Artikel: Karikatuur van de geschiedenis. Interview met de geestelijke vaders van de historische strip Auteur: Bas Kromhout en Carry Waalderbos Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 21.1, 44-52. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
BAS KROMHOUT CARRY WAALDERBOS
Karikatuur van de geschiedenis Interview met de geestelijke vaders van de historische strip Al vijftien jaar verbeeldt de populaire stripserie Van nul tot nu de Nederlandse ge schiedenis. Dit voorjaar verschijnt de nieuwe editie. Skript toog naar Haarlem en sprak met de makers Thorn Roep en Co Loerakker. Een stripduo op het gladde ijs van geschiedenis en politiek.
"Met het antwoordapparaat van Donald Duck." Wie een af spraak wil maken met Thorn Roep, schrijver van Van nul tot nu, heeft grote kans dit te horen. Hij en tekenaar Co Loerakker hebben de lezers van dit blad jarenlang weke lijks getrakteerd op hun komische kijk op de geschiedenis. In Van nul tot nu wordt de Nederlandse geschiedenis 'ver stript'. De verhalen zijn gebundeld in vijf delen. In de eerste vier laten de makers holbewoners, Spanjaarden, NSB-ers en hippies als stripfiguren opdraven, in een kleurrijke mix van humor en een verbluffende feitenkennis. Binnenkort ver schijnt een nieuwe uitgave van deel vier, met extra pagi na's. De vorige versie liep tot 1987 en van daar pakken Roep en Loerakker de draad op. Een vijfde deel speelt in op de mentaliteitsgeschiedenis en behandelt thema's als voe ding, wonen, criminaliteit en seksualiteit. We ontmoeten Thorn Roep en Co Loerakker in het ate lier van de tekenaar, in de stripstad Haarlem. Een gesprek tussen tekentafels en penselen.
Piet Hein en andere heiden Volgens cartoonist Co Loerakker zijn hij en Thorn Roep volkomen onwetend aan het project Van nul tot nu begon nen. Zelfs de compositie van het boek stond van tevoren niet vast. Roep valt in: "We deden het vanuit eenjaren vijf tig-gevoel. Vroeger op school vond ik geschiedenis leuk. Aan de muur hingen de schoolplaten van Issing waar de meester spannende verhalen bij vertelde over Piet Hein en andere helden. Vanuit die gedachte wilden we verder." Lachend wordt benadrukt dat ze bij de totstandkoming van de strip niet gehinderd werden door enige kennis. "Ge woon plaatjes maken en teksten schrijven. Dan zien we wel verder."
44
Co Loerakkeren Thorn Roep. 1. De terechtstelling van negentien Gorinchemse pries ters en geestelijken op 9 juli 1572 in Brielle.
45
De nodige informatie kwam voornamelijk uit oude geschie denisboeken voor schoolkinderen. Er werd nog wel een klein foutje gemaakt, want de martelaren van Gorinchem' werden vergeten. Een vergissing die te wijten viel aan de protestants-christelijke methode die als bronvoorziening dienst deed, en waarin geen aandacht werd besteed aan de katholieke misère van weleer. Het was de heren onbekend dat er historische archieven bestonden, waarin ze terecht konden voor onderzoek. Pas na uitgave van de strip kwa men ze hier achter. De bronnen van de tekenaar kwamen voornamelijk uit het beeldarchief Uitgeverij Spaarnestad Haarlem. Van het daar aanwezige materiaal tekende hij foto's en gravures na, zoals een afbeelding van de Dam rond 1790. "De strip is echter vaak komisch getekend, karikaturaal. Dit geeft een sfeer van onbenulligheid, maar alle details, zoals wapens en kostuums zijn naar werkelijkheid weergegeven. Ik heb na tuurijk weleens een kostuum verzonnen, maar het meeste is grondig uitgeplozen. Ook weersomstandigheden heb ik uitgezocht. Het is niet de bedoeling dat ik de Slag bij Wa terloo teken onder een stralend zonnetje, terwijl het in werkelijkheid pijpenstelen regende."
Moeite met tellen Volgens Thorn Roep en Co Loerakker stond hun geen mis sie of ideaal voor ogen toen ze begonnen aan Van nul tot nu. Co Loerakker: "Ik vond het gewoon leuk en de rest kon me aan mijn reet roesten." Al snel wordt echter duidelijk dat ze het huidige geschiedenisonderwijs maar niets vin den. Kinderen worden doodgegooid met thematische ge schiedenis, maar hebben geen flauw benul van chronolo gie. Thorn Roep: "Ik denk dat er wat schort aan het huidige geschiedenisonderwijs op de basisschool. Kinderen hebben geen kader van parate kennis meer. Wij diepen de geschie denis meer uit dan het tegenwoordige onderwijs. Mis schien weten kinderen in het kader van een thema als 'ver voer door de eeuwen heen' dat zich door de uitvinding van het wiel bijvoorbeeld nieuwe transportmogelijkheden voordeden. Maar deze ontwikkeling kunnen ze niet in de tijd plaatsen. Als je bijvoorbeeld het jaartal 1700 noemt hebben kinderen al moeite 300 jaar terug te tellen. Het zegt ze niets." Op de vraag of het duo niet bang is, een stel zeurende oude mannen te worden die zwelgen in nostalgie, wordt la cherig gereageerd. Loerakker: "Ik vind het wel leuk om een zeurende oude man te zijn." Van nul tot nu wordt onder andere gebruikt op scholen naast het reguliere lesmateriaal. In de meeste schoolbiblio theken zijn exemplaren te vinden, die tevoorschijn worden gehaald wanneer de docent zijn leerlingen niet weet te in teresseren voor een bepaald onderwerp. De geschiedenis in stripvorm weet dan de interesse te wekken. Van nul tot nu is echter nooit bedoeld als lesmateriaal. Beide heren zijn het erover eens dat de strip ook enkel als toevoeging op het bestaande onderwijs moet worden gezien, niet als basis.
Klaas komt De eerste vier delen van Van nul tot nu zijn gepubliceerd in het weekblad Donald Duck. Een stripblad voor kinderen, maar dat blijkt een misvatting. Thorn Roep: "Donald Duck is een familieblad. Het jongste kind van het gezin is degene met een abonnement, maar de hele familie leest het." Op de vraag of Van nul tot nu ook voor volwassenen be stemd is, wordt volmondig "ja" geantwoord. Zo zijn er vele verwijzingen die voor kinderen niet te begrijpen zijn, maar 46
voor volwassenen des te beter. Zo lijkt de opvoering van Heyermans' personage Kniertje, die roept dat "den visch" weer duur betaald wordt, toegespitst op volwassenen. Thorn Roep: "Het jongste kind leest gewoon van A tot Z, maar de strip is gelaagd. Een voorbeeld hiervan is de kreet "Klaas komt" uit de provotijd, die op veel muren geschre ven stond. Geen kind begrijpt dat." Co Loerakker: "Wij hebben de strip gewoon voor onze eigen lol gemaakt. Daar om zitten er ook veel volwassen zaken in."
Illustratie: Kniertje (afbeelding afkomstig uit deel 5 van Van nut tot nu, uitgeverij Big Balloon).
Vaak zijn het dan ook de ouders die de kinderen stimule ren Van nul tot nu te lezen. Thorn Roep: "Co en ik hebben een keer op de stripdagen in Haarlem een signeersessie ge houden. Een vader van een vreselijk dik jongetje met een grote zak patat in zijn hand bleef voor onze tafel staan. Hij probeerde zijn zoontje te interesseren voor Van nul tot nu, maar die had meer belangstelling voor Popeye. Hij bromde tegen zijn zoontje dat hij toch echt niet goed was in ge schiedenis, en dus kocht hij alle delen voor hem. Ze liepen samen weg, het zoontje in zijn ene hand de zak patat en onder zijn andere arm een stapel boeken. Ik kan echter wel raden dat 's avonds vader in de strip heeft zitten lezen en niet het zoontje." Co Loerakker: "Ik krijg van kinderen vaak te horen dat ze de teksten veel te lang vinden. Zij willen gewoon een ballonnetje met één of twee zinnen erin."
Zwartgallig moralisme Wie Van nul tot nu leest, krijgt geen rooskleurig beeld van de mens. De strip wordt bevolkt door mannen en vrouwen met dikke neuzen, die zich laten leiden door hun laagste driften. De een rolt in het geld, de ander in de stront. In 47
Illustratie: copuleren, zuipen en knokken(filmprlnt van deel 5 van Van nul tot nu uitgeverij Big Balloon).
deel 5, 'De geschiedenis van het dagelijks leven', krioelen de copulerende, zuipende en knokkende figuurtjes door elkaar. "Dat zwartgallige komt uit mijn koker," zegt Co Loerak ker. "Thorn ziet het leven wat positiever. Bovendien was deel 5 niet voor de Donald Duck bestemd, maar voor Sjors en Sjimmie. Dat is een wat cynischer blad, voor veertien- en vijftienjarigen." Roep: "Maar het hoofdstuk over seksua liteit kwam er toch niet in."
Ondanks dit cynisme en de pretentie dat de strip slechts ter vermaak bedoeld is, komen de makers soms behoorlijk moralistisch uit de hoek. Waar komen uitspraken als "oor log is altijd waanzin" en "misdaad loont niet" vandaan? Roep: "Je ontkomt er niet aan. Je probeert de lezertjes toch een positief gevoel mee te geven." "Wat dat betreft zijn we inconsequent," zegt Loerakker, terwijl hij poppetjes tekent op een kladblaadje.
Star Wars-speelgoed De acht pagina's die aan deel vier van Van nul tot nu wor den toegevoegd, gaan vooral over politieke ontwikkelingen vanaf 1987. Voor de omwentelingen in het Sovjetimperium krijgt Gorbatsjov de meeste eer. Wanneer de partijleider 48
stopt met de wapenwedloop, blijven Reagan en Thatcher als verwende kleuters met hun Star Wars-speelgoed achter. Sadam Hoessein, Nelson Mandela en de Joegoslaviècrisis komen ook aan de orde, inclusief de gebeurtenissen in Srebrenica. De tekst spreekt heel diplomatiek van "lichtbewapende en soms weifelende Nederlanders". Toch kost het de heren moeite geen politieke stellingna me te doen. Roep en Loerakker behandelen de paarse hoe rastemming van de jaren negentig, het poldermodel en de sociale tweedeling. Bolkestein voeren ze op als arrogante betweter. Kok als kortzichtige gedoger. VllNWT:-&t 1'1" ,IMl'll r l.tf'� )]{t(t�� UI\� iîrf-/llN !� 111,·,1t,c11otA. éH fJJ'lHAW.
· l..JN1I i (' {i f/'d V( ( I( C1(,11J( �lll.) 11,Aóllr, (J'tf,; ,,/11 áf '""' rr,,,i((. {n 'JfV"ll.J { 1tr/lo Il"!, ,1(N. DIA! fl�(()fJ J<,'J /1(1 y'lf,,1<;,f\fNA,,fr/1,(·,.,�,r;' {){11 é{N Ylr;.1r,,7f (/jf)(({)& MOt1t·1/� . Mr;n:11
/"?"ll<éN • .'
MM·l ,,... é)A >l"j!� l /',? t 1 \,( ,·1 L")'< Al(! frl Of (;1117\l j?l
•111 lJUf( li :15\JJ ,?i·,( '.
?tl �
.i-,;:,,..,,:->==-�""-_,,,____,_.._..
C1�f.){.-f1PU.f!(1J.l(IV/ft!l.V]l_ , /{(�f liJO(· f1{,,)1rf r>( n ÇtHJ(f-UIJ/( )flrfé.tlll\fv(; (JIYO,.lf'1Jl(.,tt ( 00"...1 IJ!oC< H{fVt .}/IT ,'l(!(:f,iJ yJUptAIAI;/.
f.lil:IZ-:U>.ilJ,1'.rx,l{ �!.J.Jfll:. . çJA'fi,J IJ(,tll__6;:le/J! ".: 61/,> . , ·,, t;' 1-...,;�:...:..=;...r.,..:;..i;:;u;.;.....;______ Ï _
Illustratie: Gorbi, Maggie en Ronald {schets afkomstig uit de acht nieuwe pagina '.s die aan deel 4 worilen toegevoegd, Uitgeverij Big Balloon}
49
"We willen alles neutraal vertellen, maar wat betreft de \ A"F'i'' _gguw is dat ontzettend moeiliik," zegt Thorn Roep. " T lJ 0 U . - U . 11 TM """ '/\g"' Wilden we gewoon nddertjes en piraatjes tekenen. Maar toen kwamen we in de twintigst eeuw bij An ne Frank terecht. Daar hadden we van tevoren niet over nagedacht." Sommige historische kwesties liggen gevoelig en zijn moeilijk in stripvorm te vatten. Roep: "Het probleem zit in de bijvoeglijke naamwoor den. Als je het hebt over het onderwerp 'Nederland is vol', moetje dan zeggen dat dat een "stompzinnige" gedachte is, of een "heersende" gedachte? Op een gegeven moment hebben we geschreven over de integratie van rassen en het
Illustratie: Leuk toch? (afbeelding afkomstig uit deel 4 van Van nul tol nu, Uitgeverij Big Balloon).
veranderende straatbeeld. Misschien hebben we over hon derd jaar allemaal hetzelfde kleurtje. Co heeft erbij gezet: "Leuk toch?" Dan kun je de link leggen, datje in de zomer niet meer in de zon hoeft te liggen om bruin te worden. Maar er zijn ook mensen die het negatief hebben uitgelegd. We willen ieders mening respecteren. Dat zinnetje "Leuk toch" gaat er daarom ook uit." Op de laatse pagina van de nieuwe versie staat een aan klacht tegen het gedoogbeleid op het gebied van drugs, ge weld en genetisch onderzoek. Volgens de tekst heerst het "onvermogen om moderne problemen met nieuwe regels aan te pakken". Roep: "Bij deze uitbreiding hebben we voor het eerst tegenover elkaar gestaan. Ik vond dat Co het pro bleem van de bio-industrie en genetische manipulatie te groot had uitgetekend. Moetje afsluiten met zo'n omstre den beeld? De mens is bezig Schepper te spelen, maar daar wil ik geen oordeel over vellen. Bovendien weetje niet hoe over twintig jaar gedacht wordt. Een tijdje geleden bijvoor beeld was iedereen nog pro-Israël, maar nu met de Bijlmer enquête slaat het denkpatroon opeens om."
Kuifje in de politiële Strips worden door grote delen van de bevolking gelezen en kunnen een enorme impact hebben. Hele generaties zijn in de ban geraakt van Donald Duck of Asterix. Kuifje door De Gaulle eens "mijn enige rivaal" genoemd - is in Frankrijk zo populair, dat het parlement debatteert over de vraag of de strip politiek links of rechts is. Stel dat zo'n dis cussie gevoerd wordt over Van nul tot nu, wat is dan de uit komst? "Wij zijn dwars door het midden," zegt Thorn Roep. "In Kuij5e in de Sovjet-Unie staan woorden als "vuile kapitalist". Dat zou er bij ons niet in komen." Loerakker ziet het anders: "Aan de boze reacties gezien, zijn we links. We hebben vooral van rechts de wind van voren gekregen. Zo hebben we dreigbrieven gekregen van Janmaat-achtige organisaties, vanwege het stukje over ras senintegratie. Dat is politiewerk geworden. Ik keek toen vaak in mijn achteruitkijkspiegel," Roep: "Dan ben je toch verkeerd bezig geweest. Dan blijkt dat mensen zich erge ren." Loerakker: "Ik vind dat niet zo erg. Je mag best eens iets controversieels zeggen." Reacties komen meestal van mensen, die aanstoot ne men aan bepaalde historische interpretaties of simpelweg aan expliciete tekeningen. Zo werd in de voorpublicatie in
50
Donald Duck een papoea met peniskoker weggecensureerd. Maar de tijden veranderen. "De nieuwste Suske en Wisfee speelt ook bij de papoea's en daar lopen ze wel met de bal len bloot," zegt Roep. "Waar ik trouwens negatieve reacties op verwachtte, maar niet kreeg, was een plaatje waarop monniken met vrouwen rotzooien. Maar dat zijn katholie ken, die kun je rustig beledigen. Gereformeerden worden gelijk boos. Zo mag Luther niet op zijn duim slaan (bij het spijkeren van zijn stellingen op de kerkdeur te Wittemberg - red.). We krijgen ook brieven van gelovigen, omdat we hebben geschreven dat Darwin "ontdekte" dat de mens familie is van de aap. Daar maken we "beweerde" van." Loerakker: "Dat vind ik te voorzichtig. The Origin of Species is het belangrijkste wetenschappelijke boek van de laatste driehonderd jaar." Roep: "Dat weet ik, maar er zijn heel veel mensen die de bijbel het belangrijkste boek vin den." Illustratie: Luther (afbeelding afkomstig uit deel 1 van Van nul tot nu. Uitgeverij Big Balloon).
Een Duitser is dik Veel historici, vooral in academische kring, krijgen koude rillingen bij het hele concept van Van nul tot nu. Behalve het feit dat het stripverhaal onjuistheden bevat, denken de makers dat er nog iets anders aan de hand is. Roep: "Sinds de jaren zestig en zeventig is vaderlandse geschiedenis ver dacht. Het heet 'nationalistisch' te zijn. Mensen als Van Riebeeck en Van Heutsz zijn altijd helden geweest, maar nu hebben ze afgedaan. Als in Van nul tot nu wordt verteld over Van Speyk, die zichzelf met zijn bemanning opblaast, wordt hij een "halve gare" genoemd. Het denken verandert per periode." De stripmakers hebben niet veel op met het academische wereldje. Loerakker: "Om daar te scoren moetje onder zoek doen naar het kavelpatroon in Engeland in de acht51
2. Petra Dreiskämper .Radeloos, reddeloos, redeloos (Hilversum 1998)
Illustratie: Dikke Duitser(afbeel ding afkomstig uit deel 4 van Van nul tot nu, Uitgeverij Big Bal loon).
52
tiende eeuw." Dan is een strip spannender. Thorn Roep: "Het werkt goed om via leuke dingen belangstelling te wekken, ook al klopt alles niet honderd procent." Daar zijn schrijver en tekenaar regelmatig op aangeval len. "Dat ging soms om de meest bizarre details," zegt Roep. "Bijvoorbeeld dat Marie Antoinette haar haar niet los droeg, toen ze naar de guillotine werd geleid." Maar ook grote onwaarheden komen voor in de strip. Zo wordt in een recent boek over het rampjaar 1672 de mythe gehekeld, dat Lodewijk XIV Engeland en Zweden had omgekocht om ongestraft Nederland aan te vallen. De publicatie citeert Van nul tot nu, waarin het hele verhaal staat uitgetekend.! Zo ook zien we in deel één Kenau Hasselaar Simons dochter een stel Spanjaarden omver rossen bij het beleg van Haarlem. Dat het zo niet gegaan is, vinden Roep en Loerakker niet van belang. Roep: "Natuurlijk heeft Kenau niet vloekend en tierend op de wallen gestaan. Sommige mythes laten we bewust intact." Geldt dat ook voor de mythe van het heldhaftige Neder landse volk tijdens de Tweede Wereldoorlog? Er is na uitgave van Van nul tot nu veel onderzoek gedaan, bijvoor beeld naar aanleiding van de Lira-affaire en de terugkeer van kampgevangenen, dat dat beeld heeft gecorrigeerd. Roep: "Aan die verzetsmythe hebben wij nooit meegedaan. In deel vier staat heel duidelijk, dat veel Nederlanders met de bezetters hebben meegewerkt. En dat de meesten probeerden er maar het beste van te maken. Dat gezagsge trouwe komt uitvoerig aan de orde." Ondertussen blijft in Van nul tot nu een Duitser een grie zel met een vierkante kop. Loerakker: "Natuurlijk, een Duitser is dik. Zo werkt een karikatuur. Als je goed kijkt, bestaat bij ons de hele boel uit lelijkerds. Niemand komt er goed van af" Roep: "Bij Pieter van Vollenhoven hebben we het accent op zijn oren gelegd. Hij was trouwens de enige die ons een brief stuurde, om te zeggen dat hij de tekening erg leuk vond." "Ik ben altijd in de contramine," zegt Co Loerakker. "Als iedereen iemand geweldig vindt, ga ik hem belachelijk maken. Alleen bij Mandela lukt me dat niet. Die man heeft gewoon geen fouten. Die krijg ik niet goed uit mijn pen."
