Artikel: De Kansel. World Press ’98; zelfontspanner Auteur: Jeroen Molenaar Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 21.4, 325-334. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Jeroen Molenaar
De kansel
World Press '98; zelfontspanner Elke tijd schept zijn eigen beeld. Op de rand van een nieuw millennium treft ons de onbeschrijflijke chaos waarin de mensheid verkeert. De tentoonstelling van de World Press Photo 1998 in de Nieuwe Kerk te Amsterdam spreekt boek delen: de mens is druk bezig zichzelf en de hele aardse san tekraam op te doeken. Er zijn echter plekken waar de mensen een vreedzaam en genoeglijk bestaan leiden. Vanuit een comfortabele positie bezien wij de wereldproblemen, in de gelukzalige veronderstelling dat de Westerse maatschappij het voorbeeld is voor de rest van de wereld. De World Press Photo is de spiegel die ons gelijk bevestigt. Kortom: Other people's sorrow makes you fee/ better.
De televisie heeft de wereld in de huiskamer gebracht. Dit is een geweldig cliché. Nochtans is er niets op af te dingen. Er is wel wat aan toe te voegen: de televisie heeft de wereld in de huiskamer gebracht en sindsdien staat die wereld verder van ons af We kunnen vanuit een veilige positie precies volgen wat er om ons heen gebeurt, zonder dat we zelf op onderzoek hoeven. Met een snelle afstandsbe diening kunnen we de reis om de wereld in minder dan tachtig seconden afleggen. Het gemak waarmee we alles wat er gebeurt kunnen volgen - van een voetbalwedstrijd van zondagamateurs tot een repotage in de jungle van Oost-Timor - heeft ons nieuwsgierig en lui gemaakt. De gebeurtenissen in de wereld vormen een nimmer eindigende soap.
- El
We gruwen van de realiteit, maar willen ook weten hoe het afloopt. En daarvoor kun je het beste gewoon blijven zitten en kijken. De bhk die de World Press Photo (WPP) ons dit jaar weer gunt komt meteen bekend voor. Natuurlijk zijn de belangrijkste nieuwsi tems in beeld gebracht, maar ook de foto's van gebeurtenissen die wij niet opgemerkt hebben lijken ons niet te bevreemden. Het beves tigd wat we al jaren weten: het gaat overal slecht, behalve bij ons.
De hoogtepunten
De eerste World Press Photo-competitie werd in 1955 gehouden. Een snapshot van een motorcrosser die in het zand bijt won toen de eerste prijs. Tweede prijs kreeg een foto van drie nonnen die over de nok van een dak naar de taptoe op de Grote Markt in Delft keken. De Amsterdamse persfotograaf Ben van Meerendonk had de Zilveren Camera, de jaarlijks gehouden competitie van Nederlandse persfo tografen, uitgebreid tot een internationale wedstrijd. Doel van de WPP is in al die jaren nagenoeg hetzelfde gebleven. Ook nu nog beoogt de Stichting World Press Photo steun en aandacht te geven aan professionele persfotografen. Het evenement heeft sinds de oprichting een enorme vlucht geno men. Zo wordt in de inleiding van de catalogus van de WPP 1999 trots vermeld dat het hier "de grootste en meest prestigieuze jaar lijkse fotografiewedstrijd ter wereld" betreft, waarvan "de bekroon de foto's worden verzameld in een rondreizende tentoonstelling die jaarlijks meer dan één miljoen bezoekers trekt in meer dan 35 lan den." Aan prestige ontbreekt het de WPP niet. De WPP presenteert zichzelf als een onafuankelijk platform voor de fotojournalistiek. De jury, die bestaat uit professionele fotografen uit de verschillende werelddelen, moet uit een inzending van 36.836 foto's van 3733 fotografen uit 116 landen een keuze maken.
"Nog Aeen twee meter van de ingang verwijderd of Kosovo is al vergeten"
Daarvoor bekijkt ze alle foto's vanuit het perspectief van fotograaf en fotoredacteur. Maar het allerbelangrijkste is, volgens de voorzitter van de jury 1999 David Burnett, dat de foto's bekeken worden "in samenhang met de wijze waarop wij [de jury, JM] de rest van het publiek daarvan deelgenoot maken." Hiermee doelt Burnett op zowel de 'hoogtepunten' als de 'onopgemerkte gebeurtenissen' van het afgelopen jaar.' De scheiding tussen hoogtepunten en onopgemerkte gebeurtenis sen loopt door de hele tentoonstelling. Naast Kosovo wordt met hoogtepunten bedoelt: de rellen in Indonesië, de problemen tussen Palestijnen en Israëli's en de door Mitch verwoeste landen in Midden-Amerika. De onopgemerkte gebeurtenissen zijn waarschijn lijk de ellende in Roemenië, de Soedan en Bangladesh. Als dit onop gemerkte gebeurtenissen zijn, dan vraag je je af waarom ze jaar in jaar uit in de prijzen vallen. Ondanks de ruwe scheiding in twee categorieën maakt de jury het zichzelf lastig wat betreft het toekennen van de prijzen. Een foto van de belangrijkste gebeurtenis van het jaar moet een prijs krijgen. De jury is met handen en voeten gebonden aan wat het belangrijkste nieuws van het afgelopen jaar wordt geacht. En wat was dit jaar het belangrijkste internationale nieuwsitem?
De onopgemerkte gebeurtenissen
Was de winnende foto in 1955 een leuk kiekje, vierenveertig jaar later is de winnende foto minder luchtig. Kosovo viel de eer te beurt om dit jaar, na het toneel te zijn geweest van een etnische schoon maak, de eerste prijs in de wacht te slepen. De foto toont een moe gestreden en in zichzelf gekeerde vrouw, die haar hoofd in een hand legt. Als de hand troost moet voorstellen en de verbeten gezichten op de achtergrond woede en wraak schetsen, is de uitzichtloze situ-
--, . Catalogus Woifd Press Photo 1999 (Den Haag/Antwerpen) 9.
atie in de Balkanprovincie goed vastgelegd. Een eerste reactie op de foto is er echter meer een in de trend van: "Zei ik het niet: Kosovo!" Was dit onmiskenbaar een hoogtepunt, een klein stukje verder stuit de bezoeker op de eerste onopgemerkte gebeurtenis. In Bangladesh worden nu nog steeds vrouwen die de eer van een man aantasten verminkt. Een afgewezen minnaar of verlaten echtgenoot giet om zijn gezicht te redden zuur over dat van de vrouw. Wat dat zuur met een gezicht doet ziet tonen de fotos. Nog geen twee meter van de ingang verwijderd of Kosovo is al vergeten. En zo zijn er meer onopgemerkte gebeurtenissen te vinden op de tentoonstelling: de illegale Chinese minderheid in New York, straat kinderen in Johannesburg die hun toevlucht zoeken in een bioscoop of een Russsisch dorp waarvan de inwoners zich baden in een zeer radioactief riviertje. Wat zowel voor het nieuws als voor de onopgemerkte gebeurtenis sen geldt: de hoofdrolspelers zijn nooit mensen uit de Westerse democratieën. Alle ellende lijkt zich elders af te spelen. En dat is cynisch, want dat zou betekenen dat het hier vreselijk goed gaat.
De fotograaf
De persfotograaf heeft een tweeslachtige relatie met nieuws. Aan de ene kant bepaalt hij mede wat de hoogtepunten van het jaar worden. Door een scherp oog te hebben voor belangrijke gebeurtenissen en daarbij een goede illustratieve foto te leveren helpt hij het nieuws te maken. Aan de andere kant is de fotograaf ook erg afhankelijk van het nieuws. Een belangrijke geachte gebeurtenis vereist de aanwe zigheid van de fotograaf. Maakt een fotograaf een goede reportage van wat achteraf niet zo'n hoogtepunt was, dan beland zijn werk in de vergaarbak van de onopgemerkte gebeurtenissen. Vroeger was in de geschreven pers een prent, tekening of foto niets
anders dan een plaatje bij het praatje. Een in beeld vastgelegde momentopname van de beschreven gebeurtenis gaf de lezer een houvast bij de tekst. Een krant moest naast informatief ook aantrek kelijk zijn en hoe kon het beter dan een beeld bij de tekst te ver schaffen. De introductie en vervolgens inburgerlijking van de televisie heeft het beeld een geheel eigen plaats gegeven. Om in de mediaslag niet bij voorbaat kansloos te zijn kon de geschreven pers niet anders dan het belang van beeld erkennen. Tegenwoordig is de foto in kranten en tijdschriften bijna net zo belangrijk als de tekst. Een goede persfoto is niet langer illustratief, maar staat op zichzelf. De impact die een foto op een toeschouwer heeft, kan een gebeurtenis grijpbaar maken. De foto van het naakte Vietnamese meisje dat huilend het beeld in komt rennen, met op de achtergrond ontploffingen heeft meer stof doen opwaaien dan de hele voorgaande berichtgeving over de oorlog in Vietnam. Ook nu nog is die foto illustratief voor het optreden van de Amerikaanse sol daten. Dat een foto uiterst manipulatief is, kan zelfs de meest objectieve waarnemer niet deren. Het gaat immers om het beeld dat wordt neergezet. De trukage-foto van een Bosnische vluchteling heeft geen verontwaardiging opgeroepen vanwege de trukage, maar vanwege de sterke gelijkenis met de concentratiekampen uit de Tweede Wereldoorlog. Het schrikbeeld uit het verleden lijkt opeens weer realiteit. Ook op de WPP 1998 zijn fotos aan te wijzen, die ondanks dat ze in het nieuws waren - en daarom bekend worden verondersteld toch een eigen zeggingskracht hebben. Tweede prijs-winnaar in de categorie 'Hard Nieuws Stories'James Nachtwey bijvoorbeeld, heeft fotos gemaakt van de rellen in Jakarta. De bloederige straatgevech-
ten en hysterische lynchpartijen in de Indonesische hoofdstad zijn veelvuldig op televisie geweest. Toch is er één foto, die alles zegt: Gehurkt zit een jongen bij een zojuist gelynchte man. Hij kijkt recht in de camera als hij op het punt staat om de dode man de strot af te snijden. In zijn blik ligt de moordende agressie verscholen waardoor wij ons wegdraaien en walgend de situatie proberen te relativeren als volkomen geschift. Dat persfotografen zich niet langer beperken tot een simpele berichtgeving bewijst de oorlog om Kosovo. Bij zo'n ongelooflijk nieuws-event lijkt het minder belangrijk een zo objectief mogelijk beeld te geven, dan het winnende plaatje te schieten. Bizarre scena rios doemen op. Een vluchtelingenkamp waar dagelijks honderden mensen sterven met daarnaast een media-park. Zou een fotograaf, na een succesvolle dag fotograferen, s avonds voldaan een fles wijn open trekken? Werd er tussen fotografen gevochten om de mooiste plek en de beste vluchtehng? Zo erg zal het niet geweest zijn. Toch is het belangrijk dat een foto graaf niet geheel wordt gedreven door een soort zesde zintuig, maar met zijn neus bovenop het nieuws zit. Hij moet een beeld leveren bij een gebeurtenis. En als die gebeurtenis belangrijk genoeg is en de geleverde foto goed, dan maakt de fotograaf grote kans om met zijn plaatje in de prijzen te vallen.
Het publiek
Naast de fotograaf is er een andere factor, die bepaalt wat de hoogtepunten in het nieuws van het afgelopen jaar waren; het publiek. Voorwaarde is dat het publiek de mogelijkheid heeft om alles wat in de wereld gaande is te kunnen volgen. Ook al was het een hele klus om CNN terug op de Amsterdamse kabel te krijgen, we kunnen toch zeggen dat van de hele wereldbevolking de mensen
As dë World Press -Photolfer worden tot een inhoudsloze competitie tussen een paar persfotografen ?"
in de Westerse landen het best zijn geïnformeerd. Bepalen we wat het belangrijkste nieuwsitem van het afgelopen jaar was, daarmee bepalen we ook wat het niet was. Welke onopge merkte gebeurtenissen vinden we belangrijk of indrukwekkend genoeg om een prijs binnen te halen? De World Press Photo biedt ons een mooi overzicht van de gru weldaden die de mensheid verricht. De tentoongestelde ellende bevreemdt ons, maar tegelijkertijd zijn we er door gefascineerd. Wij laten ons erop voorstaan niet meer te handelen in naam van een god, een nationaal idee, eeuwenoude tradities of geld. De waarden die wij koesteren zijn middelen om de maatschappij en het leven op aarde plezieriger, beter en mooier te maken: democratie, vrijheid van meningsuiting en een vrije markt met een sociaal vangnet. De ellen dige staat waarin de meeste mensen in de wereld leven wordt vol gens deze redenatie dan ook niet veroorzaakt door de waarden die we zo hoog hebben zitten. Leed en rampspoed zijn de vaste ingrdienten van de onopgemerk te gebeurtenissen. Paradoxaal genoeg zijn juist deze gebeurtenissen ons zo vertrouwd. We weten nu wel dat er honger is in Afrika, dat we onze natuurlijke leefomgeving verwoesten, dat mensen elkaar verminken, verkrachten en de hersens inslaan. Na veertig jaar gebombardeerd te zijn met de realiteit lijkt het ons niet meer te deren. We zijn in een dilemma terechtgekomen: we beseffen wat er gebeurt, maar lijken er niets aan te kunnen doen. En als de harde realiteit ons niet meer aanzet tot daden, de persfoto niet meer het vereiste sociale engagement oproept, is dan de World Press Photo niet verworden tot een inhoudsloze competitie tussen een paar pers fotografen?
De Kinderjury
Er zijn twee manieren om de spiegel van ons gelijk, die de World Press Photo ons voorhoud, te breken. De WPP kan besluiten ook aandacht te besteden aan de misstanden in de Westerse samenlevin gen. Wat te zeggen over bijvoorbeeld de moeilijkheden die minder heden hebben met het verwerven van een gelijke status in het 'toler ante' West-Europa of de grote delen van de bevolking binnen de Europese Unie die onder de armoedegrens leven? Hebben we daar geen kiekjes van, of willen we dat gewoon niet zien? Een andere methode om de spiegel te breken is het sociale engage ment op te roepen. Het heeft geen zin om de keiharde realiteit te gebruiken. Veertig jaar leed op de buis en in de kranten heeft ons apathisch gemaakt. Dat dit de realiteit is, dat dit het beeld weergeeft van wat er allemaal gebeurt, beseffen we maar al te goed. Het is alleen zoveel en zo vaak, dat het geen snaar meer raakt. De bood schap moet daarom indirect, via een omweg, worden gebracht. Op de tentoonstelling in de Nieuwe Kerk was een hoekje ingericht, waaruit blijkt dat dat kan: de Kinderpersfoto. De winnende kinder foto laat een weldoorvoede, forsgebouwde en goed bewapende Servische pohtieman zien. Schijnbaar impulsief biedt hij een oude Albanees, die met zijn wandelstok op de resten van zijn bestaan steunt, een fles water, ledereen kent de beelden van de vele Albanese vluchtelingen. Maar de manier waarop in deze foto, via een omweg, die realiteit wordt neergezet is daverend. Officieel geen onderdeel van de World Press Photo-competitie is deze foto wel een voorbeeld van hoe de werkelijkheid gepresenteerd kan worden. In de afbeelding wordt een tere balans tussen realiteit en emotie gevonden. Deze balans biedt een uitweg uit het verstik kende dilemma van aan de ene kant het besef dat er een einde gemaakt moet worden aan de misstanden en aan de andere kant de
Kinderpersfoto Win het - jaar Srdjan //ic, Joegoslavië, Associated Press.
twijfel of dat ooit zal lukken.
De spiegel
De World Press Photo is een competitie tussen persfotografen. De tentoonstelling is echter meer dan de prijzenkast van de persfoto grafie. Het biedt de bezoeker ook een blik op de toestand in de wereld. Wat dat betreft beantwoordt de tentoonstelling precies aan datgene wat we al jaren weten: het verpletterende gelijk van het model Westerse samenleving. Wil de World Press Photo echter een medium zijn, dat door middel van fotos een zuivere kijk geeft op de situatie in de wereld, dan dient het concept te worden veranderd. De scheiding tussen hoogtepunten en onopgemerkte gebeurtenis sen zoals die nu is aangebracht in de tentoonstelling moet verder worden doorgetrokken. Aan de hoogtepunten is niet te ontkomen. De persfotograaf zal zich in eerste instantie altijd op de grote gebeur tenissen richten en voorlopig zal voornamelijk het Westers publiek bepalen wat de hoogtepunten zijn. Door echter een aparte competi tie te starten waar alleen persfotos aan deelnemen, die niet rechts reeks met een groot nieuwsitem te maken hebben, kan men aan dacht schenken aan onderwerpen in de Westerse landen. Hiervoor zal het beeld dat we hebben van onszelf en de rest van de wereld ver anderen in positieve zin: de Westerse democratieën zijn niet het voorbeeld van een juiste samenleving, net zomin als de rest van de wereld a little shop ofhorrors is. Een mogelijk gevolg van de twee verschillende competities is dat de persfotograaf een zekere mate van onafhankelijkheid verkrijgt. Hij hoeft niet altijd achter het nieuws aan, maar heeft een - overi gens nog beperkte - ruimte zijn eigen onderwerpen te kiezen. Een ander gevolg is dat de fotograaf in zijn fotos niet meer hoeft te let ten op de strikte navolging van de realiteit. Hij is niet gebonden aan
de wensen van de correspondenten en verslaggevers. Dit bewijst de winnende kinderfoto. Het beeld dat wordt neergezet in de foto is te sterk om bij een artikel in krant of tijdschrift te plaatsen en staat daarmee op zichzelf. De subtiele noot in de kinderfoto is niet te onderschatten. Ontegenzeggelijk maakt deze foto meer reactie los dan bijvoorbeeld een close-up van een door zuur aangetast gelaat. Waarom? Omdat de realiteit via een omweg wordt benaderd. Een gevoel van betrok kenheid, een sociaal engagement is bij ons alleen maar op te roepen door de werkelijke situatie te relativeren, sterker nog: te romantice ren. De werkelijkheid romanticeren klinkt erg banaal, maar het lijkt erop alsof de werkelijkheid voor ons niet meer bestaat. Geconfronteerd met zoveel dagelijkse realiteit zijn we in ons eigen sprookje gaan geloven. De realiteit begrijpen is niet genoeg, je moet haar ondergaan. Misschien kunnen we dan lachen om ons eigen spiegelbeeld.
