Faculteit Rechtsgeleerdheid Academiejaar GENDER EN TRADITIONEEL AFRIKAANS RECHT: DYNAMIEK, VERNIEUWING, EVOLUTIE EN DEBAT

Faculteit Rechtsgeleerdheid Academiejaar 2009-2010

GENDER EN „TRADITIONEEL‟ AFRIKAANS RECHT: DYNAMIEK, VERNIEUWING, EVOLUTIE EN DEBAT “Is er nog plaats voor de vrouw in de regenboogstaat?”

Masterproef van de opleiding „Master in de rechten‟ ingediend door

Chiara Bouciqué Stamnummer 20022007 Major Nationaal en Internationaal Publiekrecht en Milieurecht

Promotor Prof. Dr. Eva Brems Commissaris Mevr. Marleen Renders

VOORWOORD .......................................................................................................................................... 4 I. INLEIDING ............................................................................................................................................. 5 III. ZUID-AFRIKAANS GEWOONTERECHT: TRADITIES EN/OF GELIJKHEID? ................................................. 6 HOOFDSTUK I : GENDER ............................................................................................................................. 6 A. Begripsomschrijving en verschillende benaderingen ......................................................................... 6 1. Definiëring gender ......................................................................................................................................... 6 2. Verschillende opvattingen met betrekking tot gender ................................................................................... 8 2.1. Het gelijkheidsdenken ............................................................................................................................ 8 2.2. Het verschildenken ................................................................................................................................. 9 2.3. Het intersectioneel of kruispuntdenken ................................................................................................. 9

B. Ontwikkelingsprogramma’s: van falen tot slagen ........................................................................... 10 1. Opsporing en aanpak van genderkwesties ................................................................................................... 10 2. Women in Development - beweging (WID) .................................................................................................. 14

C. Internationale focus op gender ........................................................................................................ 15 1. De Verenigde Naties (VN) ............................................................................................................................. 15 1.1. CEDAW.................................................................................................................................................. 15 1.2. United Nations Development Programme (UNDP) en Millenium Development Goals (MDG) ........... 17 2. Afrikaanse verdragen.................................................................................................................................... 18 2.1. African Charter on Human and Peoples’ Rights (ACHPR) ..................................................................... 18 2.2. De rol van het SADC in het vestigen van vrouwenrechten ................................................................... 18

HOOFDSTUK II : TRADITIONEEL ZUID-AFRIKAANS RECHT ......................................................................... 21 A. Ubuntu ............................................................................................................................................. 21 B. Chieftaincy ....................................................................................................................................... 23 1. Traditioneel leiderschap ............................................................................................................................... 23 2. Evoluties in het chieftaincy ........................................................................................................................... 25 3. De rol van chiefs in het huidig beleid ........................................................................................................... 29 4. Zijn chieftaincy en democratie verzoenbaar?............................................................................................... 30 5. Chieftaincy en gender ................................................................................................................................... 34

C. ‘Die Suid-Afrikaans tradisioneel reg’ ............................................................................................... 35 1. Ontstaan en evolutie van het gewoonterecht ............................................................................................. 36 2. Controverse rond de grondwet van 1996..................................................................................................... 40 3. Het debat van universalisme versus cultureel relativisme ........................................................................... 43 4. De formatie van een formeel beschermingskader voor vrouwen ................................................................ 46 5. Resterende obstakels op weg naar gelijkheid .............................................................................................. 49 6. Is er nog een toekomst voor het gewoonterecht? ....................................................................................... 53

D. Enkele rechtstakken en -materies onder de loep genomen ............................................................. 55 1. Huwelijksrecht .............................................................................................................................................. 55 1.1. Kenmerken van een traditioneel huwelijk ............................................................................................ 55 1.2. Lobolo ................................................................................................................................................... 56

2

1.3. Polygamie ............................................................................................................................................. 58 1.4. Situatie vóór de Recognition of Customary Marriages Act van 1998 ................................................... 61 1.5. Recognition of Customary Marriages Act van 1998 .............................................................................. 63 1.6. Verdiensten van de RCMA .................................................................................................................... 65 1.7. Aandacht voor de fysieke integriteit van de vrouw .............................................................................. 66 2. Erfrecht ......................................................................................................................................................... 68 2.1. Discriminatoire regels in het traditioneel erfrecht ............................................................................... 68 2.2. Erfrecht in het common law versus traditioneel erfrecht..................................................................... 69 2.3. Hervorming van het traditioneel erfrecht ............................................................................................ 70

HOOFDSTUK III : HET GRONDBEZIT........................................................................................................... 73 A. De landrechten ................................................................................................................................ 73 1. De gemengde regeling van het grondbezit ................................................................................................... 73 2. Invloed van het gewoonterecht ................................................................................................................... 74 3. Het apartheidsregime ................................................................................................................................... 77 4. De situatie na de verkiezingen van 1994 ...................................................................................................... 78

B. De hervorming van het grondbezit .................................................................................................. 79 1. Reconstruction and Development Program ................................................................................................. 80 2. De hervormingen van het Department of Land Affairs ................................................................................ 81 2.1. Invulling van het DLA-beleid ................................................................................................................. 81 2.2. Het grondwettelijk kader ...................................................................................................................... 83 2.3. De implementatie van gender in het beleid ........................................................................................ 85 2.4. Beperkingen van het DLA- hervormingsbeleid .................................................................................... 86 2.5. Concrete voorbeelden: Namaqualand, Elandskloof en Buffelspruit .................................................... 87

C. Behoud van ongelijkheden in het huidig beleid ............................................................................... 88 1. Geen grond voor de vrouw ........................................................................................................................... 88 2. De huidige balans ......................................................................................................................................... 91

III. BESLUIT ............................................................................................................................................. 93 IV. BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................... 95 A. WETGEVING ..................................................................................................................................... 95 B. RECHTSPRAAK .................................................................................................................................. 96 C. RECHTSLITERATUUR......................................................................................................................... 96

3

VOORWOORD Bij het kiezen van een thema voor mijn masterproef heb ik mij laten leiden door mijn interesse voor de Afrikaanse cultuur. Hoewel het rechtssysteem mij grotendeels onbekend was, kon het grote belang van tradities in een cultuur die zo wezenlijk verschilt van de onze, mij steeds boeien. Gender - in de zin van het zich een beeld vormen over mannen en vrouwen - vormt de rode draad doorheen dit werk. Aanvankelijk was het begrip mij een raadsel, maar de colleges van het vak Recht en Gender hebben mijn interesse ter zake aangewakkerd. Ik heb mij beperkt tot de studie van het Zuid-Afrikaans recht daar dit rechtsstelsel er zich uitstekend toe leent de dynamiek van het traditioneel recht en het effect ervan op de positie van vrouwen te beschrijven. Het voorbereidend onderzoek was diepgaand en heeft mij een denkpatroon aangemeten buiten het westers kader. N. EL SADAAWI formuleerde in haar gastcollege bondig maar krachtig het standpunt ten opzichte van vrouwen dat ik met dit werk wens uit te dragen: “Unveal your mind!” Graag wil ik enkele mensen bedanken wiens steun onontbeerlijk was tijdens het proces van deze masterproef. Eerst en vooral uit ik mijn dank aan mijn commissaris Mevr. Renders die mij met raad bijstond wat betreft de afbakening van mijn onderwerp. Vervolgens wens ik familie en vrienden in de bloemen te zetten voor de steun in deze soms erg lastige periode. In het bijzonder draag ik deze masterproef op aan mijn vader die ik gedurende dit hele proces verloren ben en die uitermate trots zou zijn dat ik mijn werk en studies tot een goed einde heb kunnen brengen.

4

I. INLEIDING 1. Wanneer men een beeld tracht te schetsen over de juridische ordening van de Zuid-Afrikaanse maatschappij, springt de diversiteit van het land meteen in het oog. De traditionele samenlevingen van weleer zijn mee geëvolueerd met de tijd en hebben hun standpunten weten te integreren in de huidige samenleving. Hierdoor kan men zeker niet spreken van een monopolie van het door kolonisten geïntroduceerde common law, wel integendeel blijkt een wisselwerking tussen recht en gewoonte van uiterst groot belang. Daarenboven is Zuid-Afrika gekenmerkt door een unieke geschiedenis. Een langdurig apartheidsbeleid heeft plaats moeten ruimen voor een democratie in een staat die nog steeds de nawerkingen van een segregatiepolitiek met zich mee draagt. Die had niet enkel een wig gedreven tussen de bevolking op basis van huidskleur maar had tevens het land heringedeeld in homelands en het daarmee gepaard gaande grondbezit gewijzigd. In het ingewikkeld kluwen van de rechtspraktijk in Zuid-Afrika is het maar de vraag of er bij de ontwikkeling van de democratische staat tijd en ruimte is geweest om de vrouw niet te vergeten. Daarbij dient men na te gaan of de heersende tradities de vrouw belemmeren om buiten de lijnen van de stereotiepe rollenverdeling te lopen. 2. In een eerste hoofdstuk wordt verduidelijkt wat het begrip gender precies inhoudt. Aan de hand van enkele ontwikkelingsprogramma‟s en internationale rechtsinstrumenten wordt bekeken hoe genderkwesties en vrouwenrechten in een beleid worden opgenomen. Het tweede hoofdstuk behandelt uitvoerig de evolutie en dynamiek van het Zuid-Afrikaans gewoonterecht en haar ogenschijnlijke tegenstrijdigheid met gelijkheid voor vrouwen. In een laatste hoofdstuk met betrekking tot landrechten ten slotte wordt dieper ingegaan op het hervormingsbeleid van het Department of Land Affairs en in welke mate dit voor vrouwen de eventuele toegang verschaft tot een eigen recht op grond. 3. Ter verdere verduidelijking vermeld ik dat bij de term gelijkheid steeds in gedachten moet worden gehouden dat het over de gelijkheid tussen mannen en vrouwen gaat. Omwille van het onderwerp is er eveneens een veelvuldig gebruik van Engelse woorden, die de eerste maal dat ze gebruikt worden cursief staan. 5

III. ZUID-AFRIKAANS GEWOONTERECHT: TRADITIES EN/OF GELIJKHEID? HOOFDSTUK I : GENDER A. Begripsomschrijving en verschillende benaderingen 1. Definiëring gender 4. De term gender dekt een brede lading en kan niet simpelweg als geslacht vertaald worden.1 Een meer complete definitie omschrijft gender als “het geheel van sociale en culturele kenmerken van een sekse”.2 Wetenschappelijke artikels betreffende gender hebben het niet enkel over de vrouw en alle facetten die aan haar kunnen gelinkt worden, maar tevens over de maatschappelijke perceptie die ervoor zorgt dat er een kunstmatig onderscheid wordt gecreëerd tussen mannen en vrouwen. Gender in een louter vrouwelijk referentiekader plaatsen, is een fout die maar al te vaak gemaakt wordt. Om vrouwen en mannen enigszins te kunnen vergelijken moeten deze laatste ook bestudeerd worden. Wil men zoeken naar oplossingen om vrouwen te onttrekken aan discriminaties dan laat men best deze kunstmatig gecreëerde tweedeling tussen geslachten of „dichotomie‟ achterwege. 5. Het begrip gender heeft een hele evolutie doorgemaakt. Tijdens de tweede feministische golf hanteerden psychologen de term om de arbeidsdeling tussen de seksen en de verschillende rollen die zij in de samenleving vervullen te verklaren.3 Heden wordt gender veeleer beschouwd als het symbolische onderscheid tussen de geslachten. Onderzoekers stellen zich op vandaag de vraag hoe de dichotomie of de verdeling van mensen in twee categorieën historisch ontstaan en gegroeid is.

1

Van Dale Woordenboek Engels-Nederlands onder „gender‟. SENSOA, Belgische website over de seksuele gezondheid in het algemeen, http://www.sensoa.be/1_1_4.php (consultatie 25 februari 2009). 3 N.J. NICOLAI, “Gender en psychotherapie Theoretische en praktische aspecten”, Tijdschrift voor Psychotherapie 1992, afl. 18(5), 252-270. 2

6

6. Bij het ontleden van het begrip gender dient men zowel rekening te houden met biologische, psychologische en sociale kenmerken als met culturele factoren die eveneens een invloed uitoefenen op de mens. Aan de hand van die criteria wordt een onderscheid gemaakt tussen gender en sekse. De seksebenadering verklaart de verschillen tussen mannen en vrouwen vanuit biologische en fysiologische factoren van de individuen zoals hormonen, chromosomen en hersenen en leunt aan bij de evolutietheorie.4 De indeling in twee geslachten op basis van biologische kenmerken heeft reeds tot de nodige discussie geleid, aangezien bij wijze van voorbeeld transseksuelen worden uitgesloten. De genderbenadering steunt op de idee dat sociale, culturele en historische krachten (zoals macht, sociale rollen en stereotypen) aan de basis liggen van de verschillen tussen mannen en vrouwen.5 Gender is een ordeningsprincipe dat op verschillende niveaus in de maatschappij inwerkt op andere ordeningsprincipes zoals klasse, ras, etniciteit en leeftijd. We kunnen van een gelaagdheid van gender spreken.6 7. De term gender verwijst naar de verschillende interpretaties van de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen. Deze interpretaties zorgen voor de toebedeling van onderscheiden rolpatronen in de samenleving. Deze rolpatronen zijn heel belangrijk daar ze vaak bepalen over welke rechten en mogelijkheden vrouwen beschikken en welke middelen ze daartoe krijgen. Toch zorgen deze termen vaak voor de nodige verwarring daar ze beiden in werkelijkheid door elkaar lopen.7 Men kan niet altijd een duidelijk onderscheid maken tussen het biologische en het sociale; wat wij als natuurlijk ervaren wordt op zijn beurt weer sociaal bepaald.

4

SENSOA, Belgische website over de seksuele gezondheid in het algemeen, http://www.sensoa.be/1_1_4.php, (consultatie 25 februari 2009); N.J. NICOLAI, “Gender en psychotherapie Theoretische en praktische aspecten”, Tijdschrift voor Psychotherapie 1992, afl. 18(5), 255. 5 I. KEUPER, Ontwikkelingssamenwerking en gender, paper voor het Onderzoeksfestival Vakgroep CA/SNWS Vrije Universiteit, januari 1994; M. VAN DEN BRINK, “De Vrouw in het internationaal (mensen)recht”, Nemesis 2003, afl. 5/6, 171. 6 I. KEUPER, Ontwikkelingssamenwerking en gender, paper voor het Onderzoeksfestival Vakgroep CA/SNWS Vrije Universiteit, januari 1994; J. VAN MENS-VERHULST, “Het vals plat van het diversiteitsdenken”, Voordracht op het symposium Hoe anders mag de ander zijn? Bij het afscheid van Obertha Holwerda, 30 maart 2007, Instituut voor Sociaal Werk/De Horst, HU Amersfoort, Horstcahier 2007, afl. 30, 9-27: "OAKLEY verwees ook reeds naar de term gelaagdheid, waarmee ze wou duiden op het onderscheid tussen sekse dat voor de biologische kant staat en gender dat voor de sociaal-culturele kant staat." 7 N.J. NICOLAI, “Gender en psychotherapie Theoretische en praktische aspecten”, Tijdschrift voor Psychotherapie 1992, afl. 18(5), 257.

7

8. Zowel sekse als gender worden “gedaan”.8 Tijdens het socialisatieproces gaan zowel jongens als meisjes zich eigenschappen en vaardigheden toe-eigenen die noodzakelijk zijn om te kunnen functioneren binnen de bestaande structuur van man en vrouw. Onze uitingen in verband met gender zijn niet steeds gestoeld op natuurlijke kenmerken, maar hangen veelal af van de gebaren die we dagelijks onbewust maken. Die gebaren zijn een uitdrukking van de geslachtskenmerken die we willen vertonen.

2. Verschillende opvattingen met betrekking tot gender

9. Er zijn drie belangrijke stromingen die elk hun opvatting hebben over gender. Zij vertrekken wat betreft de verhouding tussen mannen en vrouwen vanuit een verschillende invalshoek. 9

2.1. Het gelijkheidsdenken

10. Het liberaal feminisme hanteert de term geslachtsneutrale burger waarmee het de nadruk legt op de gelijke rechten en verplichtingen voor vrouwen. Het geslacht mag geen bepalende factor zijn om toegang te krijgen tot het politieke forum en de arbeidsmarkt. Het standpunt waarbij mannen en vrouwen worden beschouwd als gelijken en het biologische geslacht dan ook niets meer dan een toevallige variabele is, noemt men in de psychotherapie ook het alfa-perspectief.10 Aangezien men niet kan ontkennen dat er wel degelijk verschillen tussen mannen en vrouwen bestaan die het biologische gegeven overstijgen, hoeft het niet te verwonderen dat deze visie fel bekritiseerd wordt.

8

C. WEST en D. H. ZIMMERMAN, “Doing Gender”, Gender and Society 1987, afl. 1(2), 125-151. R. LISTER, Feminist Theory & Practice of Citizenship, Paper voorgesteld op de jaarlijkse conferentie van DVPW (German Political Science Association), Mainz, september 2003. 10 N.J. NICOLAI, “Gender en psychotherapie Theoretische en praktische aspecten”, Tijdschrift voor Psychotherapie 1992, afl. 18(5), 259. 9

8

2.2. Het verschildenken11

11. Deze opvatting houdt een geslachtsgedifferentieerd burgerschap in. Dit betekent dat vrouwen en mannen totaal verschillende wezens zijn, zowel karakterologisch als biologisch. Bijgevolg moet het concept burgerschap aan de specifieke noden van de vrouw worden aangepast om mannen en vrouwen een gelijkwaardige status toe te kennen. Als men de vrouw immers in een opvatting plaatst die er altijd geweest is en die reeds steunt op een ongelijkheid, kan er nooit gelijkwaardigheid komen. Zaken zoals moederschap en kinderzorg trekken vooral de aandacht. De psychotherapie hanteert min of meer dezelfde theorie onder de benaming bèta-perspectief. 12. Het verschildenken kan nog verder gaan en zich focussen op de verschillen tussen vrouwen onderling. Bij genderstudies mag men immers niet uit het oog verliezen dat er niet zoiets bestaat als „de algemene vrouw‟. Bij de analyse van een studie zijn veralgemeningen soms onvermijdelijk, maar het gevaar bestaat steeds dat men een essentialistische kijk op de zaken krijgt.12

2.3. Het intersectioneel of kruispuntdenken

13. In de theorie van de geslachtspluralistische burger tenslotte wordt de burger gezien als een subject waarop een geheel van factoren inwerkt. Feministen duiden op het feit dat geslacht niet de enige constante is die het burgerschap bepaalt. Deze stroming kent men ook als het intersectioneel of kruispuntdenken dat uitgaat van een kruispunt van verschillende componenten die gelijktijdig werkzaam zijn. Het komt erop neer dat andere factoren zoals klasse en etniciteit ook aan geslacht kunnen gelinkt worden en dat ze niet los van elkaar kunnen geanalyseerd worden.13

11

J. LEPLAE, “Genderterminologie”, Factsheet nr. 17 2002, Brussel, documentatiecentrum RoSa, www.rosadoc.be. 12 In het essentialisme plaatst men alle vrouwen in één universele categorie. 13 J. VAN MENS-VERHULST, “Het vals plat van het diversiteitsdenken”, Voordracht op het symposium Hoe anders mag de ander zijn? Bij het afscheid van Obertha Holwerda, 30 maart 2007, Instituut voor Sociaal Werk/De Horst, HU Amersfoort, Horstcahier 2007, afl. 30, 9-27.

9

B. Ontwikkelingsprogramma’s: van falen tot slagen 1. Opsporing en aanpak van genderkwesties

14. Met de steeds groeiende wereldbevolking wordt de kloof tussen arm en rijk steeds groter. Bij welvarende staten groeit dan ook het bewustzijn dat hulp voor onderontwikkelde landen meer dan noodzakelijk is. Vanuit dit bewustzijn zijn allerhande ontwikkelingsprogramma‟s opgezet, die helaas vaak politiek gekleurd en economisch geïnspireerd zijn. De programma‟s houden geen rekening met genderkwesties - laat staan dat ze zich focussen op het creëren van gelijkheid - en zijn dus genderblind. Binnen programma‟s die wel aandacht schenken aan de vrouw ligt het probleem aan het invullen van het verschildenken gehanteerd door westerse feministische stromingen. Het geloof in het feit dat mannen en vrouwen wezenlijk verschillen past immers perfect in de traditionele Afrikaanse ideologie, doch zonder dat die naar gelijkwaardigheid streeft. Die ideologie laat zich kenmerken door een mannelijke dominantie die net gestoeld is op de verschillen tussen geslachten. 15. In vele ontwikkelingsprogramma‟s grijpt men eveneens terug naar westerse waarden waardoor veel vrouwen het slachtoffer worden van het westers imperialisme. HOWARD stelt dit treffend als volgt: “Het streven naar rechten voor vrouwen in ontwikkelingslanden wordt eigenlijk de strijd van vrouwen voor het recht op ontwikkeling!”14 Ontwikkeling voor vrouwen betekent echter iets anders dan de term ontwikkeling in het algemeen, die vaak synoniem staat voor economische groei. De bescherming van vrouwenrechten moet in zijn aparte context bekeken worden.15 Wil men een programma opstarten dan moet men ten eerste rekening houden met het feit dat veel Afrikaanse vrouwen ongelijke toegang hebben tot onder meer werk, onderwijs, grond en kapitaal.

14

R.E. HOWARD, “Women‟s Rights and the Right to Development”, in R. COHEN, G. HYDEN en W.P. NAGAN (eds.), Human Rights and Governance in Africa, Gainesville, University Press of Florida, 1993, 117-118. 15 Ibid., 133.

10

16. Genderkwesties laten zich gevoelen op drie niveaus.16 Vooreerst schuilt er een technisch aspect in, hetgeen zich onder andere uit in een hoge graad van ongeschooldheid bij vrouwen, een gebrek aan bezit en controle over de grond en het feit dat ze geen toegang tot de markt krijgen. Ten tweede is er een uitgesproken sociale dimensie in genderkwesties. Traditionele culturele ideeën linken vrouwen aan het huishouden en kennen mannen meer vrijheid toe. De huidige situaties waarin vrouwen samenkomen dienen bestudeerd te worden in plaats van nieuwe vormen van samenkomst en interactie aan vrouwen op te leggen. Het is immers niet de bedoeling om tradities volledig buiten spel te zetten. Ten slotte speelt het politieke systeem altijd een belangrijke rol. Begrippen zoals macht en controle zijn cruciaal. In vele traditionele samenlevingen halen patriarchale ideeën de bovenhand waardoor mannen niet vlug programma‟s aanvaarden die hun privileges beperken. Ontwikkelingsprogramma‟s dienen alleszins ook oog te hebben voor het verhelpen van de onderdrukking van vrouwen. 17. Er bestaan verscheidene mogelijkheden om de bestaande ongelijkheden tussen de seksen uit de weg te ruimen.17 Vooreerst kan men de kunstmatige scheiding tussen het publieke en private domein grotendeels wegwerken door er voor te zorgen dat seksualiteit, voortplantingsrechten en huishoudelijke zaken ook publieke aandacht krijgen. Ondersteuning van de kinderzorg en de uitbreiding van vrouwelijke burgerrechten leiden tot een betere toegang tot het publieke domein. Verder kan men ook de uitsluiting van bepaalde rechten op basis van geslacht aanvechten. Maatregelen inhoudende een positieve discriminatie - zoals het invoeren van quota op verkiezingslijsten - kunnen tot gevolg hebben dat de maatschappelijke positie van de vrouw wordt versterkt. Overigens bestaat ook nog de mogelijkheid om vrouwen er op te wijzen dat ze de macht hebben om sociale en politieke instellingen te hervormen. Het voeren van campagnes zijn een essentieel middel om bewustmaking te scheppen.

16

S.H. LONGWE, Addressing Rural Gender Issues: A Framework for Leadership and Mobilisation, paper voorgesteld op het Derde Wereldcongres voor Landelijke Vrouwen, Madrid, oktober 2002. 17 S. MEER en C. SEVER, Gender and Citizenship, Overview Report from BRIDGE Cutting Edge Pack (IDS), januari 2004, www.ids.ac.uk/bridge , 24-29.

11

18. Men dient er steeds over te waken dat de bestaande sociale orde in zekere mate wordt gerespecteerd maar tegelijk dient men een onderscheid te maken tussen algemene en specifieke behoeften. Algemene behoeften aan ontwikkeling bestaan zowel voor mannen en vrouwen en zijn dus geslachtsneutraal: de nood aan goede wegen, de noodzakelijke toegang tot water en dergelijke. Specifieke behoeften voor vrouwen houden meer verband met de nazorg bij een bevalling, de kinderzorg en het huishouden. Het zijn net deze noden waaraan ontwikkelingsprogramma‟s vaak te weinig aandacht besteden. 19. Wanneer we deze genderkwesties in beschouwing nemen kunnen we tot de vaststelling komen dat burgerschap iets anders inhoudt voor vrouwen dan voor mannen. Burgerschap wordt zowel bepaald door de sociale rollen die personen vervullen als door de verantwoordelijkheden die ze opnemen. Westerse feministen spreken van een universeel, niet geslachtsgebonden burgerschap. In de realiteit echter is er wel degelijk een verdeling van rollenpatronen tussen de seksen, waarbij vrouwen zich vooral met huishoudelijke taken en kinderzorg bezighouden en mannen vooral als kostwinners en politieke actoren worden beschouwd. 20. Bij de ontwikkeling van programma‟s die gender in hun beleid willen opnemen werkt men beter niet volgens een top-downmethode die kan leiden tot de oplegging van westerse waarden en percepties over economie en politiek. Vanuit de gedachte dat macht niet gegeven maar genomen moet worden richt men zich beter op een empowerment18 van vrouwen. Dit empowerment wordt bepaald door een aantal belangrijke factoren waaruit men kan afleiden of een programma er al dan niet zal in slagen gelijkheid te bereiken.19 Een verhoogde welvaart wordt als de laagste factor van het proces van empowerment beschouwd. De economische status van vrouwen wordt immers grotendeels bepaald door het inkomen en de voordelen die ze van andere instanties krijgen. In dit stadium is slechts een minimaal gebruik van de capaciteiten vereist.

18

Empowerment kan omschreven worden als het gebruik maken en ontwikkelen van zijn capaciteiten om in economisch, sociaal en politiek opzicht actief mee gestalte te geven aan zijn eigen leven en dat van de gemeenschap waarvan men deel uitmaakt, www.mijnwoordenboek.nl. 19 S. H. LONGWE, “Addressing Rural Gender Issues: A Framework for Leadership and Mobilisation”, Paper voorgesteld op het Derde Wereldcongres voor Landelijke Vrouwen, Madrid, oktober 2002, 6-7.

12

Toegang tot middelen vereist een meer actieve inbreng. Vrouwen hebben door zich te organiseren zelf voor een groot deel hun toegang tot informatiekanalen, de markt en essentiële voorzieningen in handen. Schaarse middelen zoals grond kunnen echter tot problemen leiden. In Zuid-Afrika worden vrouwen bijvoorbeeld grotendeels uitgesloten van het recht op grond en de beslissingen dienaangaande.20 De grote invloed van het gewoonterecht maakt een actief optreden van vrouwen haast onmogelijk. Bewustmaking is een andere factor die vrouwen er op wijst dat de ongelijkheid waarmee ze geconfronteerd worden niet te wijten is aan een gebrek van eigen kundigheden of inspanningen. Er dient voldoende informatie aanwezig te zijn om vrouwen ervan bewust te maken dat patriarchale ordeningen van samenlevingen kunnen geëlimineerd worden. Bovendien moet een mobilisatie van vrouwen er voor zorgen dat het inzicht dat ze verwerven zich vertaalt in het ondernemen van actie. Controle is de belangrijkste factor in empowerment van vrouwen. Indien zij in staat zijn om controle te verwerven over hun toegang tot alle middelen dan is er sprake van gelijkheid en hebben ontwikkelingsprogramma‟s kans op slagen. 21. Niet alle ontwikkelingsprogramma‟s daarentegen zijn genderblind. Zowel in Zuid-Afrikaanse als internationale context vindt men tal van initiatieven die de genderproblematiek en empowerment van vrouwen in hun beleid opnemen. Zo is men sinds het einde van het apartheidsregime in Zuid-Afrika bezig met het creëren van instellingen en niet-gouvernementele organisaties die wel degelijk de ontwikkeling van vrouwen in acht nemen.21 Inzake genderkwesties waren onderwijs, geweld, gezondheid, woonbeleid en watervoorzieningen grote aandachtstrekkers. Veel van deze organisaties kregen jammer genoeg met een aantal problemen te kampen. Er is een grote nood aan expertise en training van het personeel die vaak niet op de hoogte zijn van genderkwesties of niet weten hoe ze genderkwesties moeten benaderen.

20

S. MEER en C. SEVER, Gender and Citizenship, Overview Report from BRIDGE Cutting Edge Pack (IDS), januari 2004, www.ids.ac.uk/bridge, 19; R.E. HOWARD, “Women‟s Rights and the Right to Development”, in R. COHEN, G. HYDEN en W.P. NAGAN (eds.), Human Rights and Governance in Africa, Gainesville, University Press of Florida, 1993, 120. 21 S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika).

13

2. Women in Development - beweging (WID)22

22. De Women in Development - beweging ontstond aan het einde van de jaren tachtig in de betrachting bestaande programma‟s aan te passen. Ze legde de nadruk op de armoedebestrijding met bijzondere aandacht voor de vrouw - en onderscheidde zich van voorgaande door de effectieve betrokkenheid die vrouwen kregen bij de uitvoering van de programma‟s. In grote lijnen werden vier strategieën toegepast23: 1. vrouwen zichtbaar maken 2. speciale projecten voor vrouwen inleiden 3. nationale organen oprichten 4. bewustmaking van vrouwen door middel van training. 23. Daar er heel wat protest kwam uit andere Afrikaanse landen, leverde ook deze beweging niet het gewenste resultaat. Aangezien elke staat zijn eigen belangen heeft, is het niet eenvoudig een overkoepelende organisatie op te richten en al vlug pogen enkelen zelfs de vrouw van hun staatsleiders aan het hoofd van de WID - organisaties te plaatsen om alzo hun belangen te vrijwaren. Tevens waren de meningen rond de WID - beweging in vele Afrikaanse staten verdeeld doordat ze ontstaan is uit het westers feminisme. Er werd gevreesd dat enkel westerse waarden zouden worden opgelegd en dat de aspiraties van de alledaagse Afrikaanse vrouw niet aan bod zouden komen.24 De liberale politiek van de beweging en het streven naar een formele gelijkheid voor vrouwen en mannen was volgens Afrikaanse feministen niet mogelijk zonder eerst de onderliggende vooroordelen te bestrijden. 24. In de jaren negentig ontstond de Gender and Development - beweging (GAD), deels als reactie op de ondermaatse resultaten van de WID - beweging. Het doel was breder te werk te gaan en de positie van vrouwen te bestuderen in een context van rolpatronen en ongelijke machtsverhoudingen.25 22

M. MAERTEN, “Niet Westers feminisme, deel I: Afrika”, Factsheet nr. 34 2004, Brussel, documentatiecentrum RoSa, www.rosadoc.be (consultatie op 23 februari 2009). 23 M. VAN DEN BRINK, “De Vrouw in het internationaal (mensen)recht”, Nemesis 2003, afl. 5/6, 168. 24 R.E. HOWARD, “Women‟s Rights and the Right to Development”, in R. COHEN, G. HYDEN en W.P. NAGAN (eds.), Human Rights and Governance in Africa, Gainesville, University Press of Florida, 1993, 112-113. 25 S. MEER en C. SEVER, Gender and Citizenship, Overview Report from BRIDGE Cutting Edge Pack (IDS), januari 2004, www.ids.ac.uk/bridge, 9.

14

De term gender mainstreaming26 werd geïntroduceerd wat inhoudt dat men niet alles louter vanuit het vrouwelijk perspectief bekijkt. Wanneer de ontwikkelingsprogramma‟s worden geanalyseerd op basis van de verschillende effecten die ze teweegbrengen op vrouwen én mannen, kan dit vaak leiden tot het bijstellen van strategieën en doelstellingen. Voortaan wou men dus gelijkheid bereiken op elk vlak van ontwikkeling, ook in op het eerste gezicht genderneutrale gebieden zoals economie, infrastructuur, gezondheid en energie.

C. Internationale focus op gender 25. In vele ontwikkelingsprogramma‟s gaat men uit van een op rechten gebaseerde aanpak van genderkwesties. Hiervoor vestigt men de aandacht op internationale wetgevende initiatieven met betrekking tot vrouwenrechten.

1. De Verenigde Naties (VN) 26. Zuid-Afrika is lid van de VN27 sinds 7 november 1945, zodat alles wat binnen de VN wordt beslist van rechtstreeks belang is voor het Zuid-Afrikaans beleid.

1.1. CEDAW

27. Sinds zijn oprichting voert de VN een tweesporenbeleid met betrekking tot de positie van vrouwen. Langs de ene kant wordt gestreefd naar de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar aan de andere kant wil men ook dat specifieke aandacht wordt besteed aan vrouwen in het bijzonder.28 Daartoe wordt in 1946 besloten de Commission on the Status of Women (CSW) op te richten.29

26

S. WALBY, “Gender Mainstreaming: Productive Tensions in Theory and Practice", Social Politics 2005, afl. 12(3), 1. 27 De huidige leden van de VN kan men vinden op http://www.un.org/en/members/index.shtml. 28 M. VAN DEN BRINK, “De Vrouw in het internationaal (mensen)recht”, Nemesis 2003, afl. 5/6, 167. 29 Deze Commissie is opgericht door ECOSOC resolutie 11(II) van 21 juni 1946 en had als doel om aanbevelingen te doen aan de Raad en vrouwenrechten op politiek, economisch, burgerlijk en sociaal gebied te promoten, http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/index.html.

15

Nog steeds komen vertegenwoordigers van alle lidstaten elk jaar samen om te kijken of er vooruitgang is geboekt inzake gelijkheid. Er wordt nagegaan welke uitdagingen nog aanwezig zijn en er wordt een concreet beleid uitgestippeld om gelijkheid en de bevordering van vrouwenrechten te verzekeren. Concrete resultaten van deze bijeenkomsten worden vastgelegd in verdragen. 28. Een belangrijk document ter zake is de voorloper van het Vrouwenverdrag, namelijk de Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW)30, door Zuid-Afrika ondertekend op 29 januari 1993 en geratificeerd op 12 december 1995. In het kader van de CEDAW verbinden de leden er zich toe31 :  gelijkheid tussen mannen en vrouwen in hun wetgeving in te voeren;  wetten die een discriminatoir karakter hebben af te schaffen of te hervormen;  rechtbanken en andere publieke organen op te richten;  elke vorm van discriminatie door personen, organisaties of bedrijven uit te sluiten. Deze maatregelen zetten staten er actief toe aan in te grijpen in hun nationaal wettelijk kader ten einde alle discriminatoire regels te elimineren. 29. Op elke staat rust tevens de verplichting rapporten over te maken waarin wordt weergegeven welke wettelijke, administratieve en juridische stappen reeds genomen zijn om de CEDAW te implementeren. Deze worden door een speciaal daarvoor opgericht comité gecontroleerd.32 Zuid-Afrika in beschouwing genomen kunnen we opmerken dat deze rapportageplicht niet is nagekomen en dat er een kloof is tussen de formele erkenning van internationale bepalingen en de werkelijke invulling ervan door de overheid. Dit is op zijn beurt te wijten aan de erkenning van het gewoonterecht in de grondwet, aangezien vele traditionele praktijken immers in strijd zijn met de verdragsbepalingen. De grote aanwezigheid van geweld tegen vrouwen getuigt nog maar eens dat de beschermende maatregelen die worden opgenomen in verdragen vaak dode letter blijven.33

30

Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Resolutie 34/180 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (18 December 1979), United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm. 31 Zie http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/. 32 S. NGABA, “Eliminating Discrimination against Women”, Agenda 1995, afl. 27: Reproductive Rights, 81-89. 33 R.N. OZOEMENA, African Customary Law and Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University 2006, 94-95.

16

Onder artikel 28 kunnen de leden zelfs een voorbehoud formuleren ten aanzien van bepaalde artikels, waarvan velen reeds gebruik hebben gemaakt. Het gevaar dat dergelijk voorbehoud wordt misbruikt om bepaalde traditionele praktijken die het niet strikt nemen met gelijkheid in stand te houden loert om de hoek. 30. Al vlug komt men tot de vaststelling dat formele gelijkheid niet voldoende is en er zich grote meningsverschillen ontwikkelen tussen de leden. Vooral in ontwikkelingslanden moet de nadruk eerst gelegd worden op de ontwikkeling van vrouwen om vervolgens te werken aan de ongelijkheid, die verband houdt met andere problemen zoals armoede en overbevolking.

1.2.

United Nations Development Programme (UNDP) en Millenium Development Goals

(MDG)34

31. In de jaren negentig ontstond geleidelijk aan de tendens binnen de VN om rekening te houden met gender in hun beleid. In 1995 werd in Peking de Vierde Wereld Conferentie over Vrouwen gehouden35, waarvan de uiteindelijke resultaten het Human Development Report (HDR) van 1995 hebben beïnvloed. In 1990 was reeds een HDR gepubliceerd maar in dat rapport werd gender herleid tot een voetnoot. 32. Het HDR van 1995 vermeldt vijf grote stappen die moeten genomen worden binnen het United Nations Development Programme (UNDP).36 1. Binnen de overeengekomen periode moeten er nationale en internationale inspanningen geleverd worden om wettelijke gelijkheid te verkrijgen. 2. Huidige economische en institutionele premissen worden hervormd zodat er meer keuzevrijheid ontstaat voor mannen en vrouwen wat betreft hun werkplaats. 3. De posities waar besluitvorming gebeurt moeten voor minimum 30 percent door vrouwen worden ingenomen. 4. Meer programma‟s moeten zich inzetten voor het onderwijs van vrouwen en de medische omstandigheden verbeteren, vooral wat betreft de voortplanting. 5. Vrouwen moeten meer toegang krijgen tot politieke en economische instellingen.

34

De Millenium Development Goals zijn te raadplegen op http://www.undp.org/mdg/basics.shtml. M. VAN DEN BRINK, “De Vrouw in het internationaal (mensen)recht”, Nemesis 2003, afl. 5/6, 168. 36 N. KABEER, Gender Mainstreaming in Poverty Eradication and the Millennium Development Goals. A handbook for policy-makers and other stakeholders, Londen, Commonwealth Secretariat, International Development Research Centre, 2003, 16. 35

17

33. De Millenium Development Goals (MDG) zijn ontstaan tijdens de UN Millenium Top van september 2000, waarbij acht doelstellingen werden gecreëerd die zouden moeten bereikt worden tegen 2015. In het kader van de derde doelstelling, het „Promoten van gelijkheid tussen geslachten en versterken van de vrouw‟, werd een special Task Force opgericht. Deze eenheid ziet erop toe dat gelijkheid gegarandeerd blijft door zich vooral te concentreren op de veiligheid van vrouwen en door meer mogelijkheden aan te bieden voor vrouwen inzake onderwijs en dergelijke meer.

2. Afrikaanse verdragen 2.1. African Charter on Human and Peoples‟ Rights (ACHPR)37 34. Dit verdrag werd in Zuid-Afrika reeds in 1981 goedgekeurd maar pas in 1996 geratificeerd.38 Het was belangrijk voor het in stand houden van de jonge democratie en bevatte politieke, sociale, economische en culturele rechten. In verband met de rechten van de vrouw is vooral artikel 18(3) van belang, dat de staten ertoe verplicht elke vorm van discriminatie te bannen.

2.2. De rol van het SADC in het vestigen van vrouwenrechten

35. De Southern African Development Community (SADC) is een verbond tussen dertien Afrikaanse staten die er waakt over de naleving van mensenrechten.39 Er wordt in het bijzonder nagegaan welke voorzieningen van het gewoonterecht discriminerend zijn ten aanzien van vrouwen en welke a fortiori een schending van mensenrechten inhouden.40 36. Het SADC heeft reeds meerdere malen zijn bezorgdheid over vrouwenrechten kenbaar gemaakt. In 1997 heeft het een Gender and Development Declaration aangenomen, waarin duidelijk werd hoezeer ongelijkheid op talrijke gebieden nog aanwezig was.41

37

African [Banjul] Charter on Human and Peoples‟ Rights van 27 juni 1981, OAU Doc. CAB/LEG/67/3/ rev.5, 21 I.L.M. 58 (1982), http://www.achpr.org/english/_info/charter_en.html. 38 South Africa Full Country Report, Gender and Land Rights Database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010). 39 Het SADC bestaat uit de staten: Angola, Botswana, Democratische Republiek van Congo, Lesotho, Malawi, Mauritius, Mozambique, Namibië, Zuid Afrika, Swaziland, Tanzania, Zambia en Zimbabwe. 40 Art. 6(2) Treaty of the Southern African Community (SADC) van 17 juli 1992, http://www.chr.up.ac.za/press%20releases/SADCTreaty.doc. 41 SADC Gender and Development Declaration 1997,

18

Ten aanzien van vrouwen waren er zware tekortkomingen wat betreft de uitoefening van hun basisrechten, de verdeling van macht en besluitvorming in het algemeen, de controle over productiemiddelen en grond en de toegang tot onderwijs- en gezondheidsinstellingen. De beleidsmakers van deze verklaring wilden hiermee aantonen dat vrouwen beperkt worden in zowat alle politieke, burgerlijke, sociaal-economische en culturele rechten.42 Talloze aanbevelingen werden gedaan om deze vormen van discriminatie te bestrijden. Wat betreft de politieke vertegenwoordiging bijvoorbeeld werden tegen 2005 quota nagestreefd van 30 percent. Dit doel is enkel bereikt door Zuid-Afrika en Mozambique. 37. In 2003 werd door de leden van de Afrikaanse Unie het Protocol to the African Charter on the Rights of Women in Africa aangenomen.43 Het SADC heeft bij het ontwerpen ervan een grote rol gespeeld. Dit protocol is een belangrijke aanvulling op het African Charter omdat het de aandacht verschuift van mensenrechten naar vrouwenrechten. Zowel de CEDAW als het ACHPR44 hadden tot dan toe eigenlijk weinig verbetering gebracht voor vrouwen. Daarnaast heeft het ook een grote impuls gegeven aan belangrijke continentale ontwikkelingen op gebied van gelijkheidsvoorzieningen die zijn opgenomen in de Constitutive Act van de Afrikaanse Unie.45 Hierdoor kwam gender mainstreaming op de agenda. 38. Toen het SADC in 1995 startte met de voorbereidingen voor het aannemen van het protocol werd al duidelijk dat het een grote invloed zou uitoefenen op vele Afrikaanse landen. Het was een positieve stimulans om vrouwvriendelijke wetgeving en allerlei wijzigingen in het gewoonterecht aan te nemen. Zo werden in Zuid-Afrika in 1996 de Choice on Termination of Pregnancy Act46 en in 1998 de Recognition of Customary Marriages Act aangenomen. Een van de belangrijkste vernieuwingen was de mogelijkheid voor vrouwen om te scheiden. http://www.iss.org.za/uploads/SADCDECLGENDER.PDF. 42 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32 (1) , 23. 43 African Women‟s Protocol, 2003, www.achpr.org/english/_info/women_en.html. Dit protocol is geratificeerd door Lesotho, Malawi, Namibië en Zuid-Afrika. Het protocol is in werking getreden op 25 november 2005. 44 In het ACHPR wordt naar de bescherming van vrouwenrechten verwezen maar evenzeer legt men de nadruk op het respect voor tradities. De problemen rond vrouwenbesnijdenis en erfrechten worden niet aangekaart. 45 M. NZOMO, From OAU to AU and NEPAD: Regional integration processes in Africa and African Women, paper from the Regional Strategy Meeting on Women's Political Participation and Gender Mainstreaming in AU and NEPAD, Nairobi, 27- 31 October 2003, http://www.sarpn.org.za/documents/d0000608/page1.php (consultatie 24 februari 2009). 46 Act 92 van 1996, gepubliceerd in de Government Gazette op 22 november 1996, geamendeerd in 2004 en in 2008.

19

Inhoudelijk werd er vooral gestreefd naar een algemene verbetering van de status van vrouwen door de gelijkheid tussen seksen te promoten en elke vorm van discriminatie op basis van geslacht te bestrijden. Vele bepalingen handelen specifiek over vrouwen door te verwijzen naar aanranding van en geweld tegen vrouwen, rechten betreffende de voortplanting en erfrechten. Om discriminatie op basis van het gewoonterecht te bestrijden is artikel 1747 in het leven geroepen dat stelt dat vrouwen mede moeten betrokken worden bij het bespreken van culturele praktijken. 39. In 2004 kwam men tot de sombere vaststelling dat het protocol niet het nodige resultaat opleverde om de status van vrouwen positief te herwaarderen. De bezorgdheden bleken niet geheel onterecht. Ten eerste worden enkele bepalingen slechts uitgedrukt in vage bewoordingen. Zulks is bijvoorbeeld het geval met de rechten betreffende abortus. Vervolgens is er een gemis aan materiële bepalingen. Meestal worden staten verplicht om rechten toegekend in het protocol om te zetten in nationale wetgeving zonder dat de concrete invulling ervan uniform wordt opgelegd. Dit kan op korte termijn zorgen voor de uitholling van belangrijke bepalingen betreffende gelijkheid. 40. Desalniettemin bevat het protocol een krachtige bepaling die de implementatie ervan ten goede komt. Artikel 27 stelt dat klachten van individuen of niet-gouvernementele organisaties voor het African Court on Human and Peoples‟ Rights kunnen gebracht worden. De beslissingen van het hof zijn bindend. Helaas is aan het inleiden van een procedure voor het hof een duur prijskaartje verbonden, zodat de toegang voor velen beperkt is. 41. Tot besluit kan men wat betreft de internationale aandacht voor gender stellen dat voorzichtigheid geboden is. Vanuit liberaal perspectief is men geneigd te beweren dat de toekenning van universele rechten in Zuid-Afrika zorgt voor absolute gelijkheid tussen seksen. Evenwel moet men zich behoeden voor de onderliggende gevoelsmatigheden in een maatschappij die ongelijkheid niet als dusdanig ervaart.48

47

Art. 17 African Women‟s Protocol, 2003, www.achpr.org/english/_info/women_en.html . S. MEER en C. SEVER, Gender and Citizenship, Overview Report from BRIDGE Cutting Edge Pack (IDS), januari 2004, www.ids.ac.uk/bridge, 18. 48

20

HOOFDSTUK II : TRADITIONEEL ZUID-AFRIKAANS RECHT 42. Na de introductie met het begrip gender en de organisaties die daarvan het resultaat werden, wordt thans dieper ingegaan op de inhoud en de oorsprong van de problematiek in Zuid-Afrika. Vooreerst wordt het traditioneel recht besproken om het vervolgens te toetsen aan enkele concrete instellingen zoals traditioneel erfrecht en polygamie. Dit recht functioneert binnen een breder geheel van universele waarden die reeds lange tijd aanvaard worden op het Afrikaanse continent, ubuntu genaamd.

A. Ubuntu 43. Afrikaanse sociologen hanteren een waaier aan definities voor ubuntu.49 Aangezien we een dergelijk begrip niet kennen in Europa, is het dan ook niet gemakkelijk te definiëren. Ubuntu kan het best omschreven worden als “een wereldvisie op Afrikaanse samenlevingen en een beslissende factor in de vorming van percepties die de sociale gedragingen beïnvloeden”.50 Het wordt beschouwd als een soort filosofie waarbij groepssolidariteit centraal staat. Tegelijk is het een bindmiddel tussen de verschillende traditionele gemeenschappen die vaak hun eigen taal en regels hebben. Het vormt een solide basis voor pluralistische samenlevingen zoals die er zijn in Zuid-Afrika. 44. Ubuntu kent drie belangrijke eigenschappen met name onderlinge afhankelijkheid, gemeenschappelijkheid en consensus. Deze gemeenschappelijkheid51 wil aangeven dat het belang van een individu moet wijken voor dat van de groep als geheel. Het is de groep an sich die in het middelpunt van de belangstelling staat en die de activiteiten van de individuele leden beheerst. In de Afrikaanse cultuur wordt vaak het spreekwoord motho ke motho ba batho ba bangwe/umuntu ngumuntu ngabantu gebruikt. Letterlijk vertaald betekent dit dat een persoon

49

N. M. KAMWANGAMALU, “Ubuntu in South Africa: a Sociolinguistic Perspective to a Pan-African Concept”, Critical Arts 1999, afl. 13(2), 24-41. 50 J. BROODRYK, Ubuntu in South Africa, onuitg. LLD thesis UNISA, 1997. 51 E. VENTER, “The Notion of Ubuntu and Communalism in African Educational Discourse”, Studies in Philosophy and Education 2004, afl. 23 (2-3), 149-160.

21

slechts kan bestaan door andere personen.52 Dit spreekwoord slaat duidelijk op de tweede eigenschap, onderlinge afhankelijkheid. Consensus ten slotte is niet enkel een kenmerk van ubuntu en staat samen met de verzoening centraal in de Afrikaanse geschillenoplossing.53 Deze verloopt volgens vijf stadia waarin slachtoffer en dader elkaar proberen tegemoet te komen.54 Dit wordt mogelijk doordat beide partijen zich laten leiden door vaste waarden binnen ubuntu zoals vergiffenis en menselijkheid. Hoewel consensus onontbeerlijk is binnen een verdraagzame maatschappij kan dit ook voor de nodige problemen zorgen. Soms wordt er teveel overleg gepleegd en worden belangen van individuen en minderheden aan de kant geschoven ten voordele van het groepsbelang. In dit geval kunnen we eerder dan van een verdraagzame, harmonieuze staat spreken van een totalitaire samenleving waarin tradities worden opgelegd. 45. Het gewoonterecht speelt nog steeds een grote rol in de Zuid-Afrikaanse maatschappij en staat soms lijnrecht tegenover de grondwet en de Bill of Rights. Sinds de democratie een feit is in Zuid-Afrika is de criminaliteit immers niet afgenomen. Veel critici menen dat de grondwet en de Bill of Rights niet genoeg gewicht in de schaal leggen om de orde te handhaven in het land. Beiden zouden zijn veel te tolerant ten aanzien van criminaliteit.55 Ook in deze speelt ubuntu een belangrijke rol. Het kan immers gebruikt worden als link tussen het gewoonterecht en de grondwet en zou ervoor kunnen zorgen dat ze harmonieus naast elkaar bestaan. De grondwettelijke gelijkheid zou kunnen gerespecteerd worden zonder vaste culturele waarden en normen te miskennen. 46. Ubuntu staat in deze tijden voor een uitdaging. Hoe kunnen eenheid en diversiteit met elkaar verzoend worden? Deze vraag vormt de basis van een debat dat Afrikaanse filosofen al een tijdlang bezighoudt. In dit debat stelt men zich de vraag of het westerse model van een

52

J.Y. MOKGORO, Ubuntu and the law in South Africa, paper geleverd bij het eerste Colloquium Constitution and Law gehouden te Potchefstroom op 31 oktober 1997, Johannesburg, 1998, 2, http://ajol.info/index.php/pelj/article/viewFile/43567/27090; T. MURITHI, “Practical Peacemaking Wisdom from Africa: Reflections on Ubuntu”, The Journal of Pan African Studies 2006, afl. 1(4), 25-34. 53 D.J. LOUW, “Ubuntu and The Challenges of Multiculturalism in post-apartheid South Africa”, Quest 2001, afl. XV (1-2), 15-36. 54 T. MURITHI, “Practical Peacemaking Wisdom from Africa: Reflections on Ubuntu”, The Journal of Pan African Studies 2006, afl. 1(4), 30. 55 J.Y. MOKGORO, Ubuntu and the law in South Africa, paper geleverd bij het eerste Colloquium Constitution and Law gehouden te Potchefstroom op 31 oktober 1997, Johannesburg, 1998, 2, http://ajol.info/index.php/pelj/article/viewFile/43567/27090.

22

meerpartijendemocratie wel gepast is in Afrikaanse samenlevingen.56 Ik ben het eens met RAMOSE57 in die zin dat het westerse model haaks zou kunnen staan op het solidariteitsprincipe dat heilig is binnen de traditionele Afrikaanse cultuur. Volgens hem is het net die solidariteit die zorgt voor de bescherming van ieders rechten. 47. Ubuntu is allerminst een exclusief Afrikaans begrip daar de waarden die erachter schuilgaan universeel zijn. De manier waarop die waarden tot een geheel worden verweven en worden gekaderd in een breder geheel, namelijk de werking van de maatschappij en de rol van verzoening bij conflicten, lijkt mijns inziens wel een verdienste van Afrikaanse filosofen en kan zelfs een voorbeeld zijn voor de rest van de wereld. Om het met de woorden van MANDELA te zeggen: “Time and again the prophets of doom have been confounded by the capacity and determination of South Africans to resolve their problems and to realize their shared vision of a united and peaceful and prosperous country”.58

B. Chieftaincy 48. Chieftaincy is voornamelijk een mannelijke aangelegenheid, maar om zijn impact te verstaan op de genderproblematiek is het onontbeerlijk er een goed begrip van te hebben. Daartoe volgt eerst een uiteenzetting van de ontwikkeling ervan om te besluiten in teken van de verbondenheid met gender.

1. Traditioneel leiderschap

49. Het Afrikaanse continent bestaat uit een veelheid aan gemeenschappen die men kan indelen in twee types. Een eerste is het type naar republikeins model. Het apartheidsregime in Zuid-Afrika leidde tot een verdeling in homelands of bantustans59, waarin geregeerd wordt volgens een tweede type met name de monarchie. Inheemse samenlevingen zoals de Zulu‟s behoren daartoe en hebben dit systeem altijd gekend.60

56

D.J. LOUW, “Ubuntu and The Challenges of Multiculturalism in post-apartheid South Africa”, Quest 2001, afl. XV (1-2), 15-36. 57 M.B. RAMOSE, African Philosophy through Ubuntu, Harare (Zimbabwe), Mond Books, 1999, 208p. 58 N. MANDELA, Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela, Johannesburg, Abacus, 1995, 768p.

23

Elk van die landsgedeelten had zijn eigen regels en gewoonten en ondervond op zijn beurt invloeden van naburige homelands. Hoewel deze homelands in 1994 heringedeeld zijn in provincies, blijven de inheemse samenlevingen bestaan en wordt er nog steeds op ongeveer dezelfde wijze geregeerd. Officieel is Zuid-Afrika sinds 1994 een democratische staat maar eigenlijk kunnen we slechts spreken van een versnipperde democratie.61 Vaak gelden politieke rechten en verplichtingen enkel binnen een welbepaald afgebakend territorium. 50. Aan het hoofd van dergelijke samenlevingen staan traditionele leiders, ook chiefs of amakhosi genoemd. Een chief beschikt echter niet over de absolute macht, maar dient steeds de belangen van het volk in overweging te nemen. Zijn beslissingen moeten steeds op consensus berusten, hetgeen ervoor zorgt ervoor dat hij zich moeilijk tot een despoot kan ontwikkelen.62 Naast leider van een stam of gemeenschap wordt hij ook als een religieuze autoriteit beschouwd.63 In die hoedanigheid vervult hij een bemiddelende rol tussen voorouders en de wereldlijke stamleden. Zelf kent hij zich de status van bewaker van de traditie toe en ziet hij zich tegelijk als de drijvende veer achter de ontwikkeling van Zuid-Afrika.64 Een chief wordt eveneens bijgestaan door een raad van mannen die een hoogwaardige functie bekleden. Zowel de wetgevende als uitvoerende en rechterlijke macht behoren deze raad toe. Verschillende stammen kunnen een cluster vormen, waarvan aan het hoofd een paramount chief staat . Deze bekleedt echter een loutere traditionele positie en wordt enkel geraadpleegd wanneer verwarring heerst rond bepaalde rituelen of koninklijke zaken. Verder houdt hij zich niet bezig met interne zaken.65 51. In Zuid-Afrika blijft men zelfs in het post-apartheidsregime een groot belang hechten aan een sterke positie voor traditionele leiders. De wettelijke en sociaal-economische rol van traditionele 59

infra 78, noot 326. T.O. ELIAS, Africa and the development of international law, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1988, 34. 61 M. MAMDANI, Citizen and Subject: Contemporary Africa and the legacy of late Colonialism, Princeton, Princeton University Press, 1996, 353 p. 62 T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 32. 63 Zie ook W. DU PLESSIS en T. SCHEEPERS, House of Traditional Leaders: Role, problems and future, PER/PELJ 2000, afl. 3(1), paper uitgebracht op het Colloquium: Constitution and the Law III, november 1999, Potchefstroom, 74. 64 I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 155-179; J.M. WILLIAMS, “Leading from behind: democratic consolidation and the chieftaincy in South Africa”, The Journal of Modern African Studies 2004, afl. 42(1), 115. 65 W.D. HAMMOND – TOOKE, “Chieftainship in Transkeian political development”, Journal of Modern African Studies 1964, afl. 2(4), 515. 60

24

leiders werd steeds groter en het begrip traditionele heerschappij kreeg een specifieke betekenis in het Zuid-Afrikaans beleid, gebaseerd op vier veronderstellingen.66 Jammer genoeg zijn deze al te oppervlakkig uitgekozen en gelden ze zeker niet in alle gevallen. Om te beginnen gaat men ervan uit dat een traditionele heerschappij gebaseerd is op een goedwerkend geheel van vaste regels en dat de functies die aan één chief worden toegekend duidelijk omschreven zijn. Echter niets is minder waar: de lokale macht in vele homelands berust niet bij één maar meerdere actoren die samenwerken. De macht van chiefs is daarbij een vaag begrip. Tevens zouden de landelijke gebieden in Zuid-Afrika bestaan uit samenhangende gemeenschappen die vertegenwoordigd worden door hun traditionele leiders. Ook hierbij gaat men te kort door de bocht. De verschillende homelands (die dus later heringedeeld werden in provincies) vormen een lappendeken van verschillende culturen, elk met eigen taal en gewoontes. Voorts heeft men het idee dat het gewoonterecht een duidelijk gestructureerd samenhangend geheel is, terwijl er absoluut niet zoiets bestaat als hét gewoonterecht. Een laatste veronderstelling vertrekt vanuit het standpunt van een conflict tussen de landelijke en de stadsbevolking. Het is een mythe dat alleen de plattelandsbevolking belang hechten aan tradities en geloven in een traditionele leider. De chiefs en het African National Congress (ANC)67 hebben met de jaren hun beleid op elkaar afgestemd. Dit compromis heeft ervoor gezorgd dat zowat de gehele bevolking zich achter hen heeft geschaard.

2. Evoluties in het chieftaincy

52. Met de kolonisering kwam het eeuwenoude chieftaincy onder druk te staan doordat het gezag grotendeels in westerse handen kwam. Vele chiefs dreigden hun macht te verliezen en reageerden bijgevolg verdeeld. Terwijl sommigen zich aanpasten aan het koloniaal gezag68, bleven anderen

66

B. OOMEN, Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002, www.roac.nl/roac/_files/publications%20oomen/chiefs.pdf. 67 Het African National Congress (ANC) is een politieke partij die in 1912 werd opgericht. De partij onder toenmalige leiding van Nelson Mandela speelde een belangrijke rol in de strijd tegen het apartheidsregime. Thans kan de partij als sociaal democratisch worden bestempeld en wordt ze geleid door de huidige president Jacob Zuma. 68 Deze worden in de literatuur op sarcastische wijze ook wel eens colonial puppets genoemd.

25

zich verzetten om vervolgens uit hun leiderspositie te worden geheven. Vele traditionele leiders werden vervangen door districtsraadsleden die door de koloniale overheid werden gecontroleerd. 53. In 1927 kwam de Native Administration Act (ook Black Administration Act) tot stand, een wet die de unificatie van de administratie over het ganse land wou realiseren. Daartoe kregen enkele blanke kolonialen69 de leiding over een homeland en werd aldus een nieuw gezag geïnstalleerd naast dat van chiefs. Beiden waren bevoegd om uitspraak te doen in burgerlijke geschillen en meer dan eens probeerden partijen die bot vingen bij een chief nog eens hun gelijk te halen bij een magistrate. Tevens werd een Gouverneur-Generaal aangesteld die chiefs kon erkennen, benoemen en ontslaan. Ook het ondermijnen van het bestaande communale systeem van grondbezit zorgde voor een verdere afzwakking van de macht van de chiefs.70 54. Bovenstaande ontwikkelingen in beschouwing genomen lijkt het alsof dit het eindpunt van het chieftaincy betekende, doch niets is minder waar. Chiefs konden blijven rekenen op respect van de bevolking omwille van twee redenen. Enerzijds hanteerden de chiefs de Native Policy waarbij het communale grondbezit werd verankerd. Dit was van belang voor burgers die op deze manier werden betrokken in het lokale besluitvormingsproces over het grondbezit. Velen vreesden voor een staatsinmenging en zagen in hun chiefs het laatste bastion van bescherming tegen een mogelijke interventie.71 Anderzijds werden chiefs nooit gedwongen om onpopulaire maatregelen te nemen. Ze werden immers voor een groot deel uitgesloten uit de bureaucratische hiërarchie en fungeerden slechts als bemiddelaar in geschillen. 55. De Bantu Authorities Act (ook Black Authorities Act) van 1951 bracht enige veranderingen.72 Het bestaande kader van traditioneel bestuur en gewoonterecht werd verruimd en er werden

69

Men spreekt onder andere van „magistrates‟. F. HENDRICKS en L. NTSEBEZA, “Chiefs And Rural Local Government in Post-Apartheid South Africa”, African Journal of Political Science 1999, afl. 4(1), 102. 71 L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 412. 72 F. HENDRICKS en L. NTSEBEZA, “Chiefs And Rural Local Government in Post-Apartheid South Africa”, African Journal of Political Science 1999, afl. 4(1), 106. 70

26

tribale, regionale en territoriale overheden gecreëerd.73 Met deze wet werd het oude systeem van reserves74 vervangen door een herindeling van het land in homelands of bantustans.75 Een systeem van indirect rule werd ingevoerd76, hetgeen er op neerkwam dat chiefs meer macht kregen maar wel letterlijk naar de pijpen van de westerse heersers moesten dansen. Vele chiefs droegen op die manier hun steentje bij aan het behoud van het apartheidsbeleid wat door de bevolking niet in dank werd afgenomen. Dit is de paradox van de machtstoename en een groter wordend gezag van de chiefs met het onverwachte gevolg dat hun invloed op het volk afnam. De chiefs moesten voortaan de „Blacks‟ controleren en stonden onder meer in voor de registratie van personen en het ontvangen van het belastingsgeld; de preventie, opsporing en vervolging van misdrijven; het efficiënt inzetten van werkkrachten en de controle op de verboden toestroom van gekleurde burgers in verstedelijkte gebieden. Naast het leed dat de inheemse bevolking werd aangedaan door het apartheidsregime werden de betrouwbare chiefs van weleer een nieuwe vijand. Er heerste een opstandige sfeer die hier en daar zelfs resulteerde in het vermoorden van een chief. 56. De Bantu-overheden opgericht onder de Bantu Authorities Act werkten dus niet naar behoren omwille van een aantal factoren.77 Omkoperij was alomtegenwoordig en kwam vooral voor bij de gronduitgifte. De lijn tussen politiek en tribalisme werd steeds vager. Chiefs die aanvankelijk trouw zworen aan de paramount chief wilden steeds meer macht hetgeen leidde tot disputen. Ook de samenstelling van de raden vormde een probleem. In het oude tribale systeem kon de chief niets beslissen zonder zijn raad te raadplegen, alles gebeurde in consensus (een gebruik dat „viz‟ werd genoemd). Het overleg in de Bantu-overheden gebeurde anders, tot grote ergernis van de raadsleden.

73

B. OOMEN, “We must now go back to our history”; Retraditionalism in a Northern Province Chieftaincy”, African Studies 2000, afl. 59(1), 72. 74 De reserves werden door de Zuid-Afrikaanse overheid gecreëerd tussen 1913 en 1936 om de bevolking in te delen in „zwarte‟ Zuid-Afrikaanse burgers en „blanke‟ Zuid-Afrikaanse burgers. 75 W.D. HAMMOND – TOOKE, “Chieftainship in Transkeian political development”, Journal of Modern African Studies 1964, afl. 2(4), 514. 76 T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 35; B. OOMEN, Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002; F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 13. 77 W.D. HAMMOND – TOOKE, “Chieftainship in Transkeian political development”, Journal of Modern African Studies 1964, afl. 2(4), 520-525.

27

De chief werd verscheurd door twee rollen die hij tegelijk moest vervullen in zijn samenleving.78 Enerzijds werd hij gedwongen progressieve maatregelen te nemen om het beleid van de overheid te implementeren. Anderzijds moest hij conservatieve maatregelen nemen om de tradities van de stam die hij vertegenwoordigde in ere te houden. Ook tussen stammen onderling kwamen er disputen. De verdeling in tribale, regionale en territoriale overheden zorgde ervoor dat allerlei onafhankelijke stammen samen in nieuwe overheden werden gesmeed. Ten slotte bezorgde de afschaffing van de pass laws79 in 1986 de chiefs ook de nodige kopzorgen. Ze zagen hun inkomen ziendermate verkleinen daar ze nu geen inschrijvingsgelden meer konden eisen van hun onderdanen.80 57. Een ander hekel punt was het feit dat corruptie welig tierde onder de chiefs. Dit was voor een groot deel te wijten aan het koloniaal beleid. Chiefs evolueerden immers van stamhoofd naar lakei van de overheid. Nog tot op de dag van vandaag blijft corruptie een struikelblok. De jonge Zuid-Afrikaanse democratie krijgt het vaak hard te verduren in een maatschappij waar vele actoren de macht naar zich toe proberen trekken. Veel instellingen zijn transparanter gemaakt, maar tegelijk zijn vele nieuwe in het leven geroepen wat voor een kluwen heeft gezorgd die vele deuren openen voor misbruik.81 De corruptie die vandaag de Zuid-Afrikaanse bureaucratie teistert is een erfenis uit het verleden in combinatie met nieuwe vormen van corruptie. 58. Ondanks deze negatieve ontwikkelingen kende het chieftaincy een heropleving met de oprichting van het Congress of Traditional Leaders of South Africa (CONTRALESA) in 1987. Het idee was ontstaan alle chiefs in Zuid-Afrika te verenigen om samen de strijden voor de afschaffing van de verdeling in homelands en om elk stuk grond dat gestolen was tijdens de kolonisering terug te eisen. CONTRALESA heeft op zijn beurt ook de nodige evolutie 78

T.O. ELIAS, Africa and the development of international law, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1988, 39. 79 Deze wetten werden tijdens het apartheidsregime ingevoerd om de mobiliteit van de „gekleurde‟ bevolking aan banden te leggen. De koloniale heersers wilden een duidelijke scheiding tussen gebieden met „blanke‟ en „zwarte‟ inwoners en deden hiervoor een beroep op de chiefs. 80 I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 159-160. 81 T. LODGE, “Political Corruption in South Africa”, African Affairs 1998, afl. 97(387), 157.

28

doorgemaakt en het speelde een grote rol in het boycotten van de verkiezingen van 1995 en het verzet tegen de grondwet van 1996. De chiefs uitten op die manier hun ontevredenheid over de beperking van hun bevoegdheden, die een louter adviserend karakter hadden gekregen.82 Ook de grondwet van 1996 (hierna grondwet genoemd) was van uitermate belang voor chiefs. Voor het eerst in de geschiedenis werd chieftaincy grondwettelijk verankerd.83 Er werd ook vermeld dat chiefs moesten instaan voor de toepassing van het gewoonterecht in het dagelijkse leven en in rechtbanken. Inzake traditionele overheden en gewoonterecht beschikken lokale overheden en het parlement voortaan over concurrerende wetgevende bevoegdheden.84 Op organisatorisch vlak was er eveneens een vooruitgang voor chiefs. In de grondwet van 1993 werd reeds voorzien in de oprichting van Provincial Houses of Traditional Leaders en een Council of Traditional Leaders. De grondwet van 1996 nam dit over. Met het oprichten van deze instellingen werden de bevoegdheid om provinciale wetgeving inzake gebruiken en tradities te maken en om advies aan het nationale parlement te geven aan chiefs toevertrouwd.85

3. De rol van chiefs in het huidig beleid

59. De nationale overheid is er tot dusver nog niet in geslaagd om het huidige gedecentraliseerde despotisme te ontmantelen. Dit is te wijten aan verschillende factoren.86 Ten eerste zijn de traditionele leiders heel sterk aanwezig in het openbare leven in Zuid-Afrika. Zo zijn er reeds chiefs die eveneens het beroep van advocaat uitoefenen en aldus hun mening kunnen hardmaken in allerlei instellingen zoals de CONTRALESA en het National House of Traditional Leaders. Elke poging van de overheid om iets in het leven te roepen dat de macht van

82

L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 418. 83 Sectie 211 grondwet van de Republiek van Zuid-Afrika van 1996 (hierna grondwet van 1996 genoemd), http://www.info.gov.za/documents/constitution/1996/a108-96.pdf. 84 W. DU PLESSIS en T. SCHEEPERS, House of Traditional Leaders: Role, problems and future, PER/PELJ 2000, afl. 3(1), paper uitgebracht op Colloquium: Constitution and the Law III, november 1999, Potchefstroom, 73. 85 L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 409; I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 166. 86 B. OOMEN, “We must now go back to our history”; Retraditionalism in a Northern Province Chieftaincy”, African Studies 2000, afl. 59(1), 74.

29

de chiefs enigszins zou kunnen beperken, wordt door henzelf prima onderuit gehaald. Met de introductie van de Land Rights Bill87 moesten de bestuurders dit aan de lijve ondervinden. De tweede factor in het voordeel van de chiefs is de herwaardering van de tradities en gewoonterecht. Chieftaincy staat hierin centraal en wordt als noodzakelijk beschouwd in het streven naar een authentieke Zuid-Afrikaanse identiteit. Ten derde is het ontbreken aan alternatieven zeker ook bepalend voor de sterke positie van chiefs. Noch de lokale gemeenteraden die in 1995 werden verkozen, noch de magistrate‟s courts werken naar behoren. Vele zaken worden dus voor een chief in hun hoedanigheid als rechter gebracht waardoor ze een juridisch niet te onderschatten gezag uitoefenen. 60. De instellingen van de chiefs bleven eveneens overeind.

In 1997 werd de Council of

Traditional Leaders vervangen door het National House of Traditional Leaders (hierna The House), waarnaast tevens Provincial Houses bestonden. De functies van The House waren ongeveer dezelfde als die van de vroegere Council, doch het kreeg al vlug te kampen met een aantal problemen.88 Ondanks zijn adviserende bevoegdheid werd al vlug duidelijk dat het parlement The House niet betrok bij de exegese van wetten. Eveneens werd de legitimiteit van sommige chiefs in vraag gesteld en liep de samenstelling en de coördinatie tussen The Houses onderling mank. 61. Ondanks zijn tribale kenmerken is het chieftaincy toch overeind gebleven. De National en Provincial Houses worden door de traditionele gemeenschappen en leiders nog steeds als essentieel beschouwd in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Via deze instellingen blijven chiefs machtige politieke spelers en worden tradities en gewoonten in stand gehouden.

4. Zijn chieftaincy en democratie verzoenbaar?

62. Zuid-Afrika is sinds 1994 officieel een democratische staat. Desondanks blijft het de vraag hoe deze democratie concreet wordt ingevuld. Wat verstaat de Zuid-Afrikaanse bevolking onder een democratie rekening houdende met de traditie van het chieftaincy?

87

Infra 84, noot 354. W. DU PLESSIS en T. SCHEEPERS, House of Traditional Leaders: Role, problems and future, paper uitgebracht op het Colloquium: Constitution and the Law III Potchefstroom, november 1999, PER/PELJ 2000, afl. 3(1), 80. 88

30

63. Er zijn een aantal indicatoren die erop wijzen dat chieftaincy en democratie niet samen kunnen functioneren. Wanneer we de wettelijke positie van chiefs nader bekijken, komen we tot de vaststelling dat men twee paden kan bewandelen.89 Enerzijds bestaan er officiële codificaties van gewoonterecht en van chieftaincy. Anderzijds zijn lokale regels en ideeën over de functie van een chief voortdurend aan verandering onderhevig, er heerst met andere woorden een voortdurend debat over de precieze omlijning van zijn macht. Deze dynamiek en vaagheid in het gewoonterecht heeft meer dan eens lijnrecht tegenover de democratie gestaan. Vervolgens is één van de vereisten van een democratie het bestuur van een door de bevolking gekozen orgaan. Ook hier wringt het schoentje bij chieftaincy gezien het gaat om een erfelijke functie. Chieftaincy wordt gelinkt aan etniciteit en ook dit houdt een mogelijk gevaar in voor een democratie. Het verleden heeft ons geleerd dat etniciteit maar al te vaak misbruikt werd om bepaalde regimes zoals het apartheidsregime te rechtvaardigen.90 64. Hoe het komt dat chiefs, die zich vaak ontpoppen tot echte despoten, nog steeds een groot aanzien genieten bij de bevolking, is een duidelijke vraag zonder duidelijk antwoord. Informeel oefenen ze immers nog gezag uit over een groot gedeelte van de Zuid-Afrikaanse bevolking.91 Na ondervraging van verschillende gemeenschappen in de Noordelijke provincies van Zuid-Afrika is gebleken dat de legitimiteit die de bevolking aan de chiefs toekent, berust op vier pijlers. Deze pijlers zijn traditie, prestaties van traditionele leiders, een gebrek aan alternatieven en steun van de overheid.92

89

B. OOMEN, Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002. 90 I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 165. 91 J.M. WILLIAMS, “Leading from behind: democratic consolidation and the chieftaincy in South Africa”, The Journal of Modern African Studies 2004, afl. 42(1), 113-136. 92 B. OOMEN, Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002.

31

Het feit dat de legitimiteit van de chiefs voor een deel berust op overheidssteun lijkt moeilijk te verklaren. Al te vaak worden chiefs als een alternatief beschouwd op het systeem waarmee de nationale overheid werkt. Nationale leiders moeten immers verkozen worden, traditionele leiders doen eerder een beroep op de traditionele moraal om hun macht te vestigen. Een zeker gegeven is dat chiefs in hun lust naar macht gedurende de jaren soms verbonden hebben gesloten met heersers die men niet direct zou verwachten.93 De officiële erkenning van chieftaincy door de grondwet van 1996 heeft inderdaad al voor de nodige problemen gezorgd. Er rijst een conflict tussen de democratische principes neergelegd in de Bill of Rights en de rol van de ondemocratisch aangestelde chiefs.94 In een cultuur die steeds streeft naar vernieuwing is volgens critici geen plaats voor een terugkeer naar het stamverband. 95 De vele machtsmiddelen die worden verleend aan chiefs staan in schril contrast tot de vereisten van een democratie. 65. Toch mogen we er niet zomaar van uit gaan dat democratie en chieftaincy onverzoenbaar zijn. Traditioneel gezag kan een basis vormen voor het vestigen van een grondwettelijke democratie.96 Ondanks dat traditionele leiders gedreigd hebben de verkiezingen te boycotten in 1994 en 1996, gingen democratische verkiezingen en chieftaincy vanaf 1998 vaak hand in hand. Bij de bevolking groeide stilaan de nood aan een transparanter bestuur maar vooral aan een rechtvaardiger bestuur. Vele chiefs kwamen al vlug tot de vaststelling dat ze moesten tegemoet komen aan democratische eisen.97 Er werden geleidelijk aan ook verkiezingen voor chiefs ingevoerd. Daarmee maakte men komaf met het oude systeem volgens hetwelk chiefs elkaar opvolgden via verwantschap.98 Om zich nog als legitieme vertegenwoordigers te kunnen profileren in een steeds veranderende maatschappij hebben de chiefs besloten het chieftaincy opnieuw uit te vinden. Daarmee wordt bedoeld dat ze zich aanpasten aan de eisen van de tijd en

93

I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 156. 94 F. HENDRICKS en L. NTSEBEZA, “Chiefs And Rural Local Government in Post-Apartheid South Africa”, African Journal of Political Science 1999, afl. 4(1), 99. 95 Het woord “stamverband” is een vrije vertaling van de term “tribalism”. 96 L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 407-430. 97 N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 485. 98 Ibid., 474.

32

de nodige wijzigingen aanbrachten in hun instellingen om in overeenstemming te blijven met de huidige wetgeving.99 66. SACHS ziet wel een plaats weggelegd voor traditionele leiders in een democratie. Chiefs hebben een belangrijke betekenis in de Zuid-Afrikaanse cultuur maar hadden een groot deel van hun waardigheid verloren tijdens het koloniaal regime. Een erkenning van chieftaincy in de grondwet, die volgens SACHS noodzakelijk is voor het vestigen van een democratie100, laat hen toe om een deel van die waardigheid terug te winnen.101 SKLAR spreekt zelfs over de mogelijkheid om een gemengd bestuur tot stand te brengen. In Zuid-Afrika zou een dergelijk concept wel slechts kunnen werken indien er een duidelijke afbakening is tussen de toekenning van macht aan chiefs en aan de overheid. Er mag immers geen mogelijkheid tot uitholling van de grondwet bestaan. Tevens zou het noodzakelijk zijn dat er een hervorming komt van de landelijke overheden, hetgeen niet in goede aarde valt bij vele chiefs.102 Een andere indicatie dat democratie niet wordt uitgesloten door de erkenning van chiefs is de mogelijkheid tot het toepassen van het gewoonterecht. Dit gewoonterecht steunt op een cultureel pluralisme en beschouwt chiefs als legitieme leiders.103 67. De Zuid-Afrikaanse democratie vertoont op heden nog vele gebreken, maar is nog jong en heeft een lange weg moeten afleggen. SKLAR achterna lijkt een democratie waarin chiefs een rol spelen mits een duidelijke afbakening van hun macht me het meest aangewezen. Omwille van de corruptie van sommige chiefs kan ik mij echter net als WILLIAMS niet van het idee ontdoen dat chieftaincy geen obstakel is voor de duurzaamheid van een democratie is maar wel voor de kwaliteit ervan.104

99

J.M. WILLIAMS, “Leading from behind: democratic consolidation and the chietaincy in South Africa”, Journal of Modern African Studies 2004, afl. 42(1), 115-116. 100 A. SACHS, Advancing Human Rights in South Africa, Cape Town, Oxford University Press, 1992, 244p. 101 Zie ook de uitspraak van CONTRALESA op 19 juni 1994 in de Sunday Times waarin ze de chiefs oproepen om zich te verenigen teneinde hun waardigheid terug te winnen in C. WALKER, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 348. 102 L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 425-426. 103 F. HENDRICKS en L. NTSEBEZA, “Chiefs And Rural Local Government in Post-Apartheid South Africa”, African Journal of Political Science 1999, afl. 4(1), 116. 104 J.M. WILLIAMS, “Leading from behind: democratic consolidation and the chietaincy in South Africa”, Journal of Modern African Studies 2004, afl. 42(1), 118 § 2.

33

5. Chieftaincy en gender

68. Tijdens de kolonisering wilden de westerse overheden niet enkel de zwarte bevolking onderdrukken, maar ook een patriarchaal oppergezag vestigen. Ze pleitten voor een heropleving van het gewoonterecht en van het chieftaincy en hoopten op die manier hun beleid langzaam maar zeker aan de lokale bevolking op te leggen. Het gewoonterecht werd gecodificeerd en tegelijk werd de minderwaardige positie van de vrouw verankerd, hetgeen onder meer duidelijk werd in de Native Administration Act en de Bantu Authorities Act. 69. Hoewel vele chiefs vrouwen als minderwaardige wezens zagen, bleven de meeste vrouwen hen trouw op basis van hun ongebreidelde geloof in hun kennis van het recht en hun macht over het grondbezit. Ze waren ervan overtuigd dat aan tradities niet werd geraakt en dat ze niet in de positie stonden om veranderingen te weeg te brengen.105 Andere vrouwen kwamen wel voor zichzelf op met als gevolg dat de verkiezingen van 1994 op de helling dreigden te worden gezet door een boycot van de Rural Women‟s Movement (RWM). Daartoe was aanleiding gegeven doordat het ANC zijn politieke macht wou consolideren en besloot een verbond te sluiten met de chiefs. De RWM stond er op dat het ANC zijn principes van non-seksisme niet opzij zou schuiven door toegevingen te doen aan de chiefs.106 Ze geloofden sterk in de mogelijkheid van een besluitvorming door mannen en vrouwen gezamenlijk. 70. In de grondwet van 1996 is er de erkenning van het gewoonterecht en chieftaincy enerzijds en een verbod op discriminatie ten aanzien van vrouwen anderzijds. Hiermee wordt echter een gevoelige snaar geraakt want volgens vele traditionele leiders zijn gewoonterecht en gelijkheid niet met elkaar te verzoenen. De clausule van gendergelijkheid in de Bill of Rights strookt niet met hun waarden.107

105

C. WALKER, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 349. 106 I. VAN KESSEL en B. OOMEN, “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in E. ADRIAAN, B. VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY en R. VAN DIJK (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 167. 107 L. BANK en R. SOUTHALL, “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 427; N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 467.

34

71. Men mag niet uit het oog verliezen dat de zaken immens geëvolueerd zijn sinds de verkiezingen van 1994. De staat hield voortaan meer rekening met de eisen van vrouwen. MANDELA stelde het als volgt: “Er is geen sprake van vrijheid tenzij alle vrouwen bevrijd worden van alle vormen van onderdrukking”. Meer en meer is er sprake van urbanisatie, waarbij mannen gaan werken in steden en de vrouw achterblijft op het platteland en het huishouden voor haar rekening neemt. Op die manier stijgt het aantal gezinnen op het platteland die gedomineerd worden door een vrouw.108 Vrouwen hebben lang gevochten om meer rechten te verkrijgen en de laatste jaren lijkt er eindelijk licht aan het einde van de tunnel te zijn. In vele landelijke gemeenschappen worden vrouwen nu de facto als leiders aanzien. Ze volgen hun overleden man op of oefenen de macht uit in afwachting van de meerderjarigheid van hun zonen. Een voorbeeld hiervan is M. MOPELI, een vrouwelijke chief die tot de hoogste categorie van traditionele leiders behoort. 109 Zij stelde zelfs dat het stigma dat op vrouwen rustte stilaan wegebt en dat vrouwelijke chiefs tegenwoordig evenveel respect als hun mannelijke tegenhangers genieten. Ook het grondwettelijk hof pleit voor een hervorming van het traditioneel recht teneinde rechtszekerheid te scheppen en vrouwenrechten te waarborgen.

C. ‘Die Suid-Afrikaans tradisioneel reg’110

72. In Zuid-Afrika speelt het gewoonterecht nog steeds een beperkende rol in het dagelijkse leven van de vrouw. Vooral het traditioneel huwelijks- en erfrecht bevatten veel discriminerende elementen. Vooraleer hier dieper op in te gaan, is het belangrijk een beeld te schetsen hoe dit gewoonterecht ontstaan en geëvolueerd is.

108

T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 34. D. KRAFT, “The changing role of Africa‟s women”, http://www.iol.co.za, (consultatie 23 februari 2009). 110 Dit betekent: het Zuid-Afrikaans traditioneel recht. 109

35

1. Ontstaan en evolutie van het gewoonterecht

73. Tradities, oude praktijken en gewoonten vertalen zich in het Afrikaans recht onder één term: customary law.111 Recht en geloof onderbouwen de Afrikaanse samenlevingen maar de macht van de gewoonte is overheersend.112 74. Gewoonten en tradities spelen nog steeds een belangrijke rol in Afrikaanse samenlevingen doordat deze gekenmerkt worden door solidariteit en collectiviteit. Dit staat in schril contrast met westerse samenlevingen die voornamelijk op individualisme gebaseerd zijn en waarbij het kerngezin het belangrijkste element vormt van de samenleving. In het prekoloniale tijdperk functioneerden verscheidene stammen in Zuid-Afrika op basis van een systeem dat gebaseerd was op verwantschap.113 Het gezin was een veel ruimer begrip dan datgene in de westerse opvatting en omvatte zowel de man als zijn vrouw(en), kinderen, ongetrouwde broers en zussen van de man, zijn ouders en eventueel elke verwant die wenste tot het gezin te behoren. Trouw aan de familie was van primordiaal belang in dit gezin, waarbij elke individuele behoefte als onbestaande werd ervaren. Hoewel vrouwen zo goed als geen rechten hadden, kon men niet spreken van discriminatie op basis van het geslacht. Het tekort aan rechten werd immers opgevangen door een levenslange bescherming en ondersteuning van „het gezin‟. Verder werden deze stammen gekenmerkt door een strikte rolverdeling tussen mannen en vrouwen waarbij deze laatste vooral voor het huishouden moesten instaan. Mannen daarentegen hielden zich bezig met politieke kwesties en activiteiten buitenhuis. Het kwam dan ook maar zelden voor dat de functie van chief door een vrouw werd waargenomen. Evenwel mag niet over het hoofd worden gezien dat de vrouw wel een centrale rol innam in de samenleving. In een overwegend agrarische maatschappij hielden vrouwen de economie draaiende.

111

Customary law kan vertaald worden als traditioneel recht of gewoonterecht. Soms spreekt men ook van indigenous law wat letterlijk vertaald wordt als het recht van de inheemse bevolking. R.N. OZOEMENA, African Customary Law and Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis voor het bereiken van de graad masters in recht, Rhodes University, 2006, 1. 112 M. KAMBARAMI, Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series”, University of Fort Hare South Africa, september 2006. 113 T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 32.

36

75. Het Afrikaans gewoonterecht heeft zijn eigen eigenschappen en onderscheidt zich daardoor van het westerse recht. Gewoonterecht is grotendeels mondeling overgeleverd en ongeschreven recht dat steunt op algemeen aanvaarde tradities en waarvan de toepassing niet is voorbehouden aan een bepaalde beroepscategorie. Westers recht daarentegen is vooral geschreven recht dat wordt gecreëerd door een democratisch verkozen wetgever en waarvan de toepassing aan juridisch geschoolde mensen zoals advocaten wordt toevertrouwd.114 In het gewoonterecht is er ruimte voor rechtsvinding door precedentenwerking in de rechtspraak, iets wat in het Belgische recht theoretisch onbestaande is.115 76. Het Zuid-Afrikaans gewoonterecht heeft een geboorte en een wedergeboorte gehad en leeft nog steeds voort. Dit recht is ontstaan uit een allegaartje van regels, gebruiken en gewoonten die in verschillende stammen werden toegepast. Elke stam kende zijn eigen gewoonterecht waarin mannen als de hoofdrolspelers werden beschouwd en vrouwen slechts een beperkte mate van gezag kregen.116 Reeds in het prekoloniale tijdperk hadden vrouwen en mannen verschillende rechten en plichten die tijdens de kolonisering werden gebruikt om een verdeling tussen de geslachten te scheppen.117 De wedergeboorte of heropleving van het gewoonterecht vond plaats tijdens de kolonisering. 118 De kolonisatoren gebruikten het om sociale controle te behouden in de banstustans119 en zetten een grootscheepse codificatie in gang. Zo ontstonden de Natal Code of Zulu Law van 1878120 waarin het recht van voornamelijk Zulu-sprekenden werd gecodificeerd, de KwaZulu Code

114

T.W. BENNETT, Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Cape Town Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 250 p. 115 Het Angelsaksisch recht steunt wel op een precedentenwerking. 116 S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 6. 117 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 59. 118 B. OOMEN, Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002; B. OOMEN, “We must now go back to our history”; Retraditionalism in a Northern Province Chieftaincy”, African Studies 2000, afl. 59(1), 71. 119 Tijdens de kolonisering kwam er een verdeling in tien homelands of bantustans: Transkei, Bophuthatswana, Venda, Ciskei, Gazakulu, KaNgwane, KwaZulu, KwaNdebele, Lebowa en QuaQua. 120 Het gewoonterecht werd in de provincie KwaZulu-Natal gecodificeerd in verschillende “Natal Codes”. De eerste Natal code dateert van 1878 en is geamendeerd in 1891 en 1932. T.W. BENNETT, Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Cape Town Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 26.

37

waarin getrouwde vrouwen onder de eeuwigdurende voogdij van hun man worden geplaatst121 en de Native Administration Act van 1927 waarin een onderscheid wordt gemaakt tussen customary law en common law.122 Door de talrijke codificaties veranderde het gewoonterecht drastisch van gestalte; het werd statischer waardoor de dynamiek om zich aan voortdurend wijzigende omstandigheden aan te passen verloren ging.123 Juist omwille van het verlies aan dynamiek bracht de codificatie voor vrouwen weinig heil daar ze echt verzeild geraakten in een vastgeroeste minderwaardige positie. Ook de aard van het gewoonterecht wijzigde. Het werd door de kolonisatoren aangepast aan westerse waarden waardoor er een soort verwrongen gewoonterecht ontstond.124 De rechters in koloniale rechtbanken waren niet vertrouwd met het gewoonterecht en creëerden een westers concept van gewoonterecht: gewoontes werden pas aanvaard indien ze zeker, vaststaand en voorzienbaar waren en ze gedurende een lange en onafgebroken periode waren toegepast.125 77. De kolonisering in Zuid-Afrika was zowel een zegen als een vloek voor vrouwen. Het Shepstone-systeem introduceerde nieuwe vormen van mannelijk gezag zoals headmen (de zogenaamde magistrates) en breidde de macht van chiefs uit.126 Deze mannelijke leiders gebruikten het heruitgevonden gewoonterecht om bepaalde privileges en posities te behouden en vrouwen werden nogmaals met hun machteloosheid geconfronteerd.127 Vooral het native law128 en de regel van het eerstgeboorterecht bevestigden de minderwaardigheid van vrouwen.

121

P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 265. 122 T.W. BENNETT, Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Cape Town Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 26-27; L. SEAFIELD, “The interpendance of All Human Rights” in A.A. AN-NA‟IM (ed.), Human Rights under African Constitutions. Realizing the Promise for ourselves, Philadelphia, University of Pennysylvania Press, 2003, 307. 123 O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 87. 124 E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 13. 125 T.W. BENNETT, Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Kaapstad Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 19. 126 Het „Shepstone-systeem‟ was een systeem waarbij reservaten (die later veranderen in bantustans) werden opgericht die werden bewoond door de inheemse bevolking en waar die werk verrichtte onder de controle van blanke heersers. De inheemse/Afrikaanse bevolking viel voortaan onder de native customary law dat opgesteld werd door chiefs en blanke magistraten. 127 T.V. McCLENDON, “Tradition and Domestic Struggle in the Courtroom: Customary Law and the Control of Women in Segregation-Era Natal”, The International Journal of African Historical Studies 1995, afl. 28(3), 529-531; S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 6; T.W. BENNETT, “Human Rights and The African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 34-36. 128 Met native law wordt het inheems recht bedoeld.

38

Een specifiek voorbeeld van onderdrukking vindt men terug in de Native Adultery Punishment Ordinance (NAPO) van 1916 waarbij slechts een gedeeltelijke juridische bekwaamheid wordt toegekend aan vrouwen. Enerzijds kunnen vrouwen beschuldigd worden van overspel, anderzijds wordt het extreem moeilijk om hun mannen die tegelijk hun voogd zijn te beschuldigen.129 Het paradoxale aan de kolonisering is dat chiefs en koloniale leiders (die bijna uitsluitend mannen waren) dachten dat ze met het gewoonterecht als wapen de vrouwen het zwijgen konden opleggen, dit terwijl zij dankzij de oprichting van koloniale rechtbanken meer dan ooit hun stem konden laten horen. Vrouwen konden bepaalde tradities in vraag stellen en sommige rechtszaken met betrekking tot echtscheiding werden in het voordeel van de vrouw beslecht.130 78. Door de kolonisering is in Zuid-Afrika een rechtspluralisme ontstaan wat inhoudt dat meerdere rechtsstelsels naast elkaar leven.131 Naast het oude gewoonterecht kent Zuid-Afrika ook nog religieus recht, grondwettelijk recht en common law dat een erfenis is van de koloniale heersers.132 De common law is niet echt onderhevig geweest aan de invloed van het gewoonterecht, het gewoonterecht daarentegen heeft zich moeten aanpassen aan de noden en eisen van een verstedelijkte en industriële economie.133 Deze verscheidenheid aan rechtsstelsels heeft in de multiculturele maatschappij van Zuid-Afrika al voor de nodige problemen gezorgd. Meer dan eens ontspruiten conflicten uit de gelijktijdige werking van deze rechtsstelsels en worden vrouwen de dupe hiervan.134 Een concreet voorbeeld hiervan vindt men in artikel 11(1) van de Native Administration Act. Tegenstellingen tussen de twee rechtsstelsels worden opgelost door rechtbanken een discretionaire bevoegdheid toe te kennen die hen toelaat te kiezen wanneer gewoonterecht en wanneer common law toegepast wordt. De keuze viel echter op gewoonterecht wanneer het om een geschil tussen inheemse burgers ging. Inheemse vrouwen werd de keuze van het common law waar ze meer garanties genoten niet gegeven. Ze werden onder mannelijke voogdij geplaatst en de bevoegdheid om te 129

O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 88-89. 130 Een verwijzing naar rechtszaken m.b.t. echtscheiding vindt men in T.V. McCLENDON, “Tradition and Domestic Struggle in the Courtroom: Customary Law and the Control of Women in Segregation-Era Natal”, The International Journal of African Historical Studies 1995, afl. 28(3), 542-558. 131 R.N. OZOEMENA, African customary law and gender justice in a progressive democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 1. 132 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 14. 133 P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law & Anthropology 1994, afl. 7, 274-275. 134 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 15.

39

procederen werd hen ontzegd.135 Dit getuigt dat mannen een beroep deden op regels het meest nadelig ten aanzien van vrouwen.136 Het blijft moeilijk om het toepassingsgebied van elk stelsel af te bakenen, voortdurend zit men met de vraag wie en wat onder welk recht valt. 79. In een poging tot democratisering is de South African Law Commission een poging aan het ondernemen om het grondwettelijk recht, gewoonterecht en common law met elkaar verzoenen maar is daar dusver nog niet volledig in geslaagd.

137

te 138

Dit jaar nog heeft de SADC

nogmaals de aandacht gevestigd op het feit dat een harmonisatie tussen common law en gewoonterecht echt noodzakelijk is om culturele praktijken die vrouwenrechten schenden tegen te gaan.139

2. Controverse rond de grondwet van 1996

80. Het Zuid-Afrikaans gewoonterecht steunt op een patriarchaal gedachtegoed. Dit houdt in dat in het gewoonterecht de man als norm wordt genomen en er een mannelijk monopolie heerst in de besluitvorming waardoor de vrouwelijke onderdrukking wordt bevestigd.140 Eeuwenoude tradities en religieuze teksten worden aangereikt om aan te tonen dat de mannelijke superioriteit goddelijk is ingegeven. Vrouwen worden in het gewoonterecht dus vaak gediscrimineerd gaande van het herleiden van hun rechtspositie tot die van minderjarigen tot de uitsluiting van erfrechten.141 81. In 1993 kwam de interim-grondwet tot stand in afwachting van de grondwet van 1996. Gedurende de voorbereidende werkzaamheden ontstond een debat rond de plaats van het gewoonterecht in de grondwet. In dit debat bevonden vrouwenorganisaties zich aan de ene kant

135

T.W. BENNETT, Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Kaapstad Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 65-67. 136 R.N. OZOEMENA, African customary law and gender justice in a progressive democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 34. 137 L. SEAFIELD, “The interpendance of All Human Rights” in A.A. AN-NA‟IM (ed.), Human Rights under African Constitutions. Realizing the Promise for ourselves, Philadelphia, University of Pennysylvania Press, 2003, 307; X, “Plural Legal Systems and the Issue of Gender Equality: Customary Law Reform in South Africa”, International Human Rights Clinic, Human Rights Program, Harvard Law School, Cambridge, http://www.law.harvard.edu/programs/hrp/africa_projects.html (consultatie 20 maart 2009). 138 SADC staat voor Southern African Development Community. 139 X, “Eliminate harmful cultural pratices”, www.afrol.com. 140 S.H. LONGWE, Addressing Rural Gender Issues: A Framework for Leadership and Mobilisation, paper voorgesteld op het Derde Wereldcongres voor Landelijke Vrouwen, Madrid, oktober 2002, 5. 141 N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 466.

40

van de vuurlinie en CONTRALESA aan de andere kant.142 De vrouwen eisten de opname van een gender equality clause in de grondwet.143 CONTRALESA was niet gekant tegen de opname van een dergelijke clausule maar wou het gewoonterecht buiten de werkingssfeer van deze clausule houden. Uiteindelijk werd het debat in het voordeel van de vrouwen beslecht want hoewel het gewoonterecht officieel werd erkend in de grondwet van 1996 lieten rechters zich bij de interpretatie van het gewoonterecht en common law leiden door de non-discriminatie clausule.144 Het grondwettelijk hof acht zich nog steeds bevoegd om wetgeving die niet strookt met de grondwettelijke interpretatie te verwerpen.145 Bij conflicten tussen het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel en traditionele wetten zal de gelijkheidsclausule primeren.146 Dit principe wordt herhaald in de Bill of Rights.147 82. Op het eerste zicht lijken een erkenning van het gewoonterecht en de gelijkheidsclausule onverzoenbaar maar dit dient genuanceerd te worden. Het verschil tussen living customary law en statutory customary law laat ons toe om niet zomaar te stellen dat het gewoonterecht niet compatibel is met sommige bepalingen van de grondwet.148 De living customary law of het gewoonterecht dat dagelijks evolueert en leeft in traditionele gemeenschappen houdt wel rekening met de toenemende economische onafhankelijkheid van vrouwen. In dit opzicht gaan gewoonterecht en gelijkheid wel samen. Maar het officiële gecodificeerde gewoonterecht is nog slechts een restant van het koloniale bewind en is doorspekt van patriarchale kenmerken. 83. De gelijkheid die vrouwen nastreven wordt voortdurend uitgehold door het opwerpen van tradities door traditionele leiders waardoor er de facto nog steeds discriminatie aanwezig is, zij het in mindere mate.

142

C. WALKER, “Women, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 348. 143 De equality clause vindt men terug in clausule 8(2) van de grondwet van 1996: “No person shall be unfairly discriminated against, directly or indirectly... on one or more of the following grouds in particular: race, gender, sex, ethnic or social origin, colour, sexual preference, age disability, religion, conscience, belief, culture or language.” Deze clausule is geamendeerd en is clausule 9 geworden in de Constitution of the Republic of South Africa Second Amendment Act, nr. 3 van 2003. 144 E. GRANT, “Human rights, cultural diversity and customary law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 7-17. 145 J.A. ROBINSON, “Matrimonial property regimes and damages: the far reaches of the South African constitution”, PER/PELJ 2007, afl.10(3), 85. 146 Hoofstuk 12 grondwet van 1996; T.W. BENNETT, “The equality clause and customary law”, S. African Journal on Human Rights 1994, 122-123. 147 Sectie 30 Bill of Rights. 148 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl.32(1), 14.

41

Deze discriminatie in het gewoonterecht staat volledig haaks op het streven naar gelijkheid in de jonge democratie. De basis van de democratie, de grondwet van 1996, zorgt nog steeds voor de nodige heibel. Enerzijds wil de grondwet de democratische waarden onderschrijven door een non-discriminatie clausule op te nemen in de Bill of Rights, anderzijds wordt het gewoonterecht erkend als rechtsbron.149 Dit contrast heeft al meer dan eens voor conflicten gezorgd tussen gewoonterechtelijke regels en de grondwet. Vooral de regel van het mannelijk eerstgeboorterecht uit het traditioneel erfrecht150 heeft al heel wat rechtspraak voortgebracht maar hierover verder meer. 84. In 1994 liet CONTRALESA nogmaals van zich horen in de Community Land Conference.151 Opnieuw werd gepleit voor een herwaardering van tradities en gewoontes. Vrouwenorganisaties hielden op hun beurt een vurig pleidooi voor de afschaffing van polygamie. Hoewel het instituut polygamie uiteindelijk overeind bleef werden toch een aantal eisen voor gelijke rechten ingewilligd. Er werd gehoor gegeven aan eisen met betrekking tot erfrechten, grondbezit en eigendom en politieke vertegenwoordiging in lokale overheden. Gedurende de discussies in de Community Land Conference werd al vlug duidelijk dat mannen en vrouwen er andere gedachten op na houden als het gaat over de invulling van de begrippen traditie, polygamie, mannelijk erfrecht en patriarchale machtsstructuren in het gezin en de samenleving. Er kan dus maar sprake zijn van een grondwettelijke gelijkheid voor vrouwen indien er ruimte wordt gelaten voor vrouwelijke definities van cultuur. We kunnen slechts spreken van een formele gelijkheid als de mannelijke norm niet steeds als de standaardnorm wordt beschouwd. Van een materiële gelijkheid is dan geen sprake.

149

O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 90-94. Hoofdstuk 1 van de grondwet van 1996 stelt dat non-discriminatie op basis van ras en geslacht één van de vier basisprincipes is waarop de Zuid-Afrikaanse republiek gesteund is; South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, http://www.fao.org/gender/landrights/report/, (consultatie 17 februari 2010). 150 M. HAMES, “Rights and Realities: Limits to Women‟s Rights and Citizenship after 10 Years of Democracy in South Africa”, Third World Quarterly 2006, afl. 27(7): The Politics of Rights: Dilemmas for Feminist Praxis, 1313-1327. 151 C. WALKER, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 348-350.

42

3. Het debat van universalisme versus cultureel relativisme

85. Zoals reeds gesteld heeft de schending van vrouwenrechten door toepassing van het gewoonterecht al heel wat stof doen opwaaien. De discriminatie van vrouwen komt niet alleen in conflict met de grondwet, het botst eveneens met de universele mensenrechten die ook in de Zuid-Afrikaanse democratie gelden. Dit heeft aanleiding gegeven tot een wereldwijd debat dat ondertussen in een echte impasse is verzeild geraakt: het debat van universalisme versus cultureel relativisme.152 De kernvraag in dit debat is eenvoudig gezegd of culturele praktijken kunnen worden losgekoppeld van mensenrechten.153 Fervente voorstanders van mensenrechten stellen dat veel tradities die worden geacht deel uit te maken van het cultureel patrimonium schendingen van vrouwenrechten teweeg brengen. Vele mensenrechtenorganisaties pleiten dan ook voor een strengere naleving van deze universele rechten in Afrikaanse samenlevingen. Een onderzoek naar de samenhang van culturele praktijken met mensenrechten is dan ook zeker niet uit den boze. De inbreuken op mensenrechten en in het bijzonder op vrouwenrechten zijn soms flagrant. Het aantal vrouwelijke slachtoffers van seksueel en huiselijk geweld, verkrachting en aanranding neemt dagelijks aan een duizelingwekkend tempo toe.154 86. Cultuur is een complex gegeven, het wordt door velen gezien als een uiting van hun zelfbeschikkingsrecht en in die zin is het zeker noodzakelijk om het uitsterven van bepaalde minderheden te vermijden. Desalniettemin verschuilen machtshebbers zich vaak achter argumenten van het cultureel relativisme om praktijken die vrouwenrechten schenden te verdoezelen.155 Vaak worden bepaalde gebruiken in acht genomen ook al lijken ze voor velen irrationeel. Gewoonten en cultuur zijn voortdurend in beweging maar codificaties kunnen voor een verstarring zorgen waardoor bepaalde discriminatoire praktijken worden vastgelegd. Tenslotte mogen we niet vergeten dat net als vrouwen baat hebben bij de wijziging van het gewoonterecht, er net evenveel individuen niet teveel geschroefd willen zien aan gewoonten.

152

T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 36. Het cultureel relativisme stelt dat noch de Afrikaanse noch de westerse cultuur als superieur kan worden beschouwd, beide moeten met evenveel respect worden behandeld. 153 E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 2-10. 154 R.N. OZOEMENA, African Customary Law and Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 9-10. 155 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 59.

43

87. Een ander argument contra het cultureel relativisme is dat die cultuur waar traditionele ZuidAfrikaanse leiders zich zo vaak achter verschansen niet meer is dan een flauw afkooksel van de westerse cultuur die met de kolonisering is meegekomen.156 Cultuur is sinds het apartheidsregime een instrument van macht geworden. Vooral mannen en indirect de staat hadden baat bij het behoud van de traditionele Afrikaanse gewoontes om hun macht te verstevigen. Maar belangrijke Afrikaanse rechtsbronnen zoals the Bill of Rights of het African Charter on Human and Peoples‟ Rights zijn niet gespaard gebleven van westerse invloeden. De VN-verdragen en andere internationale verdragen hebben immers model gestaan voor de creatie van deze rechtsbronnen.157 88. Een argument die cultureel-relativisten mijns inziens terecht aanhalen, is dat we niet kunnen ontkennen dat de huidige Afrikaanse cultuur erg verschillend is van de westerse. Na jaren onderdrukking door westerse leiders is het normaal dat de inheemse bevolking een stuk van die culturele identiteit terug opeist. Begrippen zoals mensenrechten en gendergelijkheid zouden westerse constructies zijn. Een verwijt dat in het debat vaak gemaakt wordt, is dat westerse beleidsmakers niet kunnen afstappen van het idee dat hun cultuur en recht superieur is en dat het Afrikaans gewoonterecht primitief is.158 BRONSTEIN volgt deze redenering en waarschuwt voor een te simplistische kijk op het Zuid-Afrikaans gewoonterecht. Volgens haar zijn een traditionele cultuur en gelijkheid niet noodzakelijk opponenten. Cultuur evolueert immers constant en men dient elk geval te onderzoeken om een algemeen beeld te krijgen over de mate waarin traditionele praktijken reeds overeenstemmen met universele mensenrechten. 89. Het debat heeft op zijn beurt aanleiding gegeven tot allerhande discussies onder andere of de grondwet neutraal moet zijn of culturele rechten moet bevatten. Deze vraag zaaide verdeling onder het African National Congress en de South African Law Reform Commission.159 Het ANC gaf de voorkeur aan een unitaire staat waarbij met geen woord wordt gerept over specifieke culturele rechten voor minderheden. Het opteerde eerder voor de vermelding van een aparte gelijkheidsclausule in de Bill Of Rights. 156

T.W. BENNETT, “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 30. 157 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 21. 158 P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 275. 159 De South African Law Reform Commission (SALRC) houdt zich bezig met een onderzoek van alle rechtstakken teneinde aanbevelingen inzake de ontwikkeling, verbetering, modernisering of hervorming van het recht te doen aan de overheid, http://www.justice.gov.za/salrc (consultatie 14 april 2009).

44

De SALRC van zijn kant wou wel rekening houden met rechten van minderheden en wou in zijn ontwerp van de Bill Of Rights wel een verwijzing naar culturele rechten, meer bepaald een passage over de vrijheid voor elke persoon in de keuze van cultuur, geloof en taal. De discussie rond de al dan niet expliciete vermelding van deze culturele rechten is van belang voor de status van vrouwen en kinderen. Het voorstel van de SALRC impliceert een erkenning van het gewoonterecht van de verschillende tribale gemeenschappen en begrippen zoals polygamie, patriarchaat en bruidschat krijgen een veel grotere betekenis. Net daarom wees het ANC een dergelijke verwijzing van de hand en wou het met het voorstel van een nondiscriminatie clausule de positie van de vrouw versterken in plaats van verzwakken. 90. Omtrent de neutraliteit is de grondwet van 1996 duidelijk gebaseerd op een universalistische opvatting van mensenrechten.160 De Bill Of Rights is van toepassing op alle Zuid-Afrikaanse onderdanen ongeacht het rechtsstelsel waaronder ze vallen.161 Eveneens werden allerhande internationale mensenrechtenverdragen zoals de CEDAW geratificeerd. Toch mogen we niet vergeten dat de grondwet tevens verwijzingen bevat naar traditionele elementen zoals artikel 211(3) dat het gewoonterecht erkent en artikel 30 dat culturele rechten verzekert. De ontwerpers van de grondwet achtten deze verwijzingen noodzakelijk omwille van de vele etnische volkeren die samenleven in Zuid-Afrika.162 Ook voorstanders van de andere strekking vinden op die manier hun gading in de grondwet. 91. Los van de Zuid-Afrikaanse grondwet is een echt compromis tussen de twee stellingen nog uitgebleven. Naar mijn mening is het streven van inheemse volkeren naar het behoud van een eigen identiteit meer dan normaal in een wereld waarin de dominante westerse cultuur zich meer en meer opdringt. Het feit dat machtshebbers, vaak mannen, tradities misbruikt hebben met als gevolg dat talrijke schendingen van mensenrechten aan het licht komen valt echter niet te verdedigen. Wat betreft de grondwet van Zuid-Afrika zou mijns inziens kunnen geopteerd worden voor een erkenning van die gewoontes die wel degelijk de gelijkheid respecteren in plaats van een

160

E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 3. 161 Sectie 8(1) van de grondwet van 1996 vermeldt: “The Bill of Rights applies to all law, and binds the legislature, the executive, the judiciary and all organs of state.” 162 E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 7.

45

algemene erkenning. Overigens kan ik mij wel verzoenen met het idee dat de living customary law niet per se incompatibel hoeft te zijn met universele mensenrechten.

4. De formatie van een formeel beschermingskader voor vrouwen

92. Ondanks het feit dat vrouwen vaak nog hard moeten vechten om hun rechten verwezenlijkt te zien is er sinds 1994 een positieve impuls gegeven in Zuid-Afrika om gendergevoelige kwesties in hun beleid op te nemen.163 De bestaande overheidsinstellingen werden gevoelig uitgebreid door allerhande comités op te richten die zouden waken over vrouwenrechten. Verder zette de overheid een groot aantal ontwikkelingsprogramma‟s op touw om ervoor te zorgen dat mannen en vrouwen gelijke kansen krijgen. Tegelijkertijd zagen een aantal nieuwe instellingen het licht, opgericht om de vrouwenrechten nog meer in de verf te zetten. 93. Zuid-Afrika is gebaseerd op drie onafhankelijke staatsmachten: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht, die vertegenwoordigd worden door respectievelijk het parlement, de regering en de hoven en rechtbanken.164 In elk van deze staatsmachten groeide het bewustzijn dat een gendergevoeliger beleid zich opdrong.165 In het parlement werden verschillende wetten gestemd die zich specifiek richtten tot vrouwen. Er werd vooral aandacht besteed aan gelijke arbeidsomstandigheden, grondbezit, seksuele en voortplantingsrechten en geweld. Enkele van deze wetten zijn de Employment Equity Act166, de Communal Land Rights Act167, de Recognition of Customary Marriages Act168, de Choice on the Termination of Pregnancy Act169 en de Prevention of Family Violence Act170. Er werd ook een Joint Committee on Improvement of Quality of Life and Status of Women opgericht dat moest

163

R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 19-31. 164 C. MURRAY, “The Human Rights Commission et al: What is the Role of South Africa‟s Chapter 9 Institutions?”, PER/PELJ 2006, afl. 9(2), 130. 165 S. BADEN, S. HASSIM, en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (ZuidAfrika),www.ids.ac.uk/bridge, 12-15. 166 Act 55 van 1998, gepubliceerd op 12 oktober 1998 in de Government Gazette. 167 Act 11 van 2004, gepubliceerd op 20 juli 2004 in de Government Gazette. 168 Act 120 van 1998, gepubliceerd op 2 december 1998 in de Government Gazette. 169 Act 38 van 2004, gepubliceerd op 11 februari 2005 in de Government Gazette. 170 Act 133 van 1993, gepubliceerd op 6 oktober 1993 in de Government Gazette.

46

toezien op de naleving van de rechten omschreven in de CEDAW. Niet alleen op nationaal maar ook op provinciaal niveau kwam er belangstelling voor de genderproblematiek. In de regering werd een Office for The Status of Women (OSW) opgericht. Het OSW moet de invoering van het overheidsbeleid vergemakkelijken en moet programma‟s met betrekking tot gender begeleiden in de verschillende departementen.171 Het OSW kreeg de taak om een nationaal genderbeleid op poten te zetten, waarvoor het beroep doet op gender focal points, kleine afdelingen die er voor zorgen dat het beleid ook doorwerkt op lager niveau (in de provincies). Het nut van gender mainstreaming werd ingezien en verschillende gender units werden opgericht waarvan Land Affairs één van de belangrijkste is.172 De hoven en rechtbanken tenslotte zijn met hun vonnissen en arresten zeker ook doorslaggevend in de creatie van vrouwenrechten. Vaak worden discriminerende regels op die manier uit het recht gelicht. Vele voorbeelden hieromtrent vindt men terug in de rechtspraak rond het traditioneel erfrecht. Het is een recent fenomeen dat vrouwen in eigen naam kunnen procederen in de traditionele rechtbanken die ook wel chiefs‟s courts worden genoemd.

In 2003 werd een

Traditional Leadership and Governance Framework Act en in 2008 een Traditional Courts Bill aangenomen. In deze twee wetten wordt erkenning gegeven aan traditionele leiders en een traditioneel rechtssysteem dat de grondwettelijke waarden in acht neemt. Dit moet gelezen worden als een systeem dat de gelijkheid tussen de seksen respecteert.173 Deze wet vergemakkelijkt de toegang tot gerechtelijke instellingen voor vrouwen en helpt hen om discriminaties aan te vechten.174 94. Ook buiten de overheidsinstellingen was er een grote vernieuwing op til. Er werd een Commission on Gender Equality (CGE) en een South African Commission on Human Rights (SACHR) opgericht.175 Deze twee instellingen maken deel uit van de zes Chapter 9 – instellingen.176

171

M. HAMES, “Rights and Realities: Limits to Women‟s Rights and Citizenship after 10 Years of Democracy in South Africa”, Third World Quarterly 2006, afl. 27(7): The Politics of Rights: Dilemmas for Feminist Praxis, 1315. 172 De andere gender units zijn: Water en Bosbouw, Justitie, Onderwijs, Financiën, Welzijn, Gezondheid, Buitenlandse Zaken , Binnenlandse Zaken, Huisvesting, Veiligheid en Beveiliging. 173 South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010). 174 X, “Plural Legal Systems and the Issue of Gender Equality: Customary Law Reform in South Africa”, International Human Rights Clinic, Human Rights Program, Harvard Law School, Cambridge, http://www.law.harvard.edu/programs/hrp/africa_projects.html (consultatie 20 maart 2009). 175 R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 69 -72;

47

De CGE werd opgericht in april 1997 en staat voornamelijk in voor het begeleiden en evalueren van het overheidsbeleid, informatie verschaffen over genderkwesties, aanbevelingen doen aan het parlement met betrekking tot elke wettelijke regel die een invloed heeft op gelijkheid en disputen met betrekking tot gender oplossen door verzoening en bemiddeling.177 Ze heeft tevens een workshop gehouden over gewoonterecht, waarin vrouwen konden aangeven welke wetten nog steeds discriminerend waren om daarvan een inventaris op te maken. De SACHR kwam reeds in 1995 tot stand en houdt zich vooral bezig met het opsporen en bestraffen van schendingen van mensenrechten. Het blijft echter een prangende vraag waarom schendingen van vrouwenrechten door het bestaan van ongelijkheden niet behandeld worden door de SACHR.178 95. Buiten de rol die ze spelen in het aankaarten van de genderproblematiek zijn de Chapter 9 instellingen ook nog een belangrijk controleorgaan ten aanzien van overheidsinstellingen.179 Ze vervullen als het ware de rol van tussenpersonen tussen het volk aan de ene kant en de regering en het parlement aan de andere kant. Om dit te kunnen doen zijn er een aantal garanties. Hoewel het staatsinstellingen zijn, functioneren ze los van de overheidsinstellingen. Het zijn dus volledig onpartijdige en onafhankelijke instellingen en ressorteren onder geen van de drie machten. Over bestuursmacht beschikken ze bijgevolg niet maar ze kunnen wel onderzoek verrichten en administratieve taken uitvoeren. De instellingen hebben elk hun eigen bevoegdheid en daarbinnen beschikken ze over een breed mandaat. De onderscheiden bevoegdheden vullen elkaar perfect aan, zodat er van

South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010). 176 Men spreekt van de „hoofdstuk 9- instellingen‟. Naast de CGE en de SACHR bestaan ook nog vier andere instellingen nl. de Public Protector, de Commission for the Promotion and Protection of the Rights of Cultural, Religious and Linguistic Communities, de Auditor-General en de Electoral Commission. M. HAMES, “Rights and Realities: Limits to Women‟s Rights and Citizenship after 10 Years of Democracy in South Africa”, Third World Quarterly 2006, afl. 27(7): The Politics of Rights: Dilemmas for Feminist Praxis, 1315. 177 L. SEAFIELD, “The interpendance of All Human Rights” in A.A. AN-NA‟IM (ed.), Human Rights under African Constitutions. Realizing the Promise for ourselves, Philadelphia, University of Pennysylvania Press, 2003, 313; C. WALKER, “Women, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 350. 178 S. BADEN, S. HASSIM, en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 16. 179 C. MURRAY, “The Human Rights Commission et al: What is the Role of South Africa‟s Chapter 9 Institutions?”, PER/PELJ 2006, afl. 9(2), 122-147.

48

bevoegdheidsconflicten geen sprake is ondanks het feit dat de instellingen soms gevoelige materies benaderen zoals gelijkheid en macht.180 96. Ondanks de vele pogingen van de overheid om gender in hun beleid te implementeren is er in werkelijkheid nog veel discriminatie ten aanzien van vrouwen. De gecreëerde instellingen volstaan nog niet de ongelijkheid weg te werken door een soms nog te gebrekkige werking. De instellingen kampen vooral met dezelfde problemen waar de Zuid-Afrikaanse democratie in zijn geheel mee kampt: een gebrek aan middelen. Toch geven ze alvast aan dat Zuid-Afrika in de goede richting evolueert door het streven naar een democratie waarin gelijkheid centraal staat.

5. Resterende obstakels op weg naar gelijkheid

97. Wanneer we de evolutie van het gewoonterecht en vrouwenrechten in Zuid-Afrika bekijken, valt op dat beiden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Onder druk van internationale verdragen, veranderende economische omstandigheden en vrouwenbewegingen is het gewoonterecht iets vrouwvriendelijker geworden. Toch zijn nog lang niet alle discriminerende regels uit het gewoonterecht gelicht. Met behulp van ontwikkelingsprogramma‟s heeft men geprobeerd om mannen en vrouwen gelijke kansen te geven maar de sociaal-economische positie van de vrouw verschilt nog wezenlijk van die van de man. 98. In een aantal belangrijke domeinen worden vrouwen onderdrukt en is er dringend nood aan verandering.181  Binnen het gezin worden kinderen reeds op jonge leeftijd stereotiepe geslachtsrollen aangeleerd waarbij mannen als kostwinners worden gezien en vrouwen moeten instaan voor het huishouden.182 Deze socialisering is mede de oorzaak van een ongelijke werkverdeling tussen mannen en vrouwen. Van de arbeiders bestaat 75% uit vrouwen die vaak op het land moeten werken of zich moeten bezighouden met huishoudelijke taken. Gezien het om

180

Ibid., 136-138. M. KAMBARAMI, Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series” University of Fort Hare South Africa, september 2006. 182 A. VAN ZEVENBERGEN, “Wat is er mis met de Afrikaanse man?”, onze Wereld 2005, afl. 4 (april), http://www.onzewereld.nl/index.php?page=3&articleId=414 (consultatie 20 februari 2009). 181

49

zelfvoorziening gaat, krijgen ze vaak geen salaris voor dit zware werk.183 Daarenboven is er op de formele arbeidsmarkt niet genoeg bescherming voor vrouwen via arbeidswetten.184  Ook in het onderwijs leren meisjes op jonge leeftijd dat ze moeten instaan voor de huishoudelijke taken. Vaak hebben ze geen tijd om lessen bij te wonen en wordt het geld voor onderwijs bijna uitsluitend besteed aan jongens. De graad van analfabetisme is dan ook hoger bij vrouwen dan bij mannen met een grote onwetendheid tot gevolg.  In het traditioneel huwelijk worden mannen de mogelijkheid geboden er meerdere partners op na te houden (polygamie). Bij vrouwen daarentegen wordt dit bestempeld als overspel en het falen om de echtgenoot te behagen. Die ongelijkheid vertaalt zich ook in de echtscheidingsprocedure en de problemen bij de uitbetaling van onderhoudsgeld.185  Zowel huiselijk als seksueel geweld ten aanzien van vrouwen zijn nog steeds schering en inslag.186 Veel verkrachtingen blijven ongestraft maar zorgen voor de verspreiding van aids die jaarlijks een immens aantal vrouwelijke slachtoffers eist.187  In het erfrecht geldt nog steeds de regel van het eerstgeboorterecht die afkomstig is uit het gewoonterecht en vrouwen in ernstige mate benadeelt.188  Het christelijke geloof zweert bij de controle van de vrouwelijke seksualiteit en de gehoorzaamheid van de vrouw aan haar man. De man dient enkel zijn „liefde‟ te geven.  In de economie worden de hoogste functies stelselmatig door mannen bekleed. Voor zover vrouwen toch hogerop geraken moeten ze zich dubbel zo hard bewijzen en zijn ze vaak het slachtoffer van seksuele aanranding op het werk. Zoals reeds vermeld blijven vrouwen dus het hardst getroffen worden door armoede.  Ook politieke zijn vrouwen nog niet goed vertegenwoordigd. In de overheidsinstellingen heerst een overgewicht aan mannen. De quota die moeten leiden tot een gelijke verdeling tussen mannen en vrouwen zijn nog lang niet bereikt.189

183

S. BADEN, S. HASSIM, en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 11. 184 M. HAMES, “Rights and Realities: Limits to Women‟s Rights and Citizenship after 10 Years of Democracy in South Africa”, Third World Quarterly 2006, afl. 27(7): The Politics of Rights: Dilemmas for Feminist Praxis, 1317. 185 Ibid.,1318. 186 S. BADEN, S. HASSIM, en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 11. 187 A. VAN ZEVENBERGEN, “Wat is er mis met de Afrikaanse man?”, onzeWereld 2005, afl. 4 (april), http://www.onzewereld.nl/index.php?page=3&articleId=414 (consultatie 20 februari 2009). 188 infra 70, noot 281. 189 X, “South Africa: Gender Equality Must Be Fast Tracked”, http://allafrica.com/stories/201004160720.html (consultatie 20 april 2010).

50

 Vrouwen krijgen weinig de mogelijkheid om grond te bezitten.190 De gronden die ze bewerken zijn meestal eigendom van hun man.  In de Zuid-Afrikaanse cultuur wordt veel belang gehecht aan tradities, die jammer genoeg vaak worden misbruikt om vrouwen te onderdrukken. Ook de beperking van de seksuele autonomie van de vrouw leidt daartoe en wordt geïllustreerd aan de hand van het arrest JORDAN van het grondwettelijk hof. Het hof oordeelde dat het prostitutieverbod geen discriminatie inhield daar het zowel gold voor mannen als voor vrouwen. Vrouwen worden hier uiteraard het hardst getroffen, gezien prostitutie bij velen voor de nodige inkomsten zorgt die ze omwille van de sociaal-economische ongelijkheid niet op andere manieren kunnen verwerven. Daarnaast is het grondwettelijk hof vaak enkel een medium voor gepriviligeerde groepen om genderkwesties aan te kaarten en vangen gemarginaliseerde groepen vaak bot. Het zijn nochtans net die groepen die de grondwet wou beschermen.191 99. De Zuid-Afrikaanse ideeën omtrent huiselijkheid bevestigen de patriarchale controle en herleiden vrouwen hun bestaan tot een wereld van trouwen, voortbrengen van kinderen en de zorg voor het gezin.192 De huiselijke rollen die vrouwen vervullen zijn hun identiteit gaan bepalen. Deze ideeën wordt versterkt door een verdeling tussen het openbaar en privé-domein.193 Dit betekent dat ongelijkheden tussen de seksen zijn blijven bestaan door een artificiële opsplitsing tussen het openbaar en privé-leven. Het openbaar leven bevat onder andere cultuur, economie en politiek en is uitsluitend voorbehouden aan mannen. Vrouwen horen eerder thuis in het privédomein en moeten de last van huishoudelijke taken zoals opvoeding en gezinszorg op zich nemen.194 Vrouwen worden systematisch uitgesloten uit het publieke leven en worden gedwongen om toe te zien op de ontplooiing van een mannelijk hegemonie.195 De verdeling resulteert in een ongelijke toegang tot middelen en marginaliseert de vrouwen die grotendeels afhankelijk worden van hun mannen. Deze ideologie zorgt ervoor dat vrouwen als tweederangsburgers beschouwd worden. Dit debat is zeker niet exclusief Zuid-Afrikaans, komt

190

S. TAMALE, “Gender Trauma in Africa: Enhancing Women‟s Links to Resources”, Journal of African Law 2004, afl. 48(1), 55-56. 191 O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 97-98. 192 Ibid., 50-61. 193 R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 38-39. 194 J. LEPLAE, “Genderterminologie”, Factsheet nr. 17 2002, Brussel, documentatiecentrum RoSa, www.rosadoc.be . 195 S. TAMALE, “Gender Trauma in Africa: Enhancing Women‟s Links to Resources”, Journal of African Law 2004, afl. 48(1), 53-55.

51

ook in vele westerse genderstudies voor en wordt beschouwd als een oorzaak voor de vorming van bepaalde genderrollen.196 100. Westerse feministen hebben al vaak de kritiek geuit dat er een verdeling van de huishoudelijke taken tussen mannen en vrouwen moet komen.197 Een zekere emancipatie onder de Zuid-Afrikaanse vrouwen dringt zich op maar dan is er eerst bewustwording nodig en daar knelt het schoentje. Ook de huidige president Jacob ZUMA belichaamt een patriarchale maatschappij en negeert grotendeels de vrouwenonderdrukking. Hij gelooft duidelijk niet in een verdeling van de huishoudelijke taken. Het feit dat hij zich niet bezighoudt met de opvoeding van zijn twintig kinderen bevestigt nog maar eens dat hij ten volle gelooft in een scheiding tussen het privé- en publieke domein.198 101. Desondanks de Zuid-Afrikaanse overheid al veel inspanningen heeft geleverd, kunnen we nog lang niet spreken van een gelijkheid. Daarvoor zouden op zijn minst volgende zaken dienen te gebeuren. Het CEDAW-verdrag is al lang in werking getreden maar de Zuid-Afrikaanse overheid dient dringend te rapporteren in hoeverre de in dit verdrag opgenomen vrouwenrechten gerespecteerd worden199; Het voorstel van de SALC om de wetten te harmoniseren dient in daden omgezet te worden. Gewoonterecht dient net zoals de common law met de grondwet in overeenstemming gebracht te worden; Het Departement of Land Affairs moet meer rekening houden met genderkwesties in zijn hervormingsbeleid.200 Bij de herverdeling en toekenning van grondbezit zitten mannen nog steeds in een bevoorrechte positie; Gerechtelijke instellingen, het grondwettelijk hof in het bijzonder, moeten pro-actief optreden en die wetten opsporen die een gevaar voor discriminatie zouden kunnen inhouden201; 196

M. MAERTEN, “Niet Westers feminisme, deel I: Afrika”, Factsheet nr. 34 2004, Brussel, documentatiecentrum RoSa, www.rosadoc.be (consultatie 23 februari 2009). 197 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 64. 198 K.M. KUSE, “Morality lessons from Jacob Zuma”, http://www.southerntimesafrica.com (consultatie 20 april 2010). 199 R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 104-105. 200 infra 82, randnr. 154.

52

De bestaande ontwikkelingsprogramma‟s moeten meer middelen krijgen om efficiënter te kunnen werken. Ze dienen in hun genderanalyses de positie van de vrouw te linken aan de klasse waarin ze leeft.202 De sociale gelaagdheid in de Zuid-Afrikaanse maatschappij moet eerst bestudeerd worden vooraleer men een studie van vrouwenrechten aanvangt203; De arbeidsmarkt moet toegankelijker gemaakt worden voor vrouwen en dat is pas mogelijk door een herverdeling van de huishoudelijke taken204 en een gelijke toegang tot onderwijs205; Een verhoogde bewustmaking en mobilisatie van vrouwen is onontbeerlijk voor de totstandkoming en handhaving van hun rechten206 en de huidige patriarchale interpretatie van gewoontes en tradities moet plaats ruimen voor een interpretatie die vrouwvriendelijk is.207

6. Is er nog een toekomst voor het gewoonterecht?

102. Zonder twijfel speelt het gewoonterecht in de huidige Zuid-Afrikaanse samenleving nog steeds een grote rol. De vraag is echter of het gewoonterecht zal overleven in een staat waar traditionele discriminerende praktijken stilaan niet meer worden geduld en uit het gewoonterecht worden gelicht teneinde een overeenstemming met de grondwet te bereiken. Het is maar de vraag of de afschaffing dé oplossing zou bieden, want hoe zouden sommige door het gewoonterecht goed geregelde zaken dan behandeld worden? 103. In het arrest BHE208 werden door het grondwettelijk hof drie mogelijke oplossingen voorgesteld.209 Een eerste toepassing zou het common law toepassen in die materies waar het gewoonterecht incompatibel is met de grondwet. Dit zou een vooruitgang betekenen voor

201

C. WALKER, “Women, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 356. 202 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 51; M. SSENYONJO, “Culture and the Human Rights of Women in Africa: Between Light and Shadow”, Journal of African Law 2007, afl. 51(1), 39-67. 203 O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 102. 204 Zie ook artikel 11 CEDAW dat pleit voor een arbeidsmarkt waarin gelijkheid primeert. 205 Zie ook artikel 10(f) CEDAW waarin wordt verzocht een opvangprogramma te creëren voor vrouwelijke schoolverlaters. 206 S. H. LONGWE, Addressing Rural Gender Issues: A Framework for Leadership and Mobilisation, onuitg. paper voorgesteld op het Derde Wereldcongres voor Landelijke Vrouwen, Madrid, oktober 2002, 7. 207 O. PHILLIPS, “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 102. 208 infra 72, noot 292. 209 E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 17-22.

53

vrouwen want veel onderdrukkende mechanismen verdwijnen op die manier. Gezien de tegenstrijdigheid van het common law en het gewoonterecht lijkt dit echter niet echt haalbaar. Een tweede oplossing, voorgesteld door rechter NGCOBO210, houdt in dat het gewoonterecht behouden blijft maar ontwikkeld moet worden in overeenstemming met de grondwet. Er zou aldus een legaal dualisme ontstaan waarbij common law en gewoonterecht op gelijke voet staan. Beiden zouden ook onder het toezicht van de Bill of Rights vallen.211 Dit is het huidige systeem in de grondwet dat ruimte laat voor de toepassing van zowel gewoonterecht als common law. Het grondwettelijk hof maakte reeds duidelijk dat er enkel plaats is voor de living customary law in het legaal dualisme. Dit leidt ertoe dat hoven en rechtbanken voortaan het gewoonterecht zoals het echt leeft en tot uiting komt in dagdagelijkse handelingen moeten toepassen in plaats van opgetekend gewoonterecht. Dit vergt heel wat tijd en inspanningen. In deze opvatting wordt dus rekening gehouden met de diversiteit maar stoot men wel op een aantal praktische moeilijkheden. De derde oplossing tenslotte gaat uit van een unificatie tussen common law en gewoonterecht. Maar ook hier kan geopperd worden dat het immens veel tijd en moeite zou kosten om deze rechtsstelsels dichter naar elkaar te doen groeien. GRANT stelt mijns inziens correct dat de tweede oplossing de meest plausibele lijkt op dit moment. Ze laat immers toe om zowel met cultuur als gelijkheid rekening te houden. Op die manier is er zeker nog plaats voor het gewoonterecht in de Zuid-Afrikaanse samenleving.

210

S. NGCOBO is sinds 2009 chief justice in het grondwettelijk hof van Zuid-Afrika. http://www.constitutionalcourt.org.za/site/judges/currentjudges.htm (consultatie 30 april 2010). 211 Sectie 39(2) van de grondwet van 1996.

54

D. Enkele rechtstakken en -materies onder de loep genomen

1. Huwelijksrecht212 1.1. Kenmerken van een traditioneel huwelijk

104. Hoewel Zuid-Afrika wordt getypeerd door een diversiteit aan culturele groepen met eigen gewoonten, vertoont de regeling van het traditioneel huwelijk een aantal belangrijke kenmerken die ze allen gemeen hebben.213 Een eerste kenmerk en meteen het centrale gegeven is dat een verbond wordt aangegaan eerder tussen twee families dan tussen twee individuen.214 Deze unie moet er immers voor zorgen dat de familie langs de mannelijke lijn wordt voortgezet. Het traditioneel huwelijk werd dan ook aanvankelijk een „gewoonterechtelijke unie‟ genoemd. Vervolgens is het steeds zo dat er onderhandelingen over een lobolo worden gevoerd tussen de families van de aanstaande gehuwden.215 Traditionele huwelijken zijn tevens vaak polygame huwelijken die niet geregistreerd worden, hetgeen soms voor problemen in de bewijsvoering zorgt.216 Tenslotte dient nog vermeld te worden dat het traditioneel huwelijk niet als een unie van gelijken kan worden beschouwd als het op de regeling van eigendom aankomt. Het berust niet op een gemeenschap van goederen en de man wordt als de eigenaar van alle goederen beschouwd.217

212

T.W. BENNETT, Customary Law in South Africa, Lansdowne, Juta & Company Ltd, 2004, 462 p. D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 103. 214 R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 39; R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 61. 215 Lobolo is de bruidschat die door de (familie van) de man aan de familie van de vrouw wordt gegeven. 216 infra 59, noot 229. 217 J. CHURCH, “Constitutional equality and the position of women in a multi-cultural society”, The Comparative and International Law Journal of Southern Africa 1995, afl. 2, 291. 213

55

105. Een minder doorslaggevend kenmerk is dat bij traditionele huwelijken talrijke ceremonies het huwelijk inleiden, die onderling wel nogal verschillen naargelang de culturele groepering. Een trend die ook waarneembaar is dat traditionele huwelijken vaak tussen twee personen van dezelfde culturele groep, bijvoorbeeld binnen de gemeenschap van Zulu-sprekenden, worden aangegaan.

1.2. Lobolo

106. Lobolo is de Zuid-Afrikaanse term voor de bruidschat die door de familie van de man of door de man zelf wordt betaald aan de familie van de toekomstige vrouw.

218

Oorspronkelijk

bestond lobolo uit het geven van vee of andere waardevolle voorwerpen, maar door de groeiende markteconomie werd het een gift in geld.219 In het koloniaal tijdperk werden maximumbedragen opgelegd. Hoewel het betalen van lobolo niet vereist is voor de geldigheid van een huwelijk, speelt het toch een heel belangrijke rol in traditionele gemeenschappen.220 De betaling van lobolo heeft immers een symbolische betekenis, namelijk de overdracht van het vaderlijk gezag over de dochter naar dat van de toekomstige echtgenoot die tevens het gezag uitoefent over de kinderen die uit het huwelijk zouden voortkomen. De vrouw verhuist van het ouderlijk huis naar het huis van de man en behoort voortaan tot de familie van de man.221 107. De positieve kant van lobolo vindt men terug in de sociale verbintenis die tussen de families van de gehuwden ontstaat. Eens de lobolo betaald is en het huwelijk voltrokken is, ontstaan wederzijdse verplichtingen. Zo zal de familie van de vrouw ervoor zorgen dat de vrouw al haar huishoudelijke verplichtingen zal nakomen en dat ze zal zorgen voor een nageslacht om de

218

R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 39-42. 219 D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 103. 220 J. CHURCH, “Constitutional equality and the position of women in a multi-cultural society”, The Comparative and International Law Journal of Southern Africa 1995, afl. 2, 291; S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 29. 221 P. ANDREWS, “Spectators at the Revolution? Gender Equality and Customary Law in a Post-Apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 270; T.V. McCLENDON, “Tradition and Domestic Struggle in the Courtroom: Customary Law and the Control of Women in Segregation-Era Natal”, The International Journal of African Historical Studies 1995, afl. 28(3), 542-543.

56

mannelijke naam voort te zetten. De man moet op zijn beurt de vrouw beschermen en onderhouden.222 108. De negatieve kant vertaalt zich in de vorming van een hindernis bij de ontbinding van traditionele huwelijken. In het prekoloniaal en het koloniaal tijdperk moest de familie die het verbond verbrak de prijs betalen. Het huwelijk werd niet ontbonden door de dood van één van de gehuwden, maar pas door de terugbetaling van de bruidschat. Terugbetaling was eveneens vereist wanneer de ontbinding te wijten was aan een vrouwelijke fout, bijvoorbeeld in geval van overspel of verlating. Terugbetaling waren vaak niet evident met als gevolg dat echtscheidingen in de prekoloniale periode zeldzaam waren. Met de totstandkoming van de Natal Code waarbij echtscheidingen werden gelegaliseerd kwam daar verandering in. Er werden talloze echtscheidingsprocedures ingeleid waarbij de familie van de vrouw probeerde aan te tonen dat de ontbinding te wijten was aan de fout van de man. Indien het bewijs van zijn fout werd aanvaard, kon de familie van de vrouw de lobolo immers behouden.223 Lobolo bleef dus overeind in de koloniale periode ondanks de tegenstrijdigheid met westerse normen. 109. De Recognition of Customary Marriages Act wou het traditioneel huwelijk meer in lijn brengen met de grondwet en stond voor de keuze om lobolo af te schaffen dan wel om te vormen. De wetgever heeft het niet afgeschaft uit vrees dat de vrouw haar gewoonterechtelijke bescherming tegen misbruik van de man zou verliezen. Men heeft dus geopteerd voor de tweede keuze met dien verstande dat lobolo thans slechts symbool staat voor de continuïteit van Afrikaanse tradities.224 Dit zijn tradities die de Zuid-Afrikaanse president Jacob ZUMA nog steeds in ere neemt door lobolo te betalen bij elk nieuw huwelijk.225 De gewoonte van de betaling van lobolo in het traditioneel huwelijksrecht is in het internationaal recht niet goed onthaald. Het wordt beschouwd als een onderdrukkende praktijk226 die strijdig is

222

R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 40. 223 T.V. McCLENDON, “Tradition and Domestic Struggle in the Courtroom: Customary Law and the Control of Women in Segregation-Era Natal”, The International Journal of African Historical Studies 1995, afl. 28(3), 543-544. 224 S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 26-27. 225 X, “A president who promotes tradition”, Economist 2010, afl. 394(8664), 49. 226 P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 270.

57

met VN-normen.227 De vrouw wordt immers als een object gezien dat kan verkocht worden en waarmee de man kan doen wat hij wil. Het gebruik maakt volgens critici de kloof tussen mannen en vrouwen alleen maar groter.228

1.3. Polygamie 110. Polygamie is een samenlevingsvorm waarbij één man meerdere vrouwen heeft.229 Zowel in het traditioneel als het islamitisch230 huwelijksrecht komen polygame huwelijken nog veel voor.231 De twintigste eeuw werd gekenmerkt door een snel groeiende economie die de mannen dwong om hun agrarisch bestaan achter te laten en zich te vestigen en werken in steden. Ze leefden vaak gedurende lange tijd gescheiden van hun vrouw en zagen in polygamie de oplossing. Dientengevolge lieten vele mannen hun eerste vrouw aan hun lot over en huwden een tweede. Polygamie vervulde een belangrijke sociaal-economische rol in de traditionele Zuid-Afrikaanse maatschappij. Voor de man was het een symbool van macht en succes: hoe meer vrouwen, des te groter zijn aanzien. Eveneens voor vrouwen was het echter een nuttige instelling want bij velen nam dit de vrees weg ongehuwd achter te blijven. Ten slotte had het een belangrijke economische functie, in die zin dat het vrouwen zekerheid bood op onderhoud in zelfvoorzienende families.232

227

R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 61. 228 M. KAMBARAMI, Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series”, University of Fort Hare South Africa, september 2006. 229 Het Kramers woordenboek omschrijft polygamie als het hebben van meerdere partners, in dit werk wordt polygamie echter onderscheiden van polyandrie zijn het hebben van meerdere vrouwen. 230 We mogen niet vergeten dat ongeveer 2% van Zuid-Afrika islamitisch is. 231 In België wordt polygamie niet erkend wegens strijdigheid met de openbare orde, artikels 147 B.W. en 391 Sw; N. MOOSA, “Polygynous Muslim Marriages in South Africa: Their Potential Impact on the Incidence of HIV/AIDS”, PER/PELJ 2009, afl. 12(3), 65. 232 P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 268.

58

Koloniale heersers bestempelden polygamie als een barbaars gebruik maar toch werd het gedoogd als een uiting van respect voor het traditionele recht. Deze tolerantie was echter niet meer dan een middel om de inheemse bevolking onder de knoet te houden.233 111. Ondanks zijn succes in het traditionele recht kent polygamie geleidelijk aan een verval daar het een groot deel van zijn oorspronkelijk nut verloor in een economische groeiende en democratische staat. Tevens kosten ze mannen handenvol geld waardoor deze praktijk stilaan aan het verdwijnen is.234 112. Polygamie heeft reeds het nodige debat uitgelokt, dat het debat rond cultureel relativisme waarbij westerse en Afrikaanse feministen al vaak lijnrecht tegenover elkaar stonden doorkruist.235 Hieronder volgt een korte uiteenzetting van de voornaamste contra- en proargumenten. Een algemene kritiek is dat het niet kan verzoend worden met de universele mensenrechten die gelijkheid en non-discriminatie hoog in het vaandel dragen.236 Polygamie wordt beschouwd als een patriarchale instelling die vrouwen onderdrukt.237 Sommige radicale feministen spreken zelfs van een georganiseerde uitbuiting door de man die al zijn vrouwen het werk laat doen. 238 Die ongelijkheid blijkt overigens ook duidelijk uit het feit dat een man wel meerdere vrouwen mag hebben terwijl het een vrouw niet is toegestaan meerdere mannen te huwen.239

233

P.E. ANDREWS, Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa, Valparaiso University Legal Studies Research Paper Nr. 08-10, Utah Law Review 2009, 11, http://ssrn.com/abstract=1284457. 234 S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 26; T. MELESSE, “The Changing Dynamics of Relationships in Africa”, Sexuality in Africa Magazine 2008, afl. 5(1), 6-8. 235 Zie ook E. BREMS, “Enemies or Allies? Feminism and Cultural Relativism as Dissident Voices in Human Rights Discourse”, Human Rights Quarterly 1997, afl. 19, 136-164. 236 D. SMITH, “South Africa split on whether culture trumps human rights”, The Guardian, 21 februari 2010, http://www.guardian.co.uk/world/Southafrica (consultatie 23 februari 2010). 237 P.E. ANDREWS, “Big Love”? The Recognition of Customary Marriages in South Africa”, Washington and Lee Law Review 2007, afl. 64, 1494; P.E. ANDREWS, Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa, Valparaiso University Legal Studies Research Paper Nr. 08-10, Utah Law Review 2009, 26, http://ssrn.com/abstract=1284457. 238 F. CHUNG, “Zimbabwe: Jacob Zuma-Polygamy vs. Promiscuity”, www.allAfrica.com (consultatie 19 februari 2010). 239 Zie ook R.J. MACAULAY, “An Inclusive Definition of Marriage for Same Gender Lovers”, Sexualilty in Africa Magazine 2008, afl. 5(1), 9-10.

59

Indien een man een overspelige relatie heeft dan is dit simpelweg te wijten aan zijn vrouwen die er niet in geslaagd zijn om hem te behagen.240 Een vrouw die daarentegen overspel pleegt wordt direct als losbandig aanzien. Het is niet ver gezocht dat mannen hier vaak misbruik van maken om hun ontrouw te verstoppen.241 Een andere kritiek die vaak geuit wordt is dat polygamie dé oorzaak is van de grote verspreiding van AIDS omwille van het feit dat een man onveilige seks heeft met meerdere vrouwen tegelijk. Dit wordt vaak weerlegd door te wijzen op de talrijke verkrachtingen in Zuid-Afrika die de verspreiding van AIDS eveneens in de hand werken.242 113. Polygamie heeft ook enkele positieve kanten zoals is gebleken uit de enquêtes die de SALRC heeft gehouden met het oog op de eventuele erkenning van polygame huwelijken. Uit de bevraging van Zuid-Afrikaanse vrouwen kwam aan het licht dat niet alle vrouwen pleiten voor een verbod op polygamie. Sommigen wensen integendeel het behoud omwille van de traditionele rol die het vervult in de samenleving.243 Voor sommige vrouwen bracht polygamie een gevoel van verbondenheid en een zekere stabiliteit met zich mee. Andere vrouwen beschouwden het als de beste oplossing in een samenleving waar de man anders toch noodzakelijk ontrouw is.244 Een ander argument dat verdedigers van monogame huwelijken alsnog kan overhalen is het feit dat het percentage van echtscheidingen niet beduidend hoger is dan in monogame huwelijken.245 114. Het debat rond polygamie is nog steeds aan de gang maar sinds 1998 is het wel wettelijk erkend in de Recognition of Customary Marriages Act.246 De wet neemt zowel de tradities als de vereiste van gelijkheid ter harte. De Zuid-Afrikaanse wetgever heeft hiermee voor een oplossing gekozen die het meeste garanties biedt voor vrouwen. Een verbod op polygamie zou er niet voor 240

M. KAMBARAMI, Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series”, University of Fort Hare South Africa, september 2006. 241 R. KHADALIE, “South Africa: Zuma Proof of Stereotype Mbeki Tried to Eschew”, www.allAfrica.com (consultatie 19 februari 2010). 242 Zie ook N. MOOSA, “Polygynous Muslim Marriages in South Africa: Their Potential Impact on the Incidence of HIV/AIDS”, PER/PELJ 2009, afl. 12(3), 65-96; K. NYAGO, “Africa: Polygamy Not to Blame for South Africa HIV”, www.allAfrica.com (consultatie 20 maart 2009). 243 S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 26. 244 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 60. 245 R.N. OZOEMENA, African Customary Law And Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 42. 246 infra noot 261.

60

zorgen dat de praktijk ophoudt te bestaan, maar zou eerder leiden tot een verhoging van het aantal clandestiene en illegale huwelijken. Noch de CEDAW, noch het Women‟s Protocol verbieden polygamie maar het wordt wel sterk ontmoedigd daar het negatieve emotionele gevolgen zou hebben voor vrouwen.247 Het zou voorzichtiger zijn geweest te stellen dat vrouwen de vrijheid moeten krijgen om zelf te kunnen kiezen of ze tradities al dan niet te volgen.

1.4. Situatie vóór de Recognition of Customary Marriages Act van 1998 115. Zuid-Afrika is een pluralistische staat en kende dan ook verschillende soorten huwelijken.248 Traditionele huwelijken (al dan niet polygaam) kregen een gedeeltelijke erkenning en konden wel worden omgezet in burgerlijke huwelijken.249 Die waren uitsluitend monogaam en werden uiteraard volledig erkend. Ten slotte kende men Islamitische huwelijken die niet wettelijk erkend werden.250 116. In traditionele huwelijken was de situatie van vrouwen schrijnend want zij werden niet als volwaardige burgers beschouwd.251 Dit uitte zich op verschillende vlakken. Vrouwen werden als niet-ontvoogde minderjarigen beschouwd die onder voortdurend gezag van hun man werden geplaatst. Bij het afsluiten van een huwelijk was de toestemming van de familieleden (vaders) en niet van de vrouw doorslaggevend. De toestemming van de vrouw was evenmin vereist bij levirate marriages.252

Dit was het gebruik waarbij een vrouw zonder

247

CEDAW General Recommendation nr. 21 (14), 1994, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm. 248 D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 103. 249 P. ANDREWS, “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 267. 250 J. CHURCH, “Constitutional equality and the position of women in a multi-cultural society”, The Comparative and International Law Journal of Southern Africa 1995, afl. 2, 290-291. 251 S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 25-26; P.E. ANDREWS, Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa, Valparaiso University Legal Studies Research Paper Nr. 08-10, Utah Law Review 2009, 6, SSRN: http://ssrn.com/abstract=1284457. 252 D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 104; M. KAMBARAMI, Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series”, University of Fort Hare South Africa, september 2006.

61

kinderen na het overlijden van haar man met de broer of een andere mannelijke verwant van de man moest trouwen. Verder was er geen sprake van ouderlijk gezag, de man had alle macht in het gezin en werd als voogd van zowel kinderen als vrouw beschouwd. De kinderen die uit het huwelijk voortkwamen behoorden immers vanaf de betaling van lobolo tot de mannelijk familie. Ook de bekwaamheid om te procederen werd aan banden gelegd. Dit zorgde voor de nodige problemen in echtscheidingen waar vrouwen hun vordering tot echtscheiding vaak niet voor een rechter konden brengen. De gronden tot echtscheiding strekten vooral de mannen tot voordeel, vrouwen konden bijvoorbeeld niet scheiden op basis van overspel.253 Zelfs verkrachting in een huwelijk werd niet aanvaard als grond tot echtscheiding want er was slechts sprake van verkrachting indien deze buiten het huwelijk gebeurde. We konden van een echte mannelijke dominantie spreken in echtscheidingszaken. De vrijheid om contracten af te sluiten werd eveneens beknot en van eigendomsrechten over de huwelijksgoederen was al helemaal geen sprake. Het werd geduld dat vrouwen bepaalde goederen in gebruik namen maar beslissingen tot ontvreemding dienden door een man genomen te worden. 117. In huwelijken volgens het common law (burgerlijke huwelijken) daarentegen hadden vrouwen meer rechten en kon men beide partners als gelijken beschouwen, mits de nuancering dat vrouwen ook in dit huwelijksregime minder eigendomsrechten dan de man hadden. 118. Islamitische huwelijken werden niet aanvaard omdat ze strijdig waren met de openbare orde en goede zeden. Pas in 1996 leken deze huwelijken toch een zekere vorm van erkenning te genieten op basis van de vrijheid van religie die in de grondwet wordt vermeld. 254 De Bill of Rights zag er wel op toe dat deze huwelijken de gelijkheidsclausule in acht namen.255

253

R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C.E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 62-63. 254 Sectie 15 van de grondwet van 1996; F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 15. 255 N. MOOSA, “Polygynous Muslim Marriages in South Africa: Their Potential Impact on the Incidence of HIV/AIDS”, PER/PELJ 2009, afl. 12(3), 70-73.

62

1.5. Recognition of Customary Marriages Act van 1998

119. Voor de totstandkoming van de grondwet in 1996 zag de situatie er allesbehalve rooskleurig uit voor vrouwen. Zij waren immers de grootste slachtoffers van de complexe regeling van de verscheidene huwelijksstelsels. De SALRC vatte een studie aan om te achterhalen welke bepalingen van het gewoonterecht discriminerend waren. Samen met de Joint Standing Committee on the Improvement of Quality of Life and Status of Women begon het allerlei pamfletten uit te delen waarin vrouwen hun mening konden geven over het gewoonterecht.256 Hoewel de gelijkheidsclausule in de grondwet enig soelaas bracht voor vrouwen, zorgde de erkenning van traditionele huwelijken nog voor de nodige problemen. 120. Twee problemen bleven overeind: hoe kon men het huwelijksrecht van het common law verzoenen met het traditioneel huwelijksrecht en hoe kon men polygamie verzoenen met de gelijkheidsclausule?257 Het was duidelijk dat er een aanpassing van het Zuid-Afrikaans huwelijksrecht diende te komen. Men had de keuze om ofwel een nationaal wettelijk kader voor alle soorten huwelijken op te stellen ofwel alle huwelijken wettelijke erkenning te geven en ze daarmee op gelijke voet te plaatsen. Het eerste voorstel bleek niet haalbaar daar de verschillende traditionele gemeenschappen nog teveel belang hechtten aan hun traditionele regels. De tweede suggestie kreeg wel gehoor wat uitmondde in de oprichting van de Recognition of Customary Marriages Act (RCMA) in 1998.258

256

A. GOUWS, “The Politics of State Structures: citizenship and the National Machinery for Women in South Africa”, Feminist Africa National Politricks 2004, afl. 3, http://www.feministafrica.org/index.php/the-politics-of-state-structures. 257 P.E. ANDREWS, Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa, Valparaiso University Legal Studies Research Paper Nr. 08-10, Utah Law Review 2009, http://ssrn.com/abstract=1284457; S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 26. 258 Act 120 van 1998, gepubliceerd op 2 december 1998 in de Government Gazette en in in werking getreden op 15 november 2000; D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 111-112; zie ook M. MAMASHELA, “New Families, New Property, New Laws: The Practical Effects of The Recognition of Customary Marrtiages Act”, South African Journal on Human Rights 2004, afl. 20, 632-640.

63

121. De RCMA voorzag in de officiële erkenning van huwelijken die voor of na de invoering van de wet en volgens de regels van het gewoonterecht tot stand waren gekomen 259 en bracht een aantal vernieuwingen tot stand namelijk:260 

de omvorming van het begrip customary union in customary marriage261



een beschrijving van de vereisten voor een geldig traditioneel huwelijk;



een regeling voor de registratie van traditionele huwelijken;



de incorporatie van de gelijkheid tussen de partners van een traditioneel huwelijk en de introductie van een gelijke status en bekwaamheid voor vrouwen;



een regeling van de vermogensrechtelijke gevolgen van traditionele huwelijken;



regels omtrent de ontbinding van traditionele huwelijken.

De vereisten voor een geldig huwelijk zijn: toestemming en meerderjarigheid van beide partijen, een schriftelijke toestemming van een rechtbank indien een man een tweede huwelijk wou aangaan en de afwezigheid van een burgerlijk huwelijk. 122. In het traditioneel huwelijksrecht komen thans duidelijk westerse invloeden voor. Dit is duidelijk merkbaar door de registratie van huwelijken die vooral de bewijsvoering ten goede moest komen. Huwelijken die waren afgesloten voor de inwerkingtreding van de wet moesten binnen het jaar geregistreerd worden, degene die na de wet tot stand kwamen binnen de drie maanden.262 De belangrijkste bepaling weliswaar was de expliciete verwijzing naar de gelijkheid tussen beide echtgenoten. Voortaan waren vrouwen vrij om contracten af te sluiten en te procederen. Toch twijfelden vele vrouwen aan de draagkracht van deze bepaling daar die gelijkheid net werd ontzenuwd door polygamie, lobolo en levirate marriages te laten voortbestaan.263 259

Sectie 1(iii) van de Recognition of Customary Marriages Act; B. NKOMO, “New Customary Marriages Act sees women as equal partners”, www.afrol.com/Categories/Women/wom010_sa_marriage.htm, (consultatie 19 februari 2009). 260 P.E. ANDREWS, “Big Love”? The Recognition of Customary Marriages in South Africa”, Washington and Lee Law Review 2007, afl. 64, 1486-1487; zie ook S. SAMUEL, “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 26-30 voor een gedetaillerde beschrijving van de vernieuwingen in de Recognition of Customary Marriages Act. 261 D.L. CHAMBERS, “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 111. 262 X, “Marriages in South Africa - Registration of Customary Marriages”, Ministry of Home Affairs South Africa, www.helplinelaw.com/article/south%20africa/142 (consultatie 2 maart 2009). 263 A. GOUWS, “The Politics of State Structures: citizenship and the National Machinery for Women in South Africa”, Feminist Africa National Politricks 2004, afl.3, http://www.feministafrica.org/index.php/the-politics-of-state-structures.

64

123. Niet onbelangrijk is de vermogensrechtelijke bepaling in de wet. Er werd een stelsel van gemeenschap van goederen ingevoerd dat weduwen enigszins moest beschermen tegen onrechtmatige aanspraken van verwanten op de nalatenschap van de overleden man.264 Ook de regeling inzake echtscheiding werd versoepeld ten aanzien van vrouwen. Voortaan konden vrouwen een echtscheiding aanvragen wanneer de man zinnens was een tweede huwelijk aan te gaan.265 Het foutcriterium liet men varen, duurzame ontwrichting werd de nieuwe aanvaarde echtscheidingsgrond.

1.6. Verdiensten van de RCMA

124. De RCMA maakte brandhout van de Black Administration Act en de KwaZulu Code door vrouwen uit hun eeuwigdurende minderwaardigheidspositie te ontheven. Deze wet was in vele opzichten een vooruitgang voor vrouwen maar de erkenning van polygamie bleef en is nog steeds een gevoelig punt.266 Critici durven zelfs te stellen dat het emancipatorische elan van de wet wel eens tot gevolg zou kunnen hebben dat polygamie verdwijnt.267 In het licht van het wetsontwerp met betrekking tot de erkenning van polygame islamitische huwelijken kan men zich terecht de vraag stellen of een dergelijke erkenning nog nuttig is. 125. De grootste verdienste evenwel van de RCMA is het wegwerken van de vroegere inconsistenties in het familierecht. Het feit dat vele huidige Zuid-Afrikaanse huwelijken bestaan uit een mix van traditionele en westerse elementen, levert daarvan het bewijs.268 Zo leidt de erkenning van polygame huwelijken soms nog tot disputen tussen de verschillende (vrouwelijke) echtgenoten. Het arrest MAANELA van 2007269 levert hiervan het beste voorbeeld.

264

P.E. ANDREWS, “Big Love”? The Recognition of Customary Marriages in South Africa”, Washington and Lee Law Review 2007, afl. 64, 1494. 265 S.S. YENDE, “Applause for Recognition of Polygamy”, www.afrol.com, (consultatie 25 februari 2009). 266 Zie C.M. MORNA, “South Africa: Polygamy and pogressive leadership do not square”, Gender Links, Citizen Journalism in Africa, www.citizenjournalismafrica.org/node/1302, (consultatie 24 april 2010). 267 P.E. ANDREWS, “Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa”, Valparaiso University Legal Studies Research Paper No. 08-10, Utah Law Review 2009, 27, SSRN: http://ssrn.com/abstract=1284457. 268 X, “A president who promotes tradition”, Economist 2010, afl. 394(8664), 49. 269 High Court of South Africa (Orange Free State Provincial Division) 31 december 2007, zaak nr. 6614/07, Mmampitla Maanela/Ellen Maanela.

65

In deze zaak heerst er een betwisting tussen Ellen en Mmampitla MAANELA omtrent de begraafplaats van hun overleden man Peter MAANELA, met wie zij beiden gehuwd zijn. Elk beweerde de rechtmatige echtgenote te zijn op basis van het traditioneel huwelijksrecht. Er was dus mogelijks sprake van een polygaam huwelijk waarvoor men bij een onderzoek de wettelijke geldigheidsvereisten van de RCMA moest raadplegen. Daarbij kwam men tot de vaststelling dat het traditioneel huwelijk tussen Mmampitla en Peter eerder voltrokken was, ook al was Ellen zich van geen ander huwelijk bewust. De wet stelde dat in dergelijk geval het recht van de eerste vrouw voorrang heeft en zij vervolgens kan beslissen waar de overleden echtgenoot wordt begraven. Dit arrest toont het belang aan van de RCMA bij het oplossen van conflicten in een traditionele sfeer tussen meerdere vrouwen met eenzelfde echtgenoot.

1.7. Aandacht voor de fysieke integriteit van de vrouw 126. Buiten de RCMA is ook de Domestic Violence Act270 van groot belang voor vrouwen. Deze wet verruimde de definitie van het begrip verkrachting, dat voortaan ook binnen het huwelijk kon aangevochten worden. Daarnaast werden gevangenisstraffen zwaarder, maar aangezien vele Zuid-Afrikaanse mannen de kostwinner van het gezin zijn, valt zo vaak de enige bron van inkomsten weg zodat dit niet de meest aangewezen methode lijkt. 127. De grootste innovatie van deze wet was het invoeren van een snellere procedure om huiselijk geweld aan te klagen.271 Veel verkrachtingen worden omwille van het belang dat traditionele gemeenschappen hechten aan de kuisheid van de vrouw niet gemeld. Ongehuwde vrouwen willen hun kansen om te huwen immers niet verkleinen. Voortaan moeten klachten over geweld niet langer het hoogste gerechtshof passeren. Indien de klacht gegrond is en aan alle voorwaarden is voldaan, kan zelfs een uitzettingsbevel of een voorwaardelijk bevel tot aanhouding bekomen worden.

270

Act 116 van 1998, gepubliceerd op 2 december 1998 in de Government Gazette. N. PILLAY, “Judges and Gender: Government Bills on Women‟s Rights. Legal Column”, Agenda 1993 afl. 17, 47-50. 271

66

128. Geweld bestraffen is niet steeds de oplossing. Er is meer nood aan preventie en begeleiding na een incident. In Zuid-Afrika is de toestand nog steeds schrijnend. Het aantal verkrachtingen (zowel binnen als buiten het huwelijk) is er het grootst van de hele wereld.272 Eveneens leidt de hoge graad van seksueel en huiselijk geweld tot een groot aantal slachtoffers die af te rekenen krijgen met AIDS, gynaecologische problemen en ongewenste zwangerschappen. Een belangrijke oorzaak van geweld kan gevonden worden in patriarchale ideeën. Zo zijn er samenlevingen die een zekere graad van geweld - als een middel om vrouwen te disciplineren tolereren. Ook vrouwen zelf lijken een bepaalde graad van geweld te verdragen doordat er vertekende normen van gehoorzaamheid zijn gecreëerd. In de huidige samenleving kan echter geen ruimte worden gelaten voor geweld. Daarom zijn Afrikaanse niet-gouvernementele organisaties met steun van internationale organisaties de strijd tegen geweld aangegaan. In Zuid-Afrika onder andere lanceerde de groepering WomenNet zelfs een „Stop-verkrachting‟-campagne op het internet. Ten slotte draagt ook de regering zijn steentje bij door het oprichten van twintig daartoe gespecialiseerde verkrachtingsrechtbanken.273 129. Een feit waarrond de laatste jaren nogal wat controverse is ontstaan, is de vrouwenbesnijdenis die vele westerse feministen als een vorm van geweld beschouwen. Binnen de traditionele Afrikaanse cultuur wordt Female Genital Mutilation 274 echter geaccepteerd. Men hecht immers veel geloof aan een controle van de vrouwelijke seksualiteit en aan het behoud van de maagdelijkheid van jonge meisjes tot ze gehuwd zijn.275 Het gaat zelfs zo ver dat sommige mannen geen onbesneden vrouwen meer willen huwen omdat ze deze als onkuis beschouwen. In dit kader treedt het debat rond cultureel relativisme versus universalisme weer op de voorgrond. Omwille van de gelijkstelling van deze techniek met verminking pleiten westerse feministen vurig voor een verbod om dergelijke operaties uit te voeren. Een andere kritiek die vaak wordt geuit, is dat men door deze praktijk het seksueel genot beknot.

272

UNFPA, “Widespread violence against women in Africa documented”, http://www.afrol.com/Categories/Women/wom003_violence_unfpa.htm (consultatie 25 februari 2009). 273 Ibid. 274 R. HOWARD, “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in C E. WELCH & R.I. MELTZER (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 66-68. 275 UNFPA, “Widespread violence against women in Africa documented”, http://www.afrol.com/Categories/Women/wom003_violence_unfpa.htm (consultatie 25 februari 2009).

67

Voorstanders daarentegen beweren dat vrouwenbesnijdenis een eeuwenoude traditie is en deel uit maakt van de Afrikaanse cultuur. Sommige Afrikaanse vrouwen stellen dat het opleggen van universele rechten waarin geen ruimte is voor de handhaving van tradities, niet kan getolereerd worden. Vrouwenbesnijdenis ontketende een wereldwijd protest waarbij talrijke campagnes werden opgestart om vrouwen bewust te maken van de gevolgen die deze ingreep kan teweeg brengen. De kanalen die voor de verspreiding van informatie instaan zijn te beperkt waardoor een groot aantal vrouwen jammer genoeg nog niet bereikt is. Evenwel dient men in het achterhoofd te houden dat een verbod niet per se een verbetering van het lot van vrouwen teweegbrengt. Het kan ertoe leiden dat operaties stiekem en in onhygiënische omstandigheden plaatsvinden met in het slechtste geval de steriliteit tot gevolg. Uit respect voor Afrikaanse tradities kan de ingreep toegestaan worden onder de voorwaarde dat de vrouw zelf over de keuze beschikt om een dergelijke operatie al dan niet te ondergaan. Dit argument valt echter moeilijk hard te maken ingeval het gaat over minderjarige meisjes die nog niet in staat zijn hun toestemming te geven. 130. Ter conclusie kan men stellen dat de grondwettelijke erkenning van zowel het recht op cultuur als gelijkheid blijft berusten op een broos evenwicht. Nog steeds moeten vrouwen vechten voor gelijkheid en nog steeds zijn er niet genoeg middelen om hen daarin te steunen. Getuige daarvan is bijvoorbeeld het ontbreken van een sanctie voor de man wanneer die zijn onderhoudsgeld niet betaald. Het is duidelijk dat er meer dan een wet nodig is om patriarchale gedachten om te buigen.276

2. Erfrecht 2.1. Discriminatoire regels in het traditioneel erfrecht

131. Het traditioneel intestaat erfrecht heeft drie belangrijke kenmerken: er is een verdeling van de nalatenschap, de nalatenschap is universeel en de regel van het mannelijk eerstgeboorterecht

276

P.E. ANDREWS, “Big Love”? The Recognition of Customary Marriages in South Africa”, Washington and Lee Law Review 2007, afl. 64, 1497.

68

speelt.277 Vooral dit laatste kenmerk benadeelt vrouwen en niet-eerstgeborenen.278 Omwille van het feit dat de weduwe niets erft kan ze wel onderhoud vragen van de erfgenaam, doch dit is geen sinecure. Vaak wordt ze gedwongen om met de erfgenaam samen te leven en berust alles op een goede samenwerking tussen beiden.279 Een ander hekel punt is de erfopvolging van de positie van chief. Aangezien in het traditioneel erfrecht dochters niet in de voetsporen van hun vader kunnen treden, zal die steeds op een man overgaan.280 132. In de grondwet komt dus weer een conflict tussen een aspect van het gewoonterecht en de gelijkheidsclausule tot stand.281 Dit moet genuanceerd worden, men dient immers ook de living customary law in beschouwing te nemen. Voorbeelden van deze vindt men terug in het gebruik van de „serotwana‟ wat inhoudt dat een vrouw die huwt een aantal dieren uit de kudde van haar vader krijgt om haar te helpen bij het stichten van een nieuw gezin. Verder is de toepassing van de regel van het mannelijk eerstgeboorterecht niet absoluut. In sommige gemeenschappen komen de weduwe en de jongere kinderen ook in aanmerking om te erven. Deze traditionele praktijken tonen aan dat vrouwen niet altijd benadeeld worden.282

2.2. Erfrecht in het common law versus traditioneel erfrecht

133. Het SALRC publiceerde in 2005 een rapport met zijn bemerkingen over de Administration of Estates Act. Het verschil tussen het common law en het gewoonterecht betreffende de regeling van erfenissen werd hierin duidelijk geïllustreerd.283

277

N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance: African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 467. 278 Het mannelijk eerstgeboorterecht houdt in dat de gehele erfenis overgaat op de oudste zoon. Indien er geen mannelijke descendenten zijn, gaat de erfenis over naar de vader van de erflater en indien de vader reeds vooroverleden is, krijgt de mannelijke descendent die het dichtst verwant is t.a.v. de erflater de nalatenschap. De vrouwen en dochters kunnen niet erven en worden dus gediscrimineerd. 279 Zie South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.be (consultatie 17 februari 2010). 280 N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 474. 281 Zie X, What about women? Why we need a gender perspective in development policy, BRIDGE report 20, 1993, http://www.bridge.ids.ac.uk/reports.html (consultatie 20 april 2010). 282 N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 489-491. 283 Ibid., 113-118.

69

In het intestaat erfrecht van het common law waren mannen en vrouwen evenwaardige erfgerechtigden in de nalatenschap van een overledene. Voorts beschikten de erflaters over de volledige vrijheid in de opmaak van een testament, ze konden over alle goederen beschikken. In het traditioneel intestaat erfrecht daarentegen werden mannen en vrouwen allesbehalve als gelijken beschouwd. De oudste zoon kon doorgaans aanspraak maken op de volledige nalatenschap, met uitsluiting van alle vrouwen. Ook in het testamentair erfrecht werd de vrijheid van de erflater aan banden gelegd. Men kon slechts over bepaalde goederen beschikken bij testament. Het grondwettelijk hof oordeelde dat het onderscheid tussen het gewoonterecht en het common law ongrondwettig was wat de wetgever ertoe aanzette nieuwe wetgeving te creëren. Dit bleek echter geen eenvoudige opdracht te zijn.284

2.3. Hervorming van het traditioneel erfrecht

134. Net zoals in het traditioneel huwelijksrecht moest het erfrecht grondig hervormd worden om alle discriminatoire regels ten aanzien van vrouwen eruit te lichten. Daartoe diende het parlement in 1998 een wetsontwerp285 in dat stuitte op heel wat verzet bij traditionele leiders. Uiteindelijk moest de wetgever inbinden. 135. Ondanks het verzet bleef het grondwettelijk hof aansturen op een dringende hervorming. Het traditioneel erfrecht werd indirect gewijzigd door tal van arresten die een uitdaging vormden voor de mannelijke dominantie in het gewoonterecht. Het arrest SHILUBANA V. NWAMITWA is spraakmakend voor de evolutie in de erfopvolging van de traditionele leiderspositie.286 Een dochter kon haar vader niet kan opvolgen als chief louter door het feit dat ze een vrouw was. Het merkwaardige aan dit arrest is dat de leiders van de Valoyi gemeenschap waartoe Shilubana behoorde haar later wel de positie van chief aanboden, maar dat in eerste aanleg werd beslist dat deze niet over de bevoegdheid beschikten om een chief aan te stellen. Het grondwettelijk hof oordeelde anders en stelde dat deze leiders wel konden opteren om de gelijkheidsclausule van de Bill Of Rights na te leven en een vrouw als chief te 284

M.C. SCHOEMAN-MALAN, “Recent Developments Regarding South African Common and Customary Law of Succession”, PER/PELJ 2007, afl. 10(1),107-139. 285 Ibid., 112. 286 Constitutional Court of South Africa 4 juni 2008, case CCT 3/07, Shilubana and Others/Nwamitwa, 2008 ZACC 9, http://www.constitutionalcourt.org.za/uhtbin/cgisirsi/20080605083932/SIRSI/0/520/JCCT3-07C (consultatie 13 maart 2009).

70

benoemen.287 De uitspraak in dit arrest biedt niet echt een oplossing voor de spanningen tussen het grondwettelijk en gewoonterecht daar het hof zich verder uitsprak over de ongrondwettelijkheid van bepaalde erfrechtelijk regels.

Desalniettemin levert de living

customary law het bewijs dat chiefs geleidelijk aan afstappen van de gedachte dat vrouwen minderwaardig zijn. Het arrest MTHEMBU V. LETSELA288 bewijst dat het mannelijk eerstgeboorterecht diep verankerd zat in het traditioneel erfrecht en dat een wijziging ervan uiterst moeilijk te bekomen was. Het hof besloot dat noch de regel van het mannelijk eerstgeboorterecht noch het onderscheid tussen mannen en vrouwen dat door traditionele gemeenschappen in overeenstemming met het traditioneel erfrecht wordt gemaakt de grondwet schond.289 Deze uitspraak betekende een schending van de equality clause en had als gevolg dat de bevolking het grondwettelijk hof er van beschuldigde de Bill of Rights te miskennen. Een doorbraak kwam er pas in het arrest BHE V. MAGISTRATE KHAYELITSHA.290 De heer en mevrouw BHE leefden twaalf jaar als man en vrouw samen in een huis dat Dhr. BHE had gekocht met behulp van staatssubsidies. Hij stierf en liet twee dochters en zijn weduwe na. Volgens het gewoonterecht, meer bepaald sectie 23 van de Black Administration Act, werd de vader van Dhr. BHE automatisch als erfgenaam aangesteld. Mevr. BHE, de weduwe, leefde in onmin met de vader en eiste haar efrechten en die van haar dochters op. Uiteindelijk kwam haar klacht bij het grondwettelijk hof dat oordeelde dat het principe van mannelijk eerstgeboorterecht het gelijkheidsbeginsel gegarandeerd in sectie 9 van de grondwet schond291 en de erfenis aan de twee dochters toekende. Voor het eerst werd dit beginsel ongrondwettelijk verklaard, een stap in de goede richting om discriminaties uit het gewoonterecht voor eens en altijd weg te werken.292

287

N. TEBBE, “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 468-469. 288 The Supreme Court of Appeal of South Africa 30 mei 2000, case nr. 71/98, Mthembu/Letsela and Another, 1997 (2) en 1998 (2) SA 675 en 2000 (3) SA 867 (SCA). 289 M.C. SCHOEMAN-MALAN, “Recent Developments Regarding South African Common and Customary Law of Succession”, PER/PELJ 2007, afl. 10(1), 121. 290 Constitutional Court of South Africa 15 oktober 2004, case CCT 49/03, Bhe and Others/The Magistrate Khayelitsha and Others, 2005 (1) SA 580 (CC), www.constitutionalcourt.org.za. 291 F. BANDA, “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, afl. 32(1), 17-18. 292 E. GRANT, “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 3-11; Zie ook Constitutional Court of South Africa 15 oktober 2004, case CCT 69/03, Shibi/Sithole and Others, 2005 (1) SA 580 (CC), www.constitutionalcourt.org.za. In dit arrest eist een zus een deel van de nalatenschap van haar broer op en verzet ze zich eveneens tegen het mannelijk eerstgeboorterecht.

71

136. In 2004 werkte de SALRC aan een rapport getiteld Customary Law of Succession om in de nasleep van het arrest BHE enige wijzigingen in het traditioneel recht door te voeren. De wetgevende commissie kwam tot de constatatie dat het traditioneel recht ofwel overboord moest gegooid worden ofwel aan de grondwet moest aangepast worden. Het rapport is echter niet gepubliceerd en het wetgevend initiatief is aldaar gestrand.293 Vrouwen moeten voorlopig dus nog steeds op arresten van het grondwettelijk hof steunen om hun erfrechten op basis van het gewoonterecht te eisen. Vooral het arrest BHE is uiterst belangrijk daar het als precedent misschien een evolutie in het traditioneel erfrecht zal ontketenen. Van een formele erkenning van gelijkheid zoals in het erfrecht in het common law is in het traditioneel recht voorlopig nog geen sprake.

293

M.C. SCHOEMAN-MALAN, “Recent Developments Regarding South African Common and Customary Law of Succession”, PER/PELJ 2007, afl. 10(1), 110-111.

72

HOOFDSTUK III : HET GRONDBEZIT 137. Zuid-Afrika is een land rijk aan natuurlijke schatten. Grond is dan ook een van de belangrijkste zaken voor de bevolking.294 Het beleid met betrekking tot het grondbezit berust echter op een paradox. Vrouwen op het platteland bewerken dagelijks de akkers en zijn op die manier de grootste drijfkracht achter de ontwikkeling van de plaatselijke economie. Toch zijn het net zij die over quasi geen eigendomsrechten beschikken.295 Dit is grotendeels te wijten aan de sterke aanwezigheid van het gewoonterecht, de patriarchale ordening van de maatschappij en de zwaktes van het beleid.

A. De landrechten 1. De gemengde regeling van het grondbezit296

138. Het gewoonterechtelijk grondbezit is gebaseerd op een systeem van ongeschreven regels en lokale gebruiken. Men kan rechten verkrijgen door de toekenning van een chief297 of simpelweg door inname van gronden. Verder berust de gewoonterechtelijke regeling op een zekere dynamiek en flexibiliteit die ervoor zorgt dat het grondbezit vaak het voorwerp is van onderhandelingen en conflicterende aanspraken. De wettelijke regeling is veel statischer daar het steunt op geschreven wetten, rechterlijke uitspraken en beslissingen van lokale overheden. De toekenning van grondbezit is grondwettelijk verankerd en staat vast door middel van titels of andere bewijzen van eigendom. 139. Met de jaren is het onderscheid298 tussen deze twee systemen vervaagd in Zuid-Afrika. Het gewoonterechtelijk systeem heeft de invloeden van de kolonisering en apartheid moeten ondergaan en de staatsregeling is dynamischer geworden. Heden berusten landrechten op een mengeling van gewoonterechtelijke, wettelijke, formele en informele regels. Het blijft een 294

R.N. OZOEMENA, African customary law and gender justice in a progressive democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 44. 295 Zie K. KLEINBOOI, en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl.70, 799-817. 296 L. COTULA, C. TOULMIN en C. HESSE, Land tenure and administration in Africa: Lessons of experience and emerging issues, paper International Institute for Environment and Development, Londen, 2004, 2. 297 L. NTSEBEZA, “Democratization and Traditional Authorities in the New South Africa”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 1999, afl. XIX(1), 83. 298 Zie ook South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010).

73

moeilijke vraag of vrouwen meer baat hebben bij een wettelijke dan bij een gewoonterechtelijke regeling. De grondwettelijke gelijkheidsclausule doet ons geloven dat de wettelijke regeling meer zekerheid biedt maar in werkelijkheid wordt de waarde van de landrechten van vrouwen evenzeer door andere factoren uit het gewoonterecht bepaald.299

2. Invloed van het gewoonterecht

140. De opname van genderkwesties in het beleid rond het grondbezit wordt vaak gedwarsboomd door het gewoonterecht. Hoewel het merendeel van de akkers wordt bewerkt door vrouwenhanden, is het net het gewoonterecht dat hen de toegang tot die gronden ontzegt.300 In de provincie KwaZulu-Natal bijvoorbeeld kunnen vrouwen quasi geen rechten uitoefenen op akkers.301 Het gewoonterecht varieert van streek tot streek302, maar algemeen beschouwd worden de landrechten van vrouwen bepaald door hun burgerlijke staat, door het recht betreffende erfenissen en echtscheidingen en door maatschappelijke instellingen die de sociale rol van vrouwen bepalen.303 In het traditioneel erfrecht krijgen vrouwen zelden een stuk grond toegewezen.304 Men dient hierbij een onderscheid te maken tussen patrilineaire en matrilineaire systemen van grondbezit.305 141. In een patrilineair systeem wordt de verwantschap langs de mannelijke lijn bepaald en wordt de controle op de grond eveneens van vader op zoon doorgegeven. Traditionele leiders van een gemeenschap wijzen grond steeds toe aan de man binnen het gezin. In een dergelijk systeem 299

H. RANGAN, en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 634. 300 Ibid., 633-658. 301 S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge , 54. 302 S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1319. 303 T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 182. 304 K. KLEINBOOI, en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 804; S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 55. 305 S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1322-1323.

74

maken vrouwen na een huwelijk niet langer deel uit van de gemeenschap waarin ze geboren zijn maar wel van die van de man. Dit leidt ertoe dat dochters geen familiebezittingen of grond kunnen erven daar die anders naar de familie van de man zouden gaan.306 In het gewoonterecht worden gronden binnen de eigen familie of clan gehouden. 307 De vrees voor verlies van grond is soms zo groot dat vaders hun land nog eerder aan een mannelijke verwant schenken of hun grond teruggeven aan de gemeente.308 Niettemin zijn er reeds situaties voorgevallen waarbij vrouwen wel grond van hun ouders of van een ander familielid erven, ook na een huwelijk. Dit zorgt dan voor de merkwaardige situatie waarbij een man zonder land een vrouw zal huwen om grond te verkrijgen. Het sociaal rollenpatroon wordt dan immers omgedraaid.309 Weduwen kunnen uitzonderlijk aanspraak maken op de grond van hun overleden echtgenoot maar die grond kan enkel geregistreerd worden op naam van haar zonen. Hoe dan ook komt het er op neer dat de grond uiteindelijk weer in mannelijke handen belandt.310 142. In een matrilineair systeem daarentegen worden verwantschap en eigendom langs de lijn van de moeder doorgegeven. Gehuwde vrouwen blijven vaak in hun eigen familie. Indien er sprake is van een polygaam huwelijk dan is de verdeling van de nalatenschap een complexe kwestie. Het deel dat de zonen na overlijden van hun vader krijgen, hangt dan af van de status van hun moeder binnen het huwelijk.311 Ook in dit systeem wordt de controle op de grond na de dood van de vader enkel aan mannelijke verwanten doorgegeven. Het enige verschil is dat zonen van mannelijke verwanten langs moederszijde en niet langs vaderszijde erven.

306

Zie ook S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development research 1998, afl. 10(2), 79. 307 L. COTULA, C. TOULMIN en C. HESSE, Land tenure and administration in Africa: Lessons of experience and emerging issues, paper International Institute for Environment and Development, Londen, 2004, 19; T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 186. 308 K. KLEINBOOI, en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 806. 309 Ibid., 808. 310 H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 640. 311 T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 186.

75

143. Beide systemen worden dus gekenmerkt door een erfopvolging van man op man waardoor vrouwen geen grond krijgen. Met het arrest BHE kwam er echter een doorbraak voor vrouwenrechten in het traditioneel erfrecht, gezien de regel van het mannelijk eerstgeboorterecht immers ongrondwettelijk werd verklaard.312 In het islamitisch recht kunnen vrouwen wel erven maar ze krijgen slechts de helft van het deel dat mannen krijgen.313 144. Het verwerven van grond gaat ook gepaard met de aanwezigheid van een huwelijk. Gehuwde vrouwen kunnen een stuk grond vragen aan de man of aan een andere mannelijke verwant. Vrouwen krijgen vervolgens vaak een stuk grond dat ze kunnen gebruiken en beheren maar daden van beschikking kunnen ze niet stellen. Indien vrouwen niet via de man aan een stuk grond geraken, kunnen ze nog steeds grond lenen of huren maar ook daarvoor is de toestemming van de man vereist.314 Ongehuwde vrouwen moeten soms een beroep doen op andere middelen om grond te verwerven. Soms sluiten ze overeenkomsten met een man die zich in zijn naam een stuk grond toe-eigent dat vervolgens met hen wordt gedeeld. Op die manier kunnen ook de kosten en de risico‟s verbonden aan het bewerken van de grond gedeeld worden.315 Ingeval van echtscheiding of verlating kunnen er voor vrouwen problemen rijzen. Vrouwen die tijdens hun huwelijk een stuk grond van de man hebben gekregen om bijvoorbeeld gewassen op te kweken zullen dit bij echtscheiding terug moeten afstaan. Gewoonlijk keren vrouwen vervolgens terug naar hun eigen familie waar ze alsnog proberen om enige landrechten of grond te verwerven.316

312

C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa, Politicon 2005, afl. 32(2), 298. 313 L. COTULA, C. TOULMIN en C. HESSE, Land tenure and administration in Africa: Lessons of experience and emerging issues, paper International Institute for Environment and Development, Londen, 2004, 19; S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1325. 314 L. COTULA, C. TOULMIN en C. HESSE, Land tenure and administration in Africa: Lessons of experience and emerging issues, paper International Institute for Environment and Development, Londen, 2004, 18. 315 K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 809. 316 S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1321.

76

145. In het traditioneel recht zijn de landrechten van vrouwen erg beperkt maar vrouwen kunnen er wel op staan dat ze toegang krijgen tot de gronden. Het feit dat traditionele gemeenschappen grotendeels uit gemeenschappelijk grondbezit bestaan, betekent ook dat elk lid van die gemeenschap toegang tot die gronden moet kunnen krijgen.317 Het probleem is dat de groeiende economie ervoor gezorgd heeft dat gronden schaarser worden en evolueren van een middel om in de eigen behoeften te voorzien tot handelswaar. Terwijl vroeger meerdere personen verschillende rechten konden uitoefenen op eenzelfde stuk grond komt het nu meer en meer voor dat bepaalde personen alle rechten hebben en anderen geen rechten meer hebben.318 Het is voor vrouwen dan ook zeker geen oplossing om de traditionele regeling van grondbezit te vernietigen daar vrouwen de secundaire rechten319 waarover ze beschikken dan ook dreigen te verliezen. Het is beter om het een zekere gelijkheid in deze traditionele regels te integreren.320

3. Het apartheidsregime 146. Tijdens het apartheidsregime321 werd een herverdeling van de grond ingevoerd. De meest vruchtbare gronden werden aan de blanke bevolking gegeven en de rest van de bevolking moest het doen met de gronden die er vaak in erbarmelijke toestand bij lagen. Dit impliceerde een gedwongen verhuizing van inheemse (zwarte) burgers naar reserves of bantustans.322 Zelfs na het verdwijnen van het apartheidsregime kregen vele burgers hun eigen grond niet terug.323 317

A. RUDMAN, Equality before Custom? A study of property rights of previously disadvantaged women under land reform and communal tenure in post-apartheid South Africa, onuitg. Ph.D. Dissertation School of Global Studies, Peace and Development Research University of Gothenburg (Sweden), 2009, 104. 318 Een onderscheid tussen de controle van de grond en de toegang tot de grond laat toe dat twee verschillende personen op hetzelfde stuk grond hun rechten kunnen laten gelden, zie S. LASTARRIACORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1318-1326. 319 Men spreekt van secundaire rechten daar de rechten die vrouwen hebben afhangen van de status en positie van de man. 320 T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 196. 321 Het apartheidsregime voerde een segregatiebeleid waarbij het grootste deel van de bevolking die toen “zwarten” of “kleurlingen” werden genoemd aan het gezag van een minderheid van “blanken” werden onderworpen. De basis van dit beleid werd al gelegd in de koloniale periode maar het apartheisregime werd pas in 1948 officieel ingevoerd. Het regime werd in 1994 afgeschaft en tegelijk werden de bantustans ontmanteld maar het beleid heeft zijn sporen nagelaten in de huidige territoriale verdeling in provincies, http://www.britannica.com. 322 Homelands en bantustans zijn begrippen die zijn ontstaan tijdens het apartheidsregime. De “zwarte” burgers kregen slechts 13% van de landbouwgrond om te bewerken. De grond die hen werd toegekend was vaak droge en moeilijk te bewerken grond. 87% van de goede landbouwgrond werd hen aldus zonder

77

Tot 1994 was het merendeel van de gronden in staatshanden die bepaalde gemeenschappen toelieten ze te gebruiken. Deze waren voornamelijk gevestigd in bantustans en beheerden de gronden op gemeenschappelijke basis.324 Alle leden van de gemeenschap hadden recht op grond om te bewonen en te bewerken met dien verstande dat vrouwen hun rechten afhingen van hun mannen. 147. Geleidelijk aan groeiden de bantustans en sommigen riepen hun onafhankelijkheid uit met als gevolg dat de macht van de chiefs groter werd. Het begin van de jaren negentig werd gekenmerkt door een ineenstorting van het systeem van grondbeheer in de bantustans en grote corruptie van chiefs. Dit leek onaanvaardbaar in een land dat zich net in de transitie naar een democratische staat bevond. De overheid besloot om een grootscheepse hervorming in het beleid met bettrekking tot het grondbezit door te voeren. Het initiatief van toenmalig president F.W. DE KLERK bestond uit de opwaardering van landrechten, de herverdeling van grond en een regeling betreffende het gebruik van grond. Het was tegelijk de basis waarop het latere hervormingsbeleid was gestoeld.325

4. De situatie na de verkiezingen van 1994

148. In 1994 werden verkiezingen gehouden en de vestiging van de democratie werd een feit. Niettemin bleven de chiefs een grote rol spelen in het beleid van de voormalige bantustans. Na 1999 werden ze belangrijke politieke actoren die meer macht in het lokaal bestuur opeisten.

reden ontnomen en vele burgers werden gedwongen om in kleine gecontroleerde gemeenschappen, homelands/bantustans genoemd, te leven. Zie A.RUDMAN, Equality before Custom? A study of property rights of previously disadvantaged women under land reform and communal tenure in post-apartheid South Africa, onuitg. Ph.D. Dissertation School of Global Studies, Peace and Development Research University of Gothenburg (Sweden), 2009, 218. 323 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 71. 324 Met beheer op gemeenschappelijke basis wordt bedoeld dat alle leden van de gemeenschap gelijke aanspraken hadden op de grond. De grond werd collectief bewerkt en de oogst werd verdeeld onder de leden, zie A.RUDMAN, Equality before Custom? A study of property rights of previously disadvantaged women under land reform and communal tenure in post-apartheid South Africa, onuitg. Ph.D. Dissertation School of Global Studies, Peace and Development Research University of Gothenburg (Sweden), 2009, 104-105; Contra T.W. BENNETT, Customary Law in South Africa, Lansdowne, Juta & Company Ltd, 2004, 378. Bennett betwist deze “collectiviteit” en stelt dat de landbouwproductie individueel gebeurde, alleen bij grote projecten werkten landbouwers samen. Zie ook S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1319. Zij stelt dat het gemeenschappelijk grondbezit inhoudt dat graasland en voorzieningen zoals water en bossen collectief worden gebruikt maar dat landbouwgrond aan individuele gezinnen wordt toegekend. 325 L. NTSEBEZA, “Democratization and Traditional Authorities in the New South Africa”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 1999, afl. XIX(1), 86.

78

Het Department of Land Affairs begon in 1994 met een grootscheepse hervorming van de landrechten.326 Gelijkheid en rechtvaardigheid stonden centraal maar tegelijk werd de rol die traditionele leiders speelden in het beleid betreffende het gemeenschappelijk grondbezit aanvaard.327 Dit zorgde uiteraard voor de nodige problemen.328 149. Het huidige systeem van grondbezit is gebaseerd op commerciële landbouw (dit is door het apartheidsregime in handen van blanke burgers), staatsgrond en een gewoonterechtelijke regeling van grondbezit in de voormalige bantustans.329 Hoewel de urbanisatie en de groeiende economie tot gevolg hadden dat de landbouw minder belangrijk werd is de vraag naar grond voor andere doeleinden nog steeds groot.330

Vrouwen kunnen thans zelf grond verwerven, alsmede via hun echtgenoten of als groep in een bepaalde gemeenschap.331 Tevens kunnen ze beschikken over de volgende rechten: het gebruiksrecht van de grond voor het jaarlijks of periodiek oogsten van gewassen, het recht op de vruchten van de grond, het recht om een hypotheek op de grond te vestigen en tenslotte het recht om een grond te leasen of huren. De man is echter de enige die eigenaar is en die belangrijke beslissingen over de grond kan maken.332

B. De hervorming van het grondbezit 150. Toen in de jaren negentig het debat rond democratie volop aan de gang was, begon men voor het eerst een verband te zien tussen het beleid rond grondbezit en de ontwikkeling van vrouwenrechten. Er was dringend een hervormingsprogramma nodig dat zich om het lot van vrouwen zou bekommeren en geleidelijk aan kwam dat er.

326

infra 82, randnr. 154. C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 311. 328 infra 87-88, randnr. 166. 329 South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010). 330 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 3. 331 R.N. OZOEMENA, African Customary Law and Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University, 2006, 46. 332 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl.10(2), 72. 327

79

1. Reconstruction and Development Program

151. In 1994 ontwikkelde de overheid het Reconstruction and Development Programme (RDP), waarmee men de toegankelijkheid voor vrouwen tot noodzakelijke overlevingsmiddelen wou vergroten. Het RDP bracht aan het licht dat het beleid met betrekking tot grondbezit uiterst dringend diende hervormd te worden en pleitte vooral om een versteviging van huidige vrouwenrechten.333 Twee jaar later werd het RDP vervangen door GEAR.334 Het nieuwe programma was vooral gericht op de creatie van werkgelegenheid, armoedebestrijding en de hervorming van overheidsinstellingen. In zijn beleid focuste GEAR zich vooral op de financiële ondersteuning van vrouwen en hoopte hen hiermee te motiveren om een eigen landbouwproductie op touw te zetten. 335 152. Een beperking waar ontwikkelingsprogramma‟s zoals GEAR echter vaak mee kampen is dat gelijkheid en de hervorming van het beleid rond grondbezit niet genoeg aan elkaar gekoppeld worden. Ook al bestrijden beide begrippen verschillende aspecten van sociale ongelijkheid, toch dienen ze in één project samengebracht te worden. Zowel de gelijkheid tussen de seksen als de landrechten hebben baat bij een hervorming van sociale instellingen die grotendeels de toegang tot grond en levensmiddelen bepalen. Het streven naar een gelijkheid die zich vertaalt in gelijke landrechten is gebaseerd op een politieke denkoefening waarbij men zich steeds moet behoeden voor een loutere hertekening van het vroegere beleid.336

333

N.C. DAVIS, A.C. HORN en S. GOVENDER-VAN WYK, “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 274; C. WALKER, Piety in the Sky? Gender Policy and Land Reform in South Africa, paper voorgesteld op the Gender Studies Seminar University of Natal Durban, 2001, 9. 334 GEAR staat voor Growth, Employment And Redistribution. 335 H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 634. 336 Ibid., 635-636.

80

2. De hervormingen van het Department of Land Affairs337

2.1. Invulling van het DLA-beleid 153. In 1997 publiceerde het DLA zijn White Paper338 waarin vier doelstellingen van het landhervormingsbeleid werden vooropgesteld: de onrechtvaardigheden van het apartheidsregime rechtzetten, nationale eenheid en stabiliteit aanmoedigen, de economie en welvaart doen groeien en de armoede uitroeien.339 154. Het hervormingsbeleid zelf bestaat uit drie belangrijke componenten: teruggave van grond, herverdeling van grond en hervorming van de regeling van het grondbezit.340 In deze drie componenten poogt men gelijkheid na te streven dat wordt versterkt door de formulering van een Gender Policy Framework. Binnen dit kader wordt gestreefd naar een volle en gelijke participatie van vrouwen in de besluitvorming rond de hervorming van landrechten.341 De eerste component wordt het Restitution of Land Rights Programme (RLRP) genoemd en houdt in dat grond die op basis van vroegere discriminatoire wetten en praktijken aan de gerechtigden onttrokken is, aan hen wordt teruggegeven.342 De betrokkenen dienen hiervoor een aanvraag in te dienen bij het DLA.343 Indien de mogelijkheid om die gronden terug te geven aan de rechtmatige eigenaars niet meer bestaat, moet een compensatie het verlies enigszins verzachten. Om de eisen tot teruggave kracht bij te zetten werd in 1996 een Land Claims Court opgericht.344 337

Het DLA heeft een naamsverandering ondergaan en heet sinds 2009 Department of rural Development and Land Reform, zie South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010). 338 X, White Paper on South African Land Policy, Pretoria, Department of Land Affairs (DLA), 1997, 111p. 339 S. MEER, “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 71. 340 L. NTSEBEZA, “Democratization and Traditional Authorities in the New South Africa”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 1999, afl. XIX(1), 83; S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 55. 341 N.C. DAVIS, A.C. HORN en S. GOVENDER-VAN WYK, “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 274. 342 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 13. 343 H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 639. 344 Vooral sectie 35(4) duidt op de verbintenis van het Hof om te streven naar gendergeklijkheid, zie South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO, www.fao.org (consultatie 17 februari 2010).

81

De tweede component is het Redistribution Program en houdt een herverdeling van de grond in. Hiermee wil het DLA er op toezien dat grond om te bewonen en te bewerken aan de armere lagen van de bevolking wordt gegeven. Het DLA hoopt hiermee een vermindering van de armoede te bekomen.345 Toch bleven allerhande problemen de kop op steken met als gevolg dat in 2000 een Land Redistribution for Agricultural Development Programme (LRAD) werd opgestart om herverdelingsproblemen, inclusief deze van vrouwen, aan te pakken. Dit programma is gebaseerd op een subsidiesysteem dat gelden toekent aan individuen in plaats van aan gezinnen om te vermijden dat enkel mannen de gelden opstrijken. Verder bevat het ook een aantal specifieke maatregelen om vrouwen te beschermen tegen armoede en hun economische onafhankelijkheid te verzekeren.346 Het belangrijkste aandachtspunt bleef de herbevestiging van het doel om tegen 2015 een herverdeling van dertig percent van de landbouwgrond te bereiken. Het hervormen van de regeling rond het grondbezit347 of het Land Tenure Reform Program tenslotte zou een einde moeten maken aan de onzekerheid waarmee grondbezitters lange tijd te kampen kregen. Voor de hervorming kende men een systeem waarbij men het grondbezit kon bewijzen door een document genaamd „toelating van bezit‟ voor te leggen. Dit was echter niet eenvoudig gezien het document moest verschaft worden door een traditionele leider die steeds op zijn beslissing kon terugkomen. Voor vrouwen betekent deze hervorming een grotere onafhankelijkheid door bevrijd te worden van de onderdrukking door mannelijke familieleden of chiefs.348 155. Hoewel de aandacht vooral uitging naar de herverdeling van de gronden, was de hervorming van het grondbezit de component die het meest gevoelig lag. Dit bleek uit het hevig debat dat ontstond in 2001 toen de overheid de hervorming van het gemeenschappelijk grondbezit in de voormalige bantustans aankondigde. De hervorming plaatste het DLA en CONTRALESA recht tegenover de Commission on Gender Equality.

345

S. MEER, “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 72. 346 N.C. DAVIS, A.C. HORN en S. GOVENDER-VAN WYK, “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 274-275. 347 Dit is de vrije vertaling van de term “land tenure”, voor een uitgebreide definitie zie S. LASTARRIACORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1317 punt 2. 348 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 11.

82

De kritiek van de CGE berustte op meerdere punten. Ten eerste vreesde ze dat de individualisering van landrechten de overlevingsstrategieën binnen deze voormalige bantustans zou aantasten. Verder wou ze vermijden dat de macht van traditionele leiders zou worden verstevigd om corrupte en onderdrukking te vermijden. Tenslotte werd geopperd dat vrouwenrechten niet genoeg aangekaart werden in het beleid en dat de hervorming de vrouwen zelfs nog in een slechtere positie zou plaatsen. CONTRALESA stelde dat een versteviging van hun macht binnen een gewoonterechtelijk systeem net wel de rechten van de zwaksten zou beschermen. Ondanks het protest werd de Communal Land Rights Act in 2004 uiteindelijk goedgekeurd.349 156. De hervorming van het grondbezit kan op verschillende manieren plaatsvinden. Men kan opteren om eigendomsrechten toe te kennen, hetgeen niet mogelijk lijkt daar dit een heel tijdrovende en kostelijk operatie van registratie van gronden zou inhouden. Eveneens kan men kiezen om een systeem van gemeenschappelijk bezit te behouden wat dan weer min of meer een status quo bewerkstelligt. Daarnaast kan men echter gaan voor de creatie van een Land Rights Bill waarin een lijst van beschermde eigendomsrechten wordt opgenomen.350 Deze optie lijkt de meeste mogelijkheden te bieden om zekerheid te verschaffen aan de bewoners van voormalige bantustans.

2.2. Het grondwettelijk kader

157. Het African National Congress wil met de grondwet duidelijk de gelijkheid promoten maar het behandelt vrouwen en chiefs als twee aparte begrippen. Het beschouwt met andere woorden de herdefiniëring van traditionele instellingen en het streven naar gelijkheid tussen de geslachten als twee onderscheiden doelstellingen, hetgeen er voor zorgde dat een apart beleid voor beide werd gecreëerd. Het gevolg hiervan was dat vrouwenrechten als een toegevoegde en niet als een prioritaire categorie binnen het hervormingsbeleid werd beschouwd.351

349

C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 311-312; zie ook S. HASSIM, “A virtuous circle? Gender equality and representation in South Africa” in J. DANIEL, J. LUTCHMAN en R. SOUTHALL (eds.), The State of the Nation 2004/2005, Kaapstad, HSRC Publishers, 2004, 349-355. 350 L. NTSEBEZA, “Democratization and Traditional Authorities in the New South Africa”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 1999, afl. XIX(1), 87-88. 351 C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 300.

83

158. De Zuid-Afrikaanse grondwet bevat drie aspecten die haaks staan op het streven naar gelijkheid in het hervormingsbeleid met betrekking tot grondbezit.352 Vooreerst is men de belofte om de voormalige homelands of bantustans353 af te schaffen niet nagekomen. Nog steeds bestaan kleine regio‟s waarin ondemocratisch verkozen traditionele leiders naar willekeur met de scepter zwaaien. De erkenning van die traditionele leiders in de grondwet consolideert de macht van die leiders en impliceert een bevestiging van de vrouwelijke onderdrukking. De tweede tegenstelling in de grondwet betreft de onverzoenbaarheid van de erkenning van traditionele leiders met een Bill of Rights die ijvert voor een bestuur opgebouwd uit democratisch verkozen leiders.354 De derde contradictie namelijk deze tussen de gelijkheidsclausule en de bevestiging van het recht om het gewoonterecht toe te passen in de voormalige bantustans zorgt evenzeer voor een beperking aan mogelijkheden voor vrouwen om hun eisen met betrekking tot grondbezit kracht bij te zetten.355 159. Een solide basis wordt in de grondwet evenwel teruggevonden door middel van de eigendomsclausule356 en de gelijkheidsclausule. Hiermee wil de wetgever enerzijds eigendom beschermen en anderzijds duiden op het belang van vrouwenrechten in de creatie van een beleid of programma met betrekking tot landrechten. Voor het hervormingsbeleid is het echter wel zo dat een beroep wordt gedaan op marktmechanismen zoals het willing buyer/willing seller-principe. Dit principe houdt in dat landrechten slechts kunnen verkregen worden tegen een zekere prijs, wat uiteraard weer belemmerend is voor een groot deel van de vaak onvermogende vrouwen.357

352

H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 637-638. 353 Zie S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development research 1998, afl.10(2), 71. 354 supra 31-32, 73 355 H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 638. 356 Clausule 25 Bill Of Rights stelt dat niemands eigendom zonder wettelijke of gerechtvaardigde reden kan ontnomen worden en dat de overheid enkel mag onteigenen indien dit voor publieke doeleinden of het publiek belang vereist is. Desgevallend zal voorzien worden in een billijke compensatie. 357 C. WALKER, “Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa”, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 7.

84

2.3. De implementatie van gender in het beleid

160. Er zijn verscheidene redenen waarom de aandacht op vrouwenrechten moet gevestigd worden in een hervormingsbeleid betreffende landrechten. Vrouwen zijn belangrijke economische actoren daar hun agrarische activiteiten in grote mate bijdragen tot de totale productie in het land. Dit dient tot uiting te komen in een hervormingsbeleid waar grond voor vrouwen even toegankelijk als voor mannen is. Dit zou niet alleen leiden tot een verhoogde welvaart en een efficiënter gebruik van grond maar het zou tevens de gelijkheid en emancipatie van vrouwen ten goede komen.358 Voor vrouwen die de primaire zorgverstrekkers zijn, is grond immers een middel om armoede te vermijden en een inkomen te verwerven zodat ze kunnen zorgen voor de opvoeding van hun kinderen.359 161. Hervorming van het beleid rond grondbezit is echter niet onverdeeld positief voor vrouwen. Gelijkheid en productiviteit of efficiëntie staan vaak haaks op elkaar. Een hervorming kan er voor zorgen dat vrouwen erg onder druk komen te staan daar ze vaak de dubbele last moeten dragen van arbeid op het land en zorg voor de kinderen. Een wijziging in het gewoonterecht kan er tevens voor zorgen dat vrouwen de beperkte landrechten die ze net hadden verworven nu terug kwijtspelen.360 Een staatsinterventie is niet altijd een oplossing. Een bottom-up benadering waarbij de ongelijkheid eerst op het laagste niveau wordt aangepakt, zal op lange termijn meer nut opleveren. 162. Het DLA heeft zijn belofte om gender in zijn beleid op te nemen proberen na te leven door vrouwen zoveel mogelijk in zijn beleid te betrekken. In het Redistribution Program heeft het DLA gezinnen met vrouwelijke gezinshoofden in de lijst van begunstigden opgenomen en tevens gezorgd voor de aanstelling van vrouwen in comités die zich bezig houden met de hervorming. 361

358

K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 801. 359 S. NGUBANE, “Title to the Land?”, Agenda 1999, afl. 42: Land and Housing: Women Speak Out, 7. 360 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development research 1998, afl.10(2), 72-75. 361 C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 302; C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 10.

85

2.4. Beperkingen van het DLA- hervormingsbeleid

163. Het Land Tenure Reform Program zou genderneutraal moeten zijn in die zin dat het geslacht niet langer een determinerende factor voor de toekenning van grond is. De privatisering van gronden heeft vrouwen echter geen baat bij gebracht. Gronden die normaliter tot de gemeenschap behoren, gaan thans tot de private eigendom van een kerngezin horen. Dit vergroot de man zijn belang waardoor hij vlugger geneigd is een strenge controle uit te oefenen op de grond en zijn vrouw.362 164. Een groot probleem is tevens het conceptueel kader waarin het DLA werkt. Het concept gender wordt enkel aan vrouwen gelinkt en het concept gemeenschap wordt aan mannen gerelateerd.363 In werkelijkheid berust de dichotomie tussen vrouwen en mannen op een samenspel van factoren zoals macht, toegang tot levensmiddelen en klasse. Een hervorming doorvoeren waarbij naar gelijke landrechten wordt gestreefd is niet mogelijk zonder tegelijk de ongelijkheid die door de overheid, de markt, de gemeenschap en de familie in stand wordt gehouden, aan te pakken. Het DLA dient zijn kader te verruimen om een werkelijke gelijkheid te bereiken.364 165. Voorts heeft het DLA ook te kampen met budgettaire en structurele problemen. Het hervormingsprogramma berust op een verkokering van instellingen die intern ook met de nodige problemen zitten. Vele van de ambtenaren die werken aan een hervorming zijn niet voldoende opgeleid en weten zonder duidelijke richtlijnen niet hoe ze genderkwesties in het beleid kunnen implementeren. Deze problemen hebben tot gevolg dat de Land Claims Court bijna bezwijkt onder de immense werklast.365 166. Er zijn nog twee beperkingen die een absolute gelijkheid in de weg staan. Hoewel zij niet binnen het hervormingsbeleid gecreëerd worden zijn ze er wel onlosmakelijk mee verbonden.

362

S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1318. 363 C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 305-306. 364 S. MEER, “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 75-76. 365 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 15-16.

86

Vooreerst voert de overheid een soort gedoogbeleid waarbij traditionele leiders, vooral in de voormalige bantustans, de macht hebben om te beslissen over de verdeling van grond.366 Deze versterken hun gezag door een beroep te doen op corruptie, brutaliteit, onderdrukking en machtsmisbruik bij de toebedeling van grond. Aangezien chiefs nog altijd instaan voor het algemeen belang, zorgen sommigen er evenwel voor dat families met veel grond een deel afstaan aan families met een nijpend tekort om ze in hun eigen behoeften te laten voorzien.367 Toch wordt hun bekommernis om het lot van de armen jammer genoeg niet doorgetrokken tot de bekommernis om het lot van de vrouwen. Daarnaast is er ook een gebrek aan sterke vrouwenorganisaties en niet-gouvernementele organisaties die ijveren voor de opname van vrouwenrechten in het beleid en die vrouwen bewust maken van hun rechten en mogelijkheden, ook wanneer het op grond aankomt. De weinige bewegingen die toch opkomen voor hun rechten botsen vaak op een zwaar protest van traditionele leiders die dit als een rechtstreekse aanval op hun gezag zien.368

2.5. Concrete voorbeelden: Namaqualand, Elandskloof en Buffelspruit 167. In Namaqualand369 is de invloed van het traditioneel recht duidelijk voelbaar. Dochters en weduwen kunnen niet erven, grond kan alleen onder een mannelijke naam geregistreerd worden en hoewel vrouwen evenveel of zelfs meer arbeid verrichten dan mannen worden ze toch als ondergeschikt beschouwd. Lokale hervormingsprogramma‟s focussen zich niet genoeg op de specifieke noden van vrouwen daar ze het gezin als basiseenheid gebruiken bij de verdeling en toekenning van grond.

366

T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN, en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 181. 367 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 79; C. CROSS, “An Alternate Legality: The Property Rights Question in Relation to South African Land Reform”, South African Journal on Human Rights 1992, 305-331. 368 Zie ook C. WALKER, “Women, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 61, 347-358; C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 297-315. 369 Namaqualand is een regio op het platteland van Zuid-Afrika waar reservaten gelegen zijn die toebehoren aan “kleurlingen”. Deze reservaten zijn onder andere Concordia, Leliefontein, Steinkopf en Komaggas, zie K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 800.

87

Ondanks de dominantie van gewoonterecht valt niet te ontkennen dat de verhouding tussen mannen en vrouwen stilaan aan het veranderen is. Sommige vrouwen beschouwen zich immers reeds als gelijke partners in de landbouwproductie.370 168. De bevolking van Elandskloof kreeg zijn grond terug onder het Restitution Program van het DLA. Omwille van de schaarste van de gronden besloot men wel een lijst van “begunstigden” op te maken die het eerst voor een stuk grond in aanmerking zouden komen. Dit leidde tot een groot conflict in de gemeenschap met als gevolg dat de doelstelling om gelijkheid te creëren niet werd bereikt. De situatie in Elandskloof is een duidelijk voorbeeld van het feit dat vrouwen vaak de dupe zijn van betwistingen omtrent schaarse middelen.371 169. Buffelspruit tenslotte is een duidelijk voorbeeld van de tegenstelling tussen de erkenning van traditionele leiders enerzijds en gelijke landrechten voor vrouwen anderzijds. Een opstand van vrouwen die de toegang tot landbouwgrond eisten met het doel om zelfvoorzienend te zijn, werd door het patriarchaal gedachtegoed in de gemeenschap - door de chiefs afgedaan als een vrouwenprobleem in plaats van een kreet voor gelijkheid in het beleid rond grondbezit.372

C. Behoud van ongelijkheden in het huidig beleid 1. Geen grond voor de vrouw

170. Ondanks tal van voornemens van verschillende instellingen en organisaties blijven tal van problemen voor vrouwen aanwezig. 171. Het eerste probleem betreft de vraag naar grond. Omwille van het nijpende tekort aan woningen en het belang van zelfvoorziening zijn woon- en landbouwgrond erg gewild.373 Vrouwen worden echter gediscrimineerd in een beleid dat vooral op vraag gebaseerd is.374

370

K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 815-817. 371 S. MEER, “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 81-84. 372 H. RANGAN, en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 641-651. 373 S. MEER, “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 72. 374 N.C. DAVIS, A.C. HORN en S. GOVENDER-VAN WYK, “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 276-278.

88

Mannen die vrouwen niet als landbouwers maar als huisvrouwen beschouwen, eisen bijna alle grond op.375 Tevens beschikken vrouwen niet over subsidies van de overheid of over de mogelijkheid leningen af te sluiten om grond te verwerven.376 Het gezin wordt ook gezien als de spil waarrond hervormingsprogramma‟s draaien.377 Binnen het gezin heerst er vaak een ongelijke machtsverdeling tussen de echtgenoten wat er voor zorgt dat bijvoorbeeld subsidies die aangevraagd worden vooral de mannen ten goede komen. 378 Die ongelijkheid uit zich ook in de afhankelijkheid van mannen om toegang tot grond te krijgen.379 172. De markteconomie lijkt ook problematisch te zijn voor vrouwen. Het willing buyer/willing seller-principe zorgt er voor dat eigendomsrechten enkel kunnen verkregen worden tegen een bepaalde prijs.380 Vrouwen krijgen echter geen toegang tot de markt daar ze niet kapitaalkrachtig genoeg zijn. Velen geraken niet aan een industriële job omwille van hun lage geschooldheid, de sociale stratificatie en de last van het huishouden die ze moeten dragen.381 In die context zijn vrouwen zijn beter af met een gereguleerde markt.382 173. In de besluitvorming heerst ook nog steeds een te grote afwezigheid van vrouwen.383 Het publieke domein lijkt exclusief aan mannen voorbehouden te zijn.384 De besluitvorming gebeurt vaak in een gemeenschap maar het is onjuist om te denken dat ze democratisch verloopt. Het idee

375

S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 77. 376 K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 800. 377 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, 10. 378 S. BADEN, S. HASIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 54-56. 379 S. NGUBANE, “Title to the Land?”, Agenda 1999, afl. 42: Land and Housing: Women Speak Out, 7; S. HASSIM, “A virtuous circle? Gender equality and representation in South Africa” in J. DANIEL, J. LUTCHMAN en R. SOUTHALL (eds.), The State of the Nation 2004/2005, Kaapstad, HSRC Publishers, 2004, 352. 380 Zie N.C. DAVIS, A.C. HORN en S. GOVENDER-VAN WYK, “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 274 381 Zie S. LASTARRIA-CORNHIEL, “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1326-1327. 382 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 80. 383 Zie ook T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 181. 384 S. BADEN, S. HASIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 70.

89

van de „culturele gemeenschap‟ bestaat immers niet, in werkelijkheid is het een geheel van mannelijke machtsstructuren waarin de mening van vrouwen niet telt. Het komt zelfs veel voor dat vrouwen niet op de hoogte zijn van hervormingsprogramma‟s. Toch is die onderdrukking niet meer absoluut. In de zogenaamde freehold areas385 kunnen vrouwen wel al in zaken met betrekking tot grond meebeslissen. 174. Er bestaat een grote vraag naar bepaalde openbare diensten.386 De landbouwproductie is vooral in vrouwelijke handen maar bij het bewerken van akkers ondervinden vrouwen meerdere problemen. Ze hebben vaak geen toegang tot essentiële voorzieningen zoals proper water, toiletten en ziekenhuizen.387 175. Ten slotte dient nogmaals aangestipt te worden dat grondbezit niet kan losgekoppeld worden van begrippen zoals verwantschap, geslachtsrollen in de maatschappij en het gezin. Verandering in één van deze concepten zou al vlug kunnen leiden tot een verandering in de landrechten. Mannen denken dat vrouwen niet kunnen omgaan met het bezit van een grond en willen daarom zelf de controle op de verdeling ervan behouden. Het is een feit dat mannen hun grond voor meer dan loutere zelfvoorziening gebruiken en dat een wijziging in de huidige regeling van het grondbezit ertoe kan leiden dat vrouwen een grotere autonomie krijgen. 388 Grond en macht zijn dus sterk met elkaar verweven en om conflicten te vermijden zweren velen bij het behoud van de bestaande sociale orde.389

385

Dit zijn gebieden waar personen onroerend goed in volle eigendom kunnen verwerven. In deze zones is geen sprake meer van gemeenschappelijk grondbezit. 386 C. WALKER, Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998, p. 4. 387 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 78. 388 Vrouwen gebruiken grond voornamelijk voor de productie van gewassen die als voedsel voor het gezin worden aangewend, mannen gebruiken de gronden eerder voor het voortbrengen van gewassen die ze verkopen en die geld opbrengen; Zie ook S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), 56. 389 K. KLEINBOOI en E. LAHIFF, “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl. 70, 799; S. BADEN, S. HASSIM en S. MEINTJES, Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika), www.ids.ac.uk/bridge, 57.

90

2. De huidige balans

176. Het doel van het hervormingsprogramma om gelijke landrechten voor vrouwen te creëren is tot hier toe nog niet bereikt. De overheid heeft zich teveel gefocust op een hervorming van de wetgeving en tevergeefs gezocht naar theoretische oplossingen. In de praktijk is de problematiek echter te complex om met wetgeving alleen op te lossen. Er zijn immers tal van subtiele factoren zoals onuitgesproken waarden en tradities die het verkrijgen van grond voor vrouwen immens bemoeilijken. 177. De overheid dient meer positieve maatregelen te nemen en dient de dialoog tussen vrouwen en chiefs te versterken.390 Bovendien moeten vrouwen geïnformeerd worden over hun rechten. Bewustwording is immers een elementaire vereiste voor het bereiken van gelijkheid. In deze is een taak weggelegd voor vrouwenorganisaties, die nog niet danig talrijk zijn of nog maar een kort bestaan kennen. Hierbij denken we aan de in het begin van de jaren negentig opgerichte Rural Women Movement (RWM), die vrouwenkwesties op de politieke agenda bracht maar al snel ten onder ging aan financiële en administratieve problemen.391 178. In theorie streeft men misschien naar gelijkheid, maar in de praktijk lijkt de Zuid-Afrikaanse overheid vaak een politiek van ontsnapping en aanvaarding te voeren. Zelfs met het nieuw hervormingsprogramma is de overheid eerder terughoudend om de vroegere verdeling van de grond ten tijde van het apartheids- en koloniaal regime overboord te gooien.392 In plaats van actief te zoeken naar specifieke oplossingen voor problemen waar vrouwen dagelijks mee kampen, voert het DLA eerder een lakse politiek. Het neemt geen verantwoordelijkheid om na te gaan of genderkwesties wel degelijk in haar beleid aangekaart worden. Men vraagt zich simpelweg af in cijfers en hectares hoeveel percent van de gronden

390

T. HILHORST, “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in C. TOULMIN en J. QUAN (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, London, DFID/IIED/NRI, 2000, 195-196. 391 S. HASSIM, “A virtuous circle? Gender equality and representation in South Africa” in J. DANIEL, J. LUTCHMAN en R. SOUTHALL (eds.), The State of the Nation 2004/2005, Kaapstad, HSRC Publishers, 2004, 353. 392 H. RANGAN en M. GILMARTIN, “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 636.

91

reeds verdeeld is zonder zich de vraag te stellen of ook vrouwen aan bod komen in deze verdeling.393 De kloof tussen theorie en praktijk is daardoor nog te groot. 179. Desalniettemin zijn er veranderingen op til en kan men stellen dat de vooruitzichten eerder positief zijn. Vrouwen worden betrokken in onderhandelingen met betrekking tot de regeling van het grondbezit en een groeiend zelfvertrouwen zorgt er voor dat vrouwen stilaan eindelijk hun stem laten horen.394 Ook op internationaal vlak is er belangstelling gekomen voor de landrechten van vrouwen. In de CEDAW werd inzake landherverdeling een gelijke behandeling van vrouwen vooropgesteld.395 Net zoals het traditioneel huwelijks- en erfrecht vaak onverenigbaar zijn met gelijkheid, staat het DLA ten slotte voor de uitdaging om gelijkheid te introduceren in haar grondbeleid.

393

C. WALKER, “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa”, Politicon 2005, afl. 32(2), 304-305. 394 S. JACOBS, “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development Research 1998, afl. 10(2), 84. 395 Art. 14 g CEDAW.

92

III. BESLUIT 180. In een staat die achtereenvolgens met een koloniaal en een apartheidsregime heeft moeten afrekenen werd de creatie van een beleid om de ongelijkheid tussen de seksen weg te werken niet als prioritair beschouwd. Het was pas toen de onderhandelingen over een democratische staat startten dat men aandacht begon te schenken aan de minderwaardige positie waarin vrouwen zich al lange tijd bevonden. De focus op vrouwenrechten is ontstaan door de invloed van universele mensenrechtenverdragen en de poging tot opname van genderkwesties in ontwikkelingsprogramma‟s. Wetgevende initiatieven zoals de CEDAW en het Afrikaans Vrouwenprotocol vormen de basis van een formeel beschermingskader voor Zuid-Afrikaanse vrouwen. De empowerment van de vrouw, die daarvoor beroep kan doen op instellingen zoals de Commission of Gender Equality, moet er voor zorgen dat woorden in daden worden omgezet. 181. Het streven naar gelijkheid wordt echter heel moeilijk in een maatschappij die nog grotendeels op gewoonterecht berust. Het recht - voortvloeiend uit de patriarchale ordening van een maatschappij waarin chiefs de mannelijke superioriteit belichamen - vormt grotendeels de kiem van waaruit de dichotomie tussen mannen en vrouwen groeit. Het traditioneel leiderschap evolueerde van lakeien van kolonisatoren tot een sterk georganiseerde groepering als CONTRALESA en vormt de belangrijkste antagonist van de vrouwenbewegingen in de strijd voor gelijkheid. Die strijd mondde uit in de grondwettelijke erkenning van het gewoonterecht en traditioneel leiderschap enerzijds en de introductie van een gelijkheidsclausule anderzijds. Het is echter een combinatie die meer lijkt op een slecht huwelijk van onverzoenbare elementen dan een bekroning van de democratie. Vooral het traditioneel huwelijks- en erfrecht liggen aan de oorspong van allerlei discriminaties ten aanzien van vrouwen. 182. Ondanks een gedeeltelijke verstarring van het gewoonterecht door de verscheidene codificaties is er ook nog een levend gewoonterecht dat ruimte laat voor evolutie. Zowel in de wetgeving als in rechtspraak werd gezocht naar een evenwicht tussen traditioneel recht en gelijkheid. De erkenning van polygame huwelijken in de Recognition of Customary Marriages Act en belangrijke precedenten zoals het arrest BHE bevestigen dit.

93

Dit dynamisch gewoonterecht heeft wel al tot de nodige debatten geleid. De clash tussen westerse percepties van tradities zoals polygamie en het streven naar een eigen culturele Afrikaanse identiteit vormt de basis van een wereldwijd debat rond cultureel relativisme en universalisme.

183. Het traditioneel recht bleek tevens een grote rol te spelen in de verdeling van grond. De toekenning van landrechten aan vrouwen hing grotendeels af van de goodwill van mannen. Het democratische elan van de grondwet werd door het Department of Land Affairs voortgezet in een grootscheepse hervorming van het beleid met betrekking tot grondbezit. Binnen een beleid dat steunt op herverdeling, teruggave en een hervorming van landrechten poogde men genderkwesties te implementeren. Het was een stap in de goede richting maar de situatie waarin vrouwen zich thans bevinden wordt nog steeds niet gekenmerkt door absolute gelijkheid. 184. Wanneer we de positie van de vrouw in het huidig beleid beschouwen lijkt het alsof men is verzeild geraakt in een impasse waarbij voorstanders van traditioneel recht voortdurend het beleid naar hun hand proberen zetten. Het blijkt geen eenvoudige taak om eeuwenoude tradities met gelijkheid te verzoenen. Vele pogingen tot verandering verbeterden geleidelijk aan het lot van de vrouw in Zuid-Afrika, doch hebben gezien de inspanningen nog niet voldoende resultaat opgeleverd. De ultieme wijziging dient daarvoor doorgevoerd te worden in de mentaliteit van de hele samenleving. Het zijn met andere woorden de waarden die omsloten worden door het ubuntu die een revolutionaire metamorfose moeten ondergaan. .

94

IV. BIBLIOGRAFIE A. WETGEVING 

Act 133 van 1993, gepubliceerd op 6 oktober 1993 in de Government Gazette.



Act 92 van 1996, gepubliceerd in de Government Gazette, geamendeerd in 2004 en in 2008.



Act 55 van 1998, gepubliceerd op 12 oktober 1998 in de Government Gazette.



Act 116 van 1998, gepubliceerd op 2 december 1998 in de Government Gazette.



Act 120 van 1998, gepubliceerd op 2 december 1998 in de Government Gazette.



Act 11 van 2004, gepubliceerd op 20 juli 2004 in de Government Gazette.



Act 38 van 2004, gepubliceerd op 11 februari 2005 in de Government Gazette.



African [Banjul] Charter on Human and Peoples‟ Rights van 27 juni 1981, OAU Doc. CAB/LEG/67/3/ rev.5, 21 I.L.M. 58 (1982) en www.achpr.org/english/_info/charter_en.html.



African Women‟s Protocol, 2003, www.achpr.org/english/_info/women_en.html.



Art. 17 African Women‟s Protocol, 2003, www.achpr.org/english/_info/women_en.html.



art. 147 B.W.



art. 391 Sw.



Art. 6(2) Treaty of the Southern African Community (SADC) van 17 juli 1992, http://www.chr.up.ac.za/press%20releases/SADCTreaty.doc.



Bill of Rights en www.info.gov.za/documents/constitution/1996/96cons2.htm.



CEDAW General Recommendation nr. 21 (14), 1994, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm.



Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Resolutie 34/180 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (18 December 1979), United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13 en www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm.



Grondwet van de Republiek van Zuid-Afrika van 1996 en www.info.gov.za/documents/constitution/1996/a108-96.pdf



SADC Gender and Development Declaration 1997, www.iss.co.za/uploads/SADCDECLGENDER.PDF.

95

B. RECHTSPRAAK 

Constitutional Court of South Africa 15 oktober 2004, case CCT 49/03, Bhe and Others/The Magistrate Khayelitsha and Others, 2005 (1) SA 580 (CC) en www.constitutionalcourt.org.za.



Constitutional Court of South Africa 15 oktober 2004, case CCT 69/03, Shibi/Sithole and Others, 2005 (1) SA 580 (CC) en www.constitutionalcourt.org.za.



Constitutional Court of South Africa 4 juni 2008, case CCT 3/07, Shilubana and Others/Nwamitwa, 2008 ZACC 9 en www.constitutionalcourt.org.za (consultatie 13 maart 2009).



High Court of South Africa (Orange Free State Provincial Division) 31 december 2007, zaak nr. 6614/07, Mmampitla Maanela/Ellen Maanela.



The Supreme Court of Appeal of South Africa 30 mei 2000, case nr. 71/98, Mthembu/Letsela and Another, 1997 (2) en 1998 (2) SA 675 en 2000 (3) SA 867 (SCA).

C. RECHTSLITERATUUR 1. Boeken 

BENNETT, T.W., Application of Customary Law in South Africa. The Conflict of Personal Laws, Kaapstad Wetton Johannesburg, Juta & Co Ltd, 1985, 250 p.



BENNETT T.W., Customary Law in South Africa, Lansdowne, Juta and Company Ltd, 2004, 462 p.



ELIAS, T.O., Africa and the development of international law, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1988, 297 p.



KABEER, N., Gender Mainstreaming in Poverty Eradication and the Millennium Development Goals. A handbook for policy-makers and other stakeholders, Londen, Commonwealth Secretariat, International Development Research Centre, 2003, 245p.



MAMDANI, M., Citizen and Subject: Contemporary Africa and the legacy of late Colonialism, Princeton, Princeton University Press, 1996, 353 p.



MANDELA, N., Long Walk to Freedom: The Autobiography of Nelson Mandela, Johannesburg, Abacus, 1995, 768p.



RAMOSE, M.B., African Philosophy through Ubuntu, Harare (Zimbabwe), Mond Books, 1999, 208p.



SACHS, A., Advancing Human Rights in South Africa, Kaapstad, Oxford University Press, 1992, 244 p.

96



X, White Paper on South African Land Policy, Pretoria, Department of Land Affairs, 1997, 111 p.

2. Tijdschriftartikelen 

ANDREWS, P.E., “Big Love”? The Recognition of Customary Marriages in South Africa”, Washington and Lee Law Review 2007, afl. 64, 1483-1497.



ANDREWS, P.E., “Spectators at the revolution? Gender equality and customary law in a post-apartheid South Africa”, Law and Anthropology 1994, afl. 7, 261-276.



BANDA, F., “Women, Law and Human Rights in Southern Africa”, Journal of Southern African Studies 2006, 32 (1), 13-27.



BANK, L. en SOUTHALL, R., “Traditional Leaders in South Africa‟s New Democracy”, Journal of Legal Pluralism 1996, afl. 37-38, 407-430.



BENNETT, T.W., “Human Rights and the African Cultural Tradition”, Transformation 1993, afl. 22, 30-40.



BENNETT, T.W., “The equality clause and customary law”, S. African Journal on Human Rights 1994, 122-130.



BREMS, E., “Enemies or Allies? Feminism and Cultural Relativism as Dissident Voices in Human Rights Discourse”, Human Rights Quarterly 1997, afl. 19, 136-164.



CHAMBERS, D.L., “Civilizing the Natives: Marriage in Post-Apartheid South Africa”, Deadalus 2000, afl. 129(4), 101-124.



CHURCH, J., “Constitutional equality and the position of women in a multi-cultural society”, The Comparative and International Law Journal of Southern Africa 1995, afl. 2, 289-301.



CROSS C., “An Alternate Legality: The Property Rights Question in Relation to South African Land Reform”, South African Journal on Human Rights 1992, 305-331.



DAVIS, N.C., HORN, A.C. en GOVENDER-VAN WYK, S., “Invisible women”: making the case for supply-led, class-based, gender-targeted land redistribution in South Africa”, Geojournal 2004, afl. 61, 273-279.



GOUWS, A., “The Politics of State Structures: citizenship and the National Machinery for Women in South Africa”, Feminist Africa National Politricks 2004, afl. 3 en www.feministafrica.org/index.php/the-politics-of-state-structures.



GRANT, E., “Human Rights, Cultural Diversity and Customary Law in South Africa”, Journal of African Law 2006, afl. 50(1), 2-23.



HAMES, M., “Rights and Realities: Limits to Women‟s Rights and Citizenship after 10 Years of Democracy in South Africa”, Third World Quarterly 2006, afl. 27(7): The Politics of Rights: Dilemmas for Feminist Praxis, 1313-1327. 97



HAMMOND – TOOKE, W.D., “Chieftainship in Transkeian political development”, Journal of Modern African Studies 1964, afl. 2(4), 513-529.



HENDRICKS, F. en NTSEBEZA, L., “Chiefs And Rural Local Government in PostApartheid South Africa”, African Journal of Political Science 1999, afl. 4(1), 99-126.



JACOBS, S., “Past Wrongs and Gender Rights: Issues and Conflicts in South Africa‟s Land Reform”, European Journal of Development research 1998, afl. 10(2), 70-87.



KAMWANGAMALU, N.M., “Ubuntu in South Africa: a Sociolinguistic Perspective to a Pan-African Concept”, Critical Arts 1999, afl. 13(2), 24-41.



KLEINBOOI, K. en LAHIFF, E., “Die man is die hoof en vat voor”: Women‟s attitudes to land and farming in the communal areas of Namaqualand”, Journal of Arid Environments 2007, afl.70, 799-817.



LASTARRIA-CORNHIEL, S., “Impact of Privatization on Gender and Property Rights in Africa”, World Development 1997, afl. 25(8), 1317-1333



LODGE, T., “Political Corruption in South Africa”, African Affairs 1998, afl. 97(387), 157-187.



LOUW, D.J., “Ubuntu and The Challenges of Multiculturalism in post-apartheid South Africa”, Quest 2001, afl. XV (1-2), 15-36.



MACAULAY, R.J., “An Inclusive Definition of Marriage for Same Gender Lovers”, Sexualilty in Africa Magazine 2008, afl. 5(1), 9-10.



MAMASHELA, M., “New Families, New Property, New Laws: The Practical Effects of The Recognition of Customary Marrtiages Act”, South African Journal on Human Rights 2004, afl. 20, 632-640.



McCLENDON, T.V., “Tradition and Domestic Struggle in the Courtroom: Customary Law and the Control of Women in Segregation-Era Natal”, The International Journal of African Historical Studies 1995, afl. 28(3), 527-561.



MEER, S., “Case Report: Land, Constraints to Land Reform and Gender Equity Goals”, Agenda 1999, AGI Monograph: Translating Commitment into Policy and Practice?, 7188.



MELESSE, T., “The Changing Dynamics of Relationships in Africa”, Sexuality in Africa Magazine 2008, afl. 5(1), 6-8.



MOOSA, N., “Polygynous Muslim Marriages in South Africa: Their Potential Impact on the Incidence of HIV/AIDS”, PER/PELJ 2009, afl. 12(3), 65-96.



MURITHI, T., “Practical Peacemaking Wisdom from Africa: Reflections on Ubuntu”, The Journal of Pan African Studies 2006, afl. 1(4), 25-34.



MURRAY, C., “The Human Rights Commission et al: What is the Role of South Africa‟s Chapter 9 Institutions?”, PER/PELJ 2006, afl. 9(2), 122-147.



NGABA, S., “Eliminating Discrimination against Women”, Agenda 1995, afl. 27: Reproductive Rights, 81-89. 98



NGUBANE, S., “Title to the Land?”, Agenda 1999, afl. 42: Land and Housing: Women Speak Out, 7-11.



NICOLAI, N.J. “Gender en psychotherapie Theoretische en praktische aspecten”, Tijdschrift voor Psychotherapie 1992, afl. 18(5), 252-270.



NTSEBEZA, L., “Democratization and Traditional Authorities in the New South Africa”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 1999, afl. XIX(1), 83-93.



OOMEN, B., “We must now go back to our history”; Retraditionalism in a Northern Province Chieftaincy”, African Studies 2000, afl. 59(1), 71-95.



PHILLIPS, O., “(Dis)Continuities of Custom in Zimbabwe and South Africa: The Implications for Gendered and Sexual Rights”, Health and Human Rights 2004, afl. 7(2), 82-113.



PILLAY, N., “Judges and Gender: Government Bills on Women‟s Rights. Legal Column”, Agenda 1993 afl. 17, 47-50.



RANGAN, H., en GILMARTIN, M., “Gender, Traditional Authority and the Politics of Rural Reform in South Africa”, Development and Change 2002, afl. 33(4), 633-659.



ROBINSON, J.A., “Matrimonial property regimes and damages: the far reaches of the South African constitution”, PER/PELJ 2007, afl.10(3), 70-88.



SAMUEL, S., “Women Married in Customary Law: No Longer Permanent Minors”, Agenda 1999, afl. 40, 23-31.



SCHOEMAN-MALAN, M.C., “Recent Developments Regarding South African Common and Customary Law of Succession”, PER/PELJ 2007, afl. 10(1),107-139.



SSENYONJO, M., “Culture and the Human Rights of Women in Africa: Between Light and Shadow”, Journal of African Law 2007, afl. 51(1), 39-67.



TAMALE, S., “Gender Trauma in Africa: Enhancing Women‟s Links to Resources”, Journal of African Law 2004, afl. 48(1), 50-61.



TEBBE, N., “Inheritance and Disinheritance : African Customary Law and Constitutional Rights”, Journal of Religion 2008, afl. 88(4), 466-496.



VAN DEN BRINK, M., “De Vrouw in het internationaal (mensen)recht”, Nemesis 2003, afl. 5/6, 166-175.



VAN MENS-VERHULST, J., “Het vals plat van het diversiteitsdenken”, Voordracht op het symposium Hoe anders mag de ander zijn? Bij het afscheid van Obertha Holwerda, 30 maart 2007, Instituut voor Sociaal Werk/De Horst, HU Amersfoort, Horstcahier 2007, afl. 30, 9-27.



VAN ZEVENBERGEN, A., “Wat is er mis met de Afrikaanse man?”, onze Wereld 2005, afl. 4 (april) en www.onzewereld.nl/index.php?page=3&articleId=414.



VENTER, E., “The Notion of Ubuntu and Communalism in African Educational Discourse”, Studies in Philosophy and Education 2004, afl. 23(2-3), 149-160.

99



WALBY, S., “Gender Mainstreaming: Productive Tensions in Theory and Practice", Social Politics 2005, afl. 12(3), 321-343.



WALKER, C., “Women, Gender Policy and Land Reform in South Africa, Politicon 2005, afl. 32(2), 297-315.



WALKER, C., “Women, “Tradition” and Reconstruction”, Review of African Political Economy 1994, afl. 21(61), 347-358.



WEST, C. en ZIMMERMAN, D.H., “Doing Gender”, Gender and Society 1987, afl. 1(2), 125-151.



WILLIAMS, J.M., “Leading from behind: democratic consolidation and the chieftaincy in South Africa”, The Journal of Modern African Studies 2004, afl. 42(1), 113-136.



X, “A president who promotes tradition”, Economist 2010, afl. 394(8664), 49.

3. Bijdragen in verzamelwerken 

HASSIM, S., “A virtuous circle? Gender equality and representation in South Africa” in DANIEL, J., LUTCHMAN, J. en SOUTHALL, R. (eds.), The State of the Nation 2004/2005, Kaapstad, HSRC Publishers, 2004, 349-355.



HILHORST, T., “Women‟s Land Rights: Current Developments in Sub-Saharan Africa” in TOULMIN, C. en QUAN, J. (eds.), Evolving land rights, policy and tenure in Africa, Londen, DFID/IIED/NRI, 2000, 181-196 en www.iied.org.



HOWARD, R.E., “Women‟s Rights and the Right to Development”, in COHEN, R., HYDEN, G. en NAGAN, W.P. (eds.), Human Rights and Governance in Africa, Gainesville, University Press of Florida, 1993, 111-133.



HOWARD, R.E., “Women‟s Rights in English-speaking Sub-Saharan Africa”, in WELCH, C.E. en MELTZER, R.I. (eds.), Human Rights and Development in Africa, Albany, State University of New York Press, 1984, 46-69.



SEAFIELD, L., “The interpendance of All Human Rights” in AN-NA‟IM, A. A. (ed.), Human Rights under African Constitutions. Realizing the Promise for ourselves, Philadelphia, University of Pennysylvania Press, 2003, 295-341.



VAN KESSEL, I. en OOMEN, B., “One chief, one vote: the revival of traditional authorities in post apartheid South Africa” in ADRIAAN, E., VAN NIEUWAAL VAN ROUVEROY, B. en VAN DIJK, R. (eds.), African Chieftaincy in a New Socio-Political Landscape, Leiden, African Studies Centre Leiden LIT, 1999, 155-179.

100

4. Papers, rapporten en doctoraatsthesissen 

ANDREWS, P.E., “Who‟s Afraid of Polygamy? Exploring the Boundaries of Family, Equality and Custtom in South Africa”, Valparaiso University Legal Studies Research Paper Nr. 08-10, Utah Law Review 2009 en http://ssrn.com/abstract=1284457.



BADEN, S., HASSIM, S. en MEINTJES, S., Country gender profile: South Africa, BRIDGE report nr. 45 voorbereid voor the Swedish International Development Office (Sida), juli 1998, Pretoria (Zuid-Afrika) en www.ids.ac.uk/bridge.



BROODRYK, J., Ubuntu in South Africa, onuitg. LLD thesis UNISA, 1997.



COTULA, L., TOULMIN, C. en HESSE, C., Land tenure and administration in Africa: Lessons of experience and emerging issues, paper International Institute for Environment and Development, Londen, 2004 en www.iied.org/pubs/pdfs/9305IIED.pdf.



DU PLESSIS, D. en SCHEEPERS, T., House of Traditional Leaders: Role, problems and future, paper uitgebracht op het Colloquium: Constitution and the Law III Potchefstroom, november 1999, PER/PELJ 2000, afl. 3(1), 73-95.



KAMBARAMI, M., Feminity, Sexuality and Culture: Patriarchy and Female Subordination in Zimbabwe, paper gepubliceerd door Africa Regional Sexuality Resource Centre in de “Understanding Human Sexualty Seminar Series” University of Fort Hare South Africa, september 2006.



KEUPER, I., Ontwikkelingssamenwerking en gender, paper voor het Onderzoeksfestival Vakgroep CA/SNWS Vrije Universiteit, januari 1994.



LEPLAE, J., “Genderterminologie”, Factsheet nr. 17 2002, Brussel, documentatiecentrum RoSa en www.rosadoc.be.



LISTER, R., Feminist Theory & Practice of Citizenship, Paper presented at the annual conference of the DVPW (German Political Science Association), Mainz, september 2003.



LONGWE, S.H., Addressing Rural Gender Issues: A Framework for Leadership and Mobilisation, paper voorgesteld op het Derde Wereldcongres voor Landelijke Vrouwen, Madrid, oktober 2002.



MAERTEN, M., “Niet Westers feminisme, deel I: Afrika”, Factsheet nr. 34 2004, Brussel, documentatiecentrum RoSa en www.rosadoc.be (consultatie 23 februari 2009).



MEER, S. en SEVER, C., Gender and Citizenship, Overview Report from BRIDGE Cutting Edge Pack (IDS), januari 2004 en www.ids.ac.uk/bridge.



MOKGORO, J.Y., Ubuntu and the law in South Africa, paper geleverd bij het eerste Colloquium Constitution and Law Potchefstroom op 31 oktober 1997, Johannesburg, 1998, 2 en www.ajol.info/index.php/pelj/article/viewFile/43567/27090.



NZOMO, M., From OAU to AU and NEPAD: Regional integration processes in Africa and African Women, paper from the Regional Strategy Meeting on Women's Political Participation and Gender Mainstreaming in AU and NEPAD, Nairobi, 27- 31 October 101

2003 en www.sarpn.org.za/documents/d0000608/page1.php (consultatie 24 februari 2009). 

OOMEN, B., Chiefs! Law, Power & Culture in Contemporary South Africa, onuitg. Ph.D. Thesis Universiteit van Leiden, 2002 en www.roac.nl/roac/_files/publications%20oomen/chiefs.pdf.



OZOEMENA, R.N., African Customary Law and Gender Justice in a Progressive Democracy, onuitg. thesis ingediend ter vervollediging van de studies master in de rechten Rhodes University 2006 en http://eprints.ru.ac.za/968/1/Ozoemena-LLM.pdf.



RUDMAN, A., Equality before Custom? A study of property rights of previously disadvantaged women under land reform and communal tenure in post-apartheid South Africa, onuitg. Ph.D. Dissertation School of Global Studies, Peace and Development Research University of Gothenburg (Sweden), 2009 en http://hdl.handle.net/2077/21378.



South Africa full country report, Gender and Land Rights database FAO en www.fao.org (consultatie 17 februari 2010).



WALKER, C., Land Reform and Gender in Post-Apartheid South Africa, United Nations Research Institute for Social Development (UNRISD) Discussion Paper nr. 98, oktober 1998.



WALKER, C., Piety in the Sky? Gender Policy and Land Reform in South Africa, paper voorgesteld op the Gender Studies Seminar University of Natal Durban, 2001.



X, “Plural Legal Systems and the Issue of Gender Equality: Customary Law Reform in South Africa”, International Human Rights Clinic, Human Rights Program, Harvard Law School, Cambridge en www.law.harvard.edu/programs/hrp/africa_projects.html (consultatie 20 maart 2009).



X, What about women? Why we need a gender perspective in development policy, BRIDGE report 20, 1993 en www.bridge.ids.ac.uk/reports.html (consultatie 20 april 2010).

5. Internetbronnen 

MORNA, C.M., “South Africa: Polygamy and pogressive leadership do not square”, Gender Links, Citizen Journalism in Africa en www.citizenjournalismafrica.org/node/1302.



www.britannica.com.



www.constitutionalcourt.org.za/site/judges/currentjudges.htm.



www.constitutionalcourt.org.za/site/judges/currentjudges.htm.



www.justice.gov.za/salrc.



www.helplinelaw.com/article/south%20africa/142.



www.sensoa.be/1_1_4.php. 102



www.mijnwoordenboek.nl.



www.undp.org/mdg/basics.shtml.



www.un.org/en/members/index.shtml.



www.un.org/womenwatch/daw/cedaw.



www.un.org/womenwatch/daw/csw/index.html.



UNFPA, “Widespread violence against women in Africa documented” en www.afrol.com/Categories/Women/wom003_violence_unfpa.htm.

6. Krantenartikels 

CHUNG, F., “Zimbabwe: Jacob Zuma-Polygamy vs. Promiscuity” en www.allAfrica.com (consultatie 19 februari 2010).



KHADALIE, R., “South Africa: Zuma Proof of Stereotype Mbeki Tried to Eschew” en www.allAfrica.com (consultatie 19 februari 2010).



KRAFT, D., “The changing role of Africa‟s women” en www.iol.co.za (consultatie 23 februari 2009).



KUSE, K.M., “Morality lessons from Jacob Zuma”, www.southerntimesafrica.com (consultatie 20 april 2010).



NKOMO, B., “New Customary Marriages Act sees women as equal partners” en www.afrol.com/Categories/Women/wom010_sa_marriage.htm (consultatie 19 februari 2009).



NYAGO, K., “Africa: Polygamy Not to Blame for South Africa HIV”, www.allAfrica.com, (consultatie 20 maart 2009).



SMITH, D., “South Africa split on whether culture trumps human rights”, The Guardian, 21 februari 2010 en www.guardian.co.uk (consultatie 23 februari 2010).



X, “Eliminate harmful cultural pratices”, www.afrol.com (consultatie 25 februari 2009).



X, “South Africa: Gender Equality Must Be Fast Tracked”, www.allafrica.com/stories/201004160720.html (consultatie 20 april 2010).



YENDE, S.S., “Applause for Recognition of Polygamy” en www.afrol.com (consultatie 25 februari 2009).

103