bevindt, kan art. 1385 BW worden ingeroepen. Zie T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 555. 33 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 34 Cass. fr., 6 mei 1970, Dall. Hebd., 1970, 528; zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (19641978)”, TPR, 1980, p. 1268, nr. 104; Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887. 35 Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 36 B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 127. 37 Zie T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 559-560. en L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-2008, 55 e.v.
16
III.2. DAAD VAN EEN DIER 22. Er bestaat betwisting in de Belgische rechtspraak of een daad van het dier als afzonderlijke voorwaarde moet worden aanzien. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer verwijzen naar de vereiste dat er een autonome gedraging van het dier hoeft te zijn.38 Het dier zou moeten een actieve rol hebben gespeeld in de totstandkoming van het schadegeval,39 door een daad te hebben gepleegd.40 Zo is er een arrest van het hof van beroep van Antwerpen van 5 april 2006,41 dat bepaalt dat het noodzakelijk is dat een dier een autonome gedraging heeft gepleegd, alvorens een aansprakelijkheid krachtens art. 1385 BW kan worden vastgesteld. In casu ging het over een vrouw die gestruikeld was over een hond. Het hof besloot dat er wel degelijk sprake was van een autonome gedraging van de hond, ook was het de vrouw die erover struikelde, omdat de hond aan het rennen was naar enkele kinderen aan de overkant van de straat. 23. Sommigen gaan zelfs zo ver dat zij als voorwaarde stellen dat het om een spontane, vrijwillige gedraging van het dier hoeft te gaan.42 Deze opvatting hanteren, impliceert aldus dat het dier actief moet hebben bijgedragen tot de schade. Volgens deze visie moet er een onderscheid gemaakt worden tussen het dier dat schade heeft aangericht wanneer het werd gecontroleerd door een mens en de het dier dat schade heeft aangericht onder zijn eigen impuls of initiatief.43 Pas bij de tweede categorie van gevallen zou art. 1385 BW van
38
Zie Brussel 10 juli 1926: “qu’en effet, pour établir que le dommage a été cause par l’animal, la victim ne doit nullement prouver l’absence de faute de sa part et l’existence de cas fortuit, mais le fait propre de l’animal qui a causé le dommage”; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2308; H. BOCKEN, “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 378, nr. 66; T. VANSWEEVELT, “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p.6 . en Antwerpen (2e bis k.) 5 april 2006 J.dr.jeun. 2009 afl. 288, 40; Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006. RW 2009-10, afl. 32, 1353. 39 Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853. 40 T. VANSWEEVELT, “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 250. 41 Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. 42 H. BOCKEN, “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 378, nr. 66; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, tôme premier, rn 142; Pol. Hollogne-aux-Pierres 2 december 1969, RGAR, 1970, 8419 met noot; tevens: Brussel, 7 oktober1965, RW, 1965-1966, 547; Luik 17 oktober 1967 ,J. Liège, 1967-1968, 129). 43 In Nederland bevestigde de Hoge Raad in het ‘dansende koe-arrest’ dat de eigenaar/bediener van een dier niet aansprakelijk is voor de schadelijke gedraging van zijn dier, indien het dier “handelt als instrument van de persoon die het berijdt of leidt” gezien er in dergelijk geval geen sprake is van een eigen gedraging van een dier; zie HR 23 februari 1990, NJ 365.
17
toepassing zijn. In de eerste categorie zou enkel art. 1382 BW tegenover de controlerende persoon kunnen worden ingeroepen.44 De opvatting dat het dier een autonome of zelfs spontane gedraging moet hebben gepleegd, is verwarrend. Er wordt een voorwaarde aan het artikel verbonden die er niet letterlijk in staat. Ook in de rechtspraak van het Hof van Cassatie is deze voorwaarde niet terug te vinden45 en daarnaast wordt het niet of slechts gedeeltelijk door alle rechters gehanteerd.46 Volgens onder andere DE PAGE moet de vereiste van een spontante gedraging alvast worden verworpen, zij ontneemt namelijk een groot deel van het nut van art. 1385 BW. Daarnaast moet ook de schade veroorzaakt door een dier, terwijl hij gecontroleerd werd door een mens, onder het artikel vallen. Schade aangericht door een dier onder controle van een mens, volgt volgens DE PAGE altijd uit een slechte bewaking of controle over het dier, wat het artikel net (of toch aanvankelijk) beoogde te dekken.47 24. Bovendien bestaan er rechtszaken waar een dier schade heeft aangericht, los van de vraag of er enige actieve gedraging was van dit dier en waar de eigenaar/bewaarder toch aansprakelijk werd gesteld. In een aantal arresten werd de eigenaar aansprakelijk gesteld voor de schade dat het dier veroorzaakt had door andere dieren te besmetten. Enkele voorbeelden zijn een arrest van het hof van beroep van Luik van 4 januari 1989,48 waar een veehandelaar aansprakelijk werd gesteld voor ziek vee dat andere dieren had besmet,49 alsook een geval waar de eigenaar aansprakelijk werd gesteld voor een hondsdol paard dat andere dieren besmette.50 In dergelijke zaken werd de eigenaar/bewaarder vaak aansprakelijk gesteld, omdat de symptomen van de besmetting niet aan de aandacht van de eigenaar/bewaarder hadden mogen ontsnappen.51
44
Bv. Kortrijk 15 november 1927, Rev.ass.resp., 1929, 488: “pour que ce lien de causalité nécessaire entre l’activité de l’animal et les conséquences dommageables existe, il faut un acte spontané de l’animal ayant agi de façon autonome et non un acte imposé par une volonté étrangère”; Luik 19 februari 1915, Pas. 1915-1916, II, 32; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, tôme premier, nr. 142. 45 O.m. Cass. 20 mei 1983, Arr Cass 1983, 1165; Pas. 1983, I, 1061; Cass., 12 oktober 1984, Arr Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. 46 Zie bv. Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356, die wel een autonome gedraging vereist, maar geen actieve rol in de totstandkoming van de schade; Gent, 20 januari 1910 , RGAR, 8418; Rb. Brussel, 13 maart 1910,RGAR, 1970,8508; Vred. Louveigne, 5 februari 1970, RGAR., 1970, 8385. 47 H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1011. 48 Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162. Evenwel werd art. 1385 BW niet rechtstreeks als rechtsgrond ingeroepen door de rechter. zie ook Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437. 49 In casu ging het om brucellose. Het Hof besluit dat de veehandelaar moest instaan voor de schade, omdat hij als enige weet had van de schade: zie infra V.2.2., nr. 63. 50 Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114. 51 Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele
18
Veel rechtsgeleerden beweren dan ook dat er helemaal geen daad van een dier, laat staan een spontane gedraging vereist is, aangezien deze voorwaarde niet in de wetsbepaling te vinden is.52 25. Te concluderen valt dat het dier een schadeverwekkend gedrag dient te vertonen, wat de oorsprong hiervan ook is. Het dier zal dus al een ‘gedrag’ vertonen, zonder dat hiervoor een daad van het dier rechtstreeks heeft geleid tot de schade. In het Belgisch recht passen bepaalde rechters art. 1385 BW toe, ook wanneer het dier geen actieve handeling heeft begaan die tot de schade leidde. Zo kan de eigenaar hypothetisch gezien aansprakelijk gesteld worden voor het dier dat is uitgebroken en in slaap is gevallen in het midden van de openbare weg, waardoor uitwijkende automobilisten schade hebben geleden. Zodoende moet de vereiste van autonome daad of actieve rol van het dier worden verworpen als een bijkomende voorwaarde van het artikel. Het is voldoende dat het gedrag van het dier in causaal verband staat met de schade om de eigenaar of bewaarder van het dier aansprakelijk te stellen.53 Het lijkt aldus voldoende dat het dier nog leeft op het moment van het schadegeval en het dier een bepaalde voorafgaande gedraging heeft vertoont, waardoor de schade zich uiteindelijk kon verwezenlijken.54 Hieronder valt al het in slaap vallen op straat, als het besmet worden door een ziekte. Het dier heeft geen actieve gedraging begaan tijdens het schadegeval, maar ligt toch aan de oorsprong van de schade. Waarschijnlijk wijst de vereiste van een ‘autonome’ gedraging hierop. Bepaalde rechtsleer en rechtspraak spreekt dan ook eerder van ‘het feit van het dier’, dan van een ‘daad van het dier’.55 26. Een geval waar er geen sprake is van een schadeverwekkend gedrag van het dier, is bijvoorbeeld wanneer een fietser slipt omwille van het besneeuwde wegdek en met zijn hoofd tegen een stilstaand paard, dat samen met de ruiter wacht voor het rood licht, terechtkomt. Het gedrag van het dier is causaal irrelevant voor het schadegeval. Het ongeval zou namelijk ook gebeurd zijn, indien het paard daar niet had gestaan.56 Wanneer er geen
aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161. In Nederland werd de eigenaar niet aansprakelijk gesteld in soortgelijke gevallen, omdat er geen eigen energie van het dier aan de grondslag van de schade ligt. H.R., 24 februari 1984, N.J. 1984, nr. 415, concl. A.G. MOK en noot G. en A.A. 1984, 479, noot J.H. NIEUWENHUIS; ASSER-HARTKAMP, De verbintenis uit de wet, nr. 195; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 6; zie nr. 248. 52 L. CORNELIS, beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989 nr. 363; R. ULRIX, ‘Aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1984-85, 2308. 53 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 6. 54 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 559-560. 55 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2308. 56 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 9.
19
‘gedrag’ van het dier aan de oorsprong ligt van de schade, is er ook geen causaal verband tussen het dier en de schade.
III.3. SCHADE 27. De vereiste schade om art. 1385 BW te kunnen toepassen, wijkt niet af van het klassieke algemene schadebegrip. De schade kan dus bestaan uit fysieke, materiële of morele schade, zoals een gebroken been, een verscheurde trui of een het verdriet om een doodgebeten hond. Deze schade kan rechtstreeks of onrechtstreeks zijn. Bij onrechtstreekse schade (ook wel schade door terugkaatsing genoemd) zijn het andere personen die morele of materiële schade lijden door de rechtstreekse schade aan het slachtoffer.57 Verder hoeft de beweerde schade te voldoen aan de algemene regels: de schade moet bepaalbaar zijn, zeker bestaand en persoonlijk. Zij kan bestaan uit het verlies van een patrimoniaal of extrapatrimoniaal voordeel en een toekomstig nadeel kan in aanmerking komen voor vergoeding. 28. In principe moet dus alle schade worden vergoed, zowel de materiële als de morele schade. Dit kan ook bestaan uit de klassieke schadeposten zoals inkomensverlies, medische onkosten en invaliditeit door arbeidsongeschiktheid en schending van de fysieke integriteit. Meer specifieke schadeposten zijn echter ook mogelijk. Zo kan men vergoeding krijgen voor het angstsyndroom dat men geleden heeft door een agressief blaffende en grommende hond, ook al was er geen fysiek contact tussen slachtoffer en het dier.58 De materiële schade houdt dan zaakschade in. Niet enkel de schade aan bijvoorbeeld kledij en wagens, maar ook de schade aan andere dieren vallen hieronder, aangezien dieren als rechtsobjecten worden beschouwd.59 29. Verder lijkt het noodzakelijk dat de schade werd veroorzaakt aan een derde.60 Art. 1385 BW is een buitencontractuele aansprakelijkheidsregel. Het kan bijgevolg niet worden toegepast bij contractuele wanprestaties tussen twee partijen. Indien er bijvoorbeeld een overeenkomst geldt tussen een leerling-ruiter en een manege, dan moet de mogelijke schade aan de ruiter, in beginsel via de contractuele aansprakelijkheidsregels worden opgelost.61 Het feit dat enkel een derde vergoed wordt, houdt ook in dat de eigenaar of bewaarder zich niet zelf kan beroepen op de bepaling. Een bewaarder van het dier die 57
W. VAN GERVEN,Verbintenissenrecht II, Leuven, Acco 2004, 289-298. Zie infra nr. 31. 59 Zie supra nr. 10. 60 H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530. 61 Ibid, 530-537. 58
20
schade lijdt terwijl hij het dier onder zijn bewaring had, kan de eigenaar van het dier niet aanspreken o.b.v. art. 1385 BW tot vergoeding van zijn schade, eventueel wel contractueel.62 30. Ook voor het dier dat zichzelf verwondt, is art. 1385 BW niet toepasselijk. De enige uitzondering hierop is het dier dat zichzelf verwondt terwijl het onder bewaring stond. De eigenaar kan dan de schade aan het dier op de bewaarder verhalen via art. 1385 BW.63
III.4. CAUSAAL VERBAND TUSSEN (DE GEDRAGING VAN) HET DIER EN DE SCHADE 31. In principe is de in België gangbare equivalentietheorie toepasselijk op art. 1385 BW. De benadeelde moet aantonen dat het dier een oorzaak was van de schade, zonder dewelke de schade zich niet in concreto zou hebben voorgedaan. Het is niet noodzakelijk dat de schade het rechtstreeks gevolg is van het dier.64 Een automobilist die moet uitwijken voor een kat en op die manier op een tegenligger botst, kan de eigenaar van de kat aanspreken voor de schade veroorzaakt door de botsing.65 De eigenaar van een paard kan via art. 1385 BW aansprakelijk worden gesteld voor de schade die de kar veroorzaakt, voortgetrokken door het paard.66 De eigenaar van een koe kan aansprakelijk gesteld worden voor de schade, veroorzaak door het slippen over de uitwerpselen van de koe.67 Aldus is rechtstreeks fysiek contact tussen het dier en het slachtoffer niet noodzakelijk.68 Het causaal verband tussen het gedrag van het dier en de schade lijkt voldoende. Een actieve rol van het dier in het schadegeval is niet vereist. Zelfs een immobiel dier kan schade aanrichten.69 Niet elk gedrag van het dier zal daarom in causaal verband met de schade staan. Het gedrag van de in slaap gevallen hond op baan die auto’s doet uitwijken en botsen, staat wel degelijk in causaal verband met de schade.70 Zelfs bij de fietser die struikelt over een laag koemest staat het gedrag van de koe in causaal verband met de schade,71 maar bij de fietser die slipt en met zijn hoofd terechtkomt tegen de poten van een stilstaand paard, zal het gedrag van het paard 62
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57,
7. 63
Ibid, 8. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 154; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2309. 65 Rb. Brussel 18 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.743, noot P.F. 66 Gent 8 november 1956, Pas. 1958, II, 69; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1011. 67 ste Rb. Brussel (8 kamer), 9 januari 1973, De Verz 1973, 877. 68 Zie ook Brussel 9 mei 1988, JLMB 1988, 1386-1392. 69 Zie de zaken over besmettingsschade, supra 3.2; Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 70 Niet de hond die gestorven is op de baan: zie supra 3.1. 71 Gent 16 januari 1961, Bull. ass. 1963, 599, noot M.G. en RGAR 1962, nr. 6818; Rb. Charleroi 9 januari 1965, Bull. ass. 1965, 742. 64
21
in geen causaal verband staan met de schade. Het dier lag niet aan de oorsprong van de schade.72 Dat een dier op een of andere manier betrokken is in een ongeval, is niet voldoende. Er moet een verband van oorzaak en gevolg bestaan tussen ‘feit’ van het dier en schade.73 32. Indien verschillende dieren het schadegeval hebben veroorzaakt, zijn de bewaarders in solidum aansprakelijk en kunnen elk van hen voor het geheel van de schade worden aangesproken. Ook wanneer één dier behoort tot meerdere eigenaars, kan het slachtoffer alle mede-eigenaars in solidum aanspreken,74 tenzij één van de mede-eigenaars kan bewijzen dat de andere mede-eigenaar als enige de bewaring had over het dier.75 Dit is voordelig voor het slachtoffer. Hij kan zijn schade volledig vergoed zien, ook al werd slechts één van de eigenaars teruggevonden.76
IV. Wie is aansprakelijk? IV.1. ALGEMEEN 33. Art. 1385 BW zegt dat “de eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft, degene die zich ervan bedient” aansprakelijk is voor de schade. Er is bewust voor of gekozen en niet voor en. Dit impliceert dat slechts één van de twee kan worden aangesproken. Een in solidum aansprakelijkheid is niet mogelijk.77 Men spreekt ook wel van een alternatieve aansprakelijkheid.78 Het is wel mogelijk dat beide op een andere rechtsgrond worden aangesproken, bijvoorbeeld de bewaarder via art. 1385 BW en de eigenaar via art. 1382 BW.79 In de eerste plaats viseert art. 1385 BW de eigenaar als aansprakelijke. De eigenaar zal niettemin vrij zijn van aansprakelijkheid indien hij de bewaring van het dier aan een derde heeft overgedragen.80
72
Zie supra III.2. R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2309-2310. 74 De aansprakelijkheid berust op elk van de mede-eigenaars in verhouding tot hun aandeel in de mede-eigendom. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 132. 75 Ibid. 76 Brussel 17 februari 1975, RGAR 1976, 9556; Vred. Landen, 23 november 1965, RGAR, 1966, 7555 met noot DALCQ; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2310. 77 H. VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 475-503. 78 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2311; H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530. 79 Zie bv. Pol. Antwerpen, 6 september 2000, De Verz., 2002, 668, noot Ph. FONTAINE. 80 Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004, T.Verz. 2006, afl. 4, 445; H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers,” T.Verz. 2002, afl. 3, 531. 73
22
34. Er bestaat discussie in de rechtsleer over de vraag of de eigenaar, dan wel het slachtoffer moet aantonen dat een derde de bewaring kreeg. Moet de eigenaar, om aan zijn aansprakelijkheid te ontkomen, zelf aantonen dat een derde de bewaring over het dier heeft verkregen, of ligt deze last bij het slachtoffer? De rechtspraak gaat er doorgaans van uit dat de eigenaar de bewaarder van het dier is, tenzij hij zelf aantoont dat hij de bewaringsbevoegdheid aan een derde heeft overgedragen. Dit betekent dat art. 1385 BW in eerste instantie een vermoeden legt op de eigenaar. De rechtspraak heeft daarbij een omkering van de bewijslast ingevoerd. Indien de eigenaar er niet in slaagt te bewijzen dat hij de bewaring aan een derde heeft overgedragen, blijft hij aansprakelijk.81
IV.2. DE BEWAARDER 35. Art. 1385 BW is wederom erg vaag over het begrip ‘bewaarder’ en definieert niet wanneer er overdracht is van bewaking. Daarop is de rechtspraak en rechtsleer in actie getreden om het begrip ‘bewaarder’ te verduidelijken. 36. Er zijn een aantal voorwaarden om van een bewaarder te kunnen spreken. De loutere detentie of het bij zich houden van het dier, is niet voldoende.82 Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen de materiële en juridische bewaring. De materiële bewaring refereert dan aan het louter bij zich houden van het dier. Om van bewaarder te kunnen spreken is een juridische bewaring nodig. Deze juridische bewaring zou wijzen op een meesterschap over het dier, gelijkend op het meesterschap die de eigenaar heeft over het dier. De bewaarder moet deze macht kunnen uitoefenen, zonder invloed van de eigenaar. De bewaarder moet over het dier feitelijk en op zelfstandige wijze het gezag kunnen uitoefenen.83 Hij moet een volle leiding en toezicht hebben over het dier.84
81
zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DE COSTER, “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR 1987, p. 1418, nr. 86 e.v. en Pol. Antwerpen (15e k.) 6 september 2000, T.Verz. 2001, afl. 4, 668, noot P. FONTAINE; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20. 82 Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975 en Pas. 1975, I, 857. 83 Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406; Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 78 en Pas. 1996, I, 87; Cass. 18 november 1993, Arr. Cass. 1993, Pas. 1993, I, 970 en TBBR 1995, 91, noot A. NUYTS; Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 2010-11, afl. 32, 1354. 84 Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012 (La Sandry / L.L., L.L., e.a.), Pas. 2012, afl. 11, 2253, concl. J. GENICOT, RW 2013-14, afl. 24, 935, noot.
23
37. Het is niet vereist dat de bewaarder een persoonlijk voordeel zoals een loon moet krijgen bij de bewaring, om als bewaarder te worden aanzien. 85 Hoewel vaak de bewaring wordt gegeven tegen bezoldiging bij bijvoorbeeld vervoerders, dierenartsen of hondenpensions, is dit geen noodzakelijke voorwaarde. Dit werd bevestigd door het Hof van Cassatie.86 38. Wie als bewaarder en dus mogelijke aansprakelijke moet worden aanzien, wordt steeds per zaak in feite soeverein beoordeeld door de feitenrechter. Hoewel de feitenrechter in feite oordeelt of de persoon de bewaarder van een dier is, is het de taak van het Hof van Cassatie om te onderzoeken of de rechter uit de vastgestelde feiten het bestaan van de bewaring naar recht kon afleiden.87 39. In een groot deel van de rechtszaken over art. 1385 BW bestaat er discussie over wie nu net de bewaarder is van het dier en wie bijgevolg aansprakelijk kan gesteld worden. In veel gevallen is het namelijk zo dat de aangesprokene er alles zal aan doen om aan te tonen dat hij niet voldoet aan de voorwaarden om als bewaarder te kunnen worden aanzien, om zo zijn aansprakelijkheid te ontlopen. De eigenaar zal dan weer proberen aan te tonen dat hij de juridische bewaring aan een derde heeft doorgegeven, of zal net ontkennen dat hij de eigenaar van het dier is. Hoewel het vraagstuk over wie bewaarder is, geval per geval moet worden beoordeeld, heeft de rechtspraak doorheen de jaren toch enkele indiciën gegeven. Hieronder worden kort enkele voorbeelden toegelicht.
IV.2.1. Het zich (tijdelijk) ontfermen over dieren 40. Het gebeurt vaak dat dieren zoals honden en katten worden verzorgd door een buurman, familielid of vriend wanneer de eigenaar op reis vertrekt. De vraag is of in deze gevallen er al sprake is van bewaring, in die zin dat degene die zich tijdelijk ontfermt over het dier volledige meesterschap zou hebben. Aangezien op dat ogenblik niet de eigenaar, maar de tijdelijke verzorger van het dier toezicht over het dier heeft, moet hij als bewaarder worden aanzien. Nochtans is de toezichtsbevoegdheid en het meesterschap niet zo ruim als deze die de eigenaar heeft. Er is slechts een tijdelijk toezicht, dat eindigt wanneer de eigenaar terugkeert. Bovendien is er slechts een beperkte leiding over het dier. Veel meer dan het dagelijks voeden, verzorgen en het eventueel voor een wandeling meenemen, zal de buurman of familielid niet kunnen en hoeven te doen. Van volledig meesterschap is al zeker geen sprake wanneer de eigenaar instructies heeft gegeven aan de verzorger. Hier is niet voldaan aan de voorwaarde dat de bewaarder volle leiding en toezicht moet hebben over het dier.
85
H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 531: voor 1956 keek men wel naar het voordeel, daarna sprak men van meesterschap. 86 Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975, 948, Pas. 1975, I, 857, RW 1975-76, 1184 en JT 1975, 479. 87 Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012.
24
Niettemin blijft het aan de feitenrechter om te oordelen of er in casu sprake is van een volledig meesterschap en of de verzorger moet aanzien worden als een bewaarder. Hierbij zal de rechter alle elementen in zijn geheel in aanmerking nemen, zoals de duur van afwezigheid, de instructies van de eigenaar en de intensiteit van de verzorging. Zo zal de persoon die zich ontfermt over een hond, terwijl de eigenaar ervan in de gevangenis verblijft, de duur van de verzorging onzeker is en er geen instructies waren tot verzorging van de hond, beschouwd worden als bewaarder over de hond.88 41. Wanneer de eigenaar van een hond de bewaking van het dier slechts een zeer korte tijd toevertrouwt aan een derde, zoals het wachten bij de hond aan de winkel of een korte wandeling met de hond, wordt de bewaring van deze hond niet overgedragen aan deze derde, maar blijft de eigenaar de bewaarder van zijn hond. Een beperkt en tijdelijk toezicht leidt dus niet tot de juridische bewaring over het dier.89 Dat de bewaarder leiding en toezicht moet hebben over het dier ten tijde van het ongeval, houdt niet automatisch in dat de bewaarder op het ogenblik van de schadeverwekkende gebeurtenis het dier effectief onder zijn toezicht had.90 42. Indien een persoon toezicht uitoefende over het dier ten tijde van het schadegeval, maar toch niet door de rechter als bewaarder wordt aanzien, staat niets eraan in de weg dat hij wel nog aansprakelijk kan zijn voor een fout o.b.v. art. 1382 BW.91 43. Ook de persoon die helemaal niet de intentie heeft om bewaarder te zijn over het dier, wordt soms toch door de rechter gekwalificeerd als bewaarder. Zo is er een geval van de politierechtbank van Luik van 14 juni 2006. Een koppel vindt een straatkat en verzorgt het door het voedsel en overnachting te verlenen. Het koppel werd als eigenaars en dus ook bewaarders aanzien van het dier, hoewel zij nooit hiervoor de intentie hadden.92 Indien men het dier enige tijd in huis neemt, het voedt en er zich over ontfermt, ontstaat er wel degelijk een meesterschap over het dier. Indien men zich op deze manier ontfermt over het dier, krijgt men een duurzaam karakter van meesterschap over het dier, waardoor men als bewaarder moet worden aanzien.93 Andere rechtspraak zegt dan weer dat de persoon die
88
Rb. Charleroi 26 februari 1988, JT 1989, 10; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20. 89 Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 1112/4, 608/240. 90 T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, nrs. 930- 932 91 Zie infra hoofdstuk 4, II.3. 92 Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123. 93 Vred. Nijvel 7 juni 1956, Bull. ass. 1956, 595, noot M.G. (hond twee dagen eten en logement verschaft); Vred. Torhout 21 januari 1975, RW 1974-75, 2157 (zwervende hond in huis opgenomen gedurende veertien dagen).
25
een verdwaalde hond meeneemt met de intentie het dier terug aan zijn eigenaar te bezorgen, niet beschouwd kan worden als een bewaarder.94
IV.2.2. Bewaring en professionele dierenverzorgers 44. Wanneer iemand in zijn professionele activiteit omgaat met dieren, stelt zich de vraag in hoeverre hij als bewaarder kan aanzien worden. Een voorbeeld is de dierenarts die een dier tijdelijk opvangt in zijn praktijk voor en na een operatie. 45. In principe blijkt het nog steeds een feitenkwestie of deze dierenverzorger als bewaarder kan aanzien worden en moet men nog steeds volledige meesterschap hebben over het dier. De dierenverzorger moet de macht hebben om zonder inmenging van de eigenaar het dier te leiden, er toezicht over te kunnen uitoefenen, en dezelfde macht hebben als de eigenaar om het
dier
te
gebruiken.
Nochtans
beweren
sommige
auteurs
dat
professionele
dierenverzorgers door die criteria nooit als bewaarder kunnen aanzien worden, omdat zij nooit een gebruiksrecht verwerven dat gelijkwaardig is aan dat van de eigenaar, maar enkel de macht krijgen om het dier te verzorgen.95 Andere auteurs, zoals S. COVEMAEKER leggen dan weer bijkomende vereisten op voor de professionele dierenarts om als bewaarder aanzien te worden. Hij moet een zeker deskundigheid en vaardigheid bezitten om leiding en toezicht over het dier uit te oefenen en dit moet zonder tussenkomst van de eigenaar gebeuren.96 Nochtans moet iemand die zich op niet-professionele basis ontfermt over een dier over geen enkele deskundigheid beschikken. Het is dan ook betwijfelbaar dat deze bijkomende voorwaarde wel voor de professionele dierenverzorger zou moeten gelden. 46. In tegenstelling tot de hypothese van de persoon die zich tijdelijk ontfermt over een dier, zal de professionele dierenverzorger tijdens de behandeling van de dieren vaak nog vergezeld worden door de eigenaar. Zo zal de eigenaar het dier soms moeten vasthouden of kalmeren op het moment dat de dierenarts een ingreep doet. Wanneer de dierenarts instructies geeft aan de eigenaar over het vasthouden van het dier, zal de dierenarts als bewaarder kunnen worden aanschouwd. Niettemin blijft de kwalificatie nog steeds een feitenkwestie, die door rechters met inachtneming van alle elementen wordt beoordeeld. Wanneer de dierenarts op het moment van het schadegeval wordt bijgestaan door de eigenaar, dat het zich voordoet op de eigendom van de eigenaar en dat de eigenaar enkele
94
Pol. Brugge 11 mei 2004, RW 2006-2007, 1735. H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, S. DECOSTER en K. GEELEN, "Onrechtmatige daad (1979-1984)", TPR 1987, 1420. 96 S. COVEMAEKER, (noot onder Rb. Brussel 11 april 1997), TBBR 1999, 648-649. 95
26
helpende handen heeft opgetrommeld, kan de rechter nog steeds besluiten dat in het concrete geval niet de dierenarts, maar de eigenaar bewaarder van het dier blijft.97 47. De rechter lijkt ook hier uit meerdere elementen af te leiden dat de dierenverzorger bewaarder is van het dier. Een voorbeeld is een arrest van het hof van beroep van 26 april 1995.98 Daarin bepaalt de beroepsrechter dat de dierenarts een bewaarder is in de zin van art. 1385 BW, omdat hij beslist had het dier met het oog op de behandeling over te brengen naar de behandelkamer, dat hij besliste welke behandeling het dier zou ondergaan en dat het een inspuiting zou krijgen, ze zelf ook toediende en nadien ook besloot dat het dier diende te worden verwijderd uit de behandelkamer omdat het paniekerig begon te worden. In deze zaak was het niet enkel de vraag of de eigenaar, dan wel de dierenarts als bewaarder kan gezien worden, maar ook degene die het dier vasthoudt en in bedwang houdt. Een dier louter vasthouden leidt echter automatisch tot een niet-ondergeschikt recht van leiding en toezicht. Omdat degene die het dier vasthoudt vaak rechtstreeks instructies zal krijgen van de dierenverzorger of eigenaar, zal hij vaak niet het volledig meesterschap bezitten over het dier en bijgevolg niet als bewaarder aanzien worden.
IV.2.3. Andere verhoudingen met het dier 48. Aangezien dieren veel functies hebben in de samenleving, veroorzaken ze ook vaak schadegevallen in veel uiteenlopende situaties naast het tijdelijk ontfermen over dieren en de behandeling door professionele dierenverzorgers. Vaak voorkomende schadegevallen gebeuren bij het paardrijden in de manege of bij het vervoeren en verhandelen van dieren. 49. Maneges bieden aan ruiters de mogelijkheid tegen een bepaalde prijs paarden te gebruiken om te oefenen, al dan niet begeleid. De ervaring van de ruiters is echter zeer variërend, gaande van de volleerde wedstrijdruiter tot de absolute beginneling die vaak nog minderjarig is. De vraag stelt zich of deze ruiter als bewaarder kan gezien worden. 50. Een arrest van het hof van beroep te Antwerpen van 21 juni 2006 verduidelijkt dit.99 Uit het arrest valt te concluderen dat een ruiter volledige meesterschap kan hebben over het dier en als bewaarder worden gezien, indien hij een volleerd ruiter is. De ruiter zelf had al ruim twintig rijlessen gehad. Toch oordeelt de rechter dat de ruiter niet als bewaarder kan aanzien worden. De eigenaar heeft dan wel een paard uitgeleend aan een ruiter met enige rijervaring, in casu werd de ruiter bijgestaan door een instructeur. Daarnaast getuigde de
97
B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 148. 98 Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406. 99 Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006 RW 2009-10, afl. 32, 1353.
27
instructeur dat de eigenaar er zich van bewust was dat de ruiter geen uitgebreide paardrijervaring had. Dit bewijst waarom de eigenaar een paard had uitgeleend dat gekend stond als een oud beginnelingenpaard. Hieruit leidt de beroepsrechter af dat de ruiter niet ervaren genoeg was om als bewaarder van het dier gezien te worden. 51. De rechtsleer is verdeeld over de vraag of een minderjarige ruiter als bewaarder van het dier kan worden beschouwd.100 Volgens een deel van de rechtsleer kan een minderjarige/leerling slechts een aansprakelijkheid oplopen wanneer die de leeftijd des onderscheids heeft bereikt en dus toerekeningsvatbaar is.101 Anderen zeggen dan weer dat de macht om leiding en toezicht over het dier uit te oefenen losstaat van de al dan niet toerekeningsvatbaarheid van de minderjarige.102 Ouders kunnen dan vereenzelvigd worden met de minderjarige en ook aansprakelijk gesteld worden voor de schade veroorzaakt door het dier waarover het kind bewaarder is, weliswaar via art. 1384, tweede en vierde lid in plaats van art. 1385 BW.103 Het principe lijkt dat de ruiter al dan niet als bewaarder over het dier zal beschouwd worden, volgens zijn graad van ervaring.104 Namelijk, hoe meer ervaren men is in het behandelen en berijden van paarden, hoe vollediger het meesterschap over het dier is. Toch zal het steeds een feitenkwestie blijven, waarbij de rechter kiest in hoeverre de ervaring van de ruiter zal meespelen bij de kwalificatie als bewaarder. Dat bewijst bovenstaand arrest. 52. Ook bij het vervoer van dieren gelden de klassieke voorwaarden. Wanneer hij het volledige meesterschap over het dier verkrijgt, in afwezigheid van de eigenaar en zonder diens instructies, dan wordt de vervoerder in beginsel bewaarder van het dier.105 Bij vervoerders lijken de rechters sneller over volledig meesterschap te spreken, bijvoorbeeld omdat hij de dieren zonder de eigenaar vervoert.106 In tegenstelling tot bijvoorbeeld de persoon die de dierenarts helpt bij het vasthouden van het dier, zal de vervoerder die een dier vasthoudt tijdens de weging ervan als bewaarder aanzien worden, ook al is de eigenaar
100
dit maakt uit omdat later de vraag zal gesteld worden of een minderjarige al het risico kan aanvaarden. Zie nr. 214. 101 H DE PAGE, Traité, II, nr. 914. 102 L. CORNELIS, Beginselen, nr. 385 103 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 32. Hier is er dan wel een weerlegbaar foutvermoeden, zie infra nr. 137. 104 B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 151-153. 105 Cass. 8 november 1956, Arr. Verbr. 1957, 162 en Pas. 1957, I, 251. 106 Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004 , T.Verz. 2006, afl. 4, 445
28
aanwezig.107 De vervoerder kan niet meer als bewaarder gezien worden vanaf dat de dieren geleverd zijn, hetzij bij de eigenaar, hetzij elders, zoals het slachthuis.108 53. Onzeker is de mogelijkheid voor een aangestelde om als bewaarder van een dier aanzien te worden. Het lijkt betwijfelbaar dat de aangestelde volledige meesterschap kan hebben over het dier, aangezien hij ondergeschikt is aan de aansteller en de bewaring over het dier enkel voor rekening van de aansteller uitoefent.109Het Hof van Cassatie heeft echter geconcludeerd dat de band van ondergeschiktheid de kwalificatie van bewaarder over het dier niet uitsluit.110 Ook al bevindt de aangestelde zich in een ondergeschikte band, toch behoudt hij een zekere vrijheid bij de uitoefening van zijn taak. Of de aangestelde leiding of toezicht heeft over het dier, zal opnieuw een feitenkwestie zijn, waarbij met alle elementen rekening moet worden gehouden. Een voorbeeld van een aangestelde die als een bewaarder kan worden gezien, is de rijmeester die voor rekening van de manege ruiters begeleidt. Een bewaarder van een dier hoeft bijgevolg dus niet voor eigen rekening te handelen. Vaak zal echter de manege en niet de door de manege aangestelde instructeur als bewaarder worden gezien.111 Net zoals de ouders van minderjarige bewaarders via art. 1384, lid twee en vier BW kunnen aangesproken worden voor de schade veroorzaakt door dat dier, kan de aansteller via art. 1384 lid drie BW worden aangesproken voor de schade veroorzaakt door het dier waarover zijn aangestelde bewaring had, indien de schade zich voordeed terwijl de aangestelde zich in de bediening bevond waartoe hij was aangesteld.112 54. Er is discussie mogelijk of geesteszieken als bewaarder kunnen aanzien worden. De wetgever heeft namelijk met de invoering van art. 1386bis BW een specifieke regeling gecreëerd voor schadegevallen door hen veroorzaakt. Deze is gebaseerd op billijkheid, zodat zij niet o.b.v. art. 1382 BW kunnen aangesproken worden. Nochtans treedt art. 1385 BW in werking door de daad van het dier, niet die van de geesteszieke. Daardoor zou volgens sommige rechtsgeleerden de geesteszieke toch via art. 1385 BW kunnen aangesproken worden, terwijl anderen beweren dat art. 1386bis BW een billijke schaderegeling invoert, niet enkel voor de daden van de geesteszieken, maar voor alle 107
Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989. Vred. Sint-Kwintens-Lennik 22 oktober 1984, RW 1987-88, 1068; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 147. 109 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht van rechtspraa (1964-1978)”, TPR 1980. 110 Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328, Pas. 1982, I, 316, concl. proc.-gen. F. DUMON, RGAR 1982, nr. 10.526, concl., R.C.J.B. 1985, 207, noot A. MEINERTZHAGEN-LIMPENS en RW 1983-84, 2909, noot; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 141. 111 Gent, 15 april 1999, RGAR 2000, 13249. 112 Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328 en Pas. 1982, I, 316; Brussel 25 november 1994, TBBR 1996, 352. 108
29
schade veroorzaakt aan een derde. Niet enkel de schade veroorzaakt door eigen daad, maar door alle in de art. 1382 t.e.m. 1386 bedoelde gevallen.113 Een geesteszieke zou dan weer niet aansprakelijk kunnen worden gesteld doordat er geen vermoeden van fout kan bestaan voor een geesteszieke. Zij zijn namelijk ontoerekeningsvatbaar. Daarover zal later worden verdergegaan.114 55. Er zijn nog tal van situaties denkbaar waar men als bewaarder kan aanzien worden. De rechter is in elke kwestie vrij om te beslissen dat een derde als bewaarder over het dier kan worden aanzien. Zo is er een geval waar de curator over een failliete handel werd gezien als bewaarder over de waakhond van het pand waarin de handel vroeger bedreven werd. De hond behoorde namelijk tot de failliete boedel van de gefailleerde. Daarnaast verbleef de hond in een pand waar enkel de curator de sleutel van had en was aan de gefailleerde de toegang tot dit pand ontzegd.115
IV.3. CONCLUSIE 56. In veel rechtszaken die een schadegeval veroorzaakt door een dier betreffen, wordt er hevig discussie gevoerd over wie er nu als bewaarder moet aanzien worden en bijgevolg de schade zal moeten vergoeden. Veel personen in verschillende functies zoals de dierenarts, vervoerder of instructeur, zullen in contact komen met de dieren, toch kan er maar één van hen worden aangesproken via art. 1385 BW. In principe is dit degene die de meeste leiding en toezicht had of moest hebben over het dier op het ogenblik van het schadegeval. Wie het meeste toezicht had over het dier, zal de rechter geval per geval bekijken. Hoewel er doorheen de jaren in de rechtspraak en rechtsleer enkele regels ontstaan zijn, toch zijn deze nooit sluitend en heeft de rechter het laatste woord. Dat art. 1385 BW niet de mogelijkheid biedt om meerdere personen aan te spreken, belet echter niet dat de andere personen o.b.v. art. 1382 BW kunnen aangesproken worden. Art. 1382 BW wordt echter heel anders bekeken dan art. 1385 BW. Dat wordt hieronder besproken. Ook de relevantie van het vraagstuk over wie nu de werkelijke bewaarder van het dier is, wordt in het kader van de juridische grondslag van art. 1385 BW verder besproken.116
113
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 32. 114 F. GLANSDORFF, (noot onder Rb. Charleroi 8 februari 1972), RGAR 1974, p. 3 verso, nr. 9338; Zie infra nr. 123. 115 Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 133. 116 Infra hoofdstuk 4. III.
30
V. De bevrijding van de aansprakelijkheid V.1. ONTKENNEN VAN DE ALGEMENE TOEPASSINGSVOORWAARDEN 57. De eigenaar/bewaarder kan zich bevrijden van aansprakelijkheid, indien hij aantoont dat er niet voldaan is aan één van de toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW. Eén van de mogelijkheden om niet aangesproken te worden op grond van art. 1385 BW is door te ontkennen dat er een causaal verband bestaat tussen het dier en de schade. Dit kan door te bewijzen dat het dier niet betrokken was in het schadegeval en niet aan de oorzaak lag van de schade. Daarnaast kan men ook de aansprakelijkheid ontkennen door te beweren dat men niet de eigenaar was of bewaking had over het dier ten tijde van het schadegeval. Er moet namelijk een eigenaar/bewaarder kunnen worden geïdentificeerd, vooraleer vergoeding krachtens art. 1385 BW mogelijk is. Indien de aangesproken persoon kan aantonen dat hij niet de bewaarder is, doordat hij bijvoorbeeld niet aan de voorwaarden van meesterschap voldoet, kan hij in principe niet worden aangesproken voor de schade.
V.2. DE VREEMDE OORZAAK
V.2.1. Algemeen principe 58. Uit de lezing van art. 1385 BW lijkt niet te kunnen worden afgeleid dat er uitzonderingen mogelijk zijn op de aansprakelijkheid van de bewaarder. De rechtspraak heeft hier nochtans toch
enige
uitzonderingen
op
toegelaten.
Naast
het
ontkennen
van
de
toepassingsvoorwaarden, kan de bewaarder van het dier zijn aansprakelijkheid ontlopen door aan te tonen dat de schade is ontstaan door een vreemde oorzaak. Dit kan bestaan uit overmacht, de fout van een derde of de fout van de benadeelde zelf.117 59. Deze drie uitzonderingen zijn dan ook de enige manieren om aansprakelijkheid te ontlopen, naast het ontkennen van het causaal verband. Vaak wordt het ontkennen van het causaal verband ook gecatalogiseerd onder deze ‘bevrijding door een vreemde oorzaak’. Het is mogelijk dat de schade uitsluitend is veroorzaakt door een vreemde oorzaak en niets te maken heeft met het dier. Dit is het geval indien de val van de ruiter enkel te wijten zou zijn aan het onkundig vasthouden van de teugels tijdens het paardrijden. In dat geval is er geen causaal verband met het gedrag van het dier en kan niet worden overgegaan tot aansprakelijkheid volgens art. 1385 BW, aangezien het dier geen aansprakelijkheidsfactor 117
Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, I, 200; Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1982-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061.
31
meer is. Van bevrijding van aansprakelijkheid is hier niet echt sprake. Er is gewoonweg geen aansprakelijkheid mogelijk, omdat één van de toepassingsvoorwaarden niet is vervuld.118 Men kan zich immers slechts bevrijden van aansprakelijkheid indien het bewijs is geleverd dat de toepassingsvoorwaarden van het artikel reeds zijn vervuld.119 Van een echte ‘bevrijding’ van aansprakelijkheid is pas sprake wanneer de schade niet alleen door het feit van het dier, maar ook door de vreemde oorzaak tot stand is gekomen. 120 Deze vreemde oorzaak kan zowel inwerken op de schade, als op het gedrag van het dier. 60. Indien de vreemde oorzaak inwerkt op de schade, zijn er in feite twee causale elementen die onafhankelijk van elkaar de schade hebben veroorzaakt. Enerzijds is er het gedrag van het dier die de schade heeft vergroot, anderzijds de vreemde oorzaak, die mede de schade heeft veroorzaakt zoals zij zich in concreto voordeed. Het gedrag van het dier staat dan volledig los van de vreemde oorzaak. Zo kan men zich het geval inbeelden waar een ruiter van een paard valt, enerzijds doordat het paard plots steigerde, anderzijds doordat de ruiter zelf de teugels niet goed vast had. De fout van het slachtoffer heeft geen effect gehad op de gedraging van het dier, toch heeft zij wel bijgedragen tot de schade. Beide zijn samenlopende oorzaken van de schade. Het causaal verband ten aanzien van beide staat vast. Bij samenloop van het gedrag van het dier met de fout van het slachtoffer, zou dit moeten leiden tot gedeelde aansprakelijkheid, op grond van billijkheidsoverwegingen.121 61. De vreemde oorzaak kan echter ook inwerken op het gedrag van het dier, waardoor de schade werd veroorzaakt. Ook hier kan de vreemde oorzaak opnieuw een geval van overmacht zijn, een fout van een derde of een fout van het slachtoffer. Indien een paard bijvoorbeeld uitbreekt door een blikseminslag en hij daarna schade aanricht, is de gedraging van het dier uitgelokt door de overmacht.122 62. Wanneer dus gesproken wordt van een ‘bevrijding’ door een vreemde oorzaak, lijkt dit eerder te wijzen op het feit dat de schade niet enkel is veroorzaakt door het gedrag van het dier, maar ook (deels) door de vreemde oorzaak, of dat de vreemde oorzaak aan de grondslag lag van het gedrag van het dier. Volgens de in België gangbare equivalentietheorie staan zowel het gedrag van het dier, als de vreemde oorzaak nog steeds
118
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438. 119 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2198. 120 ibid 121 S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 437. 122 Ibid.
32
in causaal verband met de schade. Het feit dat er een vreemde oorzaak inwerkte op het dier, sluit niet uit dat de schade zich niet zou voorgedaan hebben zonder het dier, zoals zij zich in concreto voordeed. Wat echter wel verandert, is dat de aansprakelijkheid van de bewaarder verminderd wordt.123 Hieronder worden de drie bevrijdingsgronden uitvoeriger besproken.
V.2.2. Overmacht 63. Overmacht kan leiden tot de volledige bevrijding van aansprakelijkheid. Toch zullen rechters slechts zeer zelden overmacht inroepen. De bewaarder moet namelijk aantonen dat het schadegeval onvoorzienbaar en onoverkomelijk was. Zo zal er geen sprake zijn van overmacht wanneer een dier wordt opgeschrikt door de claxon van een wagen,124 of wanneer het dier is besmet met een ziekte. In dat geval had de eigenaar/bewaarder de besmettingssymptomen moeten herkennen.125 Wel aanvaard als overmacht is bijvoorbeeld het geval waarbij een dier wordt opgeschrikt door een naast hem ingeslagen bliksemschicht of zelfs door een luchtballon die te dicht bij de dieren over de weides vliegt, waardoor ze worden opgeschrikt. Hier werd geoordeeld dat de luchtballonvaarder een fout had gepleegd.126
V.2.3. Fout van een derde 64. Het klassieke voorbeeld waarbij er sprake is van een fout van de derde, is het geval waarin een persoon voetzoekers gooit tussen de poten van een paard, waardoor het dier op hol slaat en tegen een vrouw loopt. Hier gaat de bewaarder vrijuit, aangezien het gedrag van het dier volledig te wijten is aan de derde en de reactie van het dier op de fout van de derde “onvoorzienbaar en onvermijdbaar” was voor de eigenaar/bewaarder.127 Logischerwijze zal dan ook niet de bewaarder, maar de derde moeten de schadevergoeding betalen.
123
Zie T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204. Zie infra hoofdstuk 4.II.6. 124 Gent 14 november 1960, RGAR 1961, nr. 6760, noot R.O. DALCQ. 125 Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161 126 Vred. Westerlo 19 januari 1996, RW. 1997-98, 1053. 127 Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430, noot; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1994-1999)”, TPR 2000, 1770 – 1773, nrs. 7388.
33
De fout van de derde kan uit veel bestaan, niet enkel uit het opschrikken van dieren. Zo is de derde ook aansprakelijk wanneer hij een hekken openlaat waardoor honden bij een kind kunnen.128 65. De begrippen ‘overmacht’ en de ‘fout van een derde’ liggen vaak dicht bij elkaar. Zo kon de bewaarder overmacht inroepen in het geval waar de derde luchtballonvaarder een fout had gepleegd. Ook het geval waar inbrekers de omheining hebben doorgeknipt, waardoor het dier kon ontsnappen en schade aanrichten, lijkt te kunnen worden aanzien als overmacht, of een fout van een derde.129 66. Wanneer een derde een fout pleegt, dan kan zijn daad ingewerkt hebben op het gedrag van het dier. In dat geval bestaat nog steeds de feitelijke causaliteit tussen het gedrag van het dier en de schade, ook al heeft de derde het gedrag veroorzaakt, dat uiteindelijk tot schade leidde.130 Wel heeft dit tot gevolg dat niet de bewaarder, maar de derde de schade zal moeten vergoeden. 67. Indien de fout van een derde niet inwerkte op het gedrag van het dier en beide de schade hebben veroorzaakt, dan zijn in principe zowel de eigenaar/bewaarder als de derde in solidum aansprakelijk voor de gehele schade t.a.v. het slachtoffer.131
V.2.4. Fout van het slachtoffer 68. Het komt erg vaak voor dat het slachtoffer zelf een gedrag vertoont, waardoor de schade of het gedrag van het dier zich kan voordoen. Dit gaat van een onzorgvuldigheid, zoals het strelen van een schuwe kat132 tot een ware provocatie van het dier. Zo zal het slachtoffer een fout hebben gepleegd indien hij zonder reden plots wegrent van een nieuwsgierige hond, waardoor deze hem begint te achtervolgen en uiteindelijk zal bijten.133 69. Dat de fout van het slachtoffer anders moet bekeken worden dan de twee andere bevrijdingsgronden, ligt in het feit dat er geen derde element de schade mee heeft veroorzaakt, maar in tegendeel het slachtoffer zelf, degene die de schadevergoeding zal
128
Rb. Veurne 10 mei 1996, De Verz. 1997, 147, noot V. BUSSCHAERT. Luik 8 november 1950, Bull. ass. 1951, 236, noot M.G.; maar vgl. Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766 (fout van de eigenaar). 130 Cass. 20 mei 1983, Pas. 1983, 1164 en Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78. 131 S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438; Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240 (verdeling in gelijke delen tussen eigenaar en derde). 132 Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. 133 Gent (16e k.) nr. 2001/AR/527, 20 februari 2004, T.Verz. 2004, afl. 4, 815; RGAR 2005, afl. 4, nr. 13974, noot J.L.H. 129
34
eisen. Aangezien het slachtoffer zelf heeft bijgedragen, zal hij niet kunnen de volledige schade verhalen op de bewaarder krachtens art. 1385 BW. 70. In principe moet dus de aansprakelijkheid verdeeld worden tussen het slachtoffer en de bewaarder. Het feit dat het slachtoffer zelf door een eigen daad het schadegeval mee heeft veroorzaakt, neemt niet weg dat het dier mede in causaal verband blijft met de schade en mee de schadelast draagt. Indien het dier er niet was geweest, kon het ook nooit de concrete schade hebben veroorzaakt. Toch heeft het Hof van Cassatie in een aantal spraakmakende arresten een uitzondering toegelaten, waardoor de bewaarder onder voorwaarden toch vrij van aansprakelijkheid zal zijn bij een fout van het slachtoffer. Hoe dit zich verhoudt met de juridische grondslag van art. 1385 BW, wordt later uitvoerig besproken.
V.3. HET SLEPENDE TWIJG-ARREST, EEN UITZONDERING OP DE EQUIVALENTIELEER?
V.3.1. Situering 71. Indien de fout van het slachtoffer de schade mee heeft veroorzaakt, of het gedrag van het dier heeft veroorzaakt, dan staan beiden in een gelijk feitelijk causaal verband. Volgens de Belgische equivalentieleer dienen bijgevolg beide feitelijke oorzaken als noodzakelijke voorwaarde in de totstandkoming van de schade in acht te worden genomen bij de schadeverdeling, aangezien de juridische causaliteit gelijk dient te zijn aan de feitelijke causaliteit. Elke voorwaarde die (on)rechtstreeks tot de schade heeft bijgedragen, moet in acht worden genomen bij de beoordeling van de aansprakelijkheid. 72. Toch heeft het Hof van Cassatie een aantal opmerkelijke uitspraken gedaan in de jaren 80, waardoor de bewaarder toch volledig vrij kan zijn van aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd. Het Hof beweert dat, hoewel de bewaarder in principe niet kan ontkomen aan zijn aansprakelijkheid krachtens art. 1385 BW,134 het artikel geen vrijstelling uitsluit bij gebrek aan oorzakelijk verband, wanneer het dier zich niet ‘abnormaal en onvoorzienbaar’ heeft gedragen en een fout van het slachtoffer de schade heeft veroorzaakt, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade is uitgeschakeld. 73. De interpretatie die het Hof hier hanteert, bracht zij voor het eerst naar boven in een arrest van 20 mei 1983.135 Een jaar later, in het slepende twijg-arrest, bracht zij voor het eerst de voorwaarde naar boven dat het dier zich abnormaal noch onvoorzienbaar moet 134
Zie infra hoofdstuk 3. Cass. 20 mei 1983, Pas. 1983, 1164; toen werd nog beweerd dat “niet de daad van het dier, maar enkel elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder (…) is uitgeschakeld.” 135
35
gedragen hebben, vooraleer het causaal verband kan ontkend worden.136 In casu had een ruiter met zijn paard te dicht bij het paard voor zich gelopen, dat gehinderd werd door een tak in haar staart. Om de tak weg te krijgen, stampte het paard met de achterpoten, waardoor de achterlopende ruiter door een hoefslag werd geraakt. Het Hof oordeelde dat het paard zich niet abnormaal, noch onvoorzienbaar heeft gedragen en de schade enkel te wijten is aan de fout van de ruiter, namelijk het niet respecteren van een afstand tussen de twee paarden uit een verschillende stal. Indien het dier abnormaal noch onzorgvuldig reageert, is er volgens het Hof van Cassatie dus geen aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder volgens art. 1385 BW mogelijk. 74. Het uitgelokte gedrag van het dier wordt vergeleken met een bepaalde norm. Indien het dier zich abnormaal of onvoorzienbaar heeft gedragen tegenover de uitlokking of andere fout van het slachtoffer, zal er een gedeelde aansprakelijkheid bestaan tussen het slachtoffer en de eigenaar/bewaarder. In dit geval wordt dus dezelfde uitkomst bekomen als wanneer de fout van het slachtoffer niet inwerkt op het gedrag van het dier, maar op de schade.137 75. Verscheidene rechtspraak en rechtsleer brengen aan dat de volledige bevrijding van aansprakelijkheid slechts mogelijk is wanneer de fout van het slachtoffer138 inwerkte op het gedrag van het dier en niet op de schade.139 Nochtans werkte in het slepende twijg-arrest de fout van het slachtoffer niet rechtstreeks in op het gedrag van het dier. Het was namelijk een twijg die het gedrag van het paard had uitgelokt. Dat het slachtoffer in dit geval toch alle schade alleen moet dragen, is dus frappant. Indien het dier normaal en voorzienbaar reageert tegenover de uitlokking of fout, lijkt de schadelast volledig op het slachtoffer te vallen, ook wanneer de fout niet rechtstreeks de oorzaak is van het gedrag. De eigenaar/bewaarder is dan in geen geval aansprakelijk krachtens art. 1385 BW en dus niet tot vergoeding verplicht. Dit impliceert dat het gedrag van het dier juridisch niet in aanmerking wordt genomen als oorzaak van de schade, terwijl dit feitelijk wel het geval is. Anders dan wanneer de fout van het slachtoffer als enige oorzaak van de schade kan aanzien worden (zie het voorbeeld met de ruiter die de teugels niet goed vasthad), spelen hier nog steeds twee causale elementen mee, zowel de fout van het slachtoffer als de gedraging van het dier. Daarom lijkt deze regeling strijdig met de equivalentieleer.
136
Cass. 12 oktober 1984, Arr. Cass. 1984-85, 256. Zie supra V.1. 138 En ook bij de derde, zie supra nr. 66. 139 R. Ulrix, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305; S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356. 137
36
Om te kunnen vaststellen waarom het Hof deze opvatting hanteert, is het noodzakelijk eerst te onderzoeken wanneer er kan worden gesproken van een fout van het slachtoffer en wat wordt verstaan onder het “normaal en voorzienbaar gedrag” van een dier.140 76. Deze vragen kunnen worden besproken aan de hand van een cassatiearrest van 6 januari 2012,141 waar het Hof onderzocht of de uitzondering van toepassing was. Twee broers, beiden landbouwer, hebben enkele aanpalende velden. Boer A is sinds enkele jaren arbeidsongeschikt, nadat hij door een arbeidsongeval het zicht in zijn rechteroog volledig verloren heeft. Ook zijn rechteroor is misvormd, wat leidt tot een verminderde gehoorcapaciteit. Daarom heeft hij een knecht in dienst, die hem helpt bij de dagelijkse taken op de boerderij. Boer B is slechts deels landbouwer, na de werkuren van zijn gewone job. Op een ochtend bemerken ze dat de afsluiting tussen hun aanpalende weides deels stuk is. De afsluiting had tot doel de koeien van boer A te scheiden van de stier van boer B. Doordat de prikkeldraad voor een stuk doorbroken is, lopen enkele koeien al bij de stier. Beide boeren spreken dezelfde ochtend nog af dat ze ’s avonds, nadat boer B van zijn werk terugkomt samen zullen gaan kijken naar de afsluiting om hem te herstellen. De knecht van boer A zou daarbij helpen. Boer A, die eigenaar is van de koeien, vraagt ook aan boer B om zijn stier op stal te zetten, om hem zo van de koeien gescheiden te houden. Boer B doet dit echter niet. Hoewel ze hebben afgesproken dat ze ’s avonds samen zouden de afsluiting herstellen, besluit boer A om toch ’s middags al eens alleen te gaan kijken naar de afsluiting en de beschadiging te inspecteren. Hij positioneert zich met de rug naar de stier toe, waardoor hij niet merkt dat de stier (duidelijk geagiteerd door de loopse koeien rondom hem) in volle vaart op hem afstormt. De boer vliegt in de prikkeldraad, alwaar hij enkele uren vastzit, totdat enkele buren hem uit zijn benarde positie kunnen bevrijden. De boer is ernstig gewond en spreekt dan ook zijn broer (boer B) aan tot vergoeding van de schade. Hij baseert zich op art. 1382 BW, omdat hij van oordeel is dat zijn broer een onzorgvuldigheid heeft gepleegd, doordat hij de stier niet op stal heeft gezet. Daarnaast roept hij art. 1385 BW in, omdat zijn broer de eigenaar is van de stier.
140
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 434-443. 141 Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F.
37
V.3.1. De fout van het slachtoffer 77. Van belang is te weten wanneer er kan gesproken worden van een fout van het slachtoffer. Om te kunnen beslissen dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd in de zin van een onzorgvuldigheid, dient nagegaan te worden welke zorgvuldigheidsnorm wordt gehanteerd. Zal de rechter de landbouwer vergelijken met een normaal en zorgvuldig persoon in het algemeen in abstracto of met een normaal en zorgvuldige boer in concreto? 78. Om dit te weten te komen, kan men het cassatiearrest vergelijken met een vergelijkbare zaak die door het hof van beroep te Antwerpen op 11 april 2007 werd uitgesproken.142 Een vrouw die als gids werkte in een zoo, besloot op een dag om zelf het park te bezoeken met enkele vrienden. Toen zij aan de kooi met Bengaalse tijgers aankwamen, week de vrouw af van het pad dat voorzien was voor bezoekers, stapte over de boomstammen die de kooien scheiden van het pad en ging net voor de kooi staan met de rug naar de kooi toegekeerd. Daarnaast had zij een zak over haar schouder hangen die leek op de voederzak waar de tijgers normaal gezien mee gevoed worden. De tijgers worden slechts bepaalde dagen gevoederd en op die dag werden ze niet gevoederd. Een hongerige tijger werd aangetrokken door de zak en greep met zijn poten tussen de tralies om de zak te kunnen bemachtigen. De vrouw werd vastgegrepen door de tijger en werd zwaar verwond. Ze sprak de zoo aan als eigenaar van de tijger via art. 1385 BW. 79. Het hof van beroep vergelijkt de vrouw niet met een normaal en zorgvuldige bezoeker van de zoo, maar houdt rekening met het feit dat de vrouw als gids vrijwilligerswerk deed in de zoo. Zij had een specifieke opleiding genoten, waar ze had geleerd hoe ze moest omgaan met tijgers. Bovendien had zij moeten weten dat ze niet zo dicht bij de kooi had mogen staan, dat de zak die ze droeg leek op een voederzak en dat de dieren op die dag niet gevoederd werden.143 Het hof vergelijkt het gedrag van de vrouw dus met het gedrag dat een voorzichtige, bedachtzame en zorgvuldige gids in dezelfde situatie zou vertoond hebben. Ook hier zal wordt de schadelast volledig gelegd op het slachtoffer, aangezien de tijger normaal en voorzienbaar heeft gereageerd. 80. Ook in het cassatiearrest van 6 januari 2012 werd het gedrag van de landbouwer op dezelfde manier beoordeeld. Men vergelijkt of het gedrag die de landbouwer in casu heeft vertoond in de lijn van verwachtingen lag voor een bedachtzaam landbouwer. Zo oordeelde de feitenrechter dat de boer had moeten weten dat het betreden van een weide met een agressieve stier een reëel probleem kan vormen voor elke persoon die de kudde nadert. 142 143
Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. Ibid.
38
De landbouwer had omwille van zijn ervaring met dieren moeten weten dat een stier agressief kan reageren in de nabijheid van loopse koeien. Daarnaast is het opmerkelijk dat de rechter van oordeel is dat de boer zich aan een risico heeft onderworpen door de weide alleen te betreden, in plaats van te wachten tot de avond, zodat ze samen de weide zouden kunnen bekijken. De landbouwer zou dus het risico op schade hebben aanvaard.144 Naast het feit dat de landbouwer omwille van zijn kennis over stieren en de omstandigheden voorzichtiger had moeten zijn, wordt ook zijn handicap in rekening genomen. De feitenrechter oordeelt dat de landbouwer ook een fout heeft begaan door de weide te betreden, terwijl hij een beperkt visueel en auditief waarnemingsvermogen heeft. Doordat de boer deels blind en doof was, heeft hij met andere woorden het risico op schade vergroot doordat de kans groter was dat hij een aanval van de stier niet zou merken. Deze fout heeft bijgedragen tot de schade. 81. Men kan dus concluderen dat bij het beoordelen van de fout van het slachtoffer rechters de algemene zorgvuldigheidsnorm in concreto zullen toepassen. Het gedrag van het slachtoffer wordt vergeleken met een voorzichtig persoon in dezelfde situatie, in dezelfde hoedanigheid en met dezelfde kenmerken. Dit zorgt ervoor dat personen die ervaring hebben in het omgaan met dieren, zoals ruiters, gidsen, landbouwers of dierenverzorgers, een hogere graad van voorzichtigheid zullen moeten hanteren dan een persoon die geen specifieke kennis heeft van het dier. Indien het slachtoffer geen specifieke hoedanigheid heeft tegenover het dier, wordt hij vergeleken met een gewoon normaal en zorgvuldig persoon.145 De rechtspraak vergelijkt het slachtoffer vanuit het ‘goede huisvader’ principe.146
V.3.2. Normaal en voorzienbaar gedrag van het dier 82. Het Hof van Cassatie legt bij een fout van het slachtoffer een bijkomend criterium voor het gedrag van het dier op. Het gedrag dat het dier in casu heeft vertoond, wordt vergeleken met normaal en voorzienbaar gedrag. De vraag is met welk dier dit wordt vergeleken. Te argumenteren valt dat het normaal en voorzienbaar gedrag van een modeldier wordt genomen,147 een dier van hetzelfde ras of soort of het dier in dezelfde omstandigheden.
144
Zie infra hoofdstuk 4 II.4. Gent (17e k.) 21 november 2008, T.Verz. 2009, afl. 3, 309. 146 P. GRAULUS: “Aansprakelijkheid voor dieren en de fout van het slachtoffer”, T.Verz. 2010, afl. 1, 98. 147 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210. 145
39
83. Bij het beoordelen van het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier zal worden gekeken naar de karakterkenmerken van het dier. Men kan hierbij verwijzen naar een zaak voor het hof van beroep te Gent op 21 februari 2008.148 Een kattin die net bevallen is, wordt door de eigenares van haar jongen gescheiden. Terwijl ze probeert een kooi te openen, geeft ze de kat aan haar vader. De kat krabt en bijt naar de man, waardoor hij ernstig verwond geraakt. Het hof gaat het karakter van de kat niet vergelijken met het gemiddeld karakter van een kat, maar zal in ogenschouw nemen dat de kat uit zichzelf al eerder schuw is. Daarnaast wordt het gedrag van de kat vergeleken met het gedrag van een kat die haar jongen net is ontnomen. Het gedrag van de kat was normaal en voorzienbaar, aangezien geprobeerd werd haar te scheiden van haar jongen en haar in een kooitje te stoppen. Zo ook zal bij een schadegeval met een pony ermee rekening gehouden worden dat de pony drachtig was.149 84. Ook in de cassatiezaak wordt de stier niet vergeleken met een modelstier. De feitenrechter houdt in acht dat de stier op de dag van de feiten erg opgewonden en nerveus was door de loopse koeien in zijn nabijheid. Daarnaast zal de rechter het karakter van de stier vergelijken met de manier waarop de stier zich normaal gedraagt. Sommigen zagen de stier als “een echt kreng”. De landbouwer had moeten weten hoe de stier zich zou gedragen, wat er op wijst dat rechtspraak bij zowel het gedrag van het dier, als van het slachtoffer, het gedrag van beide in concreto zal beoordelen. 85. Volgens VANSWEEVELT leidt het criterium of het dier zich abnormaal noch onvoorzienbaar gedragen heeft tot een antropomorfisme. Het gedrag van het dier wordt namelijk volgens menselijke maatstaven overwogen.150 Het lijkt een analogie op het normaal en zorgvuldig karakter dat bij een mogelijke aansprakelijke in acht moet worden genomen. Volgens L. CORNELIS kan niet worden verwezen ‘naar het gedrag van een normaal voorzichtig en redelijk dier in dezelfde feitelijke omstandigheden’, omwille van het ontbreken van de toerekeningsvatbaarheid van een dier.151 86. Indien het dier zich wel abnormaal of onvoorzienbaar heeft gedragen, wordt de bewaarder niet bevrijd van aansprakelijkheid. In dat geval is er een verdeling van de aansprakelijkheid tussen de bewaarder en het slachtoffer. Het slachtoffer heeft namelijk nog steeds zelf een fout gepleegd, waardoor hij voor een deel zal moeten zelf de schade dragen.
148
Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. Zie nr. 175. 150 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2187-2213. 151 L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, deel I, Antwerpen, Maklu, 1981, 596. 149
40
V.4. CONCLUSIE 87. Art. 1385 BW laat in zijn letterlijke lezing geen ruimte voor uitzonderingen. Toch laat de rechtspraak toe dat men als bewaarder van zijn aansprakelijkheid kan ontkomen. De aangesprokene kan bevrijd worden van aansprakelijkheid door een vreemde oorzaak aan te tonen. Hij kan ook geheel bevrijd worden van aansprakelijkheid door ontkenning van de toepassingsvoorwaarden, al kan hier eerder worden gesproken van ‘een niet-bestaan van aansprakelijkheid’. De aansprakelijkheid is dan nooit ontstaan. Dit komt voor wanneer men kan aantonen dat de bewaringsbevoegdheid bij iemand anders lag of dat de schade niet door het dier is veroorzaakt. De voorwaarden hiertoe werden hierboven vermeld. Hoewel de eigenaar/bewaarder dus niet altijd zal moeten instaan voor de schade door zijn dier veroorzaakt, lijken het aantal bevrijdingsgronden relatief beperkt. De vraag ontstaat waarom de eigenaar/bewaarder in de gevallen waarin er geen bevrijdingsgronden zijn, automatisch zal moeten instaan voor de schade. De eigenaar/bewaarder heeft, ondanks zijn meesterschap, niet altijd de controle over het dier. Het dier zal niet altijd luisteren en gehoorzamen aan zijn bewaarder en toch zijn instinct volgen. Hoe het komt dat er zo’n grote verantwoordelijkheid op de schouders van de bewaarder valt, kan worden afgeleid uit het onderzoek naar de juridische grondslag van art. 1385 BW, die nu aan bod komt.
41
HOOFDSTUK 3: DE JURIDISCHE GRONDSLAG VAN 1385 BW I. SITUERING VAN DE PROBLEMATIEK I.1. INLEIDING 88. Het is al gebleken dat art. 1385 BW tekortschiet wat betreft de verduidelijking van het artikel. Vooral de rechtspraak sprong bij om inhoud te geven aan het artikel. Ook het Hof van Cassatie heeft (onder andere door een volledige bevrijding van aansprakelijkheid in bepaalde gevallen toe te laten) door middel van haar arresten over het artikel, haar stempel gedrukt op de wijze van uitlegging van het artikel. Ook over de juridische grondslag heeft het Hof uitspraken gedaan die naar een bepaalde richting wijzen. Daarom wordt eerst gekeken naar de grondslag van art. 1385 BW, zoals die valt af te leiden uit de arresten van het Hof. Daarna worden de alternatieve mogelijkheden besproken.
I.2. EEN ONWEERLEGBAAR VERMOEDEN VAN FOUT 89. Tot op vandaag wordt door de meeste rechtspraak naar het onweerlegbaar foutvermoeden als grondslag verwezen, zoals in de cassatierechtspraak van 1932. Ook het Hof spreekt consequent over “een wettelijk en niet- weerlegbaar vermoeden van schuld”, zoals in het slepende twijg-arrest.152 Sommige auteurs en rechters spreken zelfs niet enkel over een vermoeden van fout, maar concluderen dat er een vermoeden van aansprakelijkheid geldt.153 Dit naar analogie van ‘la présomption de responsabilité’, die reeds in het Franse art. 1385 C.C. door het Franse Hof van Cassatie werd gezien.154 Niet alleen de fout, maar ook het causaal verband zou in dat geval vermoed worden. Het vermoeden van causaal verband zou juris tantum zijn en het enige tegenbewijs kan de vreemde oorzaak zijn, die door de eigenaar/bewaarder moet worden aangetoond.155 Dit wordt door andere
152
Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1983-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061; Cass. 12 oktober 1984, Arr. Cass. 1984-85, 254, Pas. I, 1985, 220 en RW 1984-85, 2278, noot. 153 Zie bv. Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295; Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851; Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887; L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46; R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile I. Les causes de responsabilité, Brussel, Larcier, 1967, 108 -109, nr. 15; H. DE PAGE, Traité II, Brussel, Bruylant, 1964, 917, 984 en 1054 – 1055, nr. 932 en nr. 969, nr. 1016; S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren: invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak”, NJW 2006, 436. 154 Cass. Fr. 13 februari 1930, http://www.legifrance.gouv.fr; P. LE TOURNEAU (ed.), Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1915; M. FABRE-MAGNAN, Droit des obligations. 2 – responsabilité civile et quasi-contrats, Parijs, Presses Universitaires de France, 2013, 272. 155 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210. Het Franse Hof van Cassatie heeft deze stelling kort tijd verdedigd. Zie bv. Cass. fr. 13 februari 1930, D., 1930, 57. Het Belgische Hof van Cassatie lijkt zo’n vermoeden te aanvaarden bij schade
42
rechtsleer bekritiseerd. Een aansprakelijkheid kan niet vermoed worden: ze bestaat of ze bestaat niet.156 90. Het is frappant dat het Hof spreekt over “een wettelijk en niet-weerlegbaar vermoeden van schuld”, aangezien art. 1385 BW niet duidelijk vermeldt dat er een vermoeden van fout is, laat staan dat deze onweerlegbaar is.157 In tegenstelling tot bijvoorbeeld art. 1382 BW, vermeldt art. 1385 BW dan weer niet dat er een fout of schuld nodig is voor de aansprakelijkheid, toch is het artikel te vaag en te onduidelijk voor het Hof om hierin rechtmatig een onweerlegbaar vermoeden van fout te zien. 91. Daarnaast bestaat er ook een tegenstrijdigheid tussen de woorden ‘onweerlegbaar’ en ‘vermoeden’. Men kan zich afvragen of een vermoeden niet per definitie en etymologisch gezien wijst op een waarschijnlijkheid, eerder dan een zekerheid. De mogelijkheid tot tegenbewijs zou bijgevolg mogelijk moeten zijn om redelijkerwijze aansprakelijkheid vast te stellen op basis van een foutvermoeden. De waarschijnlijkheid van het vermoeden rijmt niet met de zekerheid die wordt geboden door de onweerlegbaarheid.158 Indien de aansprakelijkheid van de bewaarder van een dier wordt gebaseerd op zijn fout, is het dus onlogisch dat hem verboden wordt een foutloos gedrag te bewijzen. 159 Is er inderdaad sprake van een vermoeden, dan zou dit vermoeden van fout moeten kunnen wijken voor het bewijs van het tegendeel.160
veroorzaakt door zaken. Zie T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2192-93. 156 T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2193 – 2195; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 275. 157 In de parlementaire voorbereiding vindt men: “Le projet prévoit ensuite les cas où un animal guidé par quelqu’un, ou échappé de ses mains, ou simplement égaré, aurait causé quelque tort. Dans les deux premières hypothèses, il veut que celui qui s’en servait, et dans la troisième, il ordonne que celui qui en est le propriétaire soit tenu de la réparation, parce qu’alors ce dommage doit être imputé, soit au défaut de garde et de vigilance de la part du maître, soit à la témérité, à la maladresse ou au peu d’attention de celui qui s’est servi de l’animal…”; zie B. DE GREUILLE , “Rapport fait au Tribunal dans la séance du 16 pluviôse an XII”, in M. LOCRE (ed.) Législation civile, commerciale et criminelle, VI, Brussel, Tarlier, 1836, p. 281, nr. 15. 158 H. De Page, Traité, II, nr. 933 . Zie ook Lagasse conclusie onder Cass. 6 oktober 1961, Pas. 196, 152; RW. 1961-62, 783: “Un système qui ne retient pas la preuve de l’absence de faute est-elle encore en harmonie avec la faute.” 12 F. Dumont conclusie bij Cass. 159 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210. 160 K. BERNAUW, H. BOCKEN, I. BOONE, I. CLAEYS, H. COUSY, S. DE GEYTER, H. DE WULF, T. HARTLIEF, G. JOCQUÉ, P. TAELMAN, A. VAN OEVELEN, C. VAN SCHOUBROECK, S. VOET, en B. WEYTS, Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen, Mechelen, Kluwer, 2007, 38.
43
Zo poneert H. DE PAGE het volgende: “Que signifie, en effet, une responsabilité fondée sur la faute, dans laquelle la preuve, rapportée aussi parfaitement que possible, d’absence de faute n’est pas libératoire”161 T.VANSWEEVELT stelt dat wanneer een fout-of schuldvermoeden wordt gecreëerd met uitsluiting van het tegenbewijs van afwezigheid van fout, er van enig schuldbeginsel geen sprake meer kan zijn. Op die manier wordt het foutvermoeden tot een leeg begrip gereduceerd en is er sprake van een juridische fictie, een schuldfictie.162 92. Daarnaast is het onweerlegbaar foutvermoeden moeilijk te verenigen met art. 1352 BW, waarin de onweerlegbare vermoedens worden geregeld: “Het wettelijk vermoeden ontslaat degene in wiens voordeel het bestaat, van ieder bewijs. Geen bewijs wordt tegen het wettelijk vermoeden toegelaten, wanneer de wet, op grond van dit vermoeden, bepaalde handelingen nietig verklaart of de rechtsvordering ontzegt, tenzij de wet het tegenbewijs heeft vrijgelaten, en onverminderd hetgeen omtrent de gerechtelijke eed en de gerechtelijke bekentenis zal worden bepaald.” Art. 1385 BW stelt zogenaamd een onweerlegbaar vermoeden in, toch verklaart zij geen handelingen nietig, noch ontzegt zij een rechtsvordering. Ook hier wordt verwezen naar de vereiste dat het vermoeden wettelijk moet vastgelegd worden, wat, hoewel het Hof van Cassatie anders beweert, hier niet het geval lijkt te zijn. Ook bepaalt art. 1352 BW dat er geen enkel tegenbewijs is toegelaten, tenzij de wet het tegenbewijs heeft vrijgelaten. Aangezien art. 1385 BW het tegenbewijs niet uitsluit, zou er via art. 1352 BW moeten toegestaan worden dat de bewaker de afwezigheid van fout kan bewijzen. 93. Art. 1349 BW, dat het begrip ‘vermoeden’ definieert, bepaalt dan weer: “Vermoedens zijn gevolgtrekkingen die de wet of de rechter afleidt uit een bekend feit om te besluiten tot een onbekend feit.” 94. In samenhang gelezen met art. 1353 BW, valt af te leiden dat er twee soorten vermoedens bestaan in het Belgische recht. Ten eerste bestaan er feitelijke vermoedens (art. 1353 BW spreekt over vermoedens die niet bij de wet zijn ingesteld). Hierbij beslist de
161
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2190. 162 Ibid 2191.
44
rechter zelf of een bepaald feit kan bewezen worden, door het bewijs van een ander feit aan te brengen. Enkel feitelijke vermoedens worden als echte bewijsmiddelen gekwalificeerd. Ten tweede bestaan er wettelijke vermoedens. Bij de onweerlegbare wettelijke vermoedens is de rechter verplicht om van een bekend feit te besluiten tot een ongekend feit, zonder dat tegenbewijs is toegelaten. De partij (in casu de benadeelde) die zich op dit onweerlegbare vermoeden beroept, hoeft enkel de intermediaire feiten te bewijzen, dit zijn de feiten en de toepassingsvoorwaarden. De rechter moet dan de juistheid van het standpunt van de benadeelde niet controleren, door het wettelijk vermoeden. Het vermoeden zorgt voor een ontheffing van het rechtstreeks bewijs. De tegenpartij (eigenaar/bewaarder), mag dan wel nog tegenbewijs leveren, maar enkel tegen de intermediaire feiten. De eigenaar/bewaarder kan enkel nog vrijkomen door tegenbewijs tegen de intermediaire feiten. Onweerlegbare vermoedens betekenen dus tot op zekere hoogte inbreuk op het recht van verdediging. Net daarom moet deze soort van vermoedens wettelijk worden opgelegd en mag het Hof van Cassatie niet zomaar besluiten dat deze terug te vinden is bij art. 1385 BW.163 95. Om deze redenen, en nog andere die later worden besproken, bekritiseert de rechtsleer en bepaalde rechtspraak dan ook terecht de door het Hof van Cassatie gekozen grondslag van aansprakelijkheid.
I.3. RISICOAANSPRAKELIJKHEID 96. De juridische grondslag die het Hof van Cassatie meent te lezen in art. 1385 BW en die zij zelf heeft aangevuld via haar arresten, zorgt voor de nodige kritiek. Niet zozeer het feit dat het Hof een vermoeden van fout (of aansprakelijkheid) ziet in het artikel, maar vooral het feit dat ze dit vermoeden als onweerlegbaar kwalificeert, is de reden waarom er door de rechtsleer wordt gezocht naar andere mogelijke juridische grondslagen, die wel juridisch legitiem zijn, of toch meer legitimiteit dragen dan het onweerlegbaar vermoeden van een fout. 97. Veel rechtspraak beweert dat de echte juridische grondslag ook kan afgeleid worden uit de arresten van het Hof van Cassatie. Het Hof zou dan wel het artikel deels juist interpreteren, maar verkeerd kwalificeren en een verkeerde benaming geven aan de grondslag. Achter de zogenaamde onweerlegbare schuldvermoedens zou er zich in werkelijkheid een vermomde risicoaansprakelijkheid schuilhouden. De constructie van het
163
L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46; T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2193 – 2195; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 275.
45
onweerlegbaar schuldvermoeden zou nutteloos blijken. Aangezien de bewaarder zelfs bij gebrek van enige fout moet instaan voor de schade door het dier veroorzaakt, zou er eigenlijk sprake zijn van een objectieve aansprakelijkheid.164 98. De reden waarom het Hof van Cassatie art. 1385 BW toch nog zou interpreteren als een foutaansprakelijkheid en niet een risicoaansprakelijkheid, zou te verklaren kunnen zijn door de “wet der spaarzaamheid”: Het Hof probeert nieuwe ontwikkelingen in het recht zoveel mogelijk te behandelen binnen de bestaande kaders. De voornaamste nieuwe ontwikkeling zou kunnen zijn dat het groeiend aantal schadegevallen te vaak ontglipten aan de toepassing van het artikel, doordat er slechts een omkering van bewijslast was door het foutvermoeden juris tantum. Dit was ook niet goed voor de slachtoffers die vaak in de kou bleven staan165 99. Er zou met name sprake zijn van een risicoaansprakelijkheid omdat het houden van een dier een verhoogd risico op schadegevallen veroorzaakt voor de buitenwereld. Het dier zelf is een risicofactor voor onze maatschappij.166 Via art. 1385 BW wordt het instaan voor dit risico gekanaliseerd naar één categorie van personen: de eigenaar of bewaarder. Deze kanalisatie staat volledig los van enige fout van de eigenaar of bewaarder, wat kan verklaren dat er door het slachtoffer geen fout moet worden aangetoond. De eigenaar of bewaarder heeft reeds een gevaar laten ontstaan met het inbrengen van het dier in de maatschappij. Het is dan voldoende dat de bewaarder moet instaan voor dat risico, los van enige fout. De bewaarder wordt aangesproken op grond van zijn hoedanigheid tegenover het dier, niet zijn gedrag. 100. Het gedrag van de eigenaar/bewaarder is alleen van belang wanneer deze een persoonlijke fout heeft gepleegd, die aanleiding geeft tot aansprakelijkheid via andere wetsgronden dan art. 1385 BW.167 Zo kan de eigenaar o.b.v. art. 1382 BW aangesproken worden indien hij het dier aangezet heeft om het slachtoffer te bijten, ook al gaf hij het meesterschap van het dier over aan een andere bewaarder.
164
Ibid en H. DE PAGE, Traité, II, nr. 968. Zie o.a. Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS; Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851; ; Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot; Kortrijk 7 januari 2003, RABG 2004, 22; Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. 165 T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2211 en H. DE PAGE, II, nr. 933: “On n’aboutit, en réalité, qu’à un simple renversement de la preuve, l’absence de faute, dûment établie par le défendeur, étant libératoire.” 166 L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46. 167 S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 436.
46
De bewaarder kan dan ook nog altijd aangesproken worden via art. 1385 BW. In tegenstelling tot art. 1385 BW, ligt bij art. 1382 BW de bewijslast van fout wel bij het slachtoffer. 101. In Duitsland werd de aansprakelijkheid voor dieren gedurende een korte tijd als risicoaansprakelijkheid gezien, totdat er een specifieke regeling gecreëerd werd. De basisgedachte was daar dat de houder van een dier, die puur uit eigenbelang anderen blootstelde aan een gevaar, een gevaar dat hij trouwens niet volledig zelf kon controleren door de eigen wil van dieren, zelf maar de schade moest vergoeden die door het gevaar (het dier) werd veroorzaakt. De Duitse wetgever dacht ook dat als de aansprakelijkheid voor dieren zou steunen op een risicoaansprakelijkheid, de houder ervan er alles zou aan doen dat het dier geen schade veroorzaakt.168 102. De bewaarder staat dus volgens art. 1385 BW garant voor de schade, veroorzaakt door het dier.169 Dit zou aldus de ware grondslag achter art. 1385 BW kunnen zijn. Een aantal lagere rechtbanken steunen dit standpunt.170
I.4. DE BELGISCHE RECHTSPRAAK: EEN VERWARRING 103. Het Hof van Cassatie heeft aan de Belgische rechters duidelijk aangewezen wat de juridische grondslag was van art. 1385 BW, namelijk een foutaansprakelijkheid, waarin meer bepaald een onweerlegbaar foutvermoeden schuilt. 104. Niettemin zijn de vonnisrechters en de rechters in beroep vaak een eigen mening toegedaan. Een deel van de rechters volgt het standpunt van het Hof bij het zich uitspreken over het schadegeval,171 een ander deel van hen zal dan weer kritiek leveren op het onweerlegbaar foutvermoeden en haar eigen visie hebben op de juridische grondslag van art. 1385 BW.172 Dit zorgt er soms voor dat een vonnis of arrest niet enkel incompatibel is met cassatierechtspraak, maar ook zichzelf zal tegenspreken.
168
M. HABERSACK (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2331 – 2333. 169 H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 532. 170 Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. 171 Zie o.a. Luik (20e k.) 27 mei 2010, T.Verz. 2011, afl. 4, 457; Gent (1e k.) 21 februari 2008, RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588 en T.Verz. 2009, afl. 1, 59; Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99; Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS; Gent (17e k.) 21 december 2007, T.Verz. 2008, afl. 2, 196. 172 Zie o.a. Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS; Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot; Pol. Brugge 25 maart 2002, TAVW 2003, afl. 3, 254.
47
105. Een voorbeeld van de hele problematiek vindt men in een recent arrest van het hof van beroep te Gent van 18 september 2013.173 Op 22 februari 2005 rijdt Dhr. V.A.C. met zijn wagen in de buurt van Gent-Dampoort, wanneer hij plots een loslopende hond bemerkt die in het midden van de baan loopt. Om het gevaar voor andere automobilisten weg te nemen, stapt dhr. V.A.C. uit zijn wagen om de hond vast te nemen. Hij probeert de hond bij zijn nekvel te pakken, waarop de hond hem in zijn beide handen en onderarm bijt. Hierna contacteert hij de politie. Deze vindt al snel de eigenaar V.B.N., die echter weigert de schade te betalen, ook al geeft hij toe dat zijn hond is ontsnapt. 106. De rechter in eerste aanleg was van oordeel dat slachtoffer V.A.C. een fout had gemaakt door het dier te dicht te naderen en het te proberen vast te grijpen. De beten van de hond als reactie hierop waren dan ook niet onvoorzienbaar, noch abnormaal. De rechter maakte dus gebruik van de bevrijdingsgrond die het Hof van Cassatie met het slepende twijg-arrest heeft ingevoerd.174 Toch stelt dezelfde rechter dat het loslopen van de hond op straat wel daadwerkelijk een bewezen fout is, waardoor de eigenaar toch nog via art. 1382 BW kan aangesproken worden. Zo kwam de rechter tot het besluit dat een schadeverdeling tussen V.A.C. en eigenaar V.B.N. de meest geschikte oplossing was. V.A.C. werd voor ¾e aansprakelijk gesteld en V.B.N. voor ¼e . De rechter in eerste aanleg lijkt aldus strikt het principe van een onweerlegbaar foutvermoeden te hanteren. Hierbij roept hij de bevrijdingsgrond in waar de eigenaar kan bevrijd zijn van aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en het gedrag van het dier niet abnormaal, noch onvoorzienbaar was. 107. V.A.C. gaat echter niet akkoord met de schadeverdeling, doordat hij een groot deel van de schade niet kan verhalen op de eigenaar van het dier. Hij meent dat er van bevrijding van aansprakelijkheid geen sprake kan zijn. Hij gaat dan ook in hoger beroep. De beroepsrechter begint zijn redenering door te bepalen: “Traditioneel wordt aanvaard dat de aansprakelijkheid van art. 1385 B.W. op een onweerlegbaar vermoeden van fout steunt. Het slachtoffer moet enkel de toepassingsvoorwaarden bewijzen; de fout of het gedrag van de bewaarder zijn irrelevant. Omgekeerd kan de bewaarder zich ook niet van zijn aansprakelijkheid bevrijden door aan te tonen dat hij geen fout beging”.
173 174
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410. Zie supra I.2.
48
Tot dusver volgt het hof van beroep dezelfde redenering als de rechter in eerste aanleg en het Hof van Cassatie. Daarna beweert het hof dat het niet aan het slachtoffer toekomt om het abnormaal of onvoorzienbaar gedrag van het dier te bewijzen, omdat dit de bewijslast voor het slachtoffer zou verzwaren, “wat ontegensprekelijk afbreuk zou doen aan de aard van de aansprakelijkheid zoals vastgelegd in artikel 1385 B.W.”. 108. Vervolgens gaat het hof van beroep de aard van art. 1385 BW bepalen. Hierbij stelt zij: “Immers
de
aansprakelijkheid
voor
dieren
is
eigenlijk
een
objectieve
aansprakelijkheid zodat art. 1385 B.W. kan worden beschouwd als een regel van materieel
recht
die
zijn
grondslag
vindt
in
de
vereniging
van
de
toepassingsvoorwaarden, namelijk de daad van het dier, schade en causaal verband. Bij een objectieve aansprakelijkheid zijn de bevrijdingsmogelijkheden beperkter dan
bij
foutaansprakelijkheid.
De
aangesprokene
kan
enkel
aan
zijn
aansprakelijkheid ontkomen door het inroepen van een vreemde oorzaak, zoals overmacht, de fout van een derde of de fout van het slachtoffer.” Het hof gaat dus haar eigen interpretatie geven aan art. 1385 BW, in die zin dat zij een objectieve aansprakelijkheid als ware grondslag ziet in het artikel. Toch beweert zij afwisselend dat de grondslag art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid is, dan weer een objectieve aansprakelijkheid. 109. Het hof gaat daarna nog een stap verder. Zij ontkent het bestaan van de bevrijdingsgrond, door het Hof van Cassatie gehanteerd, wanneer het slachtoffer een fout heeft gepleegd. Deze bevrijdingsgrond zou namelijk een inbreuk betekenen op de Belgische equivalentieleer. Dit omdat het dier nog steeds in feitelijk causaal verband staat met de schade, ook al werd het gedrag van het dier uitgelokt door het slachtoffer. Hierdoor is er door de equivalentieleer sprake van gedeelde aansprakelijkheid, waar elk voor de helft van de schade instaat. Vermindering van de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaker kan dan enkel gebeuren op grond van billijkheid door te kijken naar de mate waarin de fout van het slachtoffer heeft bijgedragen tot de schade. In casu hervormde het Hof van Beroep dan ook het vonnis in eerste aanleg, door te bepalen dat zowel slachtoffer V.A.C. als eigenaar V.B.N. elk voor de helft de schade dragen.175
175
Zie ook bv. Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006, RW 2009-10, afl. 32, 1353, noot waar ook een verdeling bij gelijke helften gebeurt; Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240 (verdeling in gelijke delen tussen eigenaar en derde).
49
110. Met dit arrest van 18 september 2013 kan duidelijk de verwarring gesitueerd worden. In eerste instantie lijkt het arrest het principe van het onweerlegbaar foutvermoeden te volgen, zoals bepaald door het Hof van Cassatie. Plots gaat zij echter over tot de redenering dat art. 1385 BW in feite een objectieve aansprakelijkheid treft en dat geen enkele relevante foutafweging kan worden gemaakt. Daarenboven ontkent het arrest de bevrijdingsgrond door het Hof van Cassatie gecreëerd, omdat dit zou strijdig zijn met de equivalentieleer. Alvorens te kunnen besluiten of de ware grondslag van art. 1385 BW een objectieve, dan wel een foutaansprakelijkheid is, moeten eerst de verschillen tussen beiden worden bekeken.
II. DE VERSCHILLENDE GRONDSLAGEN VAN AANSPRAKELIJKHEID II.1. INLEIDING 111. Om goed te kunnen vatten hoe relevant het onderscheid tussen de twee mogelijke grondslagen is, moeten de eigenschappen van beide eerst onderzocht worden. Daarnaast kunnen de grondslagen van de andere aansprakelijkheidsgronden een duiding brengen over de gepaste grondslag voor art. 1385 BW. Deze worden hieronder nader toegelicht.
II.2. DE SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID
II.2.1. De foutaansprakelijkheid 112. Het historisch uitgangspunt van het privaatrecht is dat de persoon die schade lijdt, deze schade zelf moet dragen: the loss rests where it falls.176 Iemand anders aansprakelijk stellen voor de schade was tot het einde van de 19e eeuw slechts mogelijk indien het slachtoffer een fout van deze persoon kon vaststellen: pas de responsabilité sans faute.177 Dit leidde tot een schadeverschuiving. In beginsel moet degene die aansprakelijk gesteld wordt de schade herstellen, waarvoor hij aansprakelijk is door zijn fout. Dit is de foutaansprakelijkheid. Bij het aansprakelijkheidsrecht uit onrechtmatige daad, nam de wetgever van 1804 deze foutaansprakelijkheid als juridische grondslag.178 De basisregel van het buitencontractueel
176
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 6; T. HARTLIEF, Ieder draagt zijn eigen schade, Deventer, Kluwer, 1997. 177 In positieve zin kan dit verwoord worden als: chaque faute entraîne la responsabilité. Zie T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2189. 178 H. DE PAGE, II, nr. 933,984: “…il est tout à fait certain que le système de la responsabilité pour faute est celui qui fut admis par les auteurs du code civil. Ceux-ci s’en sont viseblement référés à
50
aansprakelijkheidsrecht is dus dat de schadelijder recht heeft op schadeherstel, wanneer hij aantoont dat hij vergoedbare schade heeft geleden die in causaal verband staat met een tot aansprakelijkheid aanleiding gevende gebeurtenis. Bij de foutaansprakelijkheid is de grond van aansprakelijkheid een fout: een maatschappelijke onaanvaardbare gedraging die optreedt
wanneer 179
overtreedt.
men
onzorgvuldig
handelt
of
een
reglementaire
gedragsnorm
Deze keuze moet gesitueerd worden in de toenmalige stilstaande agrarische
maatschappij. Ongevallen deden zich niet zo heel vaak voor en waren gemakkelijk te bewijzen. De drie voornaamste eigenschappen van de foutaansprakelijkheid zijn dat er pas aansprakelijkheid kan zijn bij een foutief gedrag, dat dit gedrag in beginsel te bewijzen is door het slachtoffer en dat de lichtste fout volstaat om aansprakelijkheid teweeg te brengen (de culpa levissima).180 113. De foutaansprakelijkheid is een subjectieve aansprakelijkheid. Niet enkel schade, veroorzaakt door een derde is nodig (objectieve aansprakelijkheid), maar deze moet ook toerekenbaar zijn aan de fout van deze derde schadeveroorzaker. Hij moet bewust, daarom nog niet opzettelijk, de schade hebben veroorzaakt (subjectieve aansprakelijkheid).181 In dat geval
is
er
sprake
van
schuld.
De
foutaansprakelijkheid
is
dus
ook
een
schuldaansprakelijkheid. Daarom spreekt het Hof van Cassatie in haar arresten over art. 1385 BW niet over een vermoeden van fout, maar een vermoeden van ‘schuld’.182 De schuldaansprakelijkheid is dus de regel, de objectieve aansprakelijkheid, waar geen schuld moet worden aangetoond, de uitzondering. Een voorbeeld hiervan is de aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door geesteszieken (art. 1386bis BW). 114. Het foutbegrip houdt in dat er een vergelijking plaatsvindt tussen de gedraging van de aangesprokene met de veronderstelde gedraging van een gemiddeld redelijk persoon. Vaak wordt dit beoordeeld volgens de figuur van de ‘goede huisvader’. De schadeveroorzaker wordt vergeleken met wat deze bonus pater familias in dezelfde omstandigheden zou doen.
l’ancien droit, où la question ne fut jamais discutée.”; R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, 568. 179 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 8-9. De foutaansprakelijkheid vindt haar wettelijke basis in art. 1382-83 BW, zie infra. 180 Voor uitzonderingen, zie T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 259-296. 181 Ibid, 85. 182 Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass., 1985, 254.
51
Verder kan ook elk onzorgvuldig gedrag als een fout worden aanzien, indien een zorgvuldig persoon dezelfde handeling niet zou begaan hebben. Daarnaast moet dus de aansprakelijke schuldbekwaam zijn.183 115. Uit voorgaande valt af te leiden dat bij foutaansprakelijkheid het slachtoffer in principe moet aantonen dat hij schade heeft geleden, dat dit komt door een derde die een fout heeft gepleegd die hem toerekenbaar is en dat er een causaal verband bestaat tussen diens fout en de schade. 116. Binnen de foutaansprakelijkheid wordt een opsplitsing gemaakt tussen persoonlijke en kwalitatieve aansprakelijkheid. Bij persoonlijke aansprakelijkheid is een persoon ertoe gehouden de schade te vergoeden van een fout die hij zelf heeft begaan. Bij een kwalitatieve aansprakelijkheid is een persoon ertoe gehouden de schade te vergoeden, omdat hij een bepaalde hoedanigheid bezit tegenover bepaalde personen (zoals kinderen), zaken of dieren. 117. De fouttheorie wordt echter al sinds 1804 niet zonder uitzonderingen toegepast bij de kwalitatieve aansprakelijkheden. De wetgever heeft in bepaalde gevallen een vermoeden van fout juris tantum ingelast, waardoor de bewijslast voor de slachtoffers wordt verlicht en wordt gelegd bij de mogelijke aansprakelijke. De wetgever heeft met dit vermoeden het lot van de slachtoffers verbeterd.184 De grondslag van dergelijke aansprakelijkheid blijft evenwel een fout. In principe brengt het enkel een omkering van de bewijslast teweeg. Men zal nog altijd bevrijd kunnen worden van aansprakelijkheid bij bewijs van afwezigheid van fout. 185 Soms is dit vermoeden niet weerlegbaar. Bepaalde auteurs zien hierdoor het onweerlegbaar foutvermoeden eerder als een foutloze, objectieve aansprakelijkheid, eerder dan een vorm van foutaansprakelijkheid. De vraag of de aangesprokene een fout heeft gepleegd, lijkt niet meer van belang.186 118. De schade moet het gevolg zijn van de fout. De fout moet de noodzakelijke voorwaarde zijn voor de schade, zoals ze zich in concreto voordeed. Hier spreekt men van de conditio sine qua non. Indien er meerdere factoren in causaal verband staan met de schade, wordt in België in principe de equivalentieleer toegepast. Elke fout zonder welke de schade zich niet
183
T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 85. 184 Zie H. DE PAGE, Traité, II, nr. 968: “Mais la présomption de faute a précisément pour effet d’alléger le fardeau de la preuve, et d’améliorer ainsi le sort de la victime.” 185 T.VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag een de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2189. 186 H. BOCKEN, en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 12.
52
zou hebben voorgedaan, zoals zij in werkelijkheid is opgetreden, wordt als volwaardige voorwaarde tot totstandkoming van de schade gezien. 119. Indien de schade deels door een fout van de derde, deels door een fout van het slachtoffer is ontstaan, dan geldt de algemene regel dat de rechter zal moeten in concreto uitmaken welk aandeel beide fouten hadden bij de totstandkoming van de schade.187 De rechter kan dan ook naargelang van het aandeel van de fout in de totstandkoming van de schade, de aansprakelijkheid tussen beide verdelen. Het kan bijvoorbeeld dat het slachtoffer ¾e van de schade moet dragen en de derde slechts ¼e, omdat de fout van het slachtoffer meer heeft bijgedragen tot de schade dan die van de derde. De omgekeerde situatie kan dan natuurlijk ook. Indien hun fouten in dezelfde mate hebben bijgedragen tot de schade, dragen zij elk de helft. 120. Hieruit valt te concluderen dat het Hof van Cassatie, ongeacht of zij van oordeel is dat er een foutaansprakelijkheid aan de grondslag ligt van art. 1385 BW, een juridisch incorrecte bevrijdingsgrond heeft toegelaten door het slepende twijg-arrest en de arresten hierna. Zij bevrijdt de bewaarder van aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en het gedrag van het dier niet abnormaal, noch onvoorzienbaar was. Nochtans staat het gedrag van het dier nog steeds rechtstreeks in causaal verband met de schade én wordt de fout van de eigenaar/bewaarder ontkend, terwijl zij net onweerlegbaar was. Een betere oplossing zou zijn dat in zo’n geval het slachtoffer een (groter) aandeel van de schade zelf zal moeten dragen, maar dat de bewaarder nog steeds een deel van de schade zal moeten vergoeden.188
II.2.2. De risicoaansprakelijkheid 121. Hoger werd vermeld dat de foutaansprakelijkheid een schuldaansprakelijkheid is. Er moet een aan de derde toerekenbare fout aan de oorzaak liggen van de schade. Wanneer er geen fout, toerekenbaar aan de derde vereist is om aansprakelijk te zijn, dan spreekt men van een objectieve aansprakelijkheid.189 122. De objectieve (ook wel foutloze) aansprakelijkheid ontstond aan het einde van de 19e eeuw toen bleek dat de foutaansprakelijkheid ontoereikend was om soelaas te bieden aan de slachtoffers van arbeidsongevallen en andere ongevallen bij de moderne technologie.
187
Zie infra hoofdstuk 4.II.6. Zie infra hoofdstuk 4.II.6. 189 De assurance oblige: zie H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 123. 188
53
De reden hiervoor was dat wie in eigen belang anderen blootstelt aan verhoogde risico’s, ook moet instaan voor de schade wanneer deze schade zich realiseert.190 123. De objectieve aansprakelijkheid komt in vele varianten voor in de rechtspraak en rechtsleer. Zij kunnen worden onderverdeeld in functie van de mate waarin zij afwijken van de foutaansprakelijkheid. De objectieve aansprakelijkheid kan bestaan uit een schuldloze aansprakelijkheid. In dat geval is er geen toerekenbaarheid, geen schuld van de schadeveroorzaker. Een voorbeeld hiervan is art. 1386bis BW, dat de schade veroorzaakt door geesteszieken regelt. Het schuldbegrip wordt uitgeschakeld door de ongeschiktheid, ook al heeft de geesteszieke een schadelijke daad gepleegd. Een tweede mogelijkheid is het geval waarin iemand ertoe gehouden is de schade te vergoeden, zonder dat hij evenwel een foutieve daad heeft gepleegd. In dit geval moet de benadeelde enkel aantonen dat de schade het gevolg is van de gedraging van de aansprakelijke, ook al was zijn daad rechtmatig en niet foutief en dat er schade en een causaal verband tussen gedraging en schade bestaat, die binnen het toepassingsgebied van de objectieve aansprakelijkheidsregel vallen.191 124. Wanneer een persoon los van enige foutieve gedraging kan worden aangesproken puur omdat hij een band heeft met het schadeverwekkend incident, wordt gesproken over risicoaansprakelijkheid. De aangesprokene heeft een bepaalde zeggenschap over een zaak, die als risicofactor een rol heeft gespeeld in het totstandkomen van de schade.192 Het foutcriterium is verdwenen. Zoals hogervermeld is in dat geval niet de fout, maar de hoedanigheid
van
de
aansprakelijke
de
oorzaak
van
aansprakelijkheid.
In
de
risicoaansprakelijkheid is men aldus ook aansprakelijk voor daden van iets of iemand anders.193 Deze aansprakelijkheden worden bepaald in art. 1384-1386 BW. Art.1385 BW regelt de aansprakelijkheid waar men instaat voor de daden van het dier.194
190
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 9; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 933, 968. 191 Bv. recht van uitweg, onteigening, schade veroorzaakt door rechtmatig handelen van de overheid. 192 H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 132-134. 193 H. DE PAGE, Traité, II, nr. 934. 194 H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 132-134; S. STIJNS, Leerboek verbintenissenrecht, Boek 1bis, Brugge, die Keure, 2008, 3 – 5; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations. Tome 2, Brussel, Bruylant, 2010, 1138-1139; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 12-13.
54
125. Samengevat komt het erop neer dat het slachtoffer bij deze vorm van aansprakelijkheid enkel zijn schade dient aan te tonen en het causaal verband van de schade met de zaak waar de aansprakelijke voor instaat. In tegenstelling tot de foutaansprakelijkheid moet de benadeelde dus geen (toerekenbare) fout van de derde aantonen bij risicoaansprakelijkheid. 126. De reden van de risicoaansprakelijkheid valt volgens DE PAGE als volgt te verklaren: “Il est plus équitable que ce soit celui qui prend une initiative, qui en supporte toutes les conséquences, les bonnes comme les mauvaises. S’il était resté passif, la victime n’aurait éprouvé aucun dommage (…) elle fait supporter le dommage par celui qui agit, ou qui retire les profits de l’acte qui le cause, parce que cette solution apparaît à la fois plus judicieuse au point de vue économique et plus équitable.”195 127. Meteen valt de analogie op met art. 1385 BW. Het Hof van Cassatie heeft namelijk door het foutvermoeden onweerlegbaar te maken de vereisten tot aansprakelijkheid verkleind. Om tot aansprakelijkheid te kunnen overgaan moet het slachtoffer namelijk ook geen fout aantonen van de bewaarder. De vereisten zijn: een dier, schade aan een derde, een causaal verband tussen het gedrag van het dier en de schade en de aangesprokene moet eigenaar of bewaarder zijn van het dier.196 Deze vereisten zijn in principe hetzelfde als degene van de risicoaansprakelijkheid. Dit kan er op wijzen dat het Hof van Cassatie al dan niet bewust van art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid heeft gemaakt.
II.2.3. Juridische grondslag van de andere aansprakelijkheidsregels 128. De rechtsleer en rechtspraak hebben zich duidelijker uitgesproken over de juridische grondslag van andere gronden tot aansprakelijkheid. Zij kunnen als inspiratie dienen om de lacune van art. 1385 BW nader in te vullen. 1. art. 1382 BW- art. 1383 BW 129. Art. 1382/83 BW is de juridische basis van de schuldaansprakelijkheid. Daarom bepaalt zij ook de regels hiervan. Volgens deze artikelen dient degene die door zijn fout of nalatigheid aan een ander schade veroorzaakt, deze schade te vergoeden. Uit dit artikel kan ook afgeleid worden dat om de foutaansprakelijkheid toe te passen de drie klassieke voorwaarden moeten worden aangetoond. 1. Er moet schade zijn 2. De schade moet het gevolg zijn van een fout (of onzorgvuldigheid) en 3. Er moet een causaal verband zijn tussen de schade en de fout.
195 196
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 934. Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
55
2. art. 1384, eerste lid BW 130. Art. 1384 BW is de basis voor de kwalitatieve aansprakelijkheid. Volgens art. 1384 eerste lid BW is men aansprakelijk, niet alleen voor schade veroorzaakt door eigen daad, maar ook voor die veroorzaakt door de daad van personen voor wie men moet instaan, of van zaken die men onder zijn bewaring heeft. Art. 1384, eerste lid BW regelt de aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken. Traditioneel wordt deze aansprakelijkheid verklaard op grond van een onweerlegbaar foutvermoeden dat rust op de bewaarder van de gebrekkige zaak. Een groot deel in de rechtsleer gaat echter beweren dat het onweerlegbare foutvermoeden slechts een fictie is en stelt dat het in feite om een foutloze aansprakelijkheid of een ‘garantieverbintenis’ gaat. De bewaarder kan namelijk niet ontkomen door zijn foutloos gedrag aan te tonen.197 Daarom kan de bewaarder zich enkel bevrijden door het aantonen van een vreemde oorzaak.198 131. De aansprakelijkheid voor dieren is in feite een vorm van aansprakelijkheid voor zaken met dit verschil dat art. 1385 BW slaat op zaken met een eigen levensenergie en art. 1384, eerste lid BW slaat op levenloze zaken, daarbij buiten beschouwing gelaten de bomen en planten. Op beide wetsartikelen zijn daarom vaak dezelfde principes van toepassing.199 132. Vanuit de rechtsleer en rechtspraak wordt ook art. 1384, eerste lid BW verklaard als een onweerlegbaar vermoeden van fout (of van aansprakelijkheid): de bewaarder over de zaak kan enkel ontsnappen van deze aansprakelijkheid door een vreemde oorzaak in te roepen. Deze vreemde oorzaak kan hetzelfde zijn als bij art. 1385 BW: overmacht, fout van een derde of een fout van de benadeelde zelf. Daarnaast wordt algemeen aanvaard dat het begrip ‘bewaring van de zaak’ identiek is aan de term ‘bewaring van het dier’.200 Weliswaar wijst de bewaring van een dier op de vereiste dat er moet sprake zijn van een volledig meesterschap.201 Achter dit terminologisch onderscheid, zou er echter geen inhoudelijk onderscheid zijn. In verschillende rechtszaken wordt het begrip ‘bewaring van een zaak’ zelfs toegepast op ‘bewaring van een dier’.202
197
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 496. 198 Ibid, 476-477. 199 Een verschil is bv. dat bij samenloop van een gebrekkige zaak en overmacht, de bewaarder nog steeds geheel aansprakelijk is, terwijl dit bij art. 1385 BW niet zo is. Ibid 477. 200 T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2208. 201 Zie supra hoofdstuk 2.IV. 202 Zie bv. Brussel 18 januari 1971, Pas, II, 118; Brussel, 4 mei 1983, RGAR, 1984, 10744.
56
133. Het grootste verschil tussen beide artikelen, is dat art. 1384, eerste lid BW een bewijs van het gebrek van de zaak vereist, terwijl voor art. 1385 BW het bewijs van het gedrag van het dier voldoende is. De benadeelde hoeft geen ‘gebrek’ van het dier aan te tonen. Toch lijkt het Hof van Cassatie naar analogie met art. 1384, eerste lid BW wel te willen spreken over een ‘gebrek’ van het dier, namelijk door in het slepende twijg-arrest bevrijding van de eigenaar/bewaarder uit te sluiten indien het dier zich abnormaal of onvoorzienbaar heeft gedragen.203 134. Ook in Frankrijk ligt een wetsvoorstel op tafel, dat bepaalt dat schade veroorzaakt door dieren (art. 1354,4 C.C.) zou worden geregeld door de algemene aansprakelijkheidsregels voor zaken (art.1354, 1-3 C.C.).204 3. art. 1384, lid twee tot vijf BW 135. Art. 1384, tweede tot vierde lid BW voorziet drie gevallen waarin men aansprakelijk kan worden gesteld voor de schade, veroorzaakt door andermans foutieve daden: de vader en moeder zijn aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjarige kinderen (lid twee), meesters en aanstellers voor de schade door hun dienstboden veroorzaakt in de bediening waartoe zij zijn gebezigd (lid drie) en onderwijzers en ambachtslieden voor de schade van de onder hun toezicht staande leerlingen en leerjongens (lid vier).205 In deze drie gevallen wordt er ook een zogenaamd vermoeden van fout gevonden, dit omwille van de volgende motivering: zowel ouders, leraars als aanstellers hebben de plicht om toezicht uit te oefenen op de kinderen, leerlingen en aangestelden waarover zij gezag hebben. Indien deze laatsten door een onaanvaardbare gedraging schade aanrichten, dan kan gemakkelijk worden aangenomen dat een tekortkoming van toezicht aan de grondslag van de gedraging (en de schade) ligt. Daarom stelt het BW de techniek van een vermoeden van fout in. Zij zijn burgerrechtelijk aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun kind, leerling of aangestelde.206 136. Art. 1384, lid twee BW regelt de aansprakelijkheid van ouders voor hun kinderen. Hier geldt een vermoeden van aansprakelijkheid, maar deze is niet absoluut, in tegenstelling tot art. 1385 BW. Ouders worden vermoed een fout in toezicht en opvoeding van het kind te hebben begaan, wanneer het kind schade veroorzaakt. Dit vermoeden is echter weerlegbaar 203
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2210; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14. 204 X, “Avant-projet de réforme du droit des obligation et du droit de la prescription” http://www.justice.gouv.fr/art_pix/RAPPORTCATALASEPTEMBRE2005.pdf 205 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 118. 206 Ibid, 119.
57
door de bepaling in art. 1384, lid vijf BW, die bepaalt dat deze aansprakelijkheid wegvalt, indien zij aantonen dat zij de schadeverwekkende daad niet konden beletten. 137. De algemene grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid ligt, zoals bij artikel 1382, in een foutaansprakelijkheid.207 Meer specifiek legde de wetgever van 1804 een weerlegbaar vermoeden van fout in voor de vader van het kind die zou zijn ontstaan vinden in ‘la puissance paternelle’.208 Door de gelijkstelling van man en vrouw in het familierecht, geldt het vermoeden van fout nu tegenover beide ouders. Vroeger werd aanvaard dat ouders moesten instaan voor hun kinderen, omdat zij het ouderlijke gezag over dit kind uitoefenen.209 Recente rechtspraak zegt echter dat ook de ouder zonder ouderlijk gezag, die amper persoonlijk contact heeft met het kind (bijvoorbeeld na echtscheiding) ook nog via het artikel kan aansprakelijk gesteld worden.210 Hierdoor is de reden van de aansprakelijkheid van de ouders nu verbonden met de plicht van de ouders om aan hun kinderen een passende opvoeding te geven en er toezicht op uit te oefenen.211 Bij een schadeverwekkende daad van het kind wordt ten aanzien van de ouders een fout in toezicht en opvoeding van het kind vermoed. Om aan het vermoeden van fout te ontkomen en dus aan te tonen dat zij de daad niet konden beletten, dienen zij aldus aan te tonen dat zij geen fout in opvoeding, noch toezicht hebben begaan. Hiervoor ligt de bewijslast bij hen.212 Zij zijn in beginsel cumulatief aansprakelijk.213 138. Of het dubbele tegenbewijs wordt aanvaard, hangt af van de feitelijke beoordeling van de rechters. Enkele rechters zullen zeer snel het tegenbewijs aanvaarden, indien de ouders hebben aangetoond dat zij algemeen geen fout begingen, terwijl andere rechters zullen eisen dat bij alle concrete elementen een tegenbewijs komt.214 Meerdere problemen bij de bewijslast van het artikel zorgen ervoor dat in de rechtsleer soms wordt aangeraden dat de aansprakelijkheid voor ouders een objectieve aansprakelijkheid moet worden, waar de
207
R.Q., DALCQ, Traite de Ia responsabilite civile (Extrait de Novelles), dl. I, nr. 1572; P. DE TAVERNIER, “Naar een objectieve aansprakelijkheid van de ouders voor de onrechtmatige daden van hun minderjarige kinderen?”, RW 1999-2000, 273; J. KEUSTERMANS, “de grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid”, Jura Falc. 1982-83, 33. 208 G. BAETEMAN EN J. GERLO, “Overzicht van rechtspraak (1975-1980) personen- en familierecht”, TPR 1981, 924. 209 Zie bv. Cass. 11 februari 1946, Pas. 1946, I, 62, noot. 210 Cass. 12 november 2002, NJW 2002, 534 noot J. PUT, Pas 2002, 2157. 211 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 340. 212 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 118-125. 213 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 340. In principe ook na scheiding van de ouders zie Ibid, 345. 214 Ibid, 368.
58
vermoede fout van de ouders los staat van hun aansprakelijkheid.215 In Frankrijk is dit reeds een objectieve aansprakelijkheid.216 De rechtsleer die stelt dat het wenselijk zou zijn dat dit in België ook een objectieve aansprakelijkheid wordt, vindt ook dat er een verplichte aansprakelijkheidsverzekering zou moeten komen voor de schade door het kind veroorzaakt.217 139. Ook het vermoeden van fout van de onderwijzers en ambachtslieden is niet absoluut, maar weerlegbaar, krachtens art. 1384, lid vijf BW. Bij hen geldt enkel het vermoeden van fout in toezicht. Zij kunnen zich aldus bevrijden van aansprakelijkheid, indien zij bewijzen dat er geen fout in toezicht was.218 Daarnaast mag ook de mogelijke beperking van aansprakelijkheid via art. 18 van de arbeidsovereenkomstenwet niet worden vergeten. 140. Art. 1384, lid drie BW regelt de aansprakelijkheid van aanstellers voor hun aangestelden. Deze aansprakelijkheid is eveneens gebaseerd op een vermoeden van fout. Net zoals ouders op hun kinderen en onderwijzers op hun leerlingen, moeten aanstellers toezicht uitoefenen op hun aangestelden, opdat deze geen fouten zouden maken. Indien zij toch schade veroorzaken, dan wordt vermoed dat dat deze schade mede te wijten is aan een controlefout van de aansteller. Naast een fout in het toezicht, kan het vermoeden ook slaan op een verkeerde keuze van de aangestelde.219 141. De aansprakelijkheid van de ouders en onderwijzers is een toepassing van het beginsel van foutaansprakelijkheid. Bij aanstellers is dit geheel verschillend. Daar waar de ouders en onderwijzers via art. 1384, lid vijf BW zich kunnen bevrijden van aansprakelijkheid door aan te tonen dat zij de daad niet konden beletten en impliciet geen fout hebben gepleegd, wordt de aansteller niet in dit vijfde lid vermeld en kan de aansteller dus niet zijn aansprakelijkheid ontlopen. 142. Volgens de rechtsleer heeft de wetgever voor deze aansprakelijkheid automatisch de foutaansprakelijkheid verlaten. Er zou sprake zijn van een risicoaansprakelijkheid, net omdat de aansteller aansprakelijk blijft, zelfs indien hij zou bewijzen dat hij geen fout heeft gepleegd
215
voor een overzicht van de problemen, zie Ibid 367-370; P. HAMELINK, “over de ouderlijke aansprakelijkheid”, De Verz. 1978, 295; P. DE TAVERNIER, De buitencontractuele aansprakelijkheid veroorzaakt door minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, 438. 216 Cass. fr. 19 februari 1997, D. 1997, jur., 265. 217 Initiatieven hiertoe werden reeds ondernomen in het jeugdbeschermingsrecht; T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 370-373. 218 H.BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 124-125. 219 Cass 27 maart 1944, Arr. Verbr.1944,127.
59
in de toezicht.220 Bovendien is de aansteller zelfs aansprakelijk voor fouten van aangestelden, die hij zelf niet heeft gekozen. Er kan dan nog moeilijk worden geargumenteerd dat hij vermoed wordt een foutieve keuze van aangestelde te hebben genomen.221 Het zou dan nog ongeloofwaardig zijn dat aan de grondslag een foutaansprakelijkheid ligt. Omdat art. 1384, lid drie BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn, kan dan ook enkel hieraan ontkomen worden door het aantonen dat er sprake is van overmacht of een fout van een derde. Wanneer de benadeelde zelf een fout heeft gepleegd, vindt er in principe een aansprakelijkheidsverdeling plaats.222 143. Dezelfde regel zou opgaan voor art. 1386 BW. Dit artikel bepaalt dat de eigenaar van een gebouw aansprakelijk is voor de schade door de instorting ervan veroorzaakt, wanneer de instorting te wijten is aan verzuim aan onderhoud of aan een gebrek in de bouw. Ook hier zou de aansprakelijkheid oorspronkelijk gegrond zijn op foutaansprakelijkheid, meer bepaald een vermoeden van fout. Opnieuw gaat het om een absoluut vermoeden waartegen geen tegenbewijs openstaat. Nu zou ze zich echter baseren op het geschapen risico. Ook hier kan men enkel ontlopen aan de aansprakelijkheid door de algemene toepassingsvoorwaarden te ontlopen. Enkel het bewijs dat de schade niet aan het instorten van het gebouw, maar aan een vreemde oorzaak te wijten is, kan de eigenaar bevrijden van zijn aansprakelijkheid.223 II.2.4. CONCLUSIE 144. Wanneer we kijken naar de verschillende soorten aansprakelijkheid, kunnen al snel enkele conclusies worden gemaakt. Ten eerste weten we dat de wetgever van 1804 bij het bepalen van de oneigenlijke misdrijven uitging van de foutaansprakelijkheid als de juridische grondslag hiervan.224 Ten tweede valt uit de andere artikelen van 1382-1386 BW af te leiden dat indien er een vermoeden van fout is, de foutaansprakelijkheid nog steeds aan de grondslag ligt. Wanneer echter dit vermoeden onweerlegbaar wordt gemaakt, is er geen sprake meer van een foutaansprakelijkheid, maar van een risicoaansprakelijkheid.225 In dat geval zijn er slechts twee elementen nog aan te tonen, vooraleer van aansprakelijkheid kan gesproken worden: de benadeelde dient zijn schade aan te tonen en daarnaast het causaal verband van deze schade met de zaak waar de aansprakelijke voor instaat. 220
H.BOCKEN, I. BOONE, o.c. 119; G. DE PAUW, “de verhaalsvordering van de aangestelde tegen de aansteller o.b.v. art. 1384, derde lid BW”, (noot onder Cass 15 september 1988), RW 1989-1990, 709. 221 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 424 222 Ibid, 413; Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970, 516; Antwerpen 20 september 2006, V.A.V. 2007, 249. 223 Zo worden windsnelheden soms als overmacht ingeroepen: Rb. Hasselt 23 november 1990, RW 1993-94, 440 en Vred. Haacht 12 december 1990, RW 1993-94, 441. 224 Zie supra II.2.1. 225 Zie supra II.2.2.
60
De derde vereiste, waar een toerekenbare fout aan de schadeveroorzaker moet worden toegewezen,
is
namelijk
zowel
bij
het
onweerlegbaar
vermoeden,
als
bij
de
risicoaansprakelijkheid in het algemeen niet meer aan te tonen. 145. Vanaf haar ontstaan bevatte art. 1385 BW een weerlegbaar vermoeden van fout. Art. 1385 BW was toen nog gebaseerd op een foutaansprakelijkheid. Het Hof van Cassatie laste echter in het artikel een onweerlegbaar foutvermoeden in.226 Hierdoor zou volgens bovenstaande argumenten het Hof van Cassatie art. 1385 BW hebben herleid tot een risicoaansprakelijkheid. 146. Door art. 1385 BW te vergelijken met de andere rechtsregels van art. 1382-1386 BW, kan ook geconcludeerd worden dat de discussie over de juiste juridische grondslag van art. 1385 BW geen op zichzelf staand probleem is, maar integendeel moet gezien worden in een ruimer kader, waar de grondslagen van meerdere aansprakelijkheidsregels door nieuwe ontwikkelingen beïnvloed werden. De (hogere) rechtspraak weigert halsstarrig toe te geven dat de juridische grondslag gewijzigd is, maar houdt eerder vast aan de ‘wet der spaarzaamheid’, waar men deze nieuwe ontwikkelingen probeert uit te leggen aan de hand van de oorspronkelijke grondslagen.227 Dit is bijgevolg niet enkel het geval bij art. 1385 BW, maar ook bij art. 1384, lid 1 en 3 en art. 1386 BW.228
226
Zie supra II.2.3. T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2211. 228 L. CORNELIS, “De objectieve aansprakelijkheid voor motorrijtuigen”, RW 1998-99, 523. 227
61
HOOFDSTUK 4: DE JURIDISCHE GRONDSLAGEN TOEGEPAST OP DE ELEMENTEN VAN ART. 1385 BW I. INLEIDING 147. Meerdere elementen werden gevonden die zouden kunnen wijzen op een andere juridische grondslag van art. 1385. De volgens het Hof van Cassatie vermeende foutaansprakelijkheid, zou in werkelijkheid wel eens een risicoaansprakelijkheid kunnen zijn. 148. De vraag die zich echter stelt, wanneer men aanneemt dat art. 1385 BW een nieuwe grondslag kent, is hoe dit standpunt invloed heeft op de bestaande elementen van het artikel. Er moet onderzocht worden in hoeverre de leer van de risicoaansprakelijkheid een invloed heeft op de juridische én praktische gevolgen van art. 1385 BW
en of de
risicoaansprakelijkheid een beter alternatief is dan de foutaansprakelijkheid bij art. 1385 BW. Om dit te weten te komen, zal hierna van elk element van art. 1385 BW de vergelijking worden overwogen tussen de foutaansprakelijkheid en de risicoaansprakelijkheid als juridische grondslag. Met de kennis die reeds hierboven werd vergaard indachtig, zal worden gezocht naar de meest treffende grondslag van art. 1385 BW. De bestaande rechtspraak omtrent het artikel kan hierbij als een bron van inspiratie dienen. Indien een nieuwe grondslag voor art. 1385 BW wordt aangenomen, dan moet deze volgens mij een bevredigende oplossing brengen voor zoveel mogelijk situaties.
II.
DE RISICOAANSPRAKELIJKHEID EN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST
II.1. KAN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST BIJ EEN RISICOAANSPRAKELIJKHEID BLIJVEN BESTAAN? 149. Hoger werd er op gewezen dat de aangesproken eigenaar/bewaarder zijn aansprakelijkheid kan verminderd zien, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd. Meer zelfs,
in
bepaalde
gevallen
wordt
de
eigenaar/bewaarder
volledig
bevrijd
van
aansprakelijkheid door de uitzondering die het Hof van Cassatie met het slepende twijgarrest heeft gecreëerd.
62
150. In dit arrest valt te lezen: “Hoewel artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek een wettelijk en onweerlegbaar vermoeden van schuld aan de door een dier veroorzaakte schade instelt ten laste van de eigenaar van een dier of ten laste van degene die zich ervan bedient, (…) sluit het een vrijstelling van die aansprakelijkheid niet uit bij gebrek aan oorzakelijk verband, met name wanneer het dier zich niet abnormaal en onvoorzienbaar heeft gedragen en een fout van het slachtoffer de schade heeft veroorzaakt, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade is uitgeschakeld.” 151. In feite beweert het Hof van Cassatie hier dat, wanneer het slachtoffer een fout maakt en het dier normaal en voorzienbaar reageerde, de fout van het slachtoffer als enige oorzaak van de schade moet worden gezien. Hierdoor is de eigenaar/bewaarder bevrijd van aansprakelijkheid. Indien het dier abnormaal of onvoorzienbaar heeft gereageerd, dan vindt een verdeling van aansprakelijkheid plaats tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer. In dat geval oordeelt het Hof dat niet enkel de fout van het slachtoffer, maar ook de onweerlegbaar vermoede fout nog steeds in causaal verband staan met de schade.229 152. Indien de grondslag van art. 1385 BW werkelijk een risicoaansprakelijkheid zou zijn, zou dit in strikte zin betekenen dat de uitzondering van het slepende twijg-arrest niet meer kan gelden. Het Hof van Cassatie neemt namelijk bij de uitzondering de fout van de eigenaar/bewaarder als grondslag. Zij stelt dat, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en
het
dier
reageerde
normaal
en
voorzienbaar,
deze
fout
de
fout
van
de
eigenaar/bewaarder wegwerkt. Bij de risicoaansprakelijkheid is er echter geen enkele beoordeling van de fout van de eigenaar/bewaarder aan de orde. Men vertrekt bij deze aansprakelijkheidsvorm dan ook vanuit een volledig andere grond: de eigenaar/bewaarder staat in voor het risico dat zijn dier creëert, los van enige fout. Indien het dier schade heeft aangericht, blijft de eigenaar/bewaarder aansprakelijk, ook al heeft het slachtoffer een fout gepleegd.230 153. Nochtans zegt bepaalde rechtspraak dat de uitzondering van het slepende twijg-arrest nog steeds mogelijk is, ook al zou art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid bevatten. Een voorbeeld hiervan is een arrest van het hof van beroep te Antwerpen van 20 maart 2002.231 De feiten waren het volgende: een gezin heeft een kat als huisdier. De buurvrouw vertroetelt graag het dier en lokt het soms met een pot eten. 229
Zie infra II.5. Tenzij wanneer er een vreemde oorzaak is; zie supra hoofdstuk 3.II.2.2. 231 Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot. 230
63
Op een bepaalde dag lokt de buurvrouw de kat opnieuw met wat eten. De kat komt enthousiast aangelopen. Vol enthousiasme smeekt de kat om het voedsel en loopt daarbij tussen de benen van de buurvrouw, waardoor zij ten val komt. Zij spreekt de eigenaars aan via art. 1385 BW. Het hof zegt het volgende: “Overwegende dat, ofschoon artikel 1385 B.W. een objectieve aansprakelijkheid instelt in hoofde van de eigenaar of bewaarder van dieren, dit artikel niet uitsluit dat de eigenaar of bewaarder van aansprakelijkheid wordt vrijgesteld, bij gebrek aan oorzakelijk verband, met name als het gedrag van het dier niet abnormaal of onvoorzienbaar is en de schade veroorzaakt werd door de fout van het slachtoffer, waardoor elke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade werd uitgesloten.”232 154. Verder stelt het hof vast dat de vrouw de kat regelmatig eten gaf, waardoor het hof ervan uitgaat dat de buurvrouw gekend was met de gedragingen van het dier. Zij kon voorzien dat de kat tussen haar benen zou lopen. Uit de vastgestelde verklaringen bleek zelfs dat de kat vaak tussen de benen van de buurvrouw doorliep. Hierdoor was het gedrag van de kat volledig normaal en voorzienbaar. Hij volgde namelijk zijn instinct, omdat hij eten rook. Om deze redenen zal het hof de uitzondering van het slepende twijg-arrest toepassen en de eigenaar van de kat bevrijden van aansprakelijkheid. De buurvrouw moet alle schade veroorzaakt door haar val zelf dragen. Meer specifiek zegt het hof het volgende: “… Dat haar eigen fout, waardoor elke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade te dezen wordt uitgestoten, de enige en uitsluitende oorzaak vormt van de schade; Overwegende dat er aldus geen oorzakelijk verband bestaat tussen de gedraging van het dier en het ongeval en er alleszins geen aangetoond wordt; Dat bij gebreke hieraan het bij artikel 1385 B.W. ingesteld wettelijk en onweerlegbaar vermoeden van schuld aan de schade geen toepassing kan vinden; Overwegende dat het hoger beroep mitsdien ongegrond voorkomt…” 155. Enerzijds stelt het hof van beroep dus dat er sprake is van een objectieve aansprakelijkheid, waardoor de eigenaar de schade zou moeten vergoeden, los van het feit of die eigenaar een fout zou hebben gepleegd. Toch gaat zij later in het arrest de eigenaar bevrijden van aansprakelijkheid, omdat hem geen schuld treft en de fout van het slachtoffer de enige oorzaak is van het schadegeval.
232
Ibid.
64
156. Veel rechters stellen in hun vonnissen en arresten vast dat art. 1385 BW in feite een objectieve aansprakelijkheid is, omdat de fout geen enkele rol meer speelt.233 Toch wordt er zelden door diezelfde rechters letterlijk gezegd dat het om een risicoaansprakelijkheid gaat. Eén van de weinige uitspraken waar dit toch gebeurt, is een arrest van het hof van beroep van Gent van 21 maart 1995.234 157. Nicole B., een kindje van twee jaar, bezoekt op een zonnige zomerdag samen met haar ouders het strand van Duinbergen. Het meisje is aan het spelen. Ze loopt heen en weer met emmertjes die ze vult met zeewater. Onderweg loopt ze langs een hond die vastgemaakt is aan een golfbreker. De eigenaar van het dier ligt zo’n vijf meter verder te zonnen. Het kindje benadert tijdens haar wandelingen tot tweemaal toe de hond zonder enig probleem. De derde maal slaat echter het noodlot toe. Het kindje wordt in het gelaat gebeten door de hond. 158. Het hof stelt ten eerste vast dat de eigenaar een fout heeft gepleegd, doordat de hond was vastgemaakt aan een golfbreker en niet door de eigenaar aan de leiband wordt gehouden. Dit wordt verwoord als volgt: “Het dier werd derhalve niet aan de leiband gehouden, … Indien mevrouw B. (de tante van het kind) niet de moed had gehad haar rechtervuist in de muil van de hond te brengen (haar hand werd lelijk gebeten door het dier), hadden de gevolgen voor het kind zeer erg kunnen zijn. Er is dus subjectieve foutaansprakelijkheid van de appellant.” Met de “subjectieve fout” bedoelt het hof dus dat de eigenaar een fout heeft gepleegd volgens art. 1382 BW, het klassieke basisartikel van een (subjectieve) foutaansprakelijkheid. Hier wordt dus een effectieve fout in de bewaking van de eigenaar bestraft met art. 1382 BW, en niet via art. 1385 BW.235 159. Het hof spreekt zich vervolgens uit over de grondslag van art. 1385 BW. “Om art. 1385 B.W. (aansprakelijkheid voor dieren) te kunnen toepassen is het voldoende – het gaat immers om een vermoeden van aansprakelijkheid (in werkelijkheid gaat het om een vermomde risico-aansprakelijkheid – het houden van dieren brengt immers een risico op ongevallen mee, zie De Page, II, nr. 968) − dat het dier, waarvan de aangesprokene de eigenaar of de bewaarder is, de schade heeft veroorzaakt. Voldoende is dat het slachtoffer aantoont dat zijn schade werd veroorzaakt door de daad van het dier waarvan de aangesproken persoon de 233
Zie supra hoofdstuk 3.I.3. Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232-1233. 235 Zie infra II.3. 234
65
bewaking had. Het slachtoffer hoeft geen fout in de bewaking te bewijzen: art. 1385 B.W. leidt de fout af uit het bestaan van de schade (cf. T.P.R., 1987, 1432). Sinds het cassatiearrest van 23 juni 1932 staat vast dat het om een nietweerlegbaar vermoeden van fout gaat.” 160. Het hof gaat dus verwijzen naar DE PAGE om aan te tonen dat art. 1385 BW in feite een risicoaansprakelijkheid inhoudt. DE PAGE beweert inderdaad dat art. 1385 BW neigt naar risicoaansprakelijkheid door de onweerlegbaarheid van het vermoeden van fout: “On peut pousser le procédé plus loin encore, en interdisant la preuve d’absence de faute (présomption juris et de jure). Mais, dans ce cas, on tend de plus en plus à s’écarter de la responsabilité pour faute, et on frôle la théorie du risque.”236 161. Het valt toe te juichen dat het hof van beroep durft de visie van het Hof van Cassatie in vraag te stellen. Het is echter betreurenswaardig dat de rechter niet consistent blijft in zijn redenering dat het een risicoaansprakelijkheid betreft. Het hof gaat namelijk vervolgens onderzoeken of er een bevrijding is van aansprakelijkheid door een fout van het slachtoffer. In plaats van verder te argumenteren dat de fout van de eigenaar geen enkele invloed heeft op diens aansprakelijkheid, neemt het hof klakkeloos de bewoordingen van het slepende twijg-arrest over: “Bovendien wil het Hof erop wijzen dat de ontstentenis van het causaal verband (hetgeen het hoofdargument is van de appellant) ten gevolge van de fout van het slachtoffer, naar de bewoordingen van het geciteerde cassatiearrest van 12 oktober 1984 (lees het slepende twijg-arrest), vereist dat bewezen wordt een fout van het slachtoffer, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder van het dier als oorzaak van de schade wordt uitgeschakeld.” 162. Hoewel het hof dus aanneemt dat art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid dekt, toch gaat zij opnieuw het slepende twijg-arrest toepassen. De eigenaar/bewaarder zou aldus vrij kunnen zijn van aansprakelijkheid omdat de fout van het slachtoffer elke mogelijke fout van de eigenaar/bewaarder “uitschakelt”. Nochtans beheerst art. 1385 BW, in de zin dat het een risicoaansprakelijkheid zou zijn, niet “elke mogelijke fout” van de eigenaar/bewaarder, maar een aansprakelijkheid omwille van de hoedanigheid van de eigenaar/bewaarder, los van enige fout(beoordeling).
236
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 933, 968.
66
163. In casu besloot het hof wel dat er geen verbreking van causaliteit is, omdat het slachtoffer geen fout heeft gepleegd. Het feit dat een jong kind een strandspelletje speelt, zonder het dier uit te lokken, maakt geen fout uit. In een arrest van het hof van beroep van Brussel van 28 juli 2008 werd in een gelijkaardige zaak hetzelfde besloten.237 Het spelend kind dat in de tuin wordt gebeten door een hond, vastgebonden aan de leiband, pleegt geen fout.238
II.2. DE FOUT VAN DE EIGENAAR/BEWAARDER?
II.2.1. Wat houdt de fout in? 164. Hogerop werd reeds besproken dat het Hof van Cassatie als grondslag van de aansprakelijkheid een vermoede fout van de eigenaar/bewaker ziet. In het slepende twijgarrest wordt deze fout uitgeschakeld, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was. Ook bij een fout van een derde of een geval van overmacht, lijkt deze fout uitgeschakeld te zijn. Hieronder wordt onderzocht wat precies onder deze ‘fout’ moet verstaan worden en in hoeverre er nog kan gesproken worden
over
een
fout
van
de
eigenaar/bewaarder
bij
art.
1385
BW
als
risicoaansprakelijkheid. 165. In beginsel werd door rechtsleer en rechtspraak aanvaard dat de vermoede fout die de eigenaar/bewaarder zou hebben gepleegd, een fout of tekortkoming in de bewaking of bewaring van het dier was, een culpa in vigilando. Doordat de eigenaar/bewaarder geen goed toezicht over het dier had behouden, kon het dier de schade aanrichten.239 Bepaalde rechtspraak en rechtsleer omschrijft deze fout als “een tekortkoming in de waakzaamheid, de onhandigheid, roekeloosheid of meer in het algemeen het verzuim om de nodige maatregelen te nemen om andermans veiligheid te vrijwaren”.240 Het slepende twijg-arrest zegt dan weer dat “elke mogelijke fout” van de eigenaar/bewaarder wordt uitgeschakeld, wanneer het slachtoffer een fout pleegt en het dier normaal en voorzienbaar reageerde. Dit
237
Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be (consultatie 24 maart 2015) Er was geen foutieve risicoaanvaarding, zie infra II.4. 239 H. VANDENBERGHE, onrechtmatige daad, actuele tendensen, Kluwer, Antwerpen 1979, 77; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1012; H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 192-193. 240 Vred. Westerlo 25 september 1996, RW 1997-98, 1053; Dumon, F., conclusie bij Cass.5 november 1981, Pas.,1982,I,320; H., VANDENBERGHE, “Overzicht rechtspraak”, TPR 1987, 1432; Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass., 1985, 254, Pas., 1985, I, 220; Vred. Gent (7) nr. 297/99, 6 december 1999, TBBR 2002, afl. 4, 239. 238
67
impliceert dus dat de onweerlegbaar vermoede fout volgens het Hof van Cassatie slaat op elke mogelijke fout van de eigenaar/bewaarder, waardoor het dier schade kon aanrichten.
II.2.2. Is er nog een beoordeling van de fout? 166. Het feit dat het vermoeden van fout slaat op elke mogelijke fout van de eigenaar/bewaarder, houdt naast het feit dat dit vermoeden onweerlegbaar is, dus in feite in dat de rechter in principe niet meer moet onderzoeken of de eigenaar/bewaarder een fout heeft gepleegd en hoe groot deze was, alvorens hij een aansprakelijkheid krachtens art. 1385 BW kan vaststellen. Ook wanneer art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid bevat, is geen onderzoek naar de fout meer nodig. 167. Nochtans zullen veel benadeelden naast art. 1385 BW ook art. 1382 BW inroepen. Bij dit artikel zal er wel door het slachtoffer een fout moeten worden aangetoond.241 De rechter kan dus toch nog onderzoeken of er een fout is van de eigenaar/bewaarder, maar dan op grond van art. 1382 BW in plaats van art. 1385 BW. Of er effectief een fout is via art. 1382 BW, zal dan ook meespelen in de schadeverdeling. 168. Het arrest van het hof van beroep te Gent van 21 februari 2008 werd hogerop reeds besproken en is een voorbeeld van een toepassing van zowel art. 1385 BW als 1382 BW.242 Lidia, dochter van het slachtoffer Walter, wou haar kat scheiden van haar jongen. Hiervoor had zij vader Walter gevraagd om te komen helpen om het dier weg te nemen. Walter had hier vrijwillig mee ingestemd. Toen hij echter de kat overnam van Lidia, werd hij gekrabd door het schuwe dier en werd ernstig verwond. 169. De vraag stelt zich of eigenares Lidia vrij is van aansprakelijkheid, omdat Walter zelf een fout zou hebben gepleegd door de kat zelf te hebben vastgenomen. Hoger werd reeds vastgesteld dat het gedrag van de kat normaal en voorzienbaar was. In dit arrest is het hof nog steeds van mening dat het om een foutaansprakelijkheid gaat: “…De grondslag van deze aansprakelijkheid is een foutvermoeden ten laste van de bewaker van het dier, zonder dat het slachtoffer een fout dient te bewijzen…” 170. Het hof stelt uit de verklaringen van de partijen en getuigen vast dat Walter wel degelijk een fout heeft gepleegd. Het Hof zal echter Lidia niet bevrijden van aansprakelijkheid, want:
241 242
Zie supra nr. 83. Gent (1e k.) 21 februari 2008, RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59-61.
68
“De verzekerde van geïntimeerde (lees Lidia) is enerzijds niet alleen aansprakelijk als bewaarder van haar kat, maar heeft ook foutief gehandeld in de zin van artikelen 1382-1383 BW toen zij haar kat aan haar vader gaf om de kooi te kunnen openen…. De fout van beide partijen kan worden beschouwd als even zwaarwichtig in de totstandkoming van de schade.” 171. Het hof gaat vervolgens de schadelast verdelen, waarbij slachtoffer Walter 50% van de schadelast moet dragen en eigenares Lidia ook 50%. Het hof zal Lidia toch nog aansprakelijk stellen, ook al heeft het slachtoffer een fout gepleegd en was het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar. Het hof besluit dat Lidia zelf een fout heeft gepleegd volgens art. 1382 BW. Zij zal dus voor haar fout worden berecht in het kader van art. 1382 BW en niet art. 1385 BW. 172. Dit arrest is zeker niet het eerste arrest waarin de eigenaar/bewaarder van een dier wordt berecht, zowel via art. 1385 BW als art. 1382 BW.243 Toch vallen er enkele conclusies uit te halen. Het staat vast dat de rechter niet meer de taak heeft om te onderzoeken of er al dan niet een fout is van de eigenaar, om hem te kunnen veroordelen o.b.v. art. 1385 BW. Wanneer het slachtoffer een daadwerkelijke fout aantoont van de eigenaar die kan gestaafd worden met bewijzen, dan kan de rechter de eigenaar wel nog berechten volgens art. 1382 BW, wat hier het geval was. In casu had Lidia een schuwe en agressieve kat gelegd in de armen van het slachtoffer. Dit kan gekwalificeerd worden als een fout in de bewaking. Men kan dus vaststellen dat de eigenaar wordt aangesproken o.b.v. art. 1382 BW indien er in werkelijkheid een fout in de bewaking is. Deze fout is net waarop het vermoeden van fout van art. 1385 BW rust. Onrechtstreeks is dit een indicatie dat art. 1385 BW in feite een risicoaansprakelijkheid is. Indien er daadwerkelijk een fout (in de bewaking) is geweest, dan zal dit worden gesanctioneerd en beoordeeld volgens art. 1382 BW. Indien zou worden volgehouden dat art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid betreft, dan zou de eigenaar voor zijn fout in de bewaking gesanctioneerd worden, zowel via art. 1385 BW als 1382 BW. Het verschil is echter dat bij art. 1382 BW de bewijslast van fout volledig bij het slachtoffer ligt, terwijl bij art. 1385 BW de vereiste van bewijs van fout volledig lijkt te zijn uitgeschakeld. Daarom zegt bepaalde rechtspraak dat, wanneer het slachtoffer de keuze heeft tussen het inroepen van art. 1382 BW en art. 1385 BW, hij moet kiezen voor art. 1385 BW, omdat dan geen bewijs van fout nodig is.244
243
Zie o.a. Gent 8 maart 1994 RW 1996-97, 93; Rb. Kortrijk 6 mei 1996,RW 1999-00 (verkort), 132; Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. 244 Zie bv. Rb. Brussel 2 februari 1990, Verkeersrecht 1991, 154.
69
173. We kunnen de volgende vraag stellen: waarom moet art. 1382 BW nog worden ingeroepen, indien de eigenaar/bewaarder van een dier een fout in de bewaking en toezicht over het dier heeft gepleegd, terwijl art. 1385 BW al de aansprakelijkheid voor deze fout onweerlegbaar laat vermoeden? 174. In deze zaak is het daarnaast onzeker of het hof van beroep art. 1385 BW uitschakelt ten gevolge van de fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier. Volgens het slepende twijg-arrest zou het hof hierdoor eigenares Lidia niet meer mogen aansprakelijk stellen o.b.v. art. 1385 BW en enkel nog via art. 1382 BW. Toch zegt het hof nergens dat de eigenares volledig bevrijd wordt van art. 1385 BW, integendeel. Het hof zegt dat de eigenares aansprakelijk is, “zowel als bewaarder van het dier, als door haar foutieve handeling in de zin van art. 1382-83 BW” toen zij haar kat aan de vader gaf. Het is enerzijds wel logisch dat men als eigenaar/bewaarder aansprakelijk is via art. 1385 BW, als deze fout dan ook in werkelijkheid via art. 1382 BW wordt aangetoond, anderzijds is dit net een argument dat art. 1385 BW en art. 1382 BW een verschillende soort aansprakelijkheid dekken. De ene dekt de aansprakelijkheid wegens een hoedanigheid tegenover een dier, los van enige fout (aldus een kwalitatieve risicoaansprakelijkheid), de ander dekt een aansprakelijkheid puur o.b.v. een fout (een zuivere foutaansprakelijkheid). Het hof gaat bovendien verwijzen naar de equivalentieleer: “Conform de equivalentieleer moeten bij de causaliteitsbeoordeling immers beide oorzaken, met name de daad van het dier en de onrechtmatige handeling van het slachtoffer dat de gedraging van het dier heeft uitgelokt, worden opgenomen.” Als het hof zou overgaan tot bevrijding van aansprakelijkheid via art. 1385 BW, omdat het slachtoffer zelf een fout pleegde en het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was, dan zou zij opnieuw de equivalentieleer ontkennen en zichzelf rechtstreeks tegenspreken. 175. Een andere zaak waar de aansprakelijkheid wegens fout van de eigenaar via art. 1382 BW afzonderlijk lijkt te worden gezien van de aansprakelijkheid door hoedanigheid van de eigenaar tegenover het dier (o.b.v. art. 1385 BW), is een arrest van het hof van beroep van Brussel van 12 maart 2001.245 Dhr. Constant V.A. had net een pony gekocht, deze moest nog afgereden worden. Op een dag gaat hij naar de weide met zijn kleindochter en een schoolvriendin van de kleindochter, 245
Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS.
70
Joke S. De pony is drachtig, toch rijdt de kleindochter twee rondjes in de weide op de pony zonder dat het dier abnormale gedragingen vertoont. Ook Joke S. wil een ritje op de pony maken. Ze beweert dat ze niet onervaren is met paarden. Dhr. V.A. stemt hierin toe. Hij helpt het meisje om de pony te bestijgen, door met gevouwen handen een opstapje te vormen. Zijn kleindochter houdt ondertussen de pony vast bij haar kopstuk. Joke S. valt echter ongelukkig op de pony, met haar armen rond de nek van de pony. Hierdoor schrikt de pony op, met als gevolg dat het meisje valt en verwond geraakt. 176. Het hof komt eerst tot de bevinding: “…dat het getuigenverhoor noch het bewijs bijbrengt van een fout in hoofde van de eigenaar van de pony, noch van een welbepaalde gedraging van de pony waardoor de eigenaar aansprakelijk geacht moet worden.” Daarna zegt zij meteen het volgende: “Het hof van beroep zegt dat de ouders van het slachtoffertje niet het bewijs leveren van de feiten die enige persoonlijke of objectieve aansprakelijkheid van de eigenaars aantonen.” Het hof verwijst hiermee logischerwijze naar de alinea erboven. Aldus verwijst ze klaarblijkelijk naar art. 1385 BW, indien ze het heeft over “objectieve aansprakelijkheid van de eigenaars”. Het hof beweert dus ten eerste impliciet dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid betreft. Daarna gaat zij over tot de beoordeling of eigenaar Constant V.A. een fout gepleegd heeft krachtens art. 1382 BW. Het hof komt tot het besluit dat de eigenaar geen fout heeft gepleegd. Hij zou zich gedragen hebben zoals ieder voorzichtig en vooruitziend persoon in dezelfde omstandigheden zou gedaan hebben. Hij moest geen bijzondere argwaan koesteren tegenover de verklaringen van Joke S., waar zij beweerde paardrijervaring te hebben, gezien zij er “groot, slank en sportief” uit zag. Hij heeft het meisje niet te hard geduwd bij het opstappen. Joke S. is ongelukkig gevallen op de pony, waardoor deze steigerde. 177. Ook al zou de eigenaar geen fout hebben gepleegd, toch zou de eigenaar aansprakelijk moeten blijven krachtens art. 1385 BW, gezien dit losstaat van het bewijs dat hij geen fout zou hebben gepleegd. Niettemin bevrijdt het hof Constant V.A. volledig van zijn aansprakelijkheid. Het hof lijkt opnieuw te verwijzen naar het slepende twijg-arrest, echter zonder te argumenteren waarom. Doordat de pony drachtig was (en hierdoor schichtig), is het nog te begrijpen dat het gedrag van het dier als normaal en voorzienbaar kan worden
71
gekwalificeerd, wanneer het plots schrikt van de armen rond haar nek. Er wordt echter nergens aangetoond wat de fout van slachtoffer Joke S. zou kunnen geweest zijn. Of de val te wijten was aan een onhandigheid van het meisje zelf of aan de daad van de pony, wordt namelijk in het midden gelaten. Het kan moeilijk geargumenteerd worden dat het slachtoffer een fout zou hebben gepleegd door er groot, slank en sportief uit te zien, of door te beweren dat zij paardrijervaring heeft, ook al blijkt dit niet waar te zijn. 178. Het lijkt erop dat het hof in dit geval de uitzondering van het slepende twijg-arrest heeft misbruikt voor de situatie waarin duidelijk is dat de eigenaar geen enkele fout heeft gepleegd. Ze roept art. 1382 BW in als de grondslag om te onderzoeken of dat de eigenaar een fout heeft gepleegd. Wanneer duidelijk is dat deze geen fout heeft gepleegd, zal zij de eigenaar niet enkel bevrijden van aansprakelijkheid via art. 1382 BW, maar ook via art. 1385 BW. 179. In dit arrest lijkt het hof dus er op te wijzen dat art. 1385 BW toch een foutaansprakelijkheid is. Niettemin volgt zij niet de bewoordingen van het Hof van Cassatie. Het Hof van Cassatie zegt namelijk dat er een onweerlegbaar vermoeden is van fout, waardoor de eigenaar zich niet kan bevrijden door enkel aan te tonen dat hij geen fout heeft gepleegd. Het hof van beroep zal in dit arrest de onweerlegbaarheid negeren en zal de eigenaar vrijspreken van aansprakelijkheid indien zij geen fout vindt van de eigenaar volgens art. 1382 BW. Een foutvermoeden schept dan ook verwarring, omdat ten onrechte de indruk ontstaat dat het foutieve gedrag van de eigenaar/bewaarder zijn aansprakelijkheid o.b.v. art. 1385 BW kan beïnvloeden.246 Het kan dat dit arrest een pure toepassing maakt van de bevrijdingsgrond uit het slepende twijg-arrest, maar in dat geval zou het hof van beroep moeten geargumenteerd hebben dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd, wat hier niet het geval was. 180. Uit de twee voorgaande arresten blijkt duidelijk dat art. 1382 BW en art. 1385 BW niet altijd los van elkaar kunnen gezien worden. Indien de eigenaar een fout heeft begaan volgens art. 1382 BW, gaan bepaalde rechters de eigenaars ook aansprakelijk stellen via art. 1385 BW, ook al zou een bevrijdingsgrond gelden. Omgekeerd, indien men geen fout vindt bij het toepassen van art. 1382 BW, wordt de eigenaar in sommige uitspraken ook niet meer aansprakelijk gesteld volgens art. 1385 BW, ook al wordt niet aangetoond waarom een bevrijdingsgrond zou moeten gelden.247 Andere rechters zullen dan weer ontkennen dat art.
246
B., WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 932. 247 Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001,TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS.
72
1382 BW onterecht mag worden ingeroepen om aan de onweerlegbaarheid van het vermoeden van art. 1385 BW te kunnen ontkomen. Zo zegt een vonnis van de politierechtbank van Gent: “De conclusie gaat voorbij aan het vermoeden van aansprakelijkheid van art. 1385 B.W. en behandelt de aansprakelijkheidsvraag alsof het een vordering op basis van art. 1382 B.W. betrof.”248 181. De hoven van beroep van Gent en Antwerpen lijken in deze arresten dus art. 1385 BW te interpreteren als een foutaansprakelijkheid, ook al zeggen ze dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid is. Zelfs indien art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid zou bevatten, dan nog zijn deze arresten in strijd met de stelling van het onweerlegbare vermoeden van fout, zoals het Hof van Cassatie heeft ontworpen bij het artikel. Samengevat wijzen deze arresten er dus op dat bij art. 1385 BW sommige rechtspraak zich soms toch nog afvraagt of de eigenaar/bewaarder een fout heeft gepleegd, ook al gebeurt dit onder het mom van het inroepen van art. 1382 BW. Hierdoor kan men echter ook inroepen dat rechters échte fouten in de bewaking zullen sanctioneren via art. 1382 BW en niet art. 1385 BW. Art. 1385 BW kan in dat opzicht dus iets anders dekken dan de vermoede fout in bewaking, namelijk een risico. Ook wanneer de eigenaar/bewaarder een fout van het slachtoffer als bevrijding van aansprakelijkheid inroept, wordt de fout van de eigenaar/bewaarder toch nog beoordeeld volgens art. 1382 BW. Dit komt later aan bod.249 182. In Duitsland hangt het af van de vraag wie aansprakelijk kan gesteld worden, of dat er een fout moet worden aangetoond door het slachtoffer of niet. Voor de houder van het dier is er een risicoaansprakelijkheid, waardoor geen enkele fout van de houder moet aangetoond worden. Voor de toezichthouder over het dier ten tijde van het schadegeval, geldt een andere regel. Daar is er nog steeds een schuldaansprakelijkheid, waardoor de benadeelde een daadwerkelijke fout in toezicht moet aantonen.250
248
Pol. Gent 30 juli 2002, T.Agr.R. 2005, afl. 4, 238. Zie infra II.4.3. 250 M. HABERSACK (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2333; G. SCHLEGELMILCH, Der Haftpflichtprozess, München, Verlag C.H. Beck, 2008, 578; R. SCHULZE (ed.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 2005, 1064. 249
73
II.2.3. Samenloop met de strafrechtelijke fout? 183. Het komt voor dat een dier een ongeval veroorzaakt, waardoor de eigenaar/bewaarder voor de strafrechtbank wordt vervolgd. De eigenaar/bewaarder kan in bepaalde gevallen strafrechtelijk gesanctioneerd worden, bijvoorbeeld via art. 418 en 420 SW. Door een tekort aan voorzichtigheid, zou het ongeval kunnen zijn gebeurd en zou hij aldus onopzettelijke slagen en verwondingen gepleegd hebben aan het slachtoffer die lichamelijke schade heeft geleden door het dier. In tegenstelling tot art. 1385 BW moet hier wel een gebrek van voorzichtigheid of voorzorg worden aangetoond, alvorens art. 418 SW toepasbaar is.251 Alle vormen van fout komen daarbij in aanmerking.252 184. Rechtspraak en rechtsleer bevestigen dat er geen gezag van gewijsde bestaat voor de vrijspraak van een vervolging krachtens art. 418 e.v. SW ten aanzien van de burgerlijke vordering op grond van art. 1385 BW.253 Wanneer de eigenaar/bewaarder dus wordt vrijgesproken voor onvrijwillige slagen en verwondingen, houdt dit niet in dat hij ook wordt vrijgesproken voor aansprakelijkheid o.b.v. art. 1385 BW. Art. 1385 BW vereist namelijk geen bewijs van een tekort aan voorzichtigheid of van enige fout. Het Hof van Cassatie laat als uitzondering toe dat dit gezag wel geldt, wanneer de strafrechter de eigenaar/bewaarder heeft vrijgesproken wegens overmacht als rechtvaardigingsgrond.254 185.
Nochtans
bestaat
dit
‘strafrechtelijk
gezag
van
gewijsde’
wel
bij
een
foutaansprakelijkheid. Dit houdt in, dat de burgerlijke rechtscolleges in beginsel gebonden zijn door de beslissingen van de strafrechtscolleges.255 Wat de strafrechter heeft beslist, wordt geacht de waarheid te zijn, die erga omnes en dus ook tegenover de burgerlijke rechtscolleges geldt. Als een strafrechter het bestaan van een strafbaar feit heeft vastgesteld en hiervoor een straf heeft uitgesproken, dan kan de burgerlijke rechter niet meer beslissen dat dit feit niet is bewezen. Dit principe geldt echter ook in het omgekeerde geval.
251
Cass., 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 533. H. VANDENBERGHE, “aansprakelijkheid voor dieren, TPR 2011, afl. 2, 488. 253 Brussel, 28 mei 1970, JT 1970, 613; Luik 21 oktober 1965, JT, 1966, 94; Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl.4, nr. 13.974.; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, p. 1268, nr. 103. 254 Cass. (3e k) 29 januari 2007 (NMBS / P.S.). 255 Dit vloeit voort uit art. 4 VTSv. 252
74
Als de strafrechter een bepaald feit als niet-bewezen verklaart en de beklaagde vrijspreekt, dan kan de benadeelde op grond van dat feit, zelfs onder een andere wettelijke kwalificatie, geen schadevergoedingseis meer instellen voor de burgerlijke rechtscolleges.256 186. Het feit dat dit gezag niet geldt bij art. 1385 BW, houdt dus in dat burgerlijke rechter geen rekening moet houden met wat de strafrechter heeft besloten. Indien de strafrechter de eigenaar/bewaarder vrijspreekt en beslist dat deze niet gebrekkig was in zijn voorzorg, kan hij echter toch nog worden veroordeeld wegens een inbreuk op art. 1385 BW. Dit impliceert in feite dat art. 1385 BW eerder neigt naar een risicoaansprakelijkheid, dan naar een foutaansprakelijkheid. Wanneer de strafrechter geen fout vindt van de eigenaar/bewaarder, dan kan hij immers toch nog steeds veroordeeld worden volgens art. 1385 BW. De eigenaar/bewaarder is eerder kwalitatief aansprakelijk voor het risico dat het dier betekent voor de buitenwereld, dan dat hij aansprakelijk is vanwege een fout. 187. Opnieuw valt hier een analogie gemaakt te kunnen worden tussen art. 1385 BW en art. 1384, eerste lid BW. Hoewel door velen als een risicoaansprakelijkheid gezien, is art. 1384, eerste lid BW ook oorspronkelijk gegrond op een onweerlegbaar foutvermoeden.257 Ook hier verhindert de vrijspraak van een vervolging wegens slagen en verwondingen (art. 418 SW) niet dat de vrijgesprokene als bewaker van een gebrekkige zaak kan aansprakelijk gesteld worden via art. 1384, eerste lid BW.258 Door de ‘fictie’ van een onweerlegbaar foutvermoeden, kan enkel een vreemde oorzaak de bewaker bevrijden. Een strafrechtelijke vrijspraak toont enkel de afwezigheid van een persoonlijke fout aan. Wanneer iemand bijvoorbeeld verwond wordt door een losgekomen wiel van een voertuig, kan de strafrechter oordelen dat het verborgen karakter van het gebrek elke persoonlijke fout van de beklaagde uitsluit. Dit betekent echter niet dat het verborgen karakter als een vreemde oorzaak moet worden gezien, waardoor art 1384, eerste lid BW niet meer zou gelden.259 Ook bij de aansprakelijkheid voor gebouwen zou dit het geval zijn. Een strafrechtelijke vrijspraak leidt er dus niet toe dat de bewaarder niet meer moet instaan voor de gebrekkige zaak. Ook de eigenaar/bewaarder moet nog steeds instaan voor het dier, wanneer de strafrechter oordeelt dat er geen fout in de toezicht over het dier of een gebrek aan voorzorg voorhanden was.
256
C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011 846-848. 257 Zie o.a. Brussel, 30 september 1914,RGAR 1975, 9488; Cass. 19 oktober 1911, Pas. 1911, I, 518. 258 Gent, 24 februari 1970 JT, 1970, 393; Luik 4 juni 1974, De Verz., 1974, 365 noot R. Bogaert; RGAR, 1975, 9395 met noot; Gent 13 januari 1975, RGAR 1976, 9677 met noot; Kh. Leuven 5 november 1968, BRH 1969, 663 met noot; RGAR 1970, 8483. 259 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, 1216-1217.
75
II.3. DE RELEVANTIE VAN DE FOUT VAN DE EIGENAAR 188. Boven werd reeds vermeld dat het antwoord op de vraag of art. 1385 BW een fout- dan wel een risicoaansprakelijkheid is, niet enkel zou leiden tot een duidelijker en een meer consistente verantwoording van het artikel, maar ook nog andere gevolgen kan hebben. De verschillende grondslagen die aan de basis van het artikel kunnen liggen, zorgen elk voor een verschillende schadelast tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer. 189. Wat de juridische grondslag is van art 1385 BW, hangt ook af van de mate waarin het vermoeden van fout een rol speelt. Aan de hand van enkele voorbeelden kunnen deze verschillen aangetoond worden. Een onderscheid moet worden gemaakt tussen de verschillende hypotheses. De mogelijke grondslagen die moeten worden in acht genomen, zijn: een foutvermoeden juris tantum (zoals art. 1385 BW tot 1932 werd beschouwd), een foutvermoeden juris et de jure (dat door het Hof van Cassatie in het artikel gezien wordt) vóór en ná het aanvaarden van de uitzondering bij een fout van het slachtoffer en een risicoaansprakelijkheid (zoals aangebracht in de rechtsleer en sommige rechtspraak). Daarnaast moet er bij de risicoaansprakelijkheid als grondslag nog een onderscheid gemaakt worden tussen de hypothese dat de uitzondering van het slepende-twijgarrest nog steeds zou gelden en de hypothese dat deze uitzondering niet meer mogelijk is, indien de grondslag van art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn. Voorbeeld Een persoon pleegt een inbraak in een huis. Eens binnen wordt hij gegrepen door de waakhond. De inbreker raakt ernstig verwond, slaat op de vlucht en spreekt later de eigenaar van het dier aan tot vergoeding van zijn schade.
76
Foutaansprakelijkheid 1. Foutvermoeden juris tantum: de eigenaar zal volledig vrij zijn van aansprakelijkheid. Hij hoeft enkel aan te tonen dat hij geen fout heeft gepleegd in de bewaking van het dier. Gezien het net het doel is van een waakhond om te waken en het dier binnengesloten zat in het huis (of op het erf), zal er geen fout van bewaking zijn van de eigenaar. De inbreker heeft vanzelfsprekend wel een (strafrechtelijke) fout gepleegd. De inbreker zal dus alle schade zelf moeten dragen. 2. Foutvermoeden juris et de jure vóór het slepende-twijgarrest: de eigenaar wordt onweerlegbaar vermoed een fout te hebben gepleegd. Gezien de inbreker ook een fout heeft gepleegd, zal de aansprakelijkheid tussen de eigenaar en de inbreker worden verdeeld. 3. Foutvermoeden juris et de jure ná het slepende-twijgarrest: ook hier wordt de eigenaar vermoed een fout te hebben gepleegd, maar hij zal vrij zijn van aansprakelijkheid. De inbreker heeft een fout gepleegd die het gedrag van het dier heeft uitgelokt en de reactie van het dier was normaal en voorzienbaar. De inbreker zal alle schade zelf moeten dragen, aangezien enkel zijn fout in causaal verband met de schade wordt geacht. Risicoaansprakelijkheid 4. Met toepassing van het slepende twijg-arrest: Indien de uitzondering van het slependetwijgarrest nog steeds zou gelden, dan wordt dezelfde uitkomst verkregen als hierboven. De inbreker draagt volledig zelf zijn schadelast. 5. Zonder toepassing van het slepende-twijgarrest: De inbreker heeft een fout gepleegd. Dit neemt echter niet weg dat het dier nog steeds in feitelijk causaal verband staat met de schade. De eigenaar staat nog steeds garant voor het dier en de schade die hij heeft aangericht. Er zal een gedeelde aansprakelijkheid zijn tussen de eigenaar en de inbreker. 190. Uit voorgaand voorbeeld komen verschillende plus- en minpunten naar boven bij elk van de verschillende hypotheses. 191. Bij het foutvermoeden juris tantum is het voordelig voor de eigenaar/bewaarder dat hij nooit aansprakelijk zal worden gesteld, wanneer hij geen enkele fout heeft gepleegd. Hier wordt eerder gekeken naar het gedrag van de eigenaar/bewaarder, dan dat van het dier. Indien eerstgenoemde niets heeft misdaan, dan zal hij geen enkele vergoeding moeten dragen. Enerzijds is dit billijk, omdat de rechter dan precies zal kunnen oordelen over wie een fout heeft gepleegd.
77
Doordat zowel het slachtoffer als de eigenaar/bewaarder een fout hebben gepleegd volgens de leer van de foutaansprakelijkheid, kan de rechter gemakkelijk een vergelijking maken tussen de respectieve fouten van het slachtoffer en de eigenaar/bewaarder. Op die manier kan een schadeverdeling volgens hun precieze aandeel in de schade worden vastgelegd. Anderzijds laat deze hypothese volledig buiten beschouwing dat de eigenaar/bewaarder een gevaar heeft gecreëerd voor de buitenwereld door een gevaarlijke hond in huis te nemen, die kan schade aanrichten aan derden. In bovenstaand voorbeeld lijkt het billijk dat de inbreker alle schade moet dragen, aangezien hij zelf een zware fout heeft gepleegd, waar de vermoede fout van de eigenaar bij verbleekt. In andere situaties zal het eerder onbillijk zijn dat het slachtoffer alle schade moet dragen omdat de eigenaar geen fout heeft gepleegd in de bewaking, terwijl de fout van het slachtoffer misschien niet zo zwaarwichtig was en de schade nog steeds werd aangericht door een dier, waar de eigenaar/bewaarder zorg moest voor dragen.260 Wellicht is dit de reden waarom het Hof van Cassatie het vermoeden van fout onweerlegbaar maakte. 192. Bij het foutvermoeden juris et de jure vóór het slepende twijg-arrest zal het slachtoffer nooit in de kou blijven staan. Hoe zwaar zijn fout ook was, hij zal altijd volledig of gedeeltelijk vergoed worden voor zijn schade, door degene die voor het dier instaat. Deze aansprakelijkheidsgrondslag is dus vooral voordelig voor het slachtoffer. In veel gevallen zal het rechtvaardiger lijken dat de eigenaar/bewaarder zal moeten instaan voor (een deel van) de schade. 193. Hoewel het Hof van Cassatie spreekt over een onweerlegbaar vermoeden van fout, kan het
motief
voor
deze
onweerlegbaarheid toch liggen in het basisidee dat
de
eigenaar/bewaarder garant moet staan voor de mogelijke schade die het dier aanricht, eerder dan dat het motief moet worden gezocht in een échte fout van de eigenaar/bewaarder. Het arrest van 1932 zegt namelijk: “La responsabilité hors contrat (Code civ.; art. 1382, 1383, 1384c et 1385) reposé sur ce que chacun doit veiller à ne pas léser le droit d'autrui. Est responsable celui à charge duquel il est prouvé que, par son fait immédiat ou médiat, le droit d' autrui a été lésé. Quand il est démontré que la lésion est le résultat de son fait immédiat, il est en faute, même s'il n' a pas été de plus prouve contre lui qu'il a commis une imprudence d'où est résultée la lésion du droit d'autrui.”
260
Zie het voorbeeld van een hond die tussen de benen loopt, Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295.
78
Dit kan geïnterpreteerd worden als dat de eigenaar/bewaarder zou moeten instaan voor het dier, omdat een dier waar hij voor instond schade heeft aangericht aan het recht van iemand anders, wat impliceert dat hij moet instaan voor het gevaar dat het dier creëert voor de rechten van derden-slachtoffers.261 Het onweerlegbaar vermoeden is minder voordelig voor de eigenaar/bewaarder. In bepaalde situaties kan het vermoeden dat de eigenaar/bewaarder een fout in de bewaking zou hebben gepleegd, nog moeilijk standhouden, zoals de waakhond die de eigendom of de persoon van zijn eigenaar/bewaarder beschermt tegen indringers of aanvallers. In sommige gevallen zal het zo lijken dat de fout van het slachtoffer zodanig groot is, vergeleken met de vermoede fout die de eigenaar/bewaarder al dan niet gemaakt heeft, dat de fout van de eigenaar/bewaarder verwaarloosbaar is. 194. Daar waar het Hof van Cassatie in het arrest van 1932 spreekt in het voordeel van het slachtoffer, is dit anders in het slepende twijg-arrest en de arresten hierna.262 De eigenaar/bewaarder gaat vrijuit “bij gebrek aan oorzakelijk verband, met name wanneer het dier zich niet abnormaal noch onvoorzienbaar heeft gedragen en de schade veroorzaakt werd door een fout van het slachtoffer, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade wordt uitgeschakeld.” Dit levert problemen op met de equivalentieleer263 en is zeer nadelig voor het slachtoffer. Zo valt niet te ontkennen dat de eigenaar van de stier in het cassatiearrest van 6 januari 2012264 ook een onzorgvuldigheid heeft begaan door de stier niet op stal te zetten, terwijl de afsluiting van de weide kapot was, ook al vond de feitenrechter dat enkel het slachtoffer een fout heeft gepleegd, waardoor de eigenaar vrij was van aansprakelijkheid.265 195. Met het voorgaande in acht genomen, lijkt de risicoaansprakelijkheid zonder het slepende twijg-arrest in eerste instantie de meest billijke oplossing: de eigenaar is niet aansprakelijk omwille van een juridische fictie (namelijk een onweerlegbaar vermoeden van fout), maar louter omwille van een feitelijke realiteit. Men staat garant voor risico’s die men zelf gecreëerd heeft door een dier in de buitenwereld te brengen, wat beter te begrijpen is voor de eigenaar/bewaarder. Deze grondslag is ook volledig consistent met de nog steeds in België geldende equivalentieleer. Het dier blijft in feitelijk en bijgevolg ook juridisch causaal verband staan met de schade.
261
Zie Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, I, 200; Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1982-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061. 262 Cass. 20 mei 1983, Arr Cass 1983, 1165; Pas. 1983, I, 1061; Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. 263 Zie supra hoofdstuk 2.V.3. 264 Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F. 265 Zie supra hoofdstuk 2.V.3.
79
Het grootste voordeel van deze grondslag is dan ook dat het slachtoffer nooit in de kou blijft staan
en
altijd
volledig
of
gedeeltelijk
zijn
schade
zal
vergoed
zien
van
de
eigenaar/bewaarder, hoe zwaar zijn fout ook is. 196. Toch kunnen er ook bij risicoaansprakelijkheid nog steeds onbillijke oplossingen uit de bus komen. In bepaalde gevallen zal het namelijk nog steeds erg onrechtvaardig lijken dat de eigenaar/bewaarder voor alle schade, veroorzaakt door het dier, moet opdraaien, ook al heeft het slachtoffer geen enkele fout gepleegd. Zo zijn er schadegevallen gekend waar de trekduif van een duivenliefhebber terechtkomt in de propeller van een vliegtuig, waardoor de duivenliefhebber zal moeten opdraaien voor alle schade aan het (neergestorte) vliegtuig.266 Het slachtoffer heeft inderdaad geen fout gepleegd. Enerzijds zou het onjuist zijn dat de slachtoffers van het vliegtuigongeval hun schade niet volledig vergoed zien, puur omdat de grootte van de schade volledig buiten proportie is voor de duivenliefhebber. Anderzijds kan worden beweerd dat het in feite gaat om een botsing tussen twee ‘vogels’, waarbij de ene van metaal is en de ander van vlees en bloed. Vanuit een filosofisch standpunt kan het in twijfel getrokken worden dat de eigenaar van de ene vogel dan in alle gevallen moet instaan voor de schade aan de andere ‘vogel’. 197. Ook wanneer het slachtoffer wel een fout heeft gepleegd, lijkt een schadeverdeling niet altijd de meest billijke oplossing. Een strikte toepassing van de equivalentieleer, zou ertoe leiden dat de eigenaar/bewaarder onder alle omstandigheden waarbij feitelijke causaliteit tussen het dier en de schade is vastgesteld, aansprakelijk zou moeten worden gesteld. Dit kan moeilijk worden volgehouden. Indien bijvoorbeeld een dier door een door het slachtoffer veroorzaakte ontploffing wordt weggeslingerd en zo schade veroorzaakt aan het slachtoffer, zou de eigenaar/bewaarder hier ook moeten voor instaan.267
Ook bij het hierboven
aangehaalde voorbeeld van de waakhond, lijkt een schadeverdeling niet wenselijk.268 De inbreker lijkt een fout te hebben gepleegd, die te ernstig zou zijn om alsnog tot een billijke schadeverdeling te kunnen komen. Er lijkt een onderscheid gemaakt te worden tussen meerdere graden (volgens zwaarwichtigheid) van fouten die slachtoffers kunnen maken, om te besluiten of een schadeverdeling nog ‘billijk’ is.269 198. Ook blijkt dat de schadeverdeling bij risicoaansprakelijkheid én foutaansprakelijkheid hetzelfde blijft, indien de uitzondering van het slepende twijg-arrest geldt. Net hierdoor is het 266
X, “eigenaar duif moet opdraaien voor schade vliegtuig”, http://www.hbvl.be/cnt/aid758939/eigenaar-duif-moet-opdraaien-voor-schade-vliegtuig. 267 Een voorbeeld aangehaald in S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 441. 268 T. VANSWEEVELT, “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 252. 269 Zie infra II.6.
80
noodzakelijk te onderzoeken of er nog plaats is voor de volledige bevrijding van de eigenaar/bewaarder bij art. 1385 BW als risicoaansprakelijkheid. Het lijkt dan ook noodzakelijk te onderzoeken wat deze ‘fout’ van het slachtoffer allemaal kan inhouden, alvorens men de meest rechtvaardige en correcte grondslag kan te weten komen.
II.4. DE FOUT VAN HET SLACHTOFFER
II.4.1. Relevantie van de fout van het slachtoffer 199. Er zijn veel mogelijke fouten te bedenken, waardoor het slachtoffer medeaansprakelijk is bij schadegevallen door dieren. Zoals hoger werd vermeld, kan de fout van het slachtoffer als vreemde oorzaak inwerken op de schade (zoals een ruiter die zijn teugels niet goed vasthoudt), maar ook op het gedrag van het dier.270 Door het slepende twijg-arrest kan de eigenaar/bewaarder bevrijd worden van aansprakelijkheid bij bepaalde fouten van het slachtoffer. 200. Ook wanneer art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou bevatten, is het van belang te weten wat de fout van het slachtoffer precies kan inhouden. Om het even of de uitzondering van het slepende twijg-arrest al dan niet zou kunnen blijven standhouden is een juiste kwalificatie van de fout van het slachtoffer noodzakelijk. Indien wordt besloten tot een verdeling van aansprakelijkheid, zou er rekening moeten gehouden worden met de mate van bijdrage tot de schade door de fout van het slachtoffer. Aangezien in sommige situaties het niet billijk zal zijn dat er een schadeverdeling gebeurt tussen eigenaar/bewaarder en het slachtoffer,
moet
ook
onderzocht
worden
of
het
opportuun
is
om
zelfs
bij
risicoaansprakelijkheid de eigenaar/bewaarder in bepaalde gevallen nog steeds volledig te bevrijden. Aan de hand van de relevante rechtspraak, zal hierna onderzocht worden wat het belang van het gedrag van slachtoffer nog is, wanneer art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid wordt beschouwd.
270
Zie infra hoofdstuk 2.V.
81
II.4.2. De beoordeling van de fout van het slachtoffer 201. Bij de beoordeling of het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zal de rechter nagaan of dit een fout uitmaakt in de zin van art. 1382 BW. Er is hierbij een overtreding van de algemene zorgvuldigheidsnorm nodig, gepleegd door een toerekeningsvatbaar slachtoffer. 271 Het concrete gedrag van het slachtoffer wordt getoetst aan een maatstaf: een referentiegedrag wordt opgemaakt. Hoger werd reeds gevonden dat het gedrag van het slachtoffer wordt vergeleken met het gedrag van een normaal en zorgvuldig persoon in dezelfde omstandigheden.272 Dit houdt in dat het foutbegrip, waaraan het gedrag van het slachtoffer wordt getoetst, wordt gesubjectiveerd. Zo mag de rechter rekening houden met de kennis en de ervaring van het slachtoffer (vooral in de professionele activiteit) en fysieke tekortkomingen van het slachtoffer (zoals de boer die deels blind was).273 Volgens cassatierechtspraak mag de rechter bij de beoordeling van de fout van het slachtoffer geen rekening houden met de leeftijd van het slachtoffer. Ondanks de duidelijke stellingname van het Hof, zullen veel lagere rechters toch rekening houden met de (jonge) leeftijd van het slachtoffer.274 202. De vraag stelt zich in hoeverre er nog zou moeten rekening gehouden worden met de fout van het slachtoffer bij art. 1385 BW als een mogelijke risicoaansprakelijkheid. De eigenaar/bewaarder is namelijk aansprakelijk voor de schade die zijn dier heeft veroorzaakt, omdat hij instaat voor het risico dat het dier heeft gecreëerd voor de buitenwereld. Een fout van het slachtoffer, waardoor dit bestaande risico realiteit wordt, doet hieraan in principe niet volledig afbreuk. 203. Er zou kunnen geargumenteerd worden dat het slachtoffer medeaansprakelijk is voor de schade omwille van de volgende reden: doordat het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zou hij het risico op de schade vergroot of gerealiseerd hebben. Het slachtoffer zou kunnen door bepaalde fouten te plegen het verhoogde risico op schade hebben aanvaard.275 Indien art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn en de eigenaar/bewaarder instaat voor het mogelijke risico, dan lijkt het misschien meer geschikt om het gedrag van het slachtoffer niet te kwalificeren als een ‘fout’ in de zin van art. 1382 BW, maar eerder als een overname van het risico, dat door het dier werd gecreëerd. 271
L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 49. 272 Zie supra hoofdstuk 2.V.3.1. 273 Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F; B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 29. 274 Zie infra. 275 L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc 2007-08, 49.
82
Dit zou aldus kunnen verklaren waarom de eigenaar/bewaarder niet in alle gevallen moet instaan voor het risico. Het zou erg onbillijk zijn dat de eigenaar/bewaarder moet blijven instaan voor het gerealiseerde risico dat het dier vertoont, indien een derde of het slachtoffer dit risico uitgelokt, vergroot of aanvaard heeft.
II.4.3. De leer van de risicoaanvaarding 204. Een rechtsfiguur waarop beroep kan worden gedaan, om de theorie te rechtvaardigen, is de leer van de risicoaanvaarding. Deze leer, die zijn oorsprong vindt in het AngloAmerikaanse recht, wordt in de volksmond als volgt omschreven: iemand die zich bewust en vrijwillig in een gevaarlijke situatie begeeft, wordt geacht stilzwijgend de risico’s te aanvaarden. Wanneer hij hierbij schade lijdt, moet hij de gevolgen zelf dragen.276 De risicoaanvaarding wordt in het Belgische recht niet als een zelfstandig juridisch concept erkend, maar als een toepassing van het leerstuk van de fout van het slachtoffer (volgens art. 1382 BW). De rechter zal aldus moeten nagaan of een normaal zorgvuldige persoon in dezelfde omstandigheden hetzelfde risico zou hebben genomen.277 205. Bij het leerstuk van de aansprakelijkheid van dieren wordt de leer van risicoaanvaarding in ieder geval toegepast in de paardensport. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer aanvaardt dat wie de paardensport aanleert, zelf moet instaan voor de normaal te voorziene risico’s. Zij zien de risicoaanvaarding in de paardensport ook als een toepassing van de ‘eigen fout van het slachtoffer’.278 Indien in de paardensport de risicoaanvaarding niet zou worden aanvaard, dan zou dit een heel dure zaak worden voor de maneges (of hun verzekeraars) als eigenaars/bewaarders van de dieren. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer aanvaarden al dat de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder kan weerlegd worden op grond van de voorafgaande kennis van het slachtoffer van de risico’s eigen aan de paardensport, of op basis van de eigen fout, onhandigheid of onervarenheid van het slachtoffer.279 Ook bij andere schadegevallen met dieren, lijken veel rechters de risicoaanvaarding toe te passen. Deze rechtspraak komt hierna aan bod.
276
B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 171; W. WILMS, “Risico-aanvaarding”, RW, 1980-1981, 1498. 277 Ibid, 182. 278 S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437. 279 Zie supra; K. DUERINCKX, Aansprakelijkheidsrecht, een overzicht, Antwerpen, Maklu 2012, 50-53.
83
206. Opdat het slachtoffer het risico zou aanvaard hebben, zijn er een aantal voorwaarden verbonden. Het nemen van een risico op zich is natuurlijk geen onrechtmatige daad. Stellen dat risico-aanvaarding automatisch tot gevolg heeft dat de schadelijder zijn schade geheel of gedeeltelijk hoeft te dragen bij elk ongeval, is te absoluut. Deze voorwaarden zullen worden uitgewerkt aan de hand van de relevante rechtspraak in het contentieux van art. 1385 BW. 207. De risicoaanvaarding moet foutief zijn.280 Een onderscheid tussen foutieve en nietfoutieve risicoaanvaarding kan aangetoond worden in het kader van het verkeersrecht. Iedere weggebruiker die zich op de openbare weg bevindt, weet dat dit een zeker risico op schade inhoudt. In die zin aanvaardt de weggebruiker dus de risico’s die verbonden zijn aan het deelnemen aan het verkeer, zoals de aanrijding van een dier. Men zal echter slechts aansprakelijk zijn bij schade die zich op de openbare baan voordoet, indien de aanvaarding van de weggebruiker foutief was.281 Zo zal de risicoaanvaarding foutief zijn, wanneer men als automobilist boven de toegelaten snelheid rijdt, of aan een onaangepaste snelheid, rekening houdend met de situatie. Men moet zijn snelheid aanpassen wanneer men een koets of wandelende ruiters wil voorbijsteken,282 of wanneer men wordt verwittigd door andere automobilisten dat er zich dieren op de baan begeven.283 Zelfs wanneer geen dieren, maar uitwerpselen van dieren zich op de baan bevinden, dient men een aangepaste snelheid aan te houden. Deze uitwerpselen leiden namelijk tot slipgevaar.284 Ook het bruusk remmen voor een dier kan foutief zijn.285 Hier kijken bepaalde rechters naar de omvang van het dier. De aanrijding van een groot dier houdt een wezenlijk risico in op zware verwondingen en/of materiële schade.286 In dat geval zal men dan ook sneller reflexmatig uitwijken voor het dier. Dit is anders bij kleinere overstekende dieren, zoals konijnen en katten. Hier zal bruusk remmen gevaarlijker zijn, omdat de mogelijke aanrijding door een achterligger tot meer schade zal leiden, dan de aanrijding van het dier. De chauffeur moet dus de afweging maken welke handeling het minste risico op schade creëert: remmen of aanrijden van het dier.
280
Bepaalde rechtspraak spreekt van de vereiste dat het slachtoffer zich moet hebben onderworpen aan een evident, abnormaal, uitzonderlijk of zwaar risico. Zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1187; B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 180-181. 281 Bepaalde rechtsleer zegt dat de abnormaliteit van het risico voldoende is om als foutief te worden gezien. Zie S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437. 282 Rb. Dinant 18 juni 1959, Jur. Liège 1959-60, 166. 283 Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766, noot D. PHILIPPE, dit is een inbreuk op art. 10.1.1° van het KB van 1 december 1975, zie B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 164. 284 Rb. Charleroi 9 januari 1965, De Verz. 1965, 742, noot S. 285 Volgens art. 10.2 van het KB van 1 december 1975 houdende algemeen reglement op de politie van het wegverkeer. 286 Rb. Brugge 11 april 1996, TGR 1996, 72; Rb Brussel (4de kamer), 17 januari 1949, De Verz. 1949, 369; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
84
208. Nochtans zegt bepaalde rechtspraak dat men van een normaal zorgvuldige bestuurder niet mag verwachten dat hij in slechts luttele seconden een concrete afweging moet nemen om de minst schadeverwekkende handeling te maken. De chauffeur zal namelijk meestal reflexmatig reageren.287 Wanneer het slachtoffer plots opschrikt voor een hond en reflexmatig remt, doet hij niet aan een foutieve risicoaanvaarding.288 Bij een reflexmatige beweging is de grootte van het dier dan ook niet van belang.289 Het aanrijden van dieren zal ook nog als foutief worden gezien indien de bestuurder -los van de snelheid-
in een
eenrichtingsstraat of op een verboden straat voor een bepaald type voertuig rijdt. 290 Er is daarentegen geen sprake van een foutieve risicoaanvaarding, indien de chauffeur ’s nachts, onder de snelheidslimiet, op een stuk waar de straatverlichting defect is (waardoor de zichtbaarheid minder dan 200m is), op een groep koeien inrijdt die uit hun weide waren ontsnapt..291 De koe was volgens de rechter in casu dan ook geen voorzienbare hindernis. 209. Dat het slachtoffer pas foutief een risico heeft aanvaard, indien de hindernis voorzienbaar was, is een toepassing van de vereiste dat het slachtoffer zich bewust moet zijn van het gevaarlijk karakter van de situatie waarin hij zich begeeft, of dit behoorde te zijn, opdat de risicoaanvaarding als foutief kan worden aanzien.292 Het Hof van Cassatie heeft dit bevestigd in een arrest van 14 januari 1974.293 210. Dhr. Falise, slachter van beroep, wordt door een boer gevraagd om te komen kijken naar een kudde koeien, om ze later te slachten. Dhr. Hollert, pachter van de weide waar de koeien staan, maakt de omheining open voor Falise, zodat hij de koeien kan naderen. Tussen de koeien bevindt zich echter ook een stier. Op het moment dat Falise de koeien nadert, komt de stier op hem afgewandeld. Falise laat zich hierdoor niet afschrikken en in plaats van achteruit te deinzen en de weide te verlaten, wacht hij de stier op. Op het moment dat de stier heel dichtbij is, schept deze Falise op en verwondt hem.
287
Ibid; B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 164. 288 Pol. Brugge 7 september 1998, TAVW 1999, 130; Pol Brugge 10 december 2003, RW 2006-07, 534; Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 289 Pol. Luik nr.04A972 14 juni 2006, VAV 2007, afl.2, 123. 290 Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209. 291 Pol. Gent 30 juli 2002, T.AGR.R. 2005, afl. 4, 238. Zien in dezelfde zin Bergen 3 april 1987, De Verz. 1987, 487, noot M. LAMBERT. 292 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1192; VANDENBERGHE, H., “Overzicht van de rechtspraak (2000-2008). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.”, TPR 2010, 2105. 293 Cass., 14 januari 1974, Arr., Cass., 1974, 531.
85
211. Falise spreekt dhr. Hollert aan, omdat hij Falise had moeten verwittigen van de kwaadaardigheid van de stier en de slachter de toegang tot de weide niet had mogen verlenen, omdat hij weet had van het agressieve gedrag van het dier. De feitenrechter (en het Hof van Cassatie) zegt dat slachtoffer Falise, rekening houdend met zijn professionele ervaring met dieren, had moeten weten dat een stier zich agressief gedraagt, wanneer iemand zijn weide betreedt en dat deze niet mag worden uitgelokt: “op grond dat verweerder niet kon voorzien dat Falise, slachter van beroep en goed bekend met het kwaadaardig karakter van de stier, in de weide zou blijven wanneer de stier naderde en nog minder dat hij het tegen de stier zou opnemen en dat eiser verweerder tevergeefs verwijt dat deze hem niet uitdrukkelijk de toegang tot de weide heeft verboden, daar deze, zoals gezegd, niet zo beslist moest optreden tegenover iemand die, naar hij wist, geen dwaas of geen kind of geen onkundig stedeling was, maar een “dierenkenner" en een huisvriend,…”
Hier zou Falise volgens het hof een foutieve risicoaanvaarding hebben gepleegd. Dit wordt als volgt geformuleerd: “…dat anderzijds Falise vrijwillig en bewust een risico heeft gelopen en het zelfs heeft verergerd door zijn onbezonnen optreden tegenover de stier, dat de eigenaar van het dier niet kon voorzien…Overwegende dat het arrest beslist dat enerzijds eiser werd gewaarschuwd voor de kwaadaardigheid van de stier en dat hij het risico dat hij vrijwillig en bewust heeft gelopen door zijn onbezonnen optreden, heeft verergerd en dat anderzijds verweerder normaal en voldoend voorzichtig is geweest en geen fout in de zin van artikel 418 van het Strafwetboek heeft begaan…" 212. Falise werd door het Hof dan ook in het ongelijk gesteld en dhr. Hollert werd bevrijd van aansprakelijkheid. Weliswaar werd dhr. Hollert in dit arrest niet aangesproken door zijn hoedanigheid als eigenaar/bewaarder van het dier, maar werd hij strafrechtelijk aangesproken krachtens art. 418 SW omdat hij onopzettelijke slagen en verwondingen zou hebben gepleegd, door Falise toegang te verlenen tot de weide. De conclusies uit dit arrest, kunnen echter ook worden toegepast op de gedragingen van slachtoffers die wel de eigenaar/bewaarder krachtens art. 1385 BW aanspreken.294
294
Zie bv. Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F.
86
213. Een interessant aspect van deze zaak, is dat de burgerlijke rechter in eerste aanleg geopteerd had voor een gedeelde aansprakelijkheid bij de vordering via art. 1385 BW. De rechter hield hierbij geen rekening met de billijkheid door een verdeling in gelijke delen uit te spreken, maar baseerde zich op de ernst van de fout van slachtoffer Falise. Hij achtte de slachter voor 2⁄3e aansprakelijk en de bewaarder slechts voor 1⁄3e.295 Deze uitspraak werd wel later omgevormd en de aansprakelijkheid werd volledig ten laste van het slachtoffer gelegd,296 toch is het vonnis in eerste aanleg een bron van inspiratie voor een alternatieve aansprakelijkheidsverdeling tussen eigenaar/bewaarder en slachtoffer.297 Hierop wordt later verdergegaan.298 214. Het feit dat het slachtoffer moet bewust zijn van het gevaar, heeft ook tot gevolg dat aanvaarding van het risico niet kan worden ingeroepen tegen kinderen, aangezien zij per definitie niet over voldoende intellectuele vermogens beschikken om het gevaar correct in te kunnen schatten.299 Een voorbeeld hiervan is een arrest van het hof van beroep van Gent van 8 maart 1994.300
215. In de late avond van 26 juli 1985 staat er in Gontrode een Chirojeugdfeest gepland. Tijdens de voorbereiding van het feest, merkt Dominique A., één van de chiroleden en op dat moment 13 jaar, een zwarte jachthond op die is vastgebonden aan een balustrade, dicht bij de plaats waar de voorbereidingen plaatsvonden. Deze hond werd daar door eigenares mevr. H. achtergelaten. Zij is zelf een oud-chiroleidster en komt meehelpen aan de voorbereidingen. De hond trekt de aandacht van Dominique. Wanneer hij de hond nadert en probeert te aaien, bijt de jachthond de jongen in zijn oor. Een deel van zijn oor moet hierdoor geamputeerd worden.
216. Mevr. H, eigenares van de hond, beweert dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard, door dicht bij de hond te komen en hem te strelen. Daarbij gaat het hof onderzoeken of de jongen daadwerkelijk het risico zou aanvaard hebben. Hierop antwoordt zij het volgende:
295
Corr. Dinant 7 februari 1972, Jur. Liège, 1971-72, 250. Zie infra II.6. Luik 28 maart 1973, RGAR, 1974, 9336. 297 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204 298 Zie infra II.6. 299 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1192. 300 Gent 8 maart 1994, RW 1996-97, 93. 296
87
“De stelling dat de jonge knaap, een risico zou hebben aanvaard door de hond te gaan strelen, is onjuist. Allereerst wil het hof erop wijzen dat alleen de foutieve risicoaanvaarding
gevolgen
kan
hebben
bij
de
beoordeling
van
de
foutaansprakelijkheid (immers de leer van de risicoaanvaarding is niet een zelfstandige rechtsfiguur, maar een toepassing van de artikelen 1382 en 1383 van het Burgerlijk Wetboek). Vervolgens is er foutieve risicoaanvaarding wanneer de gedraging van het slachtoffer wijst op een fout van het slachtoffer zelf (= het bewustzijn dat er risico’s worden genomen, gekoppeld aan het nalaten van het nemen van de vereiste voorzorgsmaatregelen). Het staat vast dat Dominique A., zoals tal van andere kinderen, het dier is gaan strelen: dat is een normale reactie aan de zijde van kinderen, en geldt zeker niet als fout. De suggestie dat het slachtoffer door een onstuimig gedrag of door pesterijen het dier zou hebben aangezet tot bijten vindt nergens steun in enig concreet en decisief gegeven. Er kan dus geen sprake zijn van foutieve risicoaanvaarding.”
Hierdoor acht het hof de eigenares als enige aansprakelijk, niet enkel volgens art. 1385 BW, maar ook volgens art. 1382 BW, omdat zij een fout heeft gepleegd door een gevaarlijke jachthond zo dicht in de aanwezigheid van kinderen onbewaakt achter te laten.301 217. Het is aan de rechter om te oordelen of een kind over voldoende bewustzijn van het gevaar, vaak verwoord als de toerekenbaarheid van het kind, beschikt, alvorens men van risicoaanvaarding kan spreken. Uit vaste rechtspraak kan worden afgeleid dat het beslissende criterium om over de toerekenbaarheid te oordelen, moet gezocht worden in het onderscheidingsvermogen tussen goed en kwaad.302 Naast het begrip toerekenbaarheid, wordt bij kinderen ook vaak gesproken over het begrip ‘jaren des onderscheids’. Dit is een feitelijk begrip, waarbij de rechter oog moet hebben voor de fysieke en intellectuele ontwikkeling van het kind in diens relatie met de schadeverwekkende handeling. Of het kind de vereiste jaren des onderscheids bezit, hangt af van geval tot geval. Zo zou een kind van 13 jaar wel al moeten weten welke gevaren het spelen met vuur inhoudt, maar klaarblijkelijk niet dat het aaien van een hond ook schadelijke gevolgen kan hebben.303 Het is mogelijk dat het slachtoffer reeds de ‘jaren des onderscheids’ bereikt heeft en toch niet toerekenbaar is. Dit is het geval bij geesteszieken.304
301
Opnieuw een bewijs dat een daadwerkelijke fout in de bewaking via art. 1382 BW wordt gesanctioneerd, en niet via art. 1385 BW. Zie supra II.3.2. 302 Luik 23 oktober 1973, Pas, 1974, II, 66; Rb. Antwerpen 18 januari 1973, Bull. Ass., 1975, 505. 303 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1171. 304 Zie supra nr. 123.
88
218. De rechtspraak zal dan weer oordelen dat het slachtoffer wel het risico op schade heeft aanvaard, wanneer een volwassen persoon een gevaarlijke hond wil aaien. Een voorbeeld hiervan is een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Turnhout van 22 mei 2009.305 219. Mevr. G. is samen met haar echtgenoot aanwezig op de kermis van Beerse op 23 september 2007. Daar ontmoeten zij een kennis, J.L. op een terras van een café. Deze kennis heeft twee honden (boxers) mee, die op de grond liggen. Wanneer G. zich buigt om de honden te aaien, schrikt één van de honden door de neerbuigende beweging en bijt de vrouw in haar oogkas. J.L., eigenaar van de honden, beweert dat hij niet aansprakelijk zou zijn, omdat G. het risico op schade zou aanvaard hebben, door twee voor haar onbekende honden te willen aaien.306 De rechtbank zegt het volgende: “Een hond blijft een dier. Zeker onbekenden voor het dier dienen er steeds op beducht te zijn dat dieren onvoorspelbare reacties kunnen hebben bij het voordoen van voor hen onverwachte bewegingen zoals goedbedoelde pogingen tot aaien. De rechtbank meent dat het gedrag van het dier niet abnormaal of onvoorzienbaar genoemd kan worden zodat de schade door de fout van G. werd veroorzaakt. Dit sluit elke fout van L. uit. Er kan geen enkele aansprakelijkheid aan L. worden verweten door een gebrek aan oorzakelijk verband.”
De rechtbank besluit dus impliciet dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard. Wel grijpt zij terug naar de klassieke bevrijdingsgrond van het slepende twijg-arrest. De rechtbank bevrijdt de eigenaar van de hond dus niet puur op grond van de risicoaanvaarding.307
220. Nochtans wordt de risicoaanvaarding al vaak gebruikt om de fout van het slachtoffer te beoordelen en de eigenaar/bewaarder te bevrijden: de eigenaar/bewaarder zou niet meer moeten instaan voor het risico, indien het slachtoffer het risico aanvaard heeft.308 Volgens mij kan de vermindering van aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder gemakkelijker uitgelegd worden in het kader van risicoaanvaarding, dan volgens de bewoording die het Hof van Cassatie erop nahoudt.
305
Rb. Turnhout (10e bis k.) nr. 08/1536/A, 22 mei 2009, VAV 2009, afl. 6, 417. Zie ook Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. 307 Bij een dier dat men kent en vastneemt, is er geen sprake van risicoaanvaarding; zie Vred. Roeselare 21 april 2005, RW 2007-08, 1511. 308 Het is betwijfelbaar of een volledige bevrijding kan door risicoaanvaarding; zie infra II.6. 306
89
Bevrijding zou niet door een ontkenning van het causaal verband tussen het dier en de schade (en dus een inbreuk op de equivalentieleer) zijn, maar eerder door een “opheffing” van de aansprakelijkheid doordat het slachtoffer het risico (deels) heeft overgenomen. In de volgende gevallen zou de theorie van de risicoaanvaarding alvast een toepassing kunnen vinden:
-
Een man die tijdens een kermis een plasje wil doen achter een vrachtwagen van de kermisuitbaters, merkt een hond op die is vastgeketend aan de vrachtwagen. De man schat verkeerdelijk in dat de hond niet tot bij hem kan komen en begint te plassen. De hond bijt hem en de man geraakt verwond. Het slachtoffer had moeten weten dat hij zich niet op die plaats mocht begeven (een normaal zorgvuldig persoon kon dit weten) en op die plaats al zeker niet mocht plassen. Hij had ook moeten inzien dat de hond een waakhond was, omdat hij de hond heeft zien liggen en zag dat hij was vastgemaakt. De rechter zegt dat de fout van het slachtoffer de vermoede fout van de eigenaar “opslorpt”. Hier kan ook gesteld worden dat het slachtoffer het risico op schade aanvaardt, wanneer hij in het territorium van een waakhond komt.309
-
Een man wandelt met zijn hond op het voetpad en ziet aan de overkant van de straat twee vrouwen en een rottweiler. Plotsklaps versnelt hij zijn pas en zet hij het op een lopen voor de hond, wanneer deze in zijn richting kijkt. De rottweiler richt zijn aandacht hierdoor op de man en loopt hem achterna. De man struikelt en de hond bijt de man. De rechter oordeelt dat de man uitsluitend aansprakelijk is, door zijn onnodige en overdreven vluchtreactie.310
-
Het geval van de kat die tussen de benen van de buurvrouw loopt, waarop de buurvrouw struikelt.311
-
De gids van de zoo die met haar rug dicht bij de kooi van de Bengaalse tijger gaat staan en wordt vastgegrepen en verwond door de tijger.312
221. In hogergenoemde gevallen (en nog veel meer) werd het slachtoffer als enige aansprakelijk gesteld voor de schade. De meeste rechters verwijzen hiervoor naar de uitzondering van het slepende twijg-arrest, hoewel er in ieder geval sprake is van een bewuste aanvaarding van enige vorm van risico op schade door het slachtoffer. De
309
Gent 21 november 2008, T.Verz .2009, afl. 3, 309; H. VANDENBERGHE; “Aansprakelijkheid voor dieren”, TPR 2011, afl. 2, 496. 310 Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl. 4, nr. 13.974. 311 Antwerpen 20 maart 2002, NjW 2002, afl. 4, 134, noot. 312 Antwerpen 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98; H. VANDENBERGHE; “Aansprakelijkheid voor dieren”, TPR 2011, afl. 2, 496.
90
slachtoffers waren zich iedere keer bewust van de mogelijke schadelijke gevolgen van hun daden. 222. Het is dan ook vereist dat het slachtoffer in bepaalde mate moet kunnen inschatten wat de mogelijke gevolgen zijn. Hij moet met andere woorden de grootte van het risico waaraan hij zich onderwerpt kunnen inschatten, alvorens hij dit risico kan aanvaarden en als het ware kan overnemen van de eigenaar/bewaarder. Indien het slachtoffer verkeerd geïnformeerd wordt door de eigenaar/bewaarder over de grootte van het risico, kan hij dit risico niet aanvaarden. 223. Een voorbeeld hiervan is te vinden in een arrest van het hof van beroep te Luik van 20 oktober 2011.313 Een jonge vrouw komt op bezoek bij de buren van haar tante, om een reservesleutel van het huis van de tante te krijgen. De buren hebben op hun boerderij een hond, Porthos. Wanneer de vrouw de boerderij nadert, begint de hond te grommen. Vanaf dat de vrouw echter de binnenkoer betreedt, stopt de hond meteen met grommen, komt dichter bij de vrouw en vraagt om te worden geaaid. De buurvrouw zegt tegen de jonge vrouw dat het een heel lieve hond is, die graag speelt met kinderen.314 De buurvrouw laat de jonge vrouw alleen achter met de hond, terwijl ze de reservesleutel gaat halen. De jonge vrouw hurkt naast de hond om hem te aaien. Zonder enige waarschuwing springt de hond naar de vrouw en bijt haar.
224. De eigenaars van de hond beweren dat de jonge vrouw een fout zou hebben begaan, door het dier te naderen, terwijl de baas er niet bij was en terwijl de hond al had gegromd toen de jonge vrouw de boerderij betrad. De feiten zijn gelijkaardig aan het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Turnhout van 22 mei 2009, namelijk een vrouw die een hond probeert te aaien en plotsklaps gebeten wordt. Toch oordeelt het hof in dit geval enigszins anders. Het hof van beroep te Luik stelt: “Contrairement à ce que soutiennent les intimés, la faute de la victime doit s’apprécier en fonction des circonstances de l’espèce.”
225. Het hof gaat onderzoeken of het slachtoffer in casu een fout heeft gepleegd. Hierbij spreekt zij niet over risicoaanvaarding, maar hanteert zij de algemene zorgvuldigheidsnorm.
313
e
Luik (20 k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531. “Madame S. est venue voir, m’a dit d’entrer sans crainte, que le chien était gentil, qu’il jouait avec les enfants (la ferme est ouverte aux acheteurs de produits locaux), sans problèmes.” 314
91
Het hof stelt het volgende vast: “Aucune faute de conduite ne peut être reprochée à l’appelante qui n’est pas sensée connaître la psychologie canine, à l’instar de toute personne non propriétaire d’un chien. C’est aux maîtres d’apprécier le danger que leur animal peut représenter à l’égard de certaines personnes craintives sur lesquelles le chien croit pouvoir exercer sa domination, et non l’inverse.”
Het hof concludeert dus dat aan het slachtoffer geen enkele gedragsfout kan verweten worden. De hond heeft inderdaad gegromd naar de vrouw, maar stopte daarmee en begon in de plaats daarvan te snuffelen en te likken aan het slachtoffer. De eigenaars hebben de hond niet vastgemaakt en hebben het slachtoffer alleen achtergelaten met de hond. Het erf is daarnaast voor iedereen toegankelijk. De fout ligt dus eigenlijk bij de eigenaars. Het zijn de eigenaars die moeten inschatten hoe gevaarlijk hun hond is en niet de anderen. In casu gaven de eigenaars eigenlijk een valse verwachting van het gedrag van de hond aan het slachtoffer, doordat één van hen zei dat de hond heel lief is en ook goed overweg kan met kinderen.315 226. Het slachtoffer kon in casu niet correct inschatten hoe gevaarlijk de hond in werkelijkheid was, omdat de eigenaars haar een verkeerd beeld hadden gegeven van de hond. Net hierdoor heeft het schadegeval zich voorgedaan. Het slachtoffer was namelijk van nature uit doodsbenauwd voor honden en was op haar hoede toen de hond begon te grommen. Pas toen de buurvrouw zei dat het een heel lieve hond is, durfde ze de hond te aaien.316 Hierdoor is dan ook niet aan één van de toepassingsvoorwaarden van de risicoaanvaarding voldaan en kan bevrijding van aansprakelijkheid van de eigenaars door risicoaanvaarding van het slachtoffer niet worden ingeroepen. 227. Het is belangrijk dat het slachtoffer het potentiële gevaar kent, hetzij op grond van persoonlijke ervaring (bijvoorbeeld de slachter die moet weten dat een stier gevaarlijk is),317 hetzij omdat hij voor het gevaar werd gewaarschuwd door de eigenaar/bewaarder.318 Een bezoeker die een afgesloten terrein betreedt, waar duidelijk een bord staat met het opschrift “hier waak ik, betreden op eigen risico”, kan aldus niet de eigenaar aanspreken voor zijn
315
Zie ook Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT. “Moi qui ai une peur bleue des chiens, plus pour faire plaisir à Mme S. que par envie,pendant qu’elle était allée chercher la clé dans la maison, je me suis penchée vers le chien, … “ 317 Cass. 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 53. 318 B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 163. 316
92
schade, omdat deze het slachtoffer duidelijk heeft verwittigd met het bord. Hij heeft in dat geval inderdaad het terrein op eigen risico betreden en het hoge risico op schade aanvaard,319 behalve wanneer hij het terrein wel moest betreden, omdat er bijvoorbeeld geen bel was.320 228. Wanneer de aansprakelijkheid van de eigenaars in het arrest van 20 oktober 2011 wordt beoordeeld volgens het oude criterium van het onweerlegbare vermoeden van fout, dan zijn er enkele knelpunten. De rechter hoeft in principe de fout van de eigenaar/bewaarder niet meer te onderzoeken, maar hier neemt hij toch het foutieve gedrag van de eigenaars in acht bij het beoordelen van het al dan niet foutief gedrag van het slachtoffer. Wanneer dus door een eigenaar/bewaarder wordt aangehaald dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zal er toch een onderzoek zijn naar een mogelijke fout van de eigenaar/bewaarder. Er kan namelijk moeilijk besloten worden dat het slachtoffer geen fout heeft gepleegd, als op geen enkele wijze wordt gekeken naar het gedrag van de eigenaar/bewaarder in de concrete situatie.
229. De bewijslast wordt zo opnieuw geneutraliseerd. Het slachtoffer moet de fout van de eigenaar/bewaarder bewijzen en de eigenaar/bewaarder moet de fout van het slachtoffer aantonen. Hierdoor wordt in feite aan het onweerlegbaar vermoeden van fout van de eigenaar/bewaarder voorbijgegaan, wanneer deze maar enige aanwijzingen heeft dat het slachtoffer een fout zou hebben gepleegd. De bijkomende bescherming die het slachtoffer had door het onweerlegbaar vermoeden van fout, is dus niet van toepassing, wanneer de eigenaar/bewaarder aanvoert dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd. In dat geval zal het slachtoffer opnieuw de zware bewijslast over zijn schouders krijgen.
II.4.4. Conclusie 230. Indien de aansprakelijkheid voor dieren wordt gezien als een risicoaansprakelijkheid, dan kan de (al dan niet gehele) bevrijding van de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder op een andere manier uitgelegd worden dan verwoord in het slepende twijg-arrest. Dat een fout van het slachtoffer ervoor kan zorgen dat de eigenaar/bewaarder bevrijd is, valt volgens mij beter uit te leggen indien de fout van het slachtoffer als een vorm van risicoaanvaarding wordt aanzien. Hoewel de leer van de risicoaanvaarding een pure toepassing is van het algemeen foutbegrip van art. 1382-1383 BW en veel rechtsleer dan
319 320
Rb. Turnhout (derde kamer), 2 mei 1996, Turnhouts rechtsleven 1995-96, 71. Vred. Hamme 10 februari 1987, T. Vred. 1991, 227.
93
ook beweert dat de leer van de risicoaanvaarding zou moeten verlaten worden,321 toch lijkt het nog steeds een plaats te verdienen plaats bij art. 1385 BW. Dat de leer van de risicoaanvaarding nog vaak wordt gebruikt bij art. 1385 BW, bewijzen de vele vonnissen en arresten die ernaar verwijzen.322 231. Het principe valt dus samen te vatten als volgt: in principe is de eigenaar/bewaarder aansprakelijk voor de schade, omdat hij krachtens art. 1385 BW moet garant staan voor de mogelijke schade, veroorzaakt door zijn dier. Indien het slachtoffer zich bewust was van het risico op schade dat door de interactie met het dier kan ontstaan én indien het risico zich verwezenlijkt door een foutieve handeling of nalaten van het slachtoffer, dan heeft hij het risico aanvaard. Het is dan ook vanzelfsprekend dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle schade zal moeten instaan, indien er sprake is van risicoaanvaarding. In hoeverre de eigenaar/bewaarder bevrijd zal zijn en het slachtoffer dus zelf de schade moet dragen, staat niet vast. Dit wordt hierna besproken.323
II.5. NORMAAL EN VOORZIENBAAR GEDRAG VAN EEN DIER
II.5.1. Probleemstelling 232. Het slepende twijg-arrest stelt dat het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar dient te zijn, bij een fout van het slachtoffer, alvorens de eigenaar/bewaarder volledig te bevrijden van aansprakelijkheid.324 Hogerop werd reeds besproken wat kan worden verstaan onder ‘gedrag van een dier’, daarnaast werd ook aangegeven hoe rechters komen tot het ‘normaal en voorzienbaar’ gedrag van het dier. 233. De vraag stelt zich echter waarom het Hof van Cassatie deze voorwaarde heeft ingelast in het arrest. De eigenaar/bewaarder wordt bevrijd van aansprakelijkheid, mede volgens het gedrag dat het dier vertoont. Dit impliceert dus dat de eigenaar/bewaarder slechts voor bepaalde gedragingen van het dier instaat. Wanneer art. 1385 BW aanzien wordt als een
321
Bepaalde rechters lijken niet te willen onderzoeken of er sprake is van een risicoaanvaarding, omdat de leer van de risicoaanvaarding geen zelfstandig rechtsfiguur is die het verband tussen de gedraging van het dier en de schade verbreekt. Zie Brussel 16 december 2008, nr. 2006AR2573 www.juridat.be; Zie infra II.6. 322 Zie bv. ook nog Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be, Brussel 24 juni 2008, nr. 2006/AR/1406, www.juridat.be. 323 Zie infra II.6. 324 Bij een fout van een derde wordt vereist dat de reactie van het dier “onvoorzienbaar en onvermijdbaar” was voor de eigenaar/bewaarder. Zie Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430, noot.
94
risicoaansprakelijkheid, zou dit er ook op wijzen dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle risico’s moet instaan, die het dier kan meebrengen, maar slechts voor enkele. 234. Het lijkt opportuun om te onderzoeken of uit de vereiste dat het dier zich normaal en voorzienbaar heeft gedragen, er een inhoud kan worden gegeven aan het te dekken risico door de eigenaar/bewaarder. De reden waarom de eigenaar/bewaarder niet altijd aansprakelijk is bij een bepaald gedrag van het dier en hoe dit moet gezien worden vanuit het standpunt dat art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid is, wordt hierna dan ook bekeken.
II.5.2. De fout van het slachtoffer ‘slorpt’ het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier op 235. Er zijn verschillende argumenten denkbaar waarom de eigenaar/bewaarder pas vrijuit gaat indien het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was bij een fout van het slachtoffer (of een derde). 236. Bepaalde auteurs leggen de reden van de bevrijding van aansprakelijkheid door een fout van het slachtoffer bij de causaliteit, zoals valt af te leiden uit de letterlijke lezing van het slepende twijg-arrest. Omdat art. 1385 BW een onweerlegbaar vermoeden van fout zou bevatten, kan de eigenaar/bewaarder zich enkel bevrijden door een vreemde oorzaak als bewijs van het gebrek aan causaal verband in te roepen, indien de schade en het gedrag van het dier vaststaat.325 Doordat het slachtoffer geen rekening zou hebben gehouden met het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier, is zijn fout zo zwaar, dat het de causaliteit van het dierlijk gedrag verbreekt. De fout van het slachtoffer zou de oorzakelijkheid van het feit van het dier ‘opslorpen’.326 Aldus zou er geen causaal verband meer zijn tussen het gedrag van het dier en de schade.327 Ook wordt vaak aangehaald dat de fout van het slachtoffer in dat geval ook de fout van de eigenaar/bewaarder ‘opslorpt’.328 237. Deze visie lijkt volgens mij onbevredigend. Er wordt geen verklaring gegeven voor wat wordt bedoeld met het ‘opslorpen’ van de causaliteit. Er kan hieruit geen vast mechanisme
325
T. VANSWEEVELT, ‘De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarde van dat dier (art. 1385 B.W.)’, (noot onder Brussel 30 september 1987), TBBR 1989, 252; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, 266-267; B. WEYTS, o.c., RW 1998-99, 933. 326 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DECOSTER, Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR, 1987, 1557; M. MAHIEU, (noot onder Rb. Nijvel 6 februari 1979), JT 1979, 254. 327 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 13. 328 Zie bv. Gent 10 oktober 2008, nr. 2008AR128, noot P. GRAULUS, www.juridat.be
95
worden afgeleid. Uit dit standpunt kan geen werkelijke relatie worden blootgelegd tussen de fout van het slachtoffer en de bevrijding van aansprakelijkheid. Door het onduidelijke woord ‘opslorpen’ of zelfs ‘uitschakelen’ te gebruiken, kan aldus niet achterhaald worden wat het juiste mechanisme is. Er wordt ook geen echt onderscheid gemaakt naar de rol van de fout van het slachtoffer in de totstandkoming van de schade. 238. Daarnaast is dit opnieuw een inbreuk op de equivalentieleer. Bij de equivalentieleer is het beginsel dat alle fouten die een noodzakelijke voorwaarde zijn voor de schade, leiden tot aansprakelijkheid.329 Uitspraken waar het verband tussen de eerste fout (hier in theorie de onweerlegbaar vermoede fout, maar feitelijk het gedrag van het dier) en de schade wordt ontkend op de enige grond dat een causaal verband met een tweede fout is vastgesteld, maar niet is aangetoond dat de schade ook zou ontstaan zijn zonder de eerste fout, moeten verbroken worden.330 Dit geldt ook op het vlak van de bijdrage. Wanneer de volledige schadelast gelegd wordt op degene die een zware fout heeft begaan, terwijl een auteur van een andere minder zware (hier onweerlegbaar vermoede) fout vrijuit gaat, zonder dat is vastgesteld dat de schade ook zou zijn ontstaan zonder de tweede fout, moet dit verbroken worden.331 Hier wordt gezegd dat de fout van het slachtoffer zo zwaar is, dat dit het causaal verband én de fout van de eigen/bewaarder opslorpt. Nochtans kan de fout van het slachtoffer nergens mee worden vergeleken. De hoegrootheid van de fout van de eigenaar/bewaarder kan door zijn onweerlegbaarheid namelijk niet vastgesteld worden. Het causaliteitsprobleem wordt door deze rechtsleer en het Hof van Cassatie verplaatst naar het vlak van de fout en zo wordt het tegenbewijs (het foutloos gedrag) van een onweerlegbaar vermoeden van fout aanvaard ten laste van de eigenaar of de bewaarder.332 239. In feite lijkt in dit opzicht de equivalentieleer verlaten te worden en wordt meer geneigd naar de leer van de adequate oorzaak. In dit geval worden niet alle, maar enkel de meest relevante oorzaken in causaal verband met de schade gezien. Hier wordt dus enkel de fout van het slachtoffer in causaal verband gezien met de schade en niet meer het gedrag van het dier of de vermoede fout van de eigenaar/bewaarder.333 Nochtans is in België nog steeds de equivalentieleer het basisprincipe.334 Het is frappant dat net het Hof van Cassatie de
329
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 79. Cass. 24 maart 1999, Arr.Cass 1999, 177; Cass. 19 november 1999, Arr. Cass. 1999, 616; Cass 24 november 1999, Arr.Cass. 1999, 627; Cass. 30 mei 2001, Arr.Cass 2001, 1030; Cass. 10 mei 2007, Pas. 2007, 888. 331 Cass. 6 februari 2003, verkeersrecht 2003, 239; cass. 23 juni 2005, Pas. 2005, 1416; cass. 21 juni 2007, Pas. 2007,1290. 332 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 12. 333 Dit kan men dan ook beweren bij de fout van een derde als vreemde oorzaak. 334 H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 79-84. 330
96
equivalentieleer in beginsel sinds een halve eeuw bevestigt, blijft vasthouden aan het beginsel (mits enige uitzonderingen) en beslissingen verbreekt die een van het equivalentieleer afwijkend causaliteitsbegrip hanteren.335 Het Hof van Cassatie lijkt dus in het slepende twijg-arrest een uitzondering toe te passen op haar eigen causaliteitsbegrip. 240. Omdat we in principe nog steeds moeten uitgaan van het principe dat de equivalentieleer moet gerespecteerd worden, mogen rechters dus niet zomaar de fout van het slachtoffer, omwille van zijn zwaarwichtigheid, het gedrag van het dier en de onweerlegbaar vermoede fout van de eigenaar aan de kant laten zetten. Er moet een andere reden gevonden worden, die verklaart waarom de eigenaar/bewaarder niet meer zou moeten instaan voor het risico dat zijn dier creëert, indien het slachtoffer een fout pleegde en het dier normaal en voorzienbaar reageerde.
II.5.3. Enkel aansprakelijk voor spontaan, niet uitgelokt gedrag 241. De auteurs die beweren dat een spontane gedraging van het dier nodig is, zagen hierin een verklaring voor een bevrijding van aansprakelijkheid. Zo kan uit die rechtsleer gehaald worden dat de eigenaar/bewaarder enkel aansprakelijk is voor de spontane gedragingen van het dier, in die zin dat met ‘spontaan’ ook wordt bedoeld dat het gedrag niet was uitgelokt.336 Op het eerste zicht lijkt het billijk dat de eigenaar/bewaarder niet moet instaan voor het risico dat het dier kan creëren, indien dit risico wordt ‘uitgelokt’ door het slachtoffer, bijvoorbeeld bij het slaan van een hond. Een ander voordeel is dat deze zienswijze zou overeenstemmen met de equivalentieleer, aangezien het een bijkomende voorwaarde inlast in het artikel. Indien niet aan deze voorwaarde is voldaan, dan is het artikel niet toepasbaar, zonder een inbreuk te betekenen op de equivalentieleer. Ook stemt deze redenering overeen met rechtsleer die beweert da de vreemde oorzaak bij aansprakelijkheid voor dieren een andere dekking heeft, dan bij andere (risico)aansprakelijkheden. De vreemde oorzaak heeft niet meteen de schade, maar eerder het gedrag van het dier ‘veroorzaakt’. Het gedrag van het dier leidt niet tot aansprakelijkheid,
335
Cass. 8 oktober 1992, Arr.Cass. 1992, 1177; Cass. 29 november 1995, Arr. Cass. 1995, 1054; Cass. 24 november 1999, Arr. Cass. 1999, 625; Cass 30 april 2003, Arr.Cass. 2003, 1079. 336 Zie bv. H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad 1994-1999”, TPR 2000, nr. 84; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2318.
97
omdat dit gedrag werd uitgelokt, doordat het dier onderworpen was aan een vreemde oorzaak.337 242. Een voorbeeldarrest, waarin dit standpunt kan gevolgd worden, is een arrest van het Hof van Cassatie van 26 februari 1987.338 Een ruiter die van haar paard viel, werd geraakt door een hoefslag. De feitenrechter had de bewaarder bevrijd, niet doordat het slachtoffer een fout zou hebben gepleegd, maar doordat het dier geen actieve rol in de totstandkoming van de schade had gespeeld, omdat de ruiter niet door toedoen van het paard was gevallen. Deze uitspraak is inderdaad betwijfelbaar, gezien het dier wel door een actieve beweging (een hoefslag) schade had veroorzaakt. Het slachtoffer gaat in cassatie tegen dit arrest. Het arrest zou namelijk onterecht hebben vastgesteld dat de schade niet door toedoen van het paard is veroorzaakt, omdat: “…het voor de toepassing van artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek niet relevant is of het toedoen van het dier, ten deze de hoefslag, zelf door een andere omstandigheid is veroorzaakt, zoals ten deze de voorafgaande val van de ruiter, en dat het evenmin ter zake doet dat die val zelf niet door het paard was veroorzaakt…dat het arrest, nu het had vastgesteld dat eiseres een hoefslag had gekregen nadat zij was gevallen en dat zij haar rechterarm had gebroken, niet naar recht kon beslissen dat niet was aangetoond dat het paard, dat onder bewaring van de eerste verweerster stond, een actieve rol heeft gespeeld bij de totstandkoming van de schade van eiseres en dat artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek derhalve niet moest worden toegepast (schending van die bepaling)” Het Hof van Cassatie verwerpt echter dit middel van het slachtoffer en verwerpt het cassatieberoep. Zij oordeelt dat het hof van beroep als feitenrechter op grond van de concrete omstandigheden terecht heeft geoordeeld dat: “…het feit dat de arm van eiseres werd geraakt door de hoefslag, waardoor de schade ontstond, niet kan worden aanzien als een feit dat door het dier is veroorzaakt, in de zin van artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek.” 243. Daarna roept het Hof de uitzondering van het slepende twijg-arrest in, namelijk dat de eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk is, bij een fout van het slachtoffer en een normaal en voorzienbaar gedrag van het dier en bevestigt dan ook het arrest van de feitenrechter. Impliciet voert het Hof van Cassatie dus eigenlijk aan dat de hoefslag was uitgelokt door de
337
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 12. 338 Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853 en Pas. 1987, I, 772.
98
(schijnbaar foutieve) val van de ruiter en daarom zou art. 1385 BW niet gelden. Een uitgelokt gedrag kan niet aanzien worden als “een feit dat door het dier is veroorzaakt”. 244. Deze visie lijkt volgens mij niet gevolgd te kunnen worden. Ten eerste is het moeilijk te begrijpen dat een hoefslag van een dier niet als een feit van dat dier aanzien wordt en is hierboven reeds aangetoond dat er eigenlijk geen actieve rol nodig is van het dier.339 Daarnaast lijkt het zeer moeilijk om te weten wat men precies moet verstaan onder een uitlokking. Zo zou uit bepaalde rechtspraak kunnen gehaald worden dat het gedrag van het dier moet zijn uitgelokt door het slachtoffer zelf,340 alvorens een bevrijding van aansprakelijkheid mogelijk is. Het slachtoffer dat struikelt over een hond, omdat deze hond werd aangetrokken door enkele spelende kinderen en tussen de benen liep van het slachtoffer zal wel art. 1385 BW kunnen inroepen en haar schade laten vergoeden,341 terwijl het slachtoffer dat struikelt over een kat omdat de kat werd aangetrokken door het eten dat het slachtoffer vasthad en zo tussen haar benen liep, zelf haar schade moet dragen en geen beroep kan doen op art. 1385 BW. Zij zou het gedrag van de kat zelf hebben uitgelokt.342 245. Nochtans zijn er zaken, waar het gedrag van het dier niet werd uitgelokt door het slachtoffer, en waar het slachtoffer toch niet art. 1385 BW kon inroepen. Het beste voorbeeld hiervan is het slepende twijg-arrest zelf, waar de hoefslag van het paard in feite werd uitgelokt door een tak (een twijg) die tussen één van de hoeven van het paard vastzat, waarop deze door te stampen de tak probeerde los te krijgen.343 Zo zal ook in het verkeersrecht het slachtoffer dat in een verboden straat rijdt, moet uitwijken voor een overstekend dier en dus geen gedrag heeft uitgelokt,344 zich even moeilijk kunnen beroepen op art. 1385 BW, als de snelheidsduivel die paarden bij het voorbijsteken doet opschrikken en zo een schadelijke gedraging van het dier ‘uitlokt’.345 246. Het zou zeer onbillijk zijn dat het slachtoffer art. 1385 BW niet kan inroepen, ook al werd het gedrag niet door hemzelf uitgelokt. Ook spreekt het arrest van 26 februari 1987 het slepende twijg-arrest gedeeltelijk tegen. In het arrest van 1987 is er klaarblijkelijk geen gedrag van het dier dat de schade heeft veroorzaakt, omdat de hoefslag werd uitgelokt door de (foutieve) val van de ruiter en hieraan voorafging. In het slepende twijg-arrest wordt dan weer wel een foutieve gedraging van het slachtoffer (het behouden van een korte rijafstand) als enige oorzaak van de schade aanzien, terwijl er nochtans een gedraging van het dier 339
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 12. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 340 Of een derde bij bevrijding door de fout van een derde. 341 Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. 342 Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot. 343 Zie supra hoofdstuk 2.V.2. 344 Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209. 345 e Brussel (1 k.) 15 mei 2000, Verkeersrecht 2001, 196.
99
was die voorafgaand werd uitgelokt door de vastzittende tak. Bovendien moet er ook mee rekening worden gehouden dat wanneer het gedrag van het dier en de fout van het slachtoffer los van elkaar de schade hebben vergroot (bijvoorbeeld waar het paard plots steigerde en de ruiter de teugels niet goed vasthad),346 er in feite een gedeelde aansprakelijkheid zou moeten zijn.347 Het is dan ook moeilijk te bepalen wanneer de fout van het slachtoffer het gedrag van het dier heeft uitgelokt en wanneer de fout van het slachtoffer en het gedrag van het dier los van elkaar de schade hebben vergroot. Ook in het arrest van 1987 kan worden geargumenteerd dat de val van de ruiter en de hoefslag van het paard elk op zich tot de schade hebben geleid. 247. Deze redenen, en het feit dat art. 1385 BW eigenlijk geen actieve rol van het dier vereist, sluiten uit dat de eigenaar/bewaarder enkel zou aansprakelijk zijn voor het risico dat het dier spontaan, zonder enige uitlokking een schadeverwekkend gedrag pleegt. 248. In Nederland, waar algemeen aanvaard wordt dat de aansprakelijkheid voor dieren een risicoaansprakelijkheid betreft,348 wordt nochtans vaak naar boven gebracht dat het risico waar de eigenaar/bewaarder aansprakelijk voor is, het gevaar is dat schuilt in de ‘eigen energie’ van het dier en het onberekenbare dat in die energie ligt opgesloten.349 Alvorens de eigenaar/bewaarder aansprakelijk kan worden gesteld, is er een gedraging uit ‘eigen energie’ van het dier nodig.350 Daarom zal er geen aansprakelijkheid zijn wanneer een besmet varken andere varkens besmet in Nederland, wegens gebrek aan deze ‘eigen energie’.351 Ook in Nederland wordt dit bekritiseerd, omdat dit niet zou stroken met de risicoaansprakelijkheid en zou terugverwijzen naar de schuldaansprakelijkheid.352
346
Zie supra hoofdstuk 2.5.II. S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 437. 348 Zie o.a. HR 27.4.2001 NJ 2002 nr. 54 met noot Brunner, VR 2001 nr. 136; HR 25.10.2002 NJ 2004 nr. 556 met noot Hijma, VR 2003 nr. 9; Gerechtshof Arnhem 16 maart 2004, L&S 2004, nr. 218. 349 HR 24.2.1984 NJ 1984 nr. 415 met noot Van der Grinten; J.M. DUNNÉ, Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 571 572; E. BAUW, Onrechtmatige daad: aansprakelijkheid voor zaken, Deventer, Kluwer, 2008, 68 – 69; C.J.M. KLAASSEN, Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 144 – 145; G.H.A. SCHUT, Onrechtmatige daad, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 1997, 133; J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 126. 350 Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 351 HR 24 februari 1984, NJ 415, noot G. 352 J.M. DUNNÉ, Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 573; C.J.M. KLAASSEN, Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 151. 347
100
II.5.4. Het normaal en voorzienbaar gedrag als autonoom criterium 249. Bepaalde rechtsleer stelt dan weer dat het abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van het dier als een autonoom en zelfstandig criterium moet aanzien worden. Het dier moet als afzonderlijke toepassingsvoorwaarde
zich
abnormaal
en/of
onvoorzienbaar
hebben
gedragen, alvorens art. 1385 BW toepasselijk is.353 Dit zou verklaren waarom de eigenaar van de waakhond niet aansprakelijk is voor de beet aan een inbreker. Het is namelijk normaal voor een waakhond om te bijten naar een inbreker. In dat geval zou geen juridische causaliteit meer zijn.354 Ook wanneer er geen fout van het slachtoffer is, moet het gedrag van het dier abnormaal of onvoorzienbaar zijn, alvorens de eigenaar/bewaarder aansprakelijk kan gesteld worden.355 Daarom zal men niet aansprakelijk zijn voor de schade veroorzaakt door het rondslingerend dier of een opgeschrokken dier door een bliksemschicht. De ontploffing of de bliksem is dan wel een abnormale gebeurtenis, maar het gedrag van het dier was zeer normaal.356 Vaak wordt ook een reflexmatige beweging van het dier als normaal gezien.357 250. De benadeelde zal moeten het abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van het dier aantonen om de eigenaar/bewaarder aansprakelijk te stellen. Wanneer het slachtoffer zelf het gedrag heeft uitgelokt, kan het gedrag van het dier niet als abnormaal en onvoorzienbaar worden gezien en kan de eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk worden gesteld. Ook wordt in deze redenering de equivalentieleer niet miskend. Het dier kan dan wel een schakel in de totstandkoming van de schade hebben betekend, toch wordt de equivalentieleer niet geschonden, indien de eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk wordt gesteld. Er is namelijk niet aan de aansprakelijkheidsvoorwaarde van een abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van het dier voldaan.358 Er moet dus een causaal verband bestaan tussen het abnormale en onvoorzienbare gedrag van het dier en de schade.359
353
T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2212; L. CORNELIS, Beginselen, 596-597 die spreekt over het abnormale of onvoorzienbare gedrag van het dier; ; H. ULRICHTS, ‘Normaal en voorzienbaar gedrag van een dier’, (noot onder Brussel 12 maart 2001), TBBR 2002, 373; H., ULRICHTS, ”Samenloop aansprakelijkheid in het kader van val van leerling van paard” T.Verz. 2002, afl. 1, 260. 354 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2210. 355 Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS. 356 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2211. 357 Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318. 358 Er is discussie of één van de twee voldoende is: zie bv. L. CORNELIS, Beginselen, 596-597, die spreekt over het abnormale of onvoorzienbare gedrag van het dier. 359 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14.
101
251. Het uitgangspunt is dat de aansprakelijkheid voor dieren eigenlijk een toepassing is van de aansprakelijkheid voor zaken. Opnieuw wordt hier dus een analogie getrokken met art. 1384, eerste lid BW.360 De bewaring van een zaak is analoog aan de bewaring van een dier.361 Het belangrijkste onderscheid tussen beide artikelen is namelijk dat er bij art. 1384, eerste lid BW een gebrek van de zaak is vereist, terwijl bij art. 1385 BW het gedrag van het dier volstaat.362 Verschillende visies bestaan over wat onder ‘gebrek’ dient verstaan te worden, maar meestal wordt dit begrip omschreven als een abnormale gesteldheid of abnormaal kenmerk van de zaak, dat kan leiden tot schade aan derden. Een zaak is dus gebrekkig, wanneer ze abnormaal is, wanneer ze afwijkt van een normale zaak. Hier valt er een analogie te trekken met de vereiste dat het gedrag van het dier abnormaal en onvoorzienbaar met zijn geweest, alvorens de aansprakelijkheid bij een fout van het slachtoffer (of derde) mogelijk te stellen. Hier vertoont het dier aldus ook een soort ‘gebrek’. 252. VANSWEEVELT trekt de analogie nog wat verder door op het vlak van de oorsprong van het ‘gebrek’ van de zaak en van het dier. Bij art. 1384, lid 1 is het irrelevant wat de oorsprong van het gebrek van de zaak is, om de bewaarder van de zaak aansprakelijk te stellen.363 De bewaarder kan dan wel de schade die hij vergoed heeft, terug verhalen op de persoon (de benadeelde of een derde) die het gebrek heeft veroorzaakt. Bij de gevallen van art. 1385 BW waar het slachtoffer een fout heeft gepleegd, lag het slachtoffer aldus aan de oorsprong van het ‘gebrekkige’ gedrag van het dier. De bewaarder van het dier kan dan verhaal instellen tegen de benadeelde. Proceseconomisch gezien wordt dit verhaalsrecht dan meteen omgezet in een bevrijding van aansprakelijkheid.364 Deze verdere analogie kan volgens mij niet gevolgd worden. Deze rechtsleer ziet namelijk enerzijds het gedrag van het dier (naar analogie met art. 1384, eerste lid BW) pas als ‘gebrekkig’ indien het gedrag niet normaal of voorzienbaar was. Anderzijds stelt zij dat het slachtoffer als veroorzaker van het gebrek zelf moet instaan voor de schade die de gebrekkige zaak (in feite het dier) heeft veroorzaakt. In dat geval zou het slachtoffer dus ook alle schade moeten dragen, indien het dier abnormaal en onvoorzienbaar gedrag heeft vertoond, terwijl dit abnormaal en onvoorzienbaar gedrag volgens de rechtspraak, zoals het slepende-twijgarrest, net een reden is om het slachtoffer niet voor alle schade te laten opdraaien en de eigenaar/bewaarder niet vrij te spreken van aansprakelijkheid. 360
Zie supra hoofdstuk 3.II.2.3. B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 283-284. 362 Zoals hierboven gedefinieerd. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 363 Cass. 12 februari 1976, Arr. Cass. 1976, 683, Pas. I, 1976, 652 en RGAR 1977, nr. 9814, noot F. GLANSDORFF. 364 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14; T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2206. 361
102
253. Verder kan de stelling dat het abnormaal en onvoorzienbaar karakter van het dier een autonoom en afzonderlijk criterium van art. 1385 BW is, ook in twijfel worden getrokken. Ten eerste betekent het doorvoeren van deze extra aansprakelijkheidsvoorwaarde een verzwaring van de bewijslast van het slachtoffer. In feite hoeft het slachtoffer slechts drie voorwaarden aan te tonen: een gedrag van het dier,365 schade en het causaal verband tussen beide. Een bijkomend criterium opleggen, betekent dus een extra bewijslast voor het slachtoffer.366 Dit leidt tot een vernauwing van het toepassingsgebied van art. 1385 BW. Nergens wordt er in het slepende twijg-arrest vermeld dat deze bewijslast bij het slachtoffer ligt. Bovendien zeggen andere vonnissen en arresten dat deze bewijslast niet bij het slachtoffer ligt, net omdat dit een te grote verzwaring van bewijslast zou betekenen.367 Verder heeft het Hof van Cassatie twee voorwaarden vooropgesteld die cumulatief moeten vervuld zijn, vooraleer de eigenaar bewaarder kan bevrijd zijn. Enkel wanneer het slachtoffer een fout heeft gepleegd én het dier normaal en voorzienbaar heeft gereageerd, wordt hij bevrijd. Het louter vervullen van de laatste voorwaarde alleen, is niet voldoende. Het lijkt dan ook betwijfelbaar dat het Hof van Cassatie een aparte aansprakelijkheidsvoorwaarde in het leven wou roepen.368 254. Ook is het moeilijk een concrete invulling te vinden wat onder abnormaal en of onvoorzienbaar karakter van het dier valt. Hoe moet het abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van het dier worden beoordeeld?369 Volgens L.CORNELIS zal de rechtspraak geleidelijk aan rechtsregels ontwikkelen om dit criterium in te vullen.370 Het gedrag van het dier kan vanuit het standpunt van het slachtoffer worden bekeken. In dat geval, wordt het gedrag van het dier vergeleken met het normaal zorgvuldige gedrag van een dier, geplaatst in dezelfde omstandigheden.371 Het gedrag van het dier kan echter ook vergeleken worden vanuit de verwachtingen van de eigenaar/bewaarder. Hier zullen de individuele kenmerken van het dier belangrijker zijn, met een ander resultaat tot gevolg.372 Uit een vonnis van het vredegerecht van Wolvertem van 13 februari 1997, volgt alvast dat het abnormaal en
365
Dat is niet hetzelfde als een daad van het dier. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 284. 367 Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410. 368 B.WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 933; zie ook pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 369 B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 284. 370 L.CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 597. 371 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2208. 372 B.WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 933 366
103
onvoorzienbaar karakter van het gedrag van het dier moet beoordeeld worden vanuit het standpunt van het slachtoffer.373 Het artikel is opgemaakt ter bescherming van het slachtoffer. Een verschil aan voorkennis van het dier tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer, kan dan ook moeilijk in het nadeel van het slachtoffer spelen.374 255. Ten laatste lijkt beleidsmatig de invoering van een zelfstandig criterium niet wenselijk. Dieren zijn namelijk risicofactoren, die kunnen leiden tot eventuele schadegevallen. De wetgever stelde dat de eigenaar/bewaarder hiervoor moet instaan, niet enkel voor het abnormaal of onvoorzienbaar gedrag van het dier.375
II.5.5. Enkel voor de te verwachten risico’s 256. Hoewel er meerdere argumenten zijn tegen het standpunt dat het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier een autonoom criterium is, lijken er toch meerdere voordelen uit het standpunt te worden gevonden. Ook lijkt dit standpunt volgens mij (deels) te verklaren vanuit de risicoaansprakelijkheid, rekening houdend met de rechtspraak. De eigenaar/bewaarder staat enkel in voor het gedrag dat normaal en voorzienbaar is, het gedrag dat van het dier kon verwacht worden. Hij zou enkel aansprakelijk zijn voor de risico’s die zijn dier kan creëren én die hij voorzien had of had moeten kunnen voorzien. Het valt dus ook te verwoorden als volgt: de eigenaar/bewaarder staat enkel in voor de te verwachten risico’s die het dier teweegbrengt. Niet enkel de risico’s, die hij had verwacht, maar ook de risico’s die hij had moeten kunnen verwachten, vallen onder zijn aansprakelijkheid. Een voorbeeld
hiervan
zijn
de
reeds
eerder
aangehaalde
besmettingszaken.376
De
eigenaar/bewaarder werd aansprakelijk gesteld, omdat hij symptomen van besmetting had moeten kunnen zien.377 De eigenaar/bewaarder zal dan ook niet aansprakelijk gesteld worden voor risico’s die hij niet had voorzien en ook onmogelijk had kunnen verwachten. Dit kan aangetoond worden met het reeds aangehaald hypothetisch voorbeeld: wanneer een dier door een ontploffing wordt weggeslingerd en zo iemand raakt, of door het inslaan van
373
Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS; zie ook Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557. 374 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 16. Zie ook supra II.4.3. 375 B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 285. 376 Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162; zie ook Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437; Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114. 377 Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161.
104
bliksem naast hem schade aanricht, kon men dit niet voorzien en worden de grenzen overschreden van de risico’s waar de eigenaar/bewaarder voor moet instaan.378 257. Dat er in bepaalde gevallen een bevrijding van aansprakelijkheid zou zijn, is omdat de eigenaar/bewaarder het gedrag van het dier niet op voorhand kon verwachten (bijvoorbeeld door overmacht of de fout van een derde), of wanneer het slachtoffer een foutieve gedraging heeft gepleegd. De vereiste van het ‘normaal en voorzienbaar’ gedrag van het dier, zou er dan op wijzen dat het slachtoffer moet instaan voor de gevolgen die uit zijn foutieve gedraging voortkomen én die hij had kunnen verwachten. De eigenaar/bewaarder blijft dan ook aansprakelijk wanneer het dier een abnormaal of onvoorzienbaar gedrag vertoont, omdat het slachtoffer dit gedrag niet had kunnen verwachten, het was ‘onvoorzienbaar’. Dit kan uit meerdere uitspraken gehaald worden. 258. In een vonnis van 31 mei 2013 van de rechtbank van eerste aanleg te Dendermonde was het volgende gebeurd: een man is met zijn hond op wandel, wanneer er plots een andere hond uit een woning komt gelopen en de hond van de wandelaar aanvalt. De wandelaar komt tussen de twee vechtende honden in, omdat hij hen van elkaar wil scheiden. Daarop bijt de andere hond hem in zijn handen en wordt de man verwond.379 De rechter zegt dat er een fout van het slachtoffer was, en dat het dier normaal en voorzienbaar reageerde, omdat: “Een hond is een dier met zijn eigen instincten, die zich tegenover andere om tal van redenen vijandig kan opstellen. Wanneer hij zich belaagd voelt, zal hij bijten. Eiser die zelf over een hond beschikt, weet of moet dit weten. Wanneer men in die omstandigheden tussenkomt om een aanvallende hond, waarvan men niet het baasje is, en die men niet kent, van een andere hond los te trekken, begaat men een onvoorzichtigheid.” 259. Ook bij de beoordeling of het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zal de feitenrechter rekening houden met de voorzienbaarheid van het gedrag van het dier. Een voorbeeld hiervan is een arrest van het hof van beroep van Gent van 30 maart 2010.380 Het slachtoffer zal geen fout gepleegd hebben doordat zij te dicht stond bij een paard, omdat: “In de regel moet men er zich niet aan verwachten dat een paard een stamp toebrengt. In normale omstandigheden stampen paarden niet. Normaal doen ze dat ook niet uit eigen beweging (…) Hoewel I.G. verklaarde dat het altijd Dolce Vita 378
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2212. 379 Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. 380 Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 317-319.
105
is die stampt, is niet aangetoond dat de geïntimeerde van deze karaktertrek van het paard op de hoogte was.”381 In het slepende twijg-arrest werd er wel een fout van het slachtoffer vastgesteld, omdat deze als ervaren ruiter had moeten afstand houden van het duidelijk door de tak gehinderde paard. 260. Het voordeel van dit standpunt, is dat het nog steeds overeenstemt met de equivalentieleer. De eigenaar/bewaarder is slechts aansprakelijk voor welbepaalde risico’s. Wanneer het slachtoffer een fout pleegt, dan moet deze de gevolgen dragen, die hij had kunnen verwachten. Hier wordt echter niet dezelfde argumentatie gevolgd voor bevrijding van aansprakelijkheid, als deze die het Hof van Cassatie in het slepende twijg-arrest gaf. De fout van het slachtoffer brengt geen wijziging van het juridisch causaal verband teweeg, wat een inbreuk betekent op de equivalentieleer, maar zorgt ervoor dat er een risico is ontstaan, waarvoor de eigenaar/bewaarder krachtens het artikel niet moet voor instaan. Art. 1385 BW is dan gewoonweg niet van toepassing. Dit is ook compatibel met de hoger aangebrachte theorie van de risicoaanvaarding. Daar was het namelijk noodzakelijk dat het nemen en aanvaarden van risico’s pas sanctioneerbaar is, wanneer het slachtoffer onzorgvuldig heeft gehandeld382 en de risico’s bewust nam.383 Dit slaat er in feite op dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd en dat hij de risico’s kon overzien, de gevolgen van zijn daden kon verwachten. 261. Ook lijkt deze denkwijze erg billijk: de eigenaar/bewaarder zal niet voor alle schadegevallen moeten instaan (zoals het weggeslingerd dier of de duif die in de propeller terechtkomt) én het biedt een uitleg waarom de eigenaar/bewaarder in bepaalde gevallen zou moeten volledig bevrijd worden van aansprakelijkheid en er niet altijd een verdeling bij gelijke delen moet zijn. 262. Er zijn echter ook nadelen bij deze zienswijze, zo zal de feitenrechter autonoom kunnen oordelen of het slachtoffer de gevolgen had kunnen inzien van zijn daden en of hij aldus een fout heeft gepleegd. Bepaalde rechters zullen beslissen dat het slachtoffer geen fout treft, omdat hij de gevolgen niet had kunnen voorzien, terwijl andere rechters in soortgelijke zaken net het omgekeerde zullen beslissen. Een buurvrouw die op het domein van een gevaarlijke hond komt, heeft geen fout gepleegd, omdat zij zich al twee jaar met de hond bezighield zonder het minste incident, waardoor ze de aanval niet kon verwachten. Nochtans waren de 381
e
Zie ook Luik (20 k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531. T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 171; Cass. 16 september 1986, Arr. Cass. 1986-87, 86. 383 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 167, W. WILMS, “Risico-aanvaarding”, RW, 1980-1981, 1498. 382
106
eigenaars op reis en hadden ze de vrouw gezegd dat ze niet in de buurt van de hond mocht komen.384 De buurvrouw die daarentegen al jaren de kat van de buren eveneens zonder incidenten eten geeft en op een dag struikelt over de enthousiaste kat, zal toch een fout hebben gepleegd, het gedrag van de kat was normaal en voorzienbaar en zij kon de schade verwachten.385 De koper van een lot stieren, begaat geen fout door de omheining van de stieren binnen te gaan, omdat hij de stieren moest keuren,386 terwijl een slachter wel een fout begaat indien hij de weide betreedt, eveneens om de dieren te keuren.387 Deels is dit een goede zaak, omdat de rechter zaak per zaak kan kijken of het slachtoffer een fout heeft gepleegd en of er sprake is van een risico waar de eigenaar/bewaarder voor moet instaan. Anderzijds wordt op deze manier veel macht gegeven aan de feitenrechter. Nu wordt echter de macht om te beslissen of er een fout is, al volledig aan de feitenrechter gegeven. Het zou echter vaak een moeilijke taak zijn om te beslissen of de eigenaar/bewaarder moet instaan voor het risico, omdat hij het risico had kunnen inzien. Had de duivenkweker kunnen verwachten dat zijn duif in een vliegtuigpropeller kon terechtkomen? Is de boer vrij van aansprakelijkheid voor het paard dat uitbrak toen er een bliksemschicht in de wei was, ook al wist de boer op voorhand dat er zwaar onweer op komst was en had hij kunnen het paard op stal zetten? 263. Net zoals bij de theorie van het normaal en voorzienbaar gedrag als autonoom criterium, stelt zich hier dus vraag vanuit wiens standpunt het normaal en voorzienbaar gedrag wordt beoordeeld. Volgens mij moet dit beoordeeld worden vanuit het standpunt van het slachtoffer. Dit wordt bevestigd door rechtspraak.388
Of de eigenaar/bewaarder het
gedrag had verwacht, speelt geen rol. Zo zal de eigenaar die denkt dat zijn hond nooit iemand zou bijten, moeten instaan voor de schade, indien de hond toch zou bijten.389 Volgens mij moet er dan ook een tussenweg gevonden worden. De eigenaar/bewaarder staat in voor alle risico’s die hij kende of had moeten kennen.390 Het slachtoffer staat in voor het schadeverwekkend gedrag van het dier, indien hij een fout heeft gepleegd en hij de gedraging had kunnen inzien. Het gedrag dat het slachtoffer (en niet de eigenaar/bewaarder) niet had kunnen inzien, wordt als onvoorzienbaar gekwalificeerd. In dit geval moet dan ook het slachtoffer niet alle schade dragen. 384
Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99-101. Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot. 386 Bergen (8e k.) 19 april 2007 , T.Agr.R. 2007, afl. 4, 168-170. 387 Cass., 14 januari 1974, Arr., Cass., 1974, 533. Weliswaar was de slachter hier blijven staan wanneer een stier tot bij hem kwam. 388 Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS. 389 e Luik (20 k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531. 390 Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161. 385
107
264. Helaas komen ook bij deze visie weer alle nadelen naar boven die bij het normaal en voorzienbaar gedrag als autonoom criterium al naar boven kwamen: het is moeilijk te bepalen wat er valt onder het normaal en voorzienbaar, het te verwachten gedrag, het slachtoffer zou moeten aantonen dat zij het gedrag had moeten kunnen voorzien en de eigenaar/bewaarder staat niet meer in voor alle risico’s, wat beleidsmatig toch niet de juiste optie lijkt te zijn.391
II.5.6. Conclusie 265. Uit de vereiste dat er een normaal en voorzienbaar gedrag van het dier nodig is bij een fout van het slachtoffer, heb ik geprobeerd om te achterhalen voor welke risico’s de eigenaar/bewaarder precies moet instaan. Enkel wanneer de vereiste als een autonoom criterium werd gezien, werden er aanwijzingen gevonden welke risico’s wel of niet vallen onder de aansprakelijkheid. De visie dat er een autonomoon criterium zou zijn, houdt echter ook heel veel nadelen in, waardoor deze visie toch niet kan gevolgd worden. Bijgevolg lijkt het meer en meer dat de uitzondering van aansprakelijkheid, bepaald in het slepende twijgarrest geen ruimte lijkt te vinden in art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid. Doordat in de rechtsleer echter vaak wordt besloten dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle risico’s moet instaan en aldus in bepaalde gevallen zou moeten volledig bevrijd worden (zie het voorbeeld van de waakhond), zal hierna toch nog gekeken worden of er ruimte is voor een volledige bevrijding van aansprakelijkheid, of dat een schadeverdeling bij een fout van het slachtoffer toch beter lijkt.
391
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 285.
108
II.6. DE ZOEKTOCHT NAAR DE JUISTE SCHADEVERDELING 266. Hogerop werd aangetoond dat er verschillende mogelijke schadeverdelingen zijn, wanneer een slachtoffer een foutieve handeling heeft gepleegd. Met een onweerlegbaar vermoeden van fout in acht genomen, laat het Hof van Cassatie sinds het slepende twijgarrest in bepaalde gevallen toe dat het slachtoffer alle schade zal moeten blijven dragen.
Zelfs indien art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid wordt gezien, vormt de schadeverdeling een probleem. Het blijft moeilijk om een correcte schadeverdeling toe te passen, aangezien de mogelijke aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder niet kan worden vergeleken met de gedragingen van het slachtoffer. De eigenaar/bewaarder staat namelijk in voor de schade, los van enige gedraging, terwijl bij het slachtoffer men nog steeds moet kijken naar zijn daden of nalatingen, ook al zou kunnen worden gesproken van een risicoaanvaarding. Men kan inderdaad geen appelen met peren vergelijken. Indien de rechter een andere verdeling dan bij helften zou opleggen, zou dit praktisch gezien er op neerkomen dat de rechter zoekt naar een mogelijke fout van de bewaker van het dier, terwijl dit net totaal irrelevant is geworden in het kader van art. 1385 BW.
267. Om deze reden zullen rechters, die aanvaarden dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid betreft, vaak een schadeverdeling in gelijke delen verdelen, niet o.b.v. de mogelijke fouten, maar krachtens billijkheidsoverwegingen en het gehoorzamen aan de equivalentieleer.
Een
voorbeeldzaak
waarin
hogergenoemde arrest van 18 september 2013.
392
dit
principe
wordt
toegepast
is
het
In sommige gevallen zal het niet billijk zijn
om een schadeverdeling bij gelijke delen tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer op te leggen. Te denken valt aan de hypothese van de inbreker die gebeten wordt door een waakhond.393 Daarom moet worden gezocht naar een manier van schadeverdeling, die in iedere situatie als de meest billijke naar boven komt.
392
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410- 412, noot S. GUILLIAMS; ook bv. Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581; Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557; Luik 3 november 1988, RGAR 1992, nr. 12.008; Kh. Hasselt 6 december 1999, RW 2002-03, 710. 393 Zie supra II.3.
109
268. Volgens VANSWEEVELT zijn er In theorie drie mogelijke schadeverdelingen: 1. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt volledig weg, bij eigen schuld van de benadeelde. 2. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder wordt verminderd in verhouding tot de aan weerszijden gemaakte fouten. 3. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt slechts weg, indien de fout van het slachtoffer beduidend groter is dan die van de eigenaar/bewaarder. Indien dit niet zo is, dan blijft de eigenaar/bewaarder volledig aansprakelijk.394
Deze drie mogelijke verdelingen worden dieper toegelicht.
II.6.1. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt volledig weg, bij eigen schuld van de benadeelde
269. Het slepende twijg-arrest heeft dan wel bepaald dat een slachtoffer alle schade moet dragen, indien hij een fout heeft gepleegd en het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was, toch waren er voor het arrest ook al gevallen gekend waar het slachtoffer alle schade moest dragen. Vroeger, in de 19e eeuw gold namelijk meestal het alles-of-niets principe. Ofwel kon het slachtoffer alle schade verhalen op de eigenaar, ofwel moest hij voor alle schade zelf instaan, indien hij zelf een fout had gepleegd. Dit is een toepassing van het principe dat elk zijn eigen schade moet dragen en van het principe the loss rests where it falls. 270. Dit alles-of-niets principe zou twee oorzaken hebben gehad. Ten eerste werd er gewezen op het subsidiair karakter van art. 1385 BW tegenover art. 1382 BW. Art. 1385 BW zou enkel als doel hebben iemand aansprakelijk te stellen, zonder dat het slachtoffer enige moeite zou hebben om een fout van de eigenaar/bewaarder aansprakelijk te stellen. Wanneer er daarentegen een fout is van het slachtoffer, heeft art. 1385 BW geen bestaansreden meer, omdat iemand o.b.v. een bewezen fout kan aansprakelijk gesteld worden via art. 1382 BW. Het is dan opnieuw aan het slachtoffer om te bewijzen dat de eigenaar/bewaarder eveneens een fout heeft gepleegd o.b.v. art. 1382 BW. Hogerop werd gezien dat het onweerlegbare foutvermoeden geen zin meer lijkt te hebben, indien de eigenaar/bewaarder inroept dat het slachtoffer een fout zou hebben gepleegd. In dat geval
394
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2200.
110
valt het onweerlegbaar vermoeden van fout dat art. 1385 BW volgens het Hof van Cassatie bevat, meteen weg.395 271. Zoals al werd aangehaald, lijkt dit een juridische incorrectheid. Beide artikelen hebben namelijk een andere grondslag. Art. 1382 BW betreft een subjectieve aansprakelijkheid, gebaseerd op een fout,396 terwijl art. 1385 BW in feite een objectieve aansprakelijkheid lijkt te zijn. Daarbij moet niet het foutieve gedrag van de eigenaar/bewaarder worden aangetoond, maar een ‘gedrag’ van het dier. Art. 1385 BW steunt dus op het risicobeginsel, wat een autonome grond tot aansprakelijkheid oplevert. Blijven aanvaarden dat in werkelijkheid een beoordeling wordt gemaakt o.b.v. art. 1382 en niet art. 1385 BW bij een fout van het slachtoffer, zorgt er niet alleen voor dat de extra bescherming die het slachtoffer geniet, wegvalt, maar ook dat er extreem onbillijke gevolgen zouden uit ontspruiten. Indien het slachtoffer geen fout van de eigenaar/bewaarder kan aantonen, zou zelfs een zeer minieme fout van het slachtoffer ertoe kunnen leiden dat hijzelf alle schade zou moeten dragen. Dit is volledig in strijd met de ratio legis397 en met de billijkheid. 272. Door het slepende twijg-arrest is er wel nog de bijkomende vereiste dat het dier normaal of voorzienbaar moet hebben gereageerd op de schade, alvorens het slachtoffer alle schade moet dragen. Toch kan dit nog steeds leiden tot zeer onbillijke situaties. Zo zal het schadeverwekkende gedrag van het dier al als normaal en voorzienbaar worden gezien, indien het dier drachtig was, ook al toonde het dier voor het schadegeval geen enkele agressie.398
273. De tweede oorzaak was dat de grootte van de aansprakelijkheid niet kon worden gevonden, noch die van eigenaar/bewaarder, noch van het slachtoffer. De beide ‘fouten’ werken namelijk niet allebei in op de schade. De rechter kan beide fouten niet met elkaar vergelijken. 274. Omdat deze schadeverdeling tot zeer onbillijke gevolgen leidde, zag men later in dat de eigen
schuld
van
het
slachtoffer
niet
zomaar
de
aansprakelijkheid
van
de
eigenaar/bewaarder mag opheffen, maar enkel mag doen verminderen. Het slepende twijgarrest is omwille van bovengenoemde reden aldus een stap terug op de bescherming van het slachtoffer. Dit valt te betreuren.
395
Zie supra II.4.3. Zie supra hoofdstuk 3.II.2.3. 397 Zie supra II.3. 398 Bv. de drachtige pony: Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001,TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS. 396
111
275. Ook wanneer de fout van het slachtoffer gezien wordt als een vorm van risicoaanvaarding, kan dit evenmin leiden tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid en kan er hoogstens sprake zijn van een gedeelde aansprakelijkheid. De risicoaanvaarding is namelijk geen zelfstandige rechtsfiguur, maar een toepassing van het klassieke foutbegrip.399
Bepaalde
rechtsleer
neemt
aan dat
de risicoaanvaarding
als
een
rechtvaardigingsgrond moet worden gezien. Hier wordt de risicoaanvaarding als een causaliteitsvraagstuk gezien. De rechter zou in dat geval het causaal verband kunnen verbreken bij risicoaanvaarding.400 Hier wordt echter opnieuw dezelfde inbreuk op de equivalentieleer bekomen. Bovendien vindt deze visie weinig steun bij de meerderheid van de rechtsleer.401 Ook al was er een risicoaanvaarding door het slachtoffer, de eigenaar/bewaarder moet nog steeds instaan voor dit risico. Het slachtoffer had namelijk het risico niet kunnen aanvaarden, indien de eigenaar/bewaarder hem niet had blootgesteld aan dit risico.402 Zo ook zegt een uitspraak van 1982 dat het begrip van risicoaanvaarding niet zomaar kan volstaan om het stelsel van art. 1385 BW te ontkrachten.403
II.6.2. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder wordt verminderd in verhouding tot de aan weerszijden gemaakte fouten 276. Billijkheidsoverwegingen dringen op dat een slachtoffer niet volledig in de kou mag blijven staan door zijn fout en dat de eigenaar/bewaarder hierdoor niet mag bevrijd worden. Diezelfde billijkheidsoverwegingen houden echter ook in dat fouten moeten worden bestraft, zelfs als ze worden begaan door degene die lijden onder de gevolgen ervan. Daarnaast mag de volledige schadelast ook niet vallen op de schouders van de eigenaar/bewaarder, indien hij slechts gedeeltelijk aansprakelijk is. Enerzijds is er dus het principe dat wie zichzelf schade berokkent, deze schade zelf moet dragen en anderzijds het principe dat de schade door een onrechtmatige daad door de dader moet worden vergoed, ook al hoeft bij art. 1385 BW de eigenaar/bewaarder niet echt een fout te hebben gepleegd. Krachtens deze
399
T.,VANSWEEVELT en B., WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 553. 400 B., WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 173-175.In Nederland roept men geen verbreking van causaal verband in, maar een overnemen van verantwoordelijkheid. 401 Ibid 172-173; T.,VANSWEEVELT en B., WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 167-168. 402 Dit argument wordt ook aangebracht in het Nederlandse ‘circusezel-arrest’: HR 21 oktober 1988, NJ 1989, 729, noot CJHB. 403 Bergen 16 februari 1982, RGAR, 10684, noot; R., ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2320.
112
motivering zou een gedeelde aansprakelijkheid tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer mogelijk moeten zijn. 277. In de vroegere rechtspraak en rechtsleer vóór het slepende twijg-arrest werd de zwaarte, de ernst van de fouten aanvaard als criterium om de zwaarte te verdelen.404 Hoewel dit logischerwijze niet mogelijk was bij de aansprakelijkheid voor dieren, omdat in principe enkel de fout van het slachtoffer vaststaat en te omlijnen valt, zagen sommige rechters hier geen graat in om dit toch toe te passen. Zij gingen zich dan baseren op de zwaarte van de fout van het slachtoffer om diens aansprakelijkheid vast te stellen en vervolgens de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder te verminderen. 278. Zo is er een zaak die enkele decennia voorafging aan het slepende twijg-arrest, maar waar de feiten quasi gelijkaardig zijn: een ruiter krijgt een stamp van het paard dat voor hem stapt, omdat hij het paard met zijn eigen paard te dicht was genaderd. In tegenstelling tot het slepende twijg-arrest, gaat de rechter niet de bewaarder van het stampend paard bevrijden van aansprakelijkheid, maar bepaalt dat 1⁄3e van de aansprakelijkheid ligt bij het slachtoffer en 2⁄3e bij de bewaarder van het stampend paard. De eigenaar moet hier nog steeds meer van de schade dragen dan het slachtoffer, ook al lag de fout van het slachtoffer hier eigenlijk meer aan de oorzaak van het schadegeval, dan dat dit het geval was bij het slepende twijgarrest. Hier werd de hoefslag namelijk niet uitgelokt door een vastzittende twijg, maar door het door het slachtoffer te dicht naderen van het paard.405 279. Meerdere uitspraken vóór het slepende twijg-arrest bepaalden aldus een verdeelsleutel volgens de zwaarte van de fout van het slachtoffer.406 Nochtans lijkt bovengenoemde rechtspraak niet acceptabel. De zwaarte van de fout van het slachtoffer is namelijk irrelevant wanneer ze met niets kan vergeleken worden. Ze kan immers niet vergeleken worden met de (objectieve) aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder van het dier. Hierdoor wordt de verdeling van de schadelast vooral onderworpen aan de subjectieve beoordeling van de rechter.407 Indien dit principe zou blijven gevolgd worden, dan zal de schadeverdeling in iedere zaak anders zijn, afhankelijk van wat de rechter als het meest billijk acht. Op die manier zou de rechter afbreuk doen aan de vermeende risicoaansprakelijkheid die in art. 1385 BW zou schuilen.
404
R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I,Brussel, Bruynant, 1935, nr. 35. 405 Rb. Luik 17 mei 1939, Bull. Ass., 1939, 683. 406 Zie bv. Luik 30 januari 1940, Pas., 1941, 55; Luik 19 maart 1940, Bull. Ass., 1940, 517, noot G.D; Rb Luik 8 maart 1948, Jur.Liège, 1948-49, 106. 407 T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204.
113
280. Sinds 2008 is er echter vernieuwde rechtspraak van het Hof van Cassatie waarin bepaald wordt, dat niet de ernst of de zwaarte van de fouten als criterium van verdeling van de schadelast mag dienen, maar dat de verdeling moet plaatsvinden op basis van de mate waarin ieders fout heeft bijgedragen tot de schade.408
Dit lijkt echter nog steeds geen
justificatie voor een andere verdeling, dan bij gelijke delen. Het is namelijk evengoed onmogelijk om te bepalen in hoeverre de fout van de eigenaar/bewaarder heeft bijgedragen tot de schade, aangezien de eigenaar/bewaarder ofwel geen fout heeft begaan (risicoaansprakelijkheid),
ofwel
een
onweerlegbaar
vermoede
fout
heeft
begaan
(foutaansprakelijkheid), waardoor de rechters niet gaan oordelen over de fout van de eigenaar/bewaarder, aangezien deze toch onweerlegbaar vaststaat. Bepaalde rechtspraak gaat echter nog steeds over tot een andere verdeelsleutel dan bij gelijke helften, zogezegd volgens de mate van bijdrage in de schade.409 281. Dit probleem doet zich niet voor bij bijvoorbeeld de aansprakelijkheid van aanstellers, die in principe ook als een risicoaansprakelijkheid aanzien wordt. De inbreng van de fout van de aansteller valt weliswaar niet te beoordelen, maar wel die van de aangestelde. Op die manier kan bij een samenloop van fout tussen de aangestelde en de benadeelde wel een billijke schadeverdeling worden gevonden.410 Van een ‘fout’ van het dier kan er, aangezien dieren als rechtsobjecten worden beschouwd geen sprake zijn. 282. Opnieuw kan een analogie worden gemaakt tussen art. 1385 BW en art. 1384, eerste lid BW.411 Wanneer er een fout van de benadeelde of van een derde in causaal verband staat met de schade, naast de gebrekkige zaak, dan zal dit tot gevolg hebben dat de uiteindelijke schadelast die op de bewaarder rust, wordt verminderd en dat een deel van de schade zal moeten worden gedragen door de derde of door de benadeelde zelf.412 Omdat het ook hier onmogelijk is om de oorzakelijkheid van de ‘vermoede fout’ van de bewaarder te vergelijken met de fout van de benadeelde of derde, omdat deze aansprakelijkheid in feite
408
Zie o.a. Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS; Cass 21 oktober 2008, NC 2009, 197; Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538; H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 409 Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356. 410 Zie bv. Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970, 516; Antwerpen 20 september 2006, V.A.V. 2007, 249. 411 Zie Supra bij de juridische grondslag van andere aansprakelijkheidsregels. 412 Cass 26 maart 1992, Arr. Cass. 1991-92, 72 (een gebrekkig verkeerslicht en een onvoorzichtige voetganger); Gent 13 mei 1994, RGAR 1997, nr. 12.714 (grote steen op de autoweg en een onvoorzichtige bestuurder).
114
een risicoaansprakelijkheid is, zal ook hier vaak de aansprakelijkheid bij gelijke delen worden verdeeld.413 283. Nochtans zal bepaalde rechtsleer dan weer in de analogie van art. 1385 BW met art. 1384, eerste lid BW een rechtvaardiging zien voor de volledige bevrijding van de bewaarder, vanuit het standpunt dat weliswaar de fout van de benadeelde niet bestond naast de gebrekkige zaak, maar oorzaak was van het gebrek.414 284. Een alternatieve mogelijkheid, indien art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn, is dat de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder verlicht wordt, volgens de mate dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard. Hierbij zou de rechter eveneens kunnen rekening houden met alle feitelijke elementen (zoals de ervaringen van het slachtoffer met het dier, of het slachtoffer bewust was van het risico,…). Het uitgangspunt zou hier echter anders zijn. Zo zou men kunnen stellen dat de eigenaar/bewaarder in principe voor 100 procent instaat voor het risico en dat deze aansprakelijkheid percentsgewijze vermindert, volgens de mate dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard. De kans bestaat echter dat in dit geval de uiteindelijke schadeverdeling opnieuw teveel zal beïnvloed worden door de subjectieve mening van de rechter en dit komt op hetzelfde neer. 285. Omwille van bovenstaande redenen, lijkt het mij incorrect om de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder te verminderen volgens de ernst van de fout van het slachtoffer, of sinds recent volgens de mate dat de fout van het slachtoffer heeft bijgedragen tot de schade. De onweerlegbaarheid van het foutvermoeden doet art. 1385 BW namelijk niet enkel neigen naar een risicoaansprakelijkheid, maar zorgt er ook voor dat er geen gepaste verdeling tussen de vermeende fout van de eigenaar/bewaarder en die van het slachtoffer (of derde) kan gemaakt worden. Hierdoor moet bij de zoektocht naar de correcte schadeverdeling gekeken worden naar andere risicoaansprakelijkheden, zoals art. 1384, eerste lid BW, waar een verdeling bij gelijke delen de enige billijke verdeling lijkt.
413
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 477. 414 Zie supra II.5.; T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2207 e.v.; L. CORNELIS, Beginselen, 596-597; H. ULRICHTS, ‘Normaal en voorzienbaar gedrag van een dier’, (noot onder Brussel 12 maart 2001), TBBR 2002, 373; zie bv. Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928; contra: B. WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, RW 1998-99, 933; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14.
115
II.6.3. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt slechts weg, indien de fout van het slachtoffer beduidend groter is dan die van de eigenaar/bewaarder. Indien dit niet zo is, dan blijft de eigenaar/bewaarder volledig aansprakelijk
286. Volgens wat daarnet werd vermeld, lijkt een verdeling bij gelijke delen de meest billijke verdeling bij een samenloop van de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder met de fout van een slachtoffer (of derde). Nochtans kan dit nog steeds soms als onbillijk aanvoelen, zoals wanneer er een gelijke verdeling zou zijn tussen de eigenaar van de waakhond en de inbreker die gebeten wordt. Een mogelijke oplossing zou op het eerste zicht kunnen zijn dat bepaalde fouten wel tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder kunnen leiden, indien zij als zwaar genoeg worden gezien. 287. Hier stelt zich echter opnieuw het probleem waarmee de fout van het slachtoffer (of de derde) wordt vergeleken, om ze als zwaarwichtig te kunnen zien. Ze kan namelijk niet vergeleken worden met de fout van de eigenaar/bewaarder.415 Indien een fout als zwaarwichtig zou worden gezien, indien de maatschappij ze als moreel verwerpelijk ziet (bv. ergens binnenbreken, een hond of een stier opjutten om aan te vallen is zwaarwichtig, een hond proberen te strelen niet), dan zou opnieuw worden gekeken naar de ernst van de fout. Bepaalde fouten van het slachtoffer (of de derde) zouden dan strenger gesanctioneerd worden dan andere, omdat zij als meer verwerpelijk worden gezien, terwijl deze fouten daarom niet per se in een hogere mate hebben bijgedragen tot de schade. Dit is in strijd met de recente cassatierechtspraak, die bepaalt dat niet mag worden gekeken naar de ernst van de fouten bij schadeverdeling, maar naar de mate waarin deze bijdroegen tot de schade.416 288. Er zou kunnen bepaald worden dat enkel strafrechtelijke misdrijven van het slachtoffer (of de derde) als fout kunnen leiden tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid. Dit zou evenzeer te ver gaan. Het zou leiden tot een billijke oplossing bij bijvoorbeeld inbraken of het mishandelen van een dier, maar wanneer iemand met zijn wagen een snelheidslimiet overschrijdt, dan is dit ook een strafrechtelijk misdrijf (een overtreding). Iedereen die betrokken raakt in een auto-ongeval, veroorzaakt enerzijds door het dier, anderzijds door een snelheid boven de limiet volledig de schade laten dragen, zou als ‘straf’ te disproportioneel zijn met de inbreuk (het te snel rijden) en aldus onbillijk zijn.
415
Zie supra II.2. Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS; Cass 21 oktober 2008, NC 2009, 197; Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538. 416
116
II.6.4. Conclusie 289. Een verdeling bij gelijke delen lijkt niet enkel de meest billijke oplossing, maar ook de enige mogelijke oplossing, Wanneer het slachtoffer (of een derde) een fout heeft gepleegd. Indien de rechter de stelling, zoals ontworpen in het slepende twijg-arrest toepast, dan is dit in principe strijdig met de equivalentieleer. Wanneer hij tot een andere verdeling dan bij gelijke delen besluit, is dit strijdig met de juridische grondslag van art. 1385 BW, ongeacht of art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid, dan wel een risicoaansprakelijkheid betreft. De fout van de eigenaar/bewaarder kan namelijk niet duidelijk omlijnd en vergeleken worden met die van het slachtoffer (of de derde).
II.7. HET ARREST VAN 18 SEPTEMBER 2013 ALS IJKPUNT VAN VERANDERING? 290. Een arrest waar de zaken volledig anders worden aangepakt en waar duidelijk art. 1385 BW naar een risicoaansprakelijkheid lijkt te neigen, is het reeds vernoemde arrest van het hof van beroep van Gent van 18 september 2013417 291. Het hof zegt meteen dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid betreft. De voornaamste reden waardoor het arrest opvalt is echter, dat zij de bevrijdingsgrond uit het slepende twijg-arrest in vraag stelt. Het hof stelt dat de eigenaar/bewaarder niet volledig bevrijd van zijn aansprakelijkheid kan zijn doordat het slachtoffer een fout heeft gepleegd. Het hof zegt het volgende: “Indien de onzorgvuldigheid van het slachtoffer mede aan de oorsprong van de schade ligt, heft dit niet de aansprakelijkheid van de bewaarder of eigenaar op, maar vermindert deze enkel. Volgens de equivalentieleer zijn alle oorzaken die tot de schade hebben bijgedragen gelijkwaardig en wanneer de schade werd veroorzaakt door de daad van het dier en de fout van het slachtoffer, moet de aansprakelijkheid worden verdeeld tussen het slachtoffer en de bewaarder.” 418
417 418
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410- 412, noot S. GUILLIAMS. Ibid, 411.
117
292. Het hof van beroep lijkt met dit arrest een grote (r)evolutie in te leiden. Zij laat de Belgische equivalentietheorie primeren op de volledige bevrijdingsgrond die het Hof van Cassatie met haar arresten in de jaren ’80 heeft ingeleid.419 Dit arrest is juridisch veel correcter dan de vorige arresten, omwille van meerdere redenen. 293. Ten eerste stelt zij vast dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid bevat en dat er daarom slechts drie toepassingsvoorwaarden zijn voor art. 1385 BW: de ‘daad’ van het dier, de schade en het causaal verband. Doordat het volgens het hof een objectieve aansprakelijkheid betreft, is dit ook meteen de reden waarom de bevrijdingsgronden zo beperkt zijn: “Bij een objectieve aansprakelijkheid zijn de bevrijdingsmogelijkheden beperkter dan bij foutaansprakelijkheid. De aangesprokene kan enkel aan zijn aansprakelijkheid ontkomen door het inroepen van een vreemde oorzaak, zoals overmacht, de fout van een derde of de fout van het slachtoffer.” 294. Hoewel het hof hier expliciet uitgaat van een objectieve aansprakelijkheid en dus van een ander uitgangspunt vertrekt dan het Hof van Cassatie, toch komt zij tot dusver tot dezelfde conclusie. Zowel het hof van beroep als het Hof van Cassatie zeggen dat er slechts drie toepassingsvoorwaarden zijn om het artikel te roepen en dat men zich slechts kan bevrijden door (naast het niet-vervullen van de toepassingsvoorwaarden) een vreemde oorzaak in te roepen. 295. Het hof van beroep gaat daarna echter een radicaal andere stelling innemen dan het Hof van Cassatie. Zij zegt dat de eigenaar niet kan bevrijd worden om volgende reden: “Het een en ander is te duiden doordat tussenkomende factoren bij toepassing van de equivalentieleer geen invloed hebben op het causaal verband. Ook al wordt de gedraging van het dier in werkelijkheid uitgelokt door de daad, handeling van een derde of fout van het slachtoffer, het feitelijk oorzakelijk verband tussen de gedraging en de schade blijft behouden. Immers, zonder de bedoelde schadeverwekkende gedraging van het dier zou de schade zich immers niet op dezelfde manier hebben voorgedaan. In overeenstemming met de equivalentieleer gaat het dus enkel om gedeelde aansprakelijkheid.”
419
Zie Cass. AR C.11.0025.F, 6 januari 2012; Cass. 26 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 852 en Pas. 1987, 772; Cass. 12 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 254 en RW 1984-85, 2278, noot.
118
Door de equivalentietheorie strikt te volgen, leidt het hof af dat een eigenaar/bewaarder niet meer kan bevrijd worden, indien het slachtoffer een fout pleegt. In het arrest wordt met geen woord gerept over de beoordeling van het normaal en voorzienbaar karakter van het dier. Het hof zegt dat er enkel sprake kan zijn van een gedeelde aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout pleegt. Het dier staat namelijk nog steeds in causaal verband met de schade, hoe groot de fout van het slachtoffer dan ook is. Met het gedrag van het dier moet dan ook geen rekening meer worden gehouden. Dit was namelijk enkel van belang om volledig bevrijd te kunnen worden van aansprakelijkheid, wat volgens het hof van beroep niet mogelijk is. De rechter in eerste aanleg had nochtans geoordeeld dat de eigenaar volledig vrijuit ging doordat het slachtoffer een fout had gemaakt door een voor hem onbekende hond te dicht te naderen en de daaropvolgende beten niet abnormaal, noch onvoorzienbaar waren. 296. Hoewel het hof zal overgaan tot gedeelde aansprakelijkheid, ongeacht de hoegrootheid van de fout van het slachtoffer of het gedrag van het dier, toch zal zij met het aandeel van de fout van het slachtoffer in de totstandkoming van de schade, bij de verdeling van de schadelast, in eerste instantie in acht nemen. Zo zegt het hof dat uit de aard van de aansprakelijkheid
(de
objectieve
aansprakelijkheid)
bij
de
eigenaar/bewaker
geen
foutafweging wordt gemaakt, maar dit niet belet dat diens aansprakelijkheid kan verminderd worden op grond van een billijkheidsoverweging met als enig aanknopingspunt de ernst van de fout van het slachtoffer. Het hof zal dan op grond van deze billijkheidsoverweging de schadelast elk voor gelijke helften verdelen. 297. Volgens S. GUILIAMS is bovenvermelde arrest inderdaad in strijd met de vaste cassatierechtspraak, maar in overeenstemming met de meerderheidsleer. Volgens haar is de kwalificatie van art. 1385 BW naar een objectieve aansprakelijkheid terecht. Verder beweert zij dat er echter nog een onderscheid moet worden gemaakt tussen de fout van een slachtoffer en de fout van een derde. Dit arrest zou namelijk ook gevolgen hebben voor de fout van een derde als een vreemde oorzaak. Daar waar het Hof van Cassatie zegt dat de eigenaar ook vrijuit gaat indien een derde het schadeverwekkend gedrag van het dier heeft veroorzaakt, zou door dit arrest dit ook veranderen. Het causaal verband bestaat dan namelijk tussen de schade en de derde, maar ook nog steeds tussen het dier en de schade. Hierdoor zou in strijd met de cassatierechtspraak het slachtoffer in dit geval zowel de eigenaar/bewaarder van het dier als de derde in solidum moeten kunnen aanspreken.
119
298. Verder beweert S. GUILIAMS dat er nog steeds moet gekeken worden naar het gedrag van het dier, wanneer het uitgelokt wordt door de fout van het slachtoffer. Hierdoor zou volgens haar nog steeds de eigenaar/bewaarder kunnen bevrijd worden bij normaal en voorzienbaar gedrag van het dier. Dit lijkt mij echter niet logisch, gezien er dan opnieuw een inbreuk zou zijn op de Belgische equivalentietheorie. Volgens
haar
geldt
dus
de
verdeling
van
aansprakelijkheid
enkel
tussen
de
eigenaar/bewaarder van het dier en de derde en daarnaast enkel tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer, wanneer het gedrag van het dier niet door de fout van het slachtoffer wordt uitgelokt, maar er enkel mee samenloopt. Dit spreekt het arrest tegen. 299. Een heikel punt in het arrest, is volgens GUILIAMS het feit dat het hof van beroep de schadelast puur o.b.v. billijkheidsoverwegingen heeft verdeeld. Volgens GUILIAMS moet bij de schadeverdeling echter ook gekeken worden naar de mate waarin de fout, respectievelijk het feit tot de schade hebben bijgedragen en mag er dus niet altijd een schadeverdeling volgens gelijke delen worden uitgesproken. Zij verduidelijkt echter niet hoe de rechter de mate van bijdrage van de fout van het slachtoffer tegenover de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder moet afmeten, gezien de ‘fout’ van de eigenaar/bewaarder moeilijk kan beoordeeld worden. Er is net geen fout van deze bij een objectieve aansprakelijkheid.420 In principe wordt inderdaad het aandeel in de schade van de fouten van beide partijen aanvaard als een criterium om de aansprakelijkheid te verdelen. Bij de aansprakelijkheid voor dieren, is dit echter niet mogelijk, aangezien enkel de fout van het slachtoffer vaststaat. Zowel indien art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid, dan wel een risicoaansprakelijkheid betreft, zal in geen van beide gevallen de fout van de eigenaar/bewaarder kunnen beoordeeld worden. In de rechtsleer wordt daarom ook de stelling verdedigd dat er slechts één mogelijke verdeling is bij een fout van het slachtoffer, namelijk dat de aansprakelijkheid in gelijke delen wordt verdeeld.421 De denkwijze en schadeverdeling van dit arrest werden al in meerdere uitspraken op dezelfde manier toegepast.422
420
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 412, noot S. GUILIAMS. Zie o.a. B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 158. 422 Zie voetnoot 164. 421
120
III. WIE IS DE BEWAARDER? III.1. INLEIDING 300. Om uit te maken wie als bewaarder en dus mogelijke aansprakelijke van het dier moet aanzien worden, heeft de rechtspraak een vast criterium vooropgesteld. Men moet om als bewaarder te worden beschouwd, volledige meesterschap hebben over het dier.423De vereiste van volledige meesterschap kan dan wel bepalen wie de bewaarder is, maar het geeft geen uitsluitsel over de reden waarom deze persoon bewaarder is en de schade moet dragen. Waarom moet degene met het volledig meesterschap over het dier instaan voor het dier? Het antwoord op deze vraag, kan eventueel als een indicatie dienen voor de juiste grondslag van art. 1385 BW.
III.2. DE CHEAPEST COST AVOIDER 301. Hoe en waarom een bepaalde persoon als aansprakelijke bewaarder moet aanzien worden, kan bekeken worden vanuit een rechtseconomische visie. Vaak wordt door rechtseconomisten beweerd dat de schade het best wordt gelegd bij de cheapest (or least) cost avoider. Rechtseconomisten die deze theorie verdedigen, beweren dat de meest efficiënte oplossing verkregen wordt als bij een schadegeval de schadelast gelegd wordt op de persoon die met de minste kosten de schade had kunnen voorkomen. Wanneer er bijvoorbeeld een ongeval is met schade en persoon 1 kon dit verhinderen tegen een kost van 50, persoon 2 tegen een kost van 75, dan had persoon 1 moeten ingrijpen. Hij kon het ongeval het best voorkomen.424 De preventieplicht en de schadelast leggen bij degene die het ongeval het best kon vermijden, zou aldus leiden tot een kostenminimalisatie.425 Wanneer dit wordt doorgetrokken naar art. 1385 BW, zou dit kunnen betekenen dat als bewaarder aanzien wordt, degene die de schade, veroorzaakt door het dier, met de minste kosten had kunnen vermijden. Wanneer de bewaarder bevrijd wordt, bij een fout van het slachtoffer of een derde, zou dit kunnen komen doordat het slachtoffer of de derde de schade met minder kosten had kunnen voorkomen, namelijk door de fout niet te plegen. 302. Dat de bewaarder volledige meesterschap, volle leiding en toezicht moet hebben over het dier, zou er op kunnen wijzen dat degene met het meeste toezicht over het dier, het dier 423
Zie supra hoofdstuk 2.IV.2. G. CALABRESI, The costs of accidents, a legal and economic analysis, Yale University Press, 1970, 135; R., POSNER, "Guido Calabresi's 'The Costs of Accidents': A Reassessment," 64 Maryland Law Review 12, 2005, 16. 425 S. SHAVELL, Economic analysis of accident law, Harvard University Press, 1987, 73-86. 424
121
ook het best kon beïnvloeden en zo met de minste moeite, de minste kosten het ongeval kon voorkomen.
Het
beste
voorbeeld
van
waar
het
aanduiden
van
de
bewaarder
rechtseconomisch kan worden bekeken, zijn de schadegevallen tijdens paardrijlessen. Indien de leerling-ruiter nog niet veel ervaring heeft met paardrijden, dan is het niet de leerlingruiter, maar de instructeur die het schadegeval het best had kunnen voorkomen. Het paard zal meer luisteren naar de instructeur en zo kon de instructeur met de minste kosten het schadegeval voorkomen.426 Ook wanneer een kind tijdens een ritje begeleid wordt door de paardenverkoper, kon laatstgenoemde het best de schade voorkomen, door het paard tot stilstand te brengen.427 303. Toch zijn er meerdere elementen die tegenspreken dat degene die de schade het best had kunnen vermijden, wordt aangeduid als bewaarder. Het zal niet altijd degene zijn die de schade het best had kunnen voorkomen, die als bewaarder wordt aanzien. Zo was er een zaak bij het hof van beroep van Luik van 31 maart 2004.428 Een vzw had een vuurwerkspektakel georganiseerd. Bij het spektakel werden ook paarden gebruikt. Tijdens een vuurwerkknal begon één van de paarden echter als schrikreactie te steigeren, waardoor enkele toeschouwers in paniek wegvluchtten, één van de toeschouwers viel en werd verwond. Het is duidelijk dat de vzw het best de schade had kunnen vermijden door geen paarden te gebruiken tijdens een vuurwerkspektakel. Niet de vzw, maar de eigenaar van het paard als bewaarder werd aansprakelijk gesteld, omdat hij het paard tijdens het schadegeval begeleidde. Het is duidelijk dat de vzw de schade met minder kosten had kunnen voorkomen door hun evenement anders te plannen, dan de eigenaar die een steigerend paard moest tegenhouden. Toch werd deze als eigenaar (en dus bewaarder) van het dier aansprakelijk gesteld. Ook zal vaak de schade het best kunnen voorkomen worden door de persoon die helemaal niet als bewaarder gekwalificeerd kan worden. De persoon die voetzoekers tussen de benen van een paard gooit, kon duidelijk met minder kosten dan de eigenaar de schade vermijden. Toch wordt hij niet als bewaarder aanzien, maar via art. 1382 BW omwille van zijn fout aangesproken.429 304. De stelling dat als bewaarder aanzien wordt, degene die de schade het gemakkelijkst kon vermijden, is te kort door de bocht en moet dus worden verworpen.
426
Gent 22 april 2004, T. Verz. 2006, afl. 3, 376, RGAR 2006, afl. 4, nr. 14104; Gent 16 maart 2001, T. Verz. 2002, afl. 1, 256, noot H. ULRICHTS. 427 Rb. Brugge 11 januari 2001, Verkeersrecht 2002, afl. 4, 128. 428 Luik 31 maart 2004, T. Verz. 2005, afl. 3, 545. 429 Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430.
122
III.3. DEGENE DIE HET RISICO HET BEST KON INSCHATTEN
305. Indien art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid gezien wordt, kan het dat deze grondslag een rol speelt in het oordeel over wie er als bewaarder moet aanzien worden. Zo zou men kunnen stellen dat als bewaarder wordt aanzien, degene die het concrete risico, door het dier ontstaan, het best kon inschatten op het moment van het schadegeval. De vereiste van leiding en toezicht, dienen dan als een indicatie voor wie het best op de hoogte was van de risico’s.
Een voorbeeld waar men aansprakelijk wordt gesteld, omdat men de
risico’s het best kon inschatten, is de zaak waar een veehandelaar aansprakelijk werd gesteld voor de schade die door besmette varkens werd veroorzaakt.430 De rechter veroordeelt hem, omdat de veehandelaar het gemakkelijkst de besmetting had kunnen vermijden, doordat hij de symptomen van besmetting had moeten herkennen. 306. Nochtans zal het niet altijd degene zijn die het risico het best kon inschatten, die als bewaarder zal worden gezien. Zo zal bij een professionele behandeling van een dier vaak de dierenarts en niet de eigenaar als bewaarder van het dier aanzien worden, ook al werd hij bijgestaan door de eigenaar. Nochtans zal de eigenaar het best geplaatst zijn om de risico’s in te schatten, aangezien hij het meest vertrouwd is met het karakter van het dier. Dat de dierenarts geen weet heeft van het agressieve karakter van het dier, heeft geen invloed op de mogelijkheid hem aan te duiden als bewaarder. Enkel bij de beoordeling of er ook een persoonlijke fout van de dierenarts was krachtens art. 1382, zal de kennis van het karakter van een dier een rol spelen. Zo zal een dierenarts geen fout hebben gepleegd door een agressief paard door slechts twee personen te laten vasthouden tijdens een radiografie, indien hij niet wist dat het paard van nature wild was.431
III.4. DEGENE BIJ WIE HET VERMOEDEN VAN FOUT HET GROOTST WAS 307. Hogerop werd reeds besproken dat de ‘fout’ waarop het vermoeden slaat, in beginsel een vermoeden van fout in de bewaking betrof. Om als bewaarder te kunnen worden beschouwd, is dan weer noodzakelijk dat men leiding en toezicht had over het dier, ten tijde van het schadegeval. Zo zou dus kunnen geargumenteerd worden dat rechters degene die de meeste leiding en toezicht over het dier had ten tijde van het schadegeval, dan ook zal aansprakelijk gesteld worden, omdat het dier aan diens leiding en toezicht is ontglipt.432
430
Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162. Brussel 4 december 2000, RGAR 2002, afl. 9, nr. 13.627. 432 T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 21. 431
123
308. Wanneer er bijvoorbeeld twee paarden van twee verschillende eigenaars gestald zijn in eenzelfde boerderij en één van de eigenaars zijn paard wil gaan berijden, maar daarvoor eerst het andere paard op stal dient te zetten, zal deze als bewaarder aanzien worden, wanneer het paard schade aanricht.433 De werkelijke eigenaar zat in het buitenland. De persoon die het paard probeerde te verplaatsen, zal meer waarschijnlijk een fout hebben gepleegd dan de eigenaar. 309. In die zin kunnen de zaken waar professionele dierenverzorgers als bewaarder werden gezien, wel uitgelegd worden. Indien de dierenarts de instructies gaf wat er diende te gebeuren met het dier, dan zal hij het meest waarschijnlijk een fout hebben gepleegd, meer dan bijvoorbeeld degene die enkel het dier vasthield en niet te beslissen had wat er met het dier diende te gebeuren.434 Ook de manegehouder die een paard onderdak geeft in zijn inrichting wordt vaak als een bewaarder gezien. Gezien hij het paard onder zijn hoede had, zal bij een schadegeval de oorsprong waarschijnlijk een fout van hem zijn.435 Wanneer een paard ontsnapt uit een rijschool omdat een leerling de staldeur niet goed had afgesloten, zal de rijschool aansprakelijk zijn.436 310. Er is dan ook geen sprake van bewaring, wanneer er geen toezicht of controle over het dier was, aangezien in dat geval die persoon ook geen tekortkoming in toezicht zal hebben gepleegd. Wie een verloren gelopen dier voedt door etensresten in de tuin achter te laten, is geen bewaarder.437 Wie een verdwaalde ram aan een paal vastbindt om verdere schadegevallen te voorkomen, kan ook niet gezien worden als bewaarder.438 Daarom zal ook bepaalde rechtsleer stellen dat wanneer een persoon zich tijdelijk ontfermt over een dier, terwijl de eigenaar afwezig is, niet de eigenaar als aansprakelijke kan gezien worden. Aangezien de eigenaar afwezig is, kan hij geen fout in het toezicht hebben begaan.439 311. Het probleem hierbij is dat niet altijd een juridische bewaring zal nodig zijn, maar een materiële bewaring al voldoende is om toezicht uit te oefenen. Zo zal degene die kortstondig de wacht houdt bij een hond aan de supermarkt,440 of een hond komt voeden en uit wandelen neemt tijdens afwezigheid van het baasje, ook toezicht hebben over de hond, meer dan de eigenaar. Toch wordt in deze gevallen nog steeds de eigenaar aangesproken 433
Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 2010-11, afl. 32, 1354. Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406. 435 Brussel 6 maart 2001, JLMB 2003, afl. 19, 822. 436 Rb. Kortrijk 6 mei 1996, RW 1999-00, 132. 437 Rb. Dinant 16 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.844, noot; Rb. Namen 21 oktober 1963, JL 1963-64, 109; zie ook Gent 2 oktober 1961, RW 1961-62, 1760. 438 Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. 439 H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, 1266-1268. 440 Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240. 434
124
en niet de tijdelijke toezichthouder, omdat hij niet het volledig meesterschap had.441 De tijdelijke toezichthouder wordt voor zijn fout in toezicht dan via art. 1382 BW aangesproken. Toch zou het vermoeden van fout in toezicht logischerwijze meer moeten gelden voor degene die een daadwerkelijk toezicht had over het dier, dan de eigenaar die afwezig was. 312. Ook hier kan echter weer geredeneerd worden dat ook personen die niet als bewaarder aanzien worden, een fout kunnen hebben gepleegd, waardoor de schade zich kon voordoen. In dat geval wordt de bewaarder dan wel bevrijd, maar pas na het aanduiden van de bewaarder. 313. Deze stelling is volgens mij ook beleidsmatig voor kritiek vatbaar. Het lijdt geen twijfel dat de bewaarder in bepaalde gevallen effectief een fout zal hebben gepleegd en dat er terecht een vermoeden van fout op hem rust. In andere gevallen zal het moeilijk denkbaar zijn wat de fout kan inhouden. Zo zullen vaak de bewaarders van katten aangesproken worden, omdat deze over straat liepen, waardoor een chauffeur moest uitwijken. Katten zijn dan wel gedomesticeerde dieren, toch luisteren zij niet naar de instructies of bevelen van hun eigenaar of bewaarder. Evenmin kunnen zij tegenhouden worden van hun nachtelijke uitstapjes, tenzij ze iedere avond zouden worden opgesloten. Meerdere argumenten werden hierboven
al
gevonden,
waarom
het
vermoeden
van
fout,
vooral
door
zijn
onweerlegbaarheid, geen goed mechanisme is, daarom lijkt het mij beter ook bij de aanduiding van de bewaarder een andere reden te zoeken.
III.5. DEGENE DIE HET RISICO OP ZICH HEEFT GENOMEN
314. Wanneer art. 1385 BW wordt bekeken als een risicoaansprakelijkheid, dan lijkt het mij aanneembaar dat voor het risico zou moeten instaan, degene die aanvaard heeft het risico op zich te nemen, los van enige fout dat deze zou vermoed worden te hebben gepleegd. 315. Zo zal vaak naar voor worden gebracht door rechtspraak en rechtsleer, dat de eigenaar niet aansprakelijk is voor de schade, indien hij de bewaring van het dier aan een derde heeft overgedragen.442 De eigenaar moet met andere woorden de juridische bewaking hebben overgedragen aan de bewaarder, alvorens niet de eigenaar, maar de bewaarder aansprakelijk is. De regels van overdracht van bewaking worden in de rechtspraak streng beoordeeld.443
441
Rb. Doornik 24 maart 1994, RGAR 1996, nr. 12.560; Rb. Tongeren 30 januari 1987, TBBR 1988, 578. 442 H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1012; R.O. DALCQ, Traité, I, nr. 2189. 443 Gent (1e k.) 12 juni 2003 RW 2005-06, afl. 34, 1347; Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 201011, afl. 32, 1354; Brussel 2 februari 2010, nr. 2007AR2195, www.juridat.be
125
316. Deze overdracht van juridische bewaring zou er volgens mij kunnen op wijzen dat in feite een derde het risico dat het dier schade kan veroorzaken van de eigenaar overneemt. Dat enkel een overdracht van materiële bewaring niet voldoende is, is dan omdat dit niet genoeg bewijs is dat de derde het risico heeft overgenomen. Net zoals de koper van een stier als nieuwe eigenaar moet instaan voor de risico’s op schade door de stier veroorzaakt (ook al was de prijs nog niet overeengekomen)444, moet degene die het risico overneemt, als nieuwe bewaarder instaan voor het dier. 317. Zo zal de huurder van een paard meestal als bewaarder worden aanzien445 en zal de dierenarts door zijn beroepsbekwaamheid voor het risico instaan. Het criterium om te bepalen of er een daadwerkelijke overname van risico is, blijkt dan uit het volledig meesterschap, dat de bewaarder nodig heeft.446 Hoe meer macht men namelijk over het dier heeft, hoe groter de verantwoordelijkheid: the possession of great power necessarily implies great responsibility. Zo ook zegt bepaalde rechtspraak dat bewaking een risico van de bewaker impliceert.447 Net daarom zal de rechter met inachtneming van alle elementen oordelen of er een overdracht van bewaring was. 318. Enkele voorbeelden uit de rechtspraak lijken er op te wijzen dat het feit of het risico van het dier al dan niet is overgenomen meer doorweegt, dan het feit dat er daadwerkelijk volledige leiding en toezicht over het dier was. Zo wordt de vervoerder van vee als bewaarder van het vervoerde vee aanzien, maar slechts totdat de dieren zijn geleverd aan bijvoorbeeld Het slachthuis.448 Daar waar in principe de persoon die een dier helpt vasthouden, niet als bewaarder wordt gezien wegens gebrek aan leiding en toezicht, wordt de vervoerder toch als bewaarder aanzien, indien hij het dier vasthoudt tijdens de weging, ook al was de eigenaar aanwezig. Het Hof van Cassatie lijkt te vervoersovereenkomst
beweren dat de
een volledige meesterschap over het dier impliceert en dat de
vervoerder aansprakelijk blijft tijdens de weging. Ook al besloot de eigenaar waar het dier moest gewogen worden en hield hij toezicht, terwijl de vervoerder slechts het dier vasthield en
het
gewicht
moest
aflezen,
toch
is
de
weging
een
accessorium 449
vervoersovereenkomst. Hierdoor blijft de vervoerder bewaarder, beweert het Hof.
444
Gent (1e k.) nr. 2002/AR/1097, 7 oktober 2004, T.Verz. 2006, afl. 1, 110. Brussel 11 juni 1970, BA 1971, 978. 446 Tongeren 25 september 2006, RW 1997-98, 1052. 447 Turnhout 1 juni 1971, RW, 1971-1972, 678. 448 Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004 T.Verz. 2006, afl. 4, 445. 449 Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989. 445
126
van
de
Dit wordt bevestigd door bepaalde rechtsleer, die aanhaalt dat er geen leiding en toezicht nodig is om iemand als bewaarder te zien. Een meesterschap zonder leiding of toezicht over het dier volstaat. Daarom ook zou moeten het onderscheid tussen juridische en materiële bewaring moeten verlaten worden, waardoor ook degene die slechts een kort toezicht houdt over het dier als een bewaarder zou moeten kunnen worden gezien.450
319. Een ander voorbeeld is een arrest van het hof van beroep van Antwerpen van 24 januari 1995.451 Daar werd de curator van een failliete handel als bewaarder gezien van de hond die als goed tot de failliete boedel behoorde. Hoewel enkel een buurvrouw contact had met het dier en het voedsel gaf, werd toch de curator als bewaarder gezien. Met toepassing van art. 444 faillissementswet vertegenwoordigt de curator namelijk de failliete boedel. Door zijn vertegenwoordigingsplicht lijkt de curator aldus het risico over te nemen van de gefailleerde eigenaar van de hond. 320. De overname van het risico hoeft volgens mij echter niet bewust te zijn. Zo worden personen die zich over een straatkat ontfermen, gezien als eigenaar en dus bewaarder over het dier.452 Indien niemand het risico van het dier over zich heeft genomen, is het dier ook niet toegeëigend en is art. 1385 BW niet toepasselijk. 321. Het voordeel van deze visie is alvast dat men juridisch niet meer geconfronteerd wordt met de juridische problemen die optreden bij een vermoeden van fout.453 Het zou ook uitleggen waarom rechters zoveel waarde hechten aan bijvoorbeeld het feit of de bewaker zonder invloed van de eigenaar leiding en toezicht over het dier had. Indien namelijk de eigenaar nog steeds de instructies geeft, kan moeilijk beweerd worden dat het risico door een derde persoon werd overgenomen. 322. Een afgeleide van het principe lijkt te kunnen worden gevonden in een vonnis van het vredegerecht van Wolvertem.454 Daar wordt beweerd dat een derde als bewaarder gezien wordt, indien hij zich gedraagt als een eigenaar tegenover het dier. Impliciet kan dan ook het principe als volgt worden verwoord: de eigenaar staat in voor het risico dat het dier creëert. De bewaarder is niemand minder dan degene die zich als eigenaar van het dier gedraagt. Bijgevolg zal hij moeten instaan voor het risico. De macht van de bewaarder dient te worden 450
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR, 1980, p. 1268, 1257. 451 Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780 452 Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123 453 Zie supra hoofdstuk 3 en 4. 454 Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS.
127
vergeleken met de macht van de eigenaar over het dier.455 Iemand die slechts een tijdelijk toezicht heeft over het dier, zal zich niet voldoende als eigenaar gedragen om voor het risico te moeten instaan.456 De rechter zal echter steeds, rekening houdend met alle feiten, oordelen over wie als bewaarder moet gezien worden. Volgens mij zal er dan ook vaak rekening gehouden worden met andere elementen dan de vereiste van volledige meesterschap alleen. Niets lijkt in de weg te staan dat de rechter rekening houdt met wie het meest lijkt het risico op zich genomen te hebben.
455
Zie ook Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851. Zie Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240. 456
128
HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES 323. In deze masterproef werd gezocht naar de meest passende juridische grondslag voor art. 1385 BW. Hierbij werden alle elementen van het artikel onder de loep genomen. De geschiedenis van het artikel toonde aan dat oorspronkelijk in het artikel een vermoeden van fout in de bewaking werd gezien door de toenmalige rechtspraak en rechtsleer. Dit vermoeden was in eerste instantie weerlegbaar, maar werd na cassatierechtspraak van 1932 onweerlegbaar. Na een kritische invraagstelling van alle elementen van art. 1385 BW en een vergelijking te hebben gemaakt met recente (en minder recente) rechtspraak, ben ik tot de conclusie gekomen dat art. 1385 BW beter als een risico- dan een foutaansprakelijkheid zou beschouwd worden. 324. Wanneer art. 1385 BW getoetst werd aan de algemene principes van fout- en risicoaansprakelijkheid, bleek dat art. 1385 BW meer beantwoordt aan de principes van risicoaansprakelijkheid. Zo speelt de fout van de eigenaar/bewaarder geen enkele rol meer: de fout hoeft niet te worden aangetoond, het gedrag van de eigenaar/bewaarder wordt niet vergeleken met dat van een normaal en zorgvuldig persoon in dezelfde omstandigheden en de ‘fout’ kan op geen enkele manier weerlegd worden. Bovendien past art. 1385 BW in de redenering die schuilt achter een risicoaansprakelijkheid, namelijk dat het dier in feite een risicofactor is, waar de eigenaar/bewaarder moet voor instaan. Ook heeft art. 1385 BW sterke gelijkenissen met art. 1384, eerste lid BW. Bij dit artikel lag eveneens oorspronkelijk een onweerlegbaar foutvermoeden aan de grondslag, terwijl de huidige rechtsleer ondertussen concludeert dat het een risicoaansprakelijkheid betreft. Weinig tot geen gelijkenissen werden echter teruggevonden tussen art. 1385 BW en de typische foutaansprakelijkheidsregels, zoals art. 1382, 1383, 1384 lid twee, vier en vijf BW. 325. Wanneer gezocht werd naar de fout van de eigenaar/bewaarder, bleek dat de rechtspraak daadwerkelijke fouten vaak gaat sanctioneren via art. 1382 BW en niet art. 1385 BW. Dit is frappant. Als art. 1385 BW elke fout laat vermoeden, waardoor het dier schade kon aanrichten, zou het inroepen van art. 1382 BW niet meer nodig zijn, indien er effectief een fout gevonden wordt. De bewijslast ligt dan namelijk weer bij het slachtoffer. Bovendien wordt, wanneer de eigenaar/bewaarder een fout van het slachtoffer inroept, bij de beoordeling van de fout van het slachtoffer opnieuw gekeken naar het (al dan niet foutieve) gedrag van de eigenaar/bewaarder. Hier wordt er wel volledig voorbijgegaan aan het zogenaamde ‘onweerlegbare’ foutvermoeden.
129
Daarnaast staat de strafrechtelijke vrijspraak van de eigenaar/bewaarder een veroordeling o.b.v. art. 1385 BW niet in de weg, omdat hij geen fout in het toezicht van het dier zou hebben begaan. Dit impliceert dat art. 1385 BW in feite iets anders dekt dan een vermoeden van fout in toezicht over het dier. 326. Ook bij het aanduiden van de aansprakelijke bewaarder, rezen er problemen wanneer art. 1385 BW als een foutaansprakelijkheid wordt aanzien. De rechter zal met inachtneming van alle feitelijke elementen een bewaarder aanduiden. Dit zal niet altijd de persoon zijn die het meest wordt vermoed een fout te hebben gepleegd. Zo zal iemand met slechts materiële bewaring ook een fout in toezicht kunnen hebben gepleegd en toch niet als aansprakelijke bewaarder aangeduid worden, maar gesanctioneerd worden via art. 1382 BW. Een betere verklaring blijkt te zijn, dat als aansprakelijke bewaarder gezien wordt, degene die het risico het meest waarschijnlijk op zich heeft genomen. Dit verklaart waarom de rechtspraak een overdracht van bewaking en meesterschap eist. 327. Een moeilijk punt is de vraag of er in art. 1385 BW als risicoaansprakelijkheid nog plaats is voor een volledige bevrijding van aansprakelijkheid, zoals geïntroduceerd door o.a. het slepende twijg-arrest. Volgens mij zijn er meerdere argumenten die erop wijzen dat er geen plaats meer is voor het slepende twijg-arrest. Op welke manier arrest ook wordt uitgelegd, het blijft een inbreuk op de equivalentieleer. Bovendien kan de fout van het slachtoffer nergens mee worden vergeleken. Het is dan ook moeilijk verstaanbaar dat de zwaarwichtigheid of mate van bijdrage in de schade van de fout van het slachtoffer een reden zou zijn om de eigenaar/bewaarder vrij te spreken. Hoewel het in bepaalde gevallen volgens de maatschappij het meest billijk zal lijken om de gehele schadelast te leggen bij het slachtoffer (bijvoorbeeld bij de inbreker en de waakhond), lijkt een verdeling bij gelijke delen toch de meest efficiënte oplossing voor het merendeel van de gevallen. Daarnaast lijkt er ook geen andere verdeling mogelijk, doordat de fout van het slachtoffer niet kan vergeleken worden met de fout van de eigenaar/bewaarder. Volgens mij moet er daarom bij een fout van het slachtoffer geopteerd worden voor een verdeling bij gelijke delen, zoals dat ook gebeurt bij art. 1384, lid 1 BW. Ook bij de vereiste van het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier, kwamen meerdere problemen naar boven en werd er geen verklarende reden gevonden voor deze vereiste. 328. Bij het beoordelen van de fout van het slachtoffer, wordt er nog steeds vaak door de rechtspraak
gebruik
gemaakt
van
de
rechtsfiguur
schadegevallen met dieren.
130
van
de
risicoaanvaarding
in
Hoewel dit eigenlijk slechts een toepassing is van het algemene foutbegrip van art. 13821383 BW, betekent dit toch een indicatie dat veel rechters dieren zien als een ‘risicofactor’ en van mening zijn dat de eigenaar/bewaarder minder moet instaan voor dit risico als een slachtoffer het risico aanvaard of uitgelokt heeft. De leer van de risicoaanvaarding kan echter niet dienen als rechtvaardiging voor een bevrijding van aansprakelijkheid, maar wel als aanwijzing dat een dier als een risico moet gezien worden, waar de eigenaar/bewaarder in principe voor instaat. 329. Net zoals bij de aansprakelijkheid door een gebrekkige zaak en de aansprakelijkheid van meesters en aanstellers voor onrechtmatige daden van hun dienstboden en aangestelden,
valt
de
onveranderde
houding
van
de
rechtspraak
dat
dit
foutaansprakelijkheden zijn, te verklaren vanuit de ‘wet der spaarzaamheid’. Deze houding zal echter volgens mij vroeg of laat moeten buigen voor een meer realistische kijk op dieren, die nu eenmaal risicofactoren zijn en zelfs met het grootste niveau aan toezicht, controle en zorg een kans op schade zullen blijven betekenen. Te besluiten valt dus dat art. 1385 BW beter zou passen in een risicoaansprakelijkheid: de eigenaar/bewaarder van een dier moet instaan voor het risico dat het dier met zich meebrengt. 330. In die optiek, wordt dan ook vaak door de rechtsleer aanbevolen dat er een verplichte verzekering zou moeten komen voor dieren. Net zoals voertuigen, scheppen ook dieren een kans op ongevallen.457 Familiale verzekeringspolissen bieden al dekking voor schade veroorzaakt door huisdieren, maar veel dieren (zoals paarden) vallen niet onder die kwalificatie. Daarom rijst de nood aan een verplichte verzekering. Ook een waarborgfonds die schade dekt, veroorzaakt door dieren zonder eigenaar, zou een goede aanvulling zijn.458 331. Art. 1385 BW in de toekomst zien als een risicoaansprakelijkheid, lijkt mij alvast een goede eerste stap. Deze masterproef toont aan dat enkele rechters dit al inzien, maar dit meestal slechts impliciet durven te beweren. Het is wachten op de dag dat de rechtspraak expliciet durft toe te geven aan de gewijzigde kijk op art. 1385 BW. Vooral het Hof van Cassatie moet een einde brengen aan de verwarring en haar taak tot het brengen van rechtseenheid vervullen. De juridische grondslag van art. 1385 BW herdefiniëren, zou alvast leiden tot meer rechtszekerheid en consistentie in de rechtspraak.
457
H., ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 543. 458 T., VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2014.
131
132
BIBLIOGRAFIE
Rechtspraak BELGISCHE RECHTSPRAAK Cass. 19 oktober 1911, Pas. 1911, I, 518. Cass. 7 mei 1923, Pas. 1923, I, 300. Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, 200; Cass. 12 oktober 1984, RW 1984-85, 2278, noot. Cass. 27 maart 1944, Arr. Verbr.1944,127. Cass. 11 februari 1946, Pas. 1946, I, 62, noot. Cass. 8 november 1956, Arr. Verbr. 1957, 162 en Pas. 1957, I, 251. Cass. 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 533, Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975 en Pas. 1975, I, 857. Cass. 12 februari 1976, Arr. Cass. 1976, 683, Pas. I, 1976, 652 en R.G.A.R. 1977, nr. 9814, noot F. GLANSDORFF. Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989. Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328, Pas. 1982, I, 316, concl. proc.-gen. F. DUMON, RGAR 1982, nr. 10.526, concl., R.C.J.B. 1985, 207, noot A. MEINERTZHAGENLIMPENS en R.W. 1983-84, 2909, noot Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1983-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061. Cass. 12 oktober 1984, Arr Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. Cass. 16 september 1986, Arr. Cass. 1986-87, 86. Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853. Cass. 15 september 1988, RW 1989-1990, 709, noot G. DE PAUW. Cass. 8 oktober 1992, Arr.Cass. 1992, 1177. Cass. 18 november 1993, Arr. Cass. 1993, Pas. 1993, I, 970 en T.B.B.R. 1995, 91, noot A. NUYTS. Cass. 29 november 1995, Arr. Cass. 1995, 1054. Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 78 en Pas. 1996, I, 87. Cass. 24 maart 1999, Arr.Cass 1999, 177. 133
Cass. 19 november 1999, Arr. Cass. 1999, 616. Cass. 24 november 1999, Arr.Cass. 1999, 627. Cass. 30 mei 2001, Arr.Cass 2001, 1030. Cass. 30 april 2003, Arr.Cass. 2003, 1079. Cass. (3e k) 29 januari 2007 (NMBS / P.S.). Cass. 10 mei 2007, Pas. 2007, 888. Cass. 12 november 2002, NJW 2002, 534 noot J. PUT, Pas 2002, 2157. Cass. 6 februari 2003, verkeersrecht 2003, 239. Cass. 23 juni 2005, Pas. 2005, 1416. Cass. 21 juni 2007, Pas. 2007,1290. Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS Cass. 21 oktober 2008, NC 2009, 197. Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538. Cass. AR C.11.0025.F, 6 januari 2012, www.juridat.be. Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012 (La Sandry / L.L., L.L., e.a.), Pas. 2012, afl. 11, 2253, concl. J. GENICOT, RW 2013-14, afl. 24, 935, noot.
Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Gent 20 januari 1910, RGAR nr. 8418. Brussel 13 maart 1910, RGAR 1970,8508. Brussel 30 september 1914, RGAR 1975, 9488. Luik 19 februari 1915, Pas. 1915-1916, II, 32. Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925. Brussel 10 juli 1926, www.jura.be. Kortrijk 15 november 1927, Rev.ass.resp. 1929, 488. Rb. Luik 17 mei 1939, Bull. Ass. 1939, 683. Luik 30 januari 1940, Pas. 1941, I, 55. Luik 19 maart 1940, Bull. Ass. 1940, 517, noot G. Rb Luik 8 maart 1948, Jur.Liège 1948-49, 106. Rb Brussel (4de kamer), 17 januari 1949, De Verz. 1949, 369. 134
Luik 8 november 1950, Bull. ass. 1951, 236, noot M.G. Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209. Gent 8 november 1956, Pas. 1958, II, 69. Rb. Dinant 18 juni 1959, Jur. Liège 1959-60, 166. Gent 14 november 1960, RGAR 1961, nr. 6760, noot R.O. DALCQ. Gent 16 januari 1961, Bull. ass. 1963, 599, noot M.G. en RGAR 1962, nr. 6818. Gent 2 oktober 1961, RW 1961-62, 1760. Rb. Namen 21 oktober 1963, JL 1963-64, 109. Rb. Charleroi 9 januari 1965, Bull. ass. 1965, 742, noot S. Brussel 7 oktober 1965, RW 1965-1966, 547. Luik 21 oktober 1965, JT 1966, 94. Luik 17 oktober 1967, J. Liège 1967-1968, 129. Kh. Leuven 5 november 1968, BRH 1969, 663 met noot, RGAR 1970, 8483. Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970. Gent 24 februari 1970, JT 1970, 393. Brussel 28 mei 1970, JT 1970, 613. Brussel 11 juni 1970, BA 1971, 978. Brussel 18 januari 1971, Pas, II, 118; Brussel, 4 mei 1983, RGAR 1984, 10744. Turnhout 1 juni 1971, RW 1971-1972, 678. Corr. Dinant 7 februari 1972, Jur. Liège 1971-72, 250. Rb. Brussel (8ste kamer), 9 januari 1973, De Verz 1973, 877 Rb. Antwerpen 18 januari 1973, Bull. Ass. 1975, 505. Luik 28 maart 1973, RGAR 1974, 9336. Luik 23 oktober 1973, Pas. 1974, II, 66. Luik 4 juni 1974, De Verz. 1974, 365 noot R. BOGAERT, RGAR 1975, 9395 met noot. Gent 13 januari 1975, RGAR 1976, 9677, noot. Brussel 17 februari 1975, RGAR 1976, 9556. Rb. Nijvel 6 februari 1979, JT 1979, 254, noot MAHIEU, M. Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114. Bergen 16 februari 1982, RGAR 1983-84, 10684, noot. Rb. Dinant 16 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.844, noot. 135
Rb. Brussel 18 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.743, noot P.F. Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557. Rb. Tongeren 30 januari 1987, TBBR 1988, 578. Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 252. Rb. Charleroi 26 februari 1988, JT 1989, 10. Brussel 9 mei 1988, JLMB 1988, 1386-1392. Luik 3 november 1988, RGAR 1992, nr. 12.008. Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162. Rb. Brussel 2 februari 1990, Verkeersrecht 1991, 154. Luik 9 mei 1990, JLMB 1992, 437. Rb. Hasselt 23 november 1990, RW 1993-94, 440. Neufchâteau 14 december 1990, De Verz. 1991, 183, noot M. LAMBERT. Gent 8 maart 1994, RW 1996-97, 93. Rb. Doornik 24 maart 1994, RGAR 1996, nr. 12.560. Brussel 25 november 1994, TBBR 1996, 352. Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780. Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887. Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot. Rb. Brugge 11 april 1996, TGR 1996, 72. Gent 26 april 1995, RW 1996-97, 1406. Rb. Turnhout (derde kamer), 2 mei 1996, Turnhouts rechtsleven 1995-96, 71. Rb. Kortrijk 6 mei 1996, RW 1999-00, 132. Rb. Veurne 10 mei 1996, De Verz. 1997, 147, noot V. BUSSCHAERT. Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT. Gent, 15 april 1999, RGAR 2000, 13249. Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766. Kh. Hasselt 6 december 1999, RW 2002-03, 710. Brussel (1e k.) 15 mei 2000, Verkeersrecht 2001, 196. 136
Brussel 4 december 2000, RGAR 2002, afl. 9, nr. 13.627. Brugge 11 januari 2001, Verkeersrecht 2002, afl. 4, 128. Brussel 6 maart 2001, JLMB 2003, afl. 19, 822. Brussel 12 maart 2001, TBBR 2002, 373, noot H. ULRICHTS. Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS Gent 16 maart 2001, T. Verz. 2002, afl. 1, 256, noot H. ULRICHTS. Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot. Kortrijk 7 januari 2003, RABG 2004, 22. Gent (1e k.) 12 juni 2003, RW 2005-06, afl. 34, 1347. Gent (16e k.) 20 februari 2004, nr. 2001/AR/527, T.Verz. 2004, afl. 4, 815; RGAR 2005, afl. 4, nr. 13974, noot J.L.H. Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl.4, nr. 13.974. Luik 31 maart 2004, T. Verz. 2005, afl. 3, 545. Gent 22 april 2004, T. Verz. 2006, afl. 3, 376, RGAR 2006, afl. 4, nr. 14104 Gent (1e k.) nr. 2002/AR/1097, 7 oktober 2004, T.Verz. 2006, afl. 1, 110. Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004, T.Verz. 2006, afl. 4, 445. Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. Antwerpen (2e bis k.) 5 april 2006, J.dr.jeun. 2009 (samenvatting), afl. 288, 40. Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006 RW 2009-10, afl. 32, 1353, noot. Antwerpen 20 september 2006, VAV 2007, 249. Tongeren 25 september 2006, RW 1997-98, 1052. Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. Bergen (8e k.) 19 april 2007, T.Agr.R. 2007, afl. 4, 168. Gent (17e k.) 21 december 2007, T.Verz. 2008, afl. 2, 196. Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. Brussel 24 juni 2008, nr. 2006/AR/1406, www.juridat.be Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be 137
Gent 10 oktober 2008, nr. 2008AR128, noot P. GRAULUS, www.juridat.be. Gent (17e k.) 21 november 2008, T.Verz. 2009, afl. 3, 309. Brussel 16 december 2008, nr. 2006AR2573, www.juridat.be. Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009, RW 2010-11, afl. 32, 1354. Rb. Turnhout (10e bis k.) nr. 08/1536/A, 22 mei 2009, VAV 2009, afl. 6, 417. Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99. Brussel 2 februari 2010, nr. 2007AR2195, www.juridat.be. Gent (5e k.) 30 maart 2010, Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318. Luik (20e k.) 27 mei 2010, T.Verz. 2011, afl. 4, 457. Luik (20e k.) 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531. Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410.
Vred. Nijvel 7 juni 1956, Bull. ass. 1956, 595, noot M.G. Vred. Landen 23 november 1965, RGAR 1966, 7555 met noot R.O. DALCQ. Vred. Louveigne 5 februari 1970, RGAR 1970, 8385. Vred. Torhout 21 januari 1975, RW 1974-75, 2157. Vred. Sint-Kwintens-Lennik 22 oktober 1984, RW 1987-88; 1068. Vred. Hamme 10 februari 1987, T. Vred. 1991, 227. Vred. Haacht 12 december 1990, RW 1993-94, 441. Vred. Louveigne 3 mei 1994, RGAR. 1995, nr. 12.495. Vred. Westerlo 19 januari 1996, RW 1997-98, 1053. Vred. Westerlo 25 september 1996, RW 1997-98, 1053. Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. Vred. Gent 6 december 1999, TBBR 2002, afl. 4, 239. Vred. Roeselare 21 april 2005, RW 2007-08, 1511.
Pol. Hollogne-aux-Pierre 2 december 1969, RGAR, 1970, 8419 met noot.
138
Pol. Brugge 7 september 1998, TAVW 1999, 130. Pol. Antwerpen (15e k.) 6 september 2000, T.Verz. 2001, afl. 4, 668, noot P. FONTAINE. Pol. Brugge 25 maart 2002, TAVW 2003, afl. 3, 254. Pol. Gent 30 juli 2002, T.Agr.R. 2005, afl. 4, 238. Pol Brugge 10 december 2003, RW 2006-07, 534. Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851. Pol. Brugge 11 mei 2004, RW 2006-2007, 1735. Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123. Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240. Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356. FRANSE RECHTSPRAAK Cass. fr. 13 februari 1930, D., 1930, 57, www.legifrance.gouv.fr. Cass. fr., 6 mei 1970, Dall. Hebd., 1970, 528. Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437. Cass. fr. 19 februari 1997, D. 1997, jur., 265.
NEDERLANDSE RECHTSPRAAK HR, 24 februari 1984, NJ 1984, nr. 415, concl. A.G. MOK en noot G. en A.A. 1984, 479, noot J.H. NIEUWENHUIS; ASSER-HARTKAMP. HR 21 oktober 1988, NJ 1989, 729, noot CJHB. HR 23 februari 1990, NJ 365. HR 27.4.2001 NJ 2002 nr. 54 met noot Brunner, VR 2001 nr. 136; HR 25.10.2002, NJ 2004 nr. 556 met noot HIJMA, VR 2003 nr. 9 Gerechtshof Arnhem 16 maart 2004, L&S 2004, nr. 218.
139
Rechtsleer BOEKEN
BELGISCH ADANT, G. “de wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren”, in; G. CAZEAUX, mensen en andere dieren – hun onderlinge relaties meervoudig bekeken, Leuven, Garant, 2001, 131-140. BERNAUW, K., BOCKEN H., BOONE, I. CLAEYS, I., COUSY, H., DE GEYTER, S., DE WULF, H., HARTLIEF, T., JOCQUÉ, G., TAELMAN, P., VAN OEVELEN, A., VAN SCHOUBROECK, C., VOET, S. en WEYTS, B., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen, Mechelen, Kluwer, 2007, 865 p. BOCKEN, H. BOONE, I., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, I. m.m.v. Kruithof, M. . – Brugge, die Keure, 2014. – XIII, 270 p. BOCKEN, H. BOONE, I., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 276 p. CORNELIS, L. Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 744 p. DAVID, M., Een Nieuw- Ontdekte Babylonische Wet Uit Tijd Voor Hammurabi, Brill archive, 25 p. DALCQ, R.O.,Traité de la responsabilité civile I. Les causes de responsabilité, Brussel, Larcier, 1967, 740 p. DE GREUILLE, B, “Rapport fait au Tribunal dans la séance du 16 pluviôse an XII”, in LOCRE, M., Législation civile, commerciale et criminelle ou commentaire et complément des codes français,VI, Brussel, Librairie de jurisprudence de H.TARLIER, 1836 p. DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p. DE TAVERNIER, P., De buitencontractuele minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, 670 p.
aansprakelijkheid
veroorzaakt
door
DUERINCKX, K., Aansprakelijkheidsrecht, een overzicht, Antwerpen, Maklu 2012, 100 p. HARTLIEF, T., Ieder draagt zijn eigen schade, Deventer, Kluwer, 1997, 76 p. MONTERO, E., VAN ENIS, Q., la responsabilité du fait des animaux, Kluwer, Waterloo 2008, 82 p. PIRSON, R., DE VILLE, A., Traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I, Brussel, Bruynant, 1935, 604 p.
140
TILLEMAN, B., “Aansprakelijkheid voor dieren”, in TILLEMAN, B., en CLAEYS, I., BAUDONCQ, F., BOCKEN, H., CORNELIS, L., Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 361 p. VANDENBERGHE, H., onrechtmatige daad, actuele tendensen, Kluwer, Antwerpen 1979, 252 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 1277 p. VAN GERVEN, W, Verbintenissenrecht II, , Leuven, Acco 2004, 719 p. VANSWEEVELT T. en WEYTS, B. Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 935 p. WEYTS, B, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 565 p.
NEDERLANDS BAUW, E., Onrechtmatige daad: aansprakelijkheid voor zaken, Deventer, Kluwer, 2008, 113 p. DUNNÉ, J.M., Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 1001 p. KLAASSEN, C.J.M., Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 376 p. SCHUT, G.H.A., Onrechtmatige daad, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 1997, 194 p. SPIER, J., HARTLIEF, T., VAN MAANEN, G.E. en VRIESENDORP, R.D., Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 431 p.
DUITS HABERSACK, M. (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2819 p. SCHLEGELMILCH, G., Der Haftpflichtprozess, München, Verlag C.H. Beck, 2008, 1723 p. SCHULZE, R. (ed.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 2005, 2197 p.
FRANS LE TOURNEAU, P. (ed.), Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 2162 p.
141
ENGELSTALIG CALABRESI, G. The costs of accidents, a legal and economic analysis, Yale University Press, 1970, 350 p. POSNER, R. "Guido Calabresi's 'The Costs of Accidents': A Reassessment," 64 Maryland Law Review 12, 2005, 23 p. SHAVELL, S., Economic analysis of accident law, Harvard University Press, 1987, 312 p.
ARTIKELEN BAETEMAN, G. EN GERLO, J., “Overzicht van rechtspraak (1975-1980) personen- en familierecht”, TPR 1981, 749-952. BECKERS, L. “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 39-58. BOCKEN, H., “Van fout naar risico. Een overzicht van aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR, 1984, 329-415.
de
objectieve
CORNELIS, L., “De objectieve aansprakelijkheid voor motorrijtuigen”, RW 1998-99, 521-537. COVEMAEKER, S., (noot onder Rb. Brussel 11 april 1997), TBBR 1999, 646-651 en De Verz. 2002, 260-267. DE TAVERNIER, P., “Naar een objectieve aansprakelijkheid van de ouders voor de onrechtmatige daden van hun minderjarige kinderen?”, RW 1999-2000, 273-294. GLANSDORFF, F., (noot onder Rb. Charleroi 8 februari 1972), RGAR 1974, 1-5. GRAULUS, P., “Aansprakelijkheid voor dieren en de fout van het slachtoffer”, T.Verz. 2010, afl. 1, 97-98. HAMELINK, P., “over de ouderlijke aansprakelijkheid”, De Verz. 1978, 295-378. KEUSTERMANS, J. “de grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid”, Jura Falc. 1982-83, 31-55. ULRICHTS, H., ”Samenloop aansprakelijkheid in het kader van val van leerling van paard” T.Verz. 2002, afl. 1, 260-267. ULRICHTS, H., “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530-543. ULRIX, R. “aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305-2322. VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M., en HAMELINK, P., “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, p. 1268, nr. 104.
142
VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M., GEELEN, K., en DE COSTER, S., “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR 1987, 1255-1615. VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M, WYNANT, L., en DEBAENE, M., “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad 1994-1999”, TPR. 2000, 1551-1955. VANDENBERGHE, H., “Overzicht van de rechtspraak (2000-2008). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.”, TPR 2010, 1749-2145. VANSWEEVELT, T. “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2188-2014. VANSWEEVELT, T., “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 250. VANSWEEVELT, T. “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p.6. VEREECKEN, S., “Aansprakelijkheid voor dieren: invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak”, NJW 2006, 434-443. WEYTS, B., “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 928934. WILMS, W., “Risico-aanvaarding”, RW 1980-1981, 1497-1506. X, “Avant-projet de réforme du droit des obligation et du droit de la prescription” http://www.justice.gouv.fr/art_pix/RAPPORTCATALASEPTEMBRE2005.pdf.
KRANTENARTIKELEN REDHEAD, H., “this fox thinks he’s a dog”, http://metro.co.uk/2015/03/18/this-fox-thinks-hesa-dog-5109145/ X, “Man traint wilde vossen om op achterste poten te staan”, http://www.hln.be/hln/nl/959/Bizar/article/detail/821728/2009/04/17/Man-traint-wilde-vossenom-op-achterste-poten-te-staan.dhtml X, “eigenaar duif moet opdraaien voor schade vliegtuig”, http://www.hbvl.be/cnt/aid758939/eigenaar-duif-moet-opdraaien-voor-schade-vliegtuig
143
