Artikel: Geopolitiek rond Kaliningrad. Ruslands omstreden exclave aan de Oostzee Auteur: Steven Kromhout Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 21.3, 173-184. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
STEVEN KROMHOUT
Geopolitiek rond Kaliningrad
Ruslands omstreden exclave aan de Oostzee Een van de vele potentiële brandhaarden in Europa is Kaliningrad. Dit Russische gebied is door het uiteenvallen van de Soyjet-Unie afgesneden van het moederland. Als gevolg hiervan is een internationale discussie over de status van de exclave ontstaan. Deze discussie vormt een bron van spanningen en is een serieuze bedrei ging voor de politieke stabiliteit in de regio.
I.Swerew, JurljM., RuB/ands Gebiet Kaliningrad im neuen ge opolitischen Koordinatenfeid (Köin 1996) 1-2.
Kaliningrad is een gebied van ruim vijftienduizend vierkan te kilometer en ligt aan de Oostzeekust tussen Polen en Li touwen. De huidige grenzen ontstonden tijdens de onder handelingen over de Europese grenzen na de Tweede We reldoorlog. Al vanaf eind 1941 sprak Stalin met Britse ver tegenwoordigers over de toekomst van Oost-Pruisen. Dit gebied was onderdeel van het Duitse Rijk en bevatte ook Königsberg, zoals Kaliningrad voor 1946 heette. Aanvan kelijk was de grens tussen Polen en Litouwen (vanaf 1940 deel van de USSR) onderwerp van gesprek. Aan de onder handelingstafel in Teheran, in december 1943, bracht Sta lin echter naar voren dat Rusland geen ijsvrije haven bezat. Hij vond dat Rusland recht had op een belangrijk deel van Oost-Pruisen inclusief de havens Königsberg en Memel. Stalin wees daarbij op de 'oer-Slavische' achtergrond van het gebied.' Na de capitulatie van Duitsland werd in Potsdam beslo ten dat de stad en de omgeving van Königsberg aan de Sovjet-Unie zouden worden overgedragen. De definitieve grens met Polen werd in augustus 1945 in Moskou vastge legd. Op 7 april 1946 werd Königsberg na een beslissing van het Presidium van de Opperste Sovjet ingelijfd bij de Russische federatie. Enkele maanden later werd de naam omgedoopt in Kaliningrad, ter ere van de pas gestorven voorzitter van dit Presidium, Michail Kalinin.
Baltijsk en Hongkong Sinds het begin van de jaren negentig mag Kaliningrad zich verheugen in een enorme belangstelling. Door de uittre ding van de Baltische staten en Wit-Rusland uit de Sovjet Unie is Kaliningrad een exclave geworden. Politici en des kundigen in binnen- en buitenland vragen zich af wat er met dit geïsoleerde gebied moet gebeuren. De meeste aandacht gaat uit naar de mihtaire aard van 173
2. Ibidem, 22-26.
het gebied. Kaliningrad was als meest vooruitgeschoven positie in Europa van groot strategisch belang voor de Sovjet-Unie en is dat nog voor Rusland. De Oostzeestad Baltijsk is de thuishaven van de Baltische vloot. In het ge bied is een aanzienlijke troepenmacht aanwezig, waarvan het aantal manschappen niet duidelijk is. Dit aantal is in ie der geval fors opgelopen na de terugtrekking van het Rode leger uit Oost-Europa. Ook de luchtmacht is vertegenwoor digd. In maart 1994 werd de exclave aangewezen als Speci aal Verdedigingsgebied. De troepenmacht werd ingericht om defensieve gevechtshandelingen te kunnen uitvoeren. Duitsland ziet de militaire aanwezigheid in het gebied niet als gevaar. Ook de NAVO respecteert het recht van Rusland om binnen de gemaakte internationale afspraken zijn leger te gebruiken zoals het haar goeddunkt. Polen en de Balti sche staten zijn een stuk minder gerust over de aanwezig heid van een gevechtsklare troepenmacht aan hun grenzen. Jurij Swerew noemt in zijn analyse de reacties als ware Kaliningrad een garnizoensstaat overdreven.'.
Topografische ligging van Kaliningrad.
( l,
'---�
POLAND
CZECHOSLOVAKIA
100km • Farmer German tenitory annexecl liy USSR • Farmer Polish terrfory annexed by USSR
D 174
Farmer Czechoslovakian territory annexecl by USSR Fonner Gerrnan tenitory annexed by Poland
3. Hoff, Magda/ene & Heinz
Timmermann, Kaliningrad (Königsberg): Eine russisclie Exklave in der baltischen Region, Stand und Perspektiven aus europäischer Sicht (Köln 1993) 14-22.
Een tweede aandachtsveld betreft de economische ontwik kelingsmogelijkheden van Kaliningrad. Traditioneel zijn de visverwerking, de cellulose- en papierindustrie, de land bouw en de havenindustrie de belangrijkste economische sectoren waarin het gebied actief is. De lonen van de onge veer 920.000 inwoners liggen echter aanzienlijk lager dan het Russische gemiddelde. De geografische positie aan de Oostzeekust en de speciale geopolitieke situatie leken na de Koude Oorlog een verdere ontwikkeling van de economie in de hand te kunnen werken. Al in 1988 poneerde de Duitse topbankier Friedrich Wilhelm Christians een plan om te komen tot een vrijhandelszone in Kaliningrad. Het gebied zou zo een brug kunnen vormen tussen de afzet markten van het oosten en het westen en de economische ontwikkeling in de Oostzeeregio bevorderen. Dit idee werd in de jaren daarna uitgewerkt en ingevoerd, zij het in een sterk afgezwakte vorm. Ondanks de welluidende namen 'Bemstein', 'Jantar' en 'Amber' kwam er van de plannen om te komen tot een Baltisch Hongkong niets terecht. De ge brekkige staat van de infrastructuur en de militaire status van het gebied vormen belangrijke barrières voor buiten landse investeerders. Rusland lijkt niet bereid te zijn de be nodigde maatregelen te treffen om de 'Speciale Economi sche Zone' tot een succes te laten worden.' De economische crisis die Rusland in de zomer van 1998 trof, kwam in Kali ningrad dan ook extra hard aan. Het derde onderwerp van discussie is de politieke status van Kaliningrad. Met name in Litouwen, Duitsland en Po len gaan stemmen op die de soevereiniteit van Rusland over de exclave ter discussie stellen. De bevolkingssamen stelling van Kaliningrad rechtvaardigt die discussie nauwe lijks: in 1994 bestond de bevolking voor 78 procent uit Russen, terwijl slechts respectievelijk twee en 0,5 procent van de inwoners Litouwers en Duitsers waren.
Van Heimat tot heimwee De Duitse interesse in het gebied is niet zo verwonderlijk. Tot 1945 was Kaliningrad immers in Duitse handen. Onder de naam Königsberg was de stad tijdens de Middeleeuwen een van de belangrijkste steden in Oost-Pruisen. De stad kreeg zijn naam in het midden van de dertiende eeuw ter ere van de Boheemse koning Ottokar II, die in het gebied een kruistocht tegen de Samen hield. Königsberg was een bruggenhoofd van de ridders van de Duitse Orde voor hun 175
oostwaartse veroveringstochten. Er werd een groot slot ge bouwd en ook een dom verrees. Als havenstad maakte Ko nigsberg deel uit van de Hanze. Königsberg groeide uit tot een metropool. De stad ver vulde verschillende politieke functies, zoals die van hoofd stad en residentie van de Landdag. Op cultureel gebied ver wierf de stad zich een vooraanstaande positie als broed-
Kopergravure uit 1663 van
Konigsberg.
4. Boocl<mann, Hartmut. Deutsche Geschichte im Osten Europas - OstpreuBen und WestpreuBen (Berlin 1992).
176
plaats van nieuwe ideeën, zoals die van de Reformatie. In de zestiende eeuw stichtte hertog Albrecht een evangeli sche universiteit. De stad werd een centrum van de boek drukkunst.* De beroemdste zoon die Konigsberg voortge bracht heeft is de filosoof Immanuel Kant. Hij woonde en werkte er in de achttiende eeuw en heeft de stad naar ver luid nooit verlaten. In Konigsberg, zo betoogde hij in een van zijn werken, was eigenlijk alles aanwezig wat een mens nodig had om zijn "mensenkennis en kennis van de we reld" te verrijken. In de negentiende eeuw leidde de opkomst van het Duits nationaal bewustzijn en het ontstaan van de nationa le staat in Europa tot de oprichting van het Duitse keizer rijk in 1871. Dit bracht in Pruisen spanningen met de Pool-
.,,.\ r
.
1 ,. \
llliÎ "'�'
Immanuel Kant.
177
se minderheid met zich mee. De Eerste Wereldoorlog ein digde met de nederlaag van het Duitse Rijk en het Dictaat van Versailles. Hierin werd voorzien in een Poolse buffer staat met een doorgang naar zee, waardoor grote delen van Pruisen verloren gingen. De corridor naar Danzig (Gdansk) betekende dat Oost-Pruisen inclusief Königsberg afgesne den werd van de rest van Duitsland. De Poolse Corridor vormde een van de grootste frustraties voor de Weimar republiek. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Hitler in 1939 Polen als een van de eerste doelwitten koos voor zijn oorlogsmachine. Na onderhandehngen met de Sovjet-Unie werd Polen volgens het Molotow-Ribbentrop Pakt in een Blitzkrieg onderling verdeeld, waardoor Pruisen weer in zijn geheel tot het Duitse Rijk ging behoren. Na de toewijzing aan de USSR in 1945 vond er een volksverhuizing plaats in Kaliningrad. Veel Duitsers verlie ten het gebied. Hun plaatsen werden ingenomen door hon derdduizenden Russen en andere Sovjetburgers, aangemoe digd door de regering. Zij begonnen aan de wederopbouw van de zwaar beschadigde stad, waarvan na de Engelse bombardementen en de Russische artilleriebeschietingen weinig meer overeind stond. In de jaren 1947 en 1948 wer den in opdracht van Stalin vele duizenden Duitsers uit Ka liningrad verdreven. Ook alles wat herinnerde aan de Duit se cultuur werd uit de weg geruimd. In 1967 nog werd de ruïne van het oude slot van Königsberg op bevel van Brezj nev opgeblazen. In 1990 vond de Duitse eenwording plaats, als integra tieproces een uitzondering op de heersende trend in Euro pa. Niet alle delen van het vooroorlogse Duitsland werden echter herenigd. De mensen die hun jeugd hadden doorge bracht in de gebieden die na de oorlog aan Polen of de Sovjet-Unie moesten worden afgestaan werden er zich pijn lijk van bewust dat hun geboortegrond ondanks de val van de Muur nog steeds achter een of meerdere grenzen lag. Zo ook de vroegere bewoners van Königsberg. Na de opening van Kaliningrad voor buitenlanders bloeide het toerisme in het gebied op. Dit was vooral te danken aan het zogenaamde Nostalgie-Tourismus. Mensen die vroeger in Oost-Pruisen gewoond hadden, kwamen met hun nakomelingen een kijkje nemen om te zien hoe het ge bied onder het communistische regime veranderd was. Velen van hen schrokken van de armoede, de verdwenen gebouwen van het oude Königsberg en de daarvoor in de plaats gekomen sovjetarchitectuur. Overigens is de omvang
5. Brinks, Hans, 'De
wonderbaarlijke wederopstanding van Immanuel Kant, Duitslands doorbraak naar tiet voormalige Oost-Pruisen', in: Oost-Europa Verkenningen, sep tember 1996, 76-78.
van de toeristenstroom na 1994 al weer geslonken. Contacten met de Heimwehtouristen hebben in Kali ningrad bijgedragen aan een groter historisch bewustzijn en interesse in de oorspronkelijke Pruisische cultuur. Dit heeft onder andere geleid tot het herstel van oude Duitse monumenten. Zo werd in 1992 een standbeeld van Imma nuel Kant in ere hersteld door een replica van het oor spronkelijke beeld op de oude sokkel te plaatsen. Dit ge beurde op initiatief van de uitgever van het Duitse week blad Die Zeit, Marion Grafin Dönhoff. Zij is afkomstig uit Oost-Pruisen en zet zich in voor de cultuur, maar ook voor de politieke betekenis van Pruisen in de exclave. Het mo nument is meer dan een standbeeld. Het is een symbool voor de erkenning van de Duitse geschiedenis van Kalinin grad. Nog zo 'n symbool is de oude dom van Königsberg. Nadat Britse bommen van dit eeuwenoude godshuis niets dan een ruïne hadden overgelaten, bleef het uitgebrande geraamte een halve eeuw onaangeroerd staan. Toen in 1992 plannen werden gemaakt om de dom in oude glorie te herstellen werd de initiatiefnemers aan Russische kant verweten een 'symbool van het Duitse militarisme' te willen oprichten. Toch kreeg met behulp van zowel Duitse als Russische investeringen de dom zijn dak terug en werd eind 1998 de voltooiing van het herstel feestelijk en ge meenschappelijk gevierd.
Königsberg vrij! Een andere aanwijzing voor een toenemende Duitse in vloed in Kaliningrad is de komst van enkele duizenden Duitsers uit Rusland naar het gebied. Deze zogenaamde Ruslandduitsers woonden verspreid over de hele Sovjet unie en hebben een dubbele nationaliteit. Vele Rusland duitsers zien vestiging in de exclave als een goed alternatief voor emigreren naar de Bondsrepubliek. De Duitse regering probeert de eigen immigratie tegen te gaan en ondersteunt de Ruslandduitsers financieel, zij het minimaal. Dit komt het gebied ten goede. De gevoelens van de inwoners over de toename van de Duitse invloed in Kaliningrad zijn gemengd. Aan de ene kant zien ook zij de economische voordelen van de aanwe zigheid van Ruslandduitsers en Duitse toeristen. Tegelij kertijd is ook de angst voor verregaande germanisering van het gebied aanwezig. Deze angst wordt mede gevoed door 178
het bestaan van Duitse organisaties als de rechts-radicale
Aktion Deutsches Königsbergen Freiheit. Deze organisaties
6. Brinks, Hans, 'De wonderbaarlijke wederopstanding van Immanuel Kant, Duitslands doorbraak naar het voormalige Oost-Pruisen', in: Oost-Europa Verkenningen, sep tember 1996, 79-82.
7. Bingen. Dieter. Das Gebiet Kaliningrad (Königsberg): Bestandsaufnahme und Perspektiven, Deutsche Ansichten (Mij (Köln 1993).
proberen door het lokken van Ruslandduitsers naar Ka liningrad de weg naar een Duits Königsberg te bewandelen. Het idee van een aparte autonome staat voor Rusland duitsers is afgeleid van de Autonome Republiek voor Wol ga-Duitsers. Deze werd in 1924 binnen de Sovjet-Unie op gericht, voordat de groep in 1941 door Stalin naar het oos ten en zuiden werd gedeporteerd." Een andere bron van er gernis voor de bewoners vormt de manier waarop sommige Duitsers tegen het gebied aankijken. Het idee dat de Russi sche inwoners het oude Königsberg zouden hebben ver waarloosd wordt vooral door hen die betrokken zijn ge weest bij de wederopbouw na de oorlog opgevat als een belediging. Een ander twistpunt vormen de woningen die door de Heimatvertriebene zijn achtergelaten. Sommige Duitse oudbewoners of erfgenamen vinden dat zij de recht matige eigenaars zijn en eisen op hoge toon hun bezittin gen terug. Een veel minder hoge toon wordt aangeslagen door de Duitse regering. Zij benadrukt ondubbelzinnig dat de ex clave een deel van Rusland is. In september 1990 onderte kenden Rusland en Duitsland het Twee-plus-vierverdrag. Dit betekende een wederzijdse bevestiging van de grenzen van beide landen. Voor Duitsland staat een goede verhou ding met Rusland voorop en daarin passen geen aanspra ken op Kaliningrad. Bij deze houding speelt ook het hd maatschap van de EU en de NAVO een rol. Wel is de Duit se regering bereid om te investeren in het gebied, liefst binnen het kader van de Europese Unie. Ook hierbij blijft men voorzichtig: het initiatief moet van Russische kant komen.L
Litouwse oergrond Ondanks het feit dat Königsberg voor 1945 eeuwenlang een Duitse stad is geweest heeft ook Litouwen een histori sche band met het gebied Kaliningrad. In de Middeleeuwen woonden voorouders van de Litouwers in het gebied. Het gebied kreeg zo de namen Klein-Litouwen en Pruisisch-Li touwen. Veel inwoners spraken een vroege versie van de huidige Litouwse taal. Zo kon het gebeuren dat in Königs berg (door hen Karaliaucius genoemd) in de zestiende eeuw het eerste boek in het Litouws verscheen. Enkele eeuwen later werd hier ook het eerste Litouwse gedicht ge179
8. Nikzentaitis, Alvydas, 'Das Kaliningrader Gebiet im Spannungsfeld internationaler lnteressen', in: Osteuropa, Zeitschrift für gegenwartsfragen des Ostens. ot
180
schreven. Tijdens de overheersing van het moederland door de Tsaar opereerde de illegale pers vanuit Kalinin grad. Dankzij een succesvolle opstand in 1923 tegen de Franse geallieerde troepen, die er na de Eerste Wereldoor log gelegerd waren, slaagde Litouwen erin haar gebied naar het zuiden uit te breiden. Twee derde van Klein Litouwen bleef echter onder Duits bestuur. Hier kwam in 1945 een einde aan toen de Sovjettroepen het gebied bezetten en een slachtpartij aanrichtten onder de daar wonende Litouwers. Na de Tweede Wereldoorlog heeft zich volgens enkele bronnen een aantal malen de mogelijkheid voorgedaan dat Litouwen het gebied Kaliningrad in handen zou krijgen. Zover kwam het echter niet." Begin jaren negentig veranderde de positie van Litou wen ten aanzien van Kaliningrad. Met de nationalist Lands bergis aan het roer stevende het land af op uittreding uit de Sovjet-Unie en schuwde daarbij de confrontatie met de tanks van Gorbatsjov niet. Het rode leger kon niet veel
meer doen dan het bereiken van een status quo die uitein delijk de onafuankelijkheid van de staat Litouwen niet kon vermijden: vlak voor de augustuscoup van 1991 werden de Litouwse grenzen door het Westen en ook de Russische Fe deratie erkend. Ondanks deze vroege erkenning door Jelt sin was de sfeer in Litouwen door de lange aanwezigheid van Russische troepen in de straten van de hoofdstad Vilni us sterk anti-Russisch geworden. Met de uittreding verbrak Litouwen tevens de economische verbindingen met Rus land. Hierdoor werd met name Kaliningrad zwaar getrof fen, omdat Litouwen voorheen een belangrijke deel van de import en export van het gebied voor rekening nam. Tege lijkertijd werd in Kaliningrad een aanzienlijke troepen macht opgebouwd die bestond uit terugtrekkende eenhe den van het rode leger uit de Oostbloklanden. Litouwen beschouwde het gebied daardoor meer en meer als een po tentiële bedreiging van haar soevereiniteit.
Weerstand en voedselhulp Litouwen heeft een belangrijk wapen om de (de-) militari satie zelf te beïnvloeden in handen: de transitpolitiek. Aan gezien Kaliningrad een exclave is moeten troepenverplaat singen en bevoorradingen van en naar het gebied over bui tenlandse grond. Moskou en Vilnius zijn het er niet over eens hoe dit geregeld moet worden. Rusland wil een corri dor tot zijn beschikking hebben om zelfstandig het gebied te kunnen verzorgen, terwijl Litouwen een internationale afspraak nastreeft. Totdat een regeling wordt getroffen maakt Rusland gebruik van oude afspraken uit de tijd van de troepenterugtrekking uit Duitsland. Ondertussen blijft Litouwen alles doen wat zij kan om een zo spoedig moge lijke demilitarisatie van Kaliningrad af te dwingen. Des te opmerkelijker is het dat Vilnius in 1992 een verdrag onder tekende dat de bouw van drieduizend officiersverblijven in de exclave door Litouwse firma's mogelijk maakte. Tegelijkertijd voeren de beide landen een handelsoor log. Invoerheffingen voor Litouwse waar zijn in Rusland vele malen hoger dan in andere landen. Litouwen bemoei lijkt op haar beurt de handel met Kaliningrad door enorme tolgelden te vragen. Litouwen beschouwt de exclave als een concurrerende partij in de strijd om de gunst van de bui tenlandse investeerders. Kansen die een gezamenlijke ont wikkeling van een sterke economische regio aan de Oost zee biedt worden niet onderkend. 181
9. Tracevskis, Rokas M., 'Lithuania helps forgotten Kaliningrad', In: The Ba/tic Times, 17 September 1998, 6.
Oe oude Dom van Königsberg.
182
De opvattingen van politici in Litouwen over de toe komst van Kaliningrad lopen uiteen van het officiële, ge matigde standpunt van de regering Brazauskas tot de offen sieve leuzen van nationalistische splintergroeperingen. Het beleid van president Brazauskas bevat twee hoofdlijnen, namelijk enerzijds het oproepen tot demilitarisatie van Ka liningrad en anderzijds het presenteren van de kwestie als een internationaal probleem. Litouwen probeert zoveel mo gelijk buitenlandse instanties en internationale organisaties bij het probleem te betrekken om mee te denken over een (internationale) oplossing. Dit is tegen het zere been van Rusland, dat in deze ronde-tafelbesprekingen een ontken ning van haar soevereiniteit ziet. De diplomatieke betrek kingen van Litouwen met Kaliningrad zelf zijn de laatste jaren beter geworden. Deze meer vriendschappelijke relatie werd nog versterkt door de humanitaire hulp die Litouwen aan het gebied verstrekte naar aanleiding van het voedsel tekort dat was ontstaan door de economische crisis in de zomer van 1998." Er bevinden zich in Litouwen zowel binnen als buiten het parlement groeperingen die op grond van de geschie denis Kaliningrad als Litouwse grond zien en uit zijn op een 'teruggave' van het gebied aan Litouwen. Zo werd af gelopen november in Vilnius de achthonderdste verjaardag van een wet gevierd, die Klein-Litouwen met de rest van het land zou hebben verenigd. Hierbij werden historische toespraken gehouden over Klein-Litouwen met een plei dooi voor versterking van de culturele banden met Kalinin grad. Een andere veel gehoorde variant is de roep om een vierde Baltische staat. De rechts-radicale partij Jong Litou wen evenals de in Noord-Amerika opererende Weer-
10. Palecids, Justas. 'Das Litaui sche Resümee', in: Die Zul
standsbeweging Klein-Litouwen dringen aan op een eenwording van Kaliningrad met Litouwen"'.
De Poolse angst
I !. Sakson, Andrzej, 'Das Polnische Resümee', in: Die Zukunft des Gebiets Kaliningrad (Königsberg), Ergebnisse einer intemationalen Studiengruppe (Köln 1993) 35-44.
12.Swerew, JurijM., RuU/ands Gebiet Kaliningrad im neuen ge opolitischen Koordinatenfeld (Köln 1996) 18-20.
183
De geschiedenis van Polen is een geschiedenis van schui vende grenzen. De Polen hebben in de loop der tijd zowel gebieden in Pruisen onder hun gezag gehad als delen van Oekraïne. Desintegratie en buitenlandse overheersing volg den op tijden van grote uitbreidingen van het grondgebied. In de twintigste eeuw werden de grenzen na elk van de twee wereldoorlogen door de geallieerden bepaald. Het ter ritorium van het huidige Polen beslaat grote delen van het oude Duitse Rijk. De Poolse westgrens werd door de Duitse bondskanselier pas zeer laat erkend. Het gevolg van de instabiele grenzen is dat de grondslag van het Poolse beleid op het gebied van buitenlandse zaken de onaantastbaarheid van de eigen grenzen is. Hieraan wordt ook de interesse in het gebied Kaliningrad onderge schikt gemaakt. Wel is de Poolse regering bezorgd over de huidige situatie. Deze bezorgdheid bevat twee hoofdpun ten: de aanwezigheid van een grote Russische troepen macht in Kaliningrad en de toename van de Duitse invloed het gebied. Veel Polen zijn bang dat de hernieuwde interes se van Duitsland in het noordelijke deel van Oost-Pruisen tot een hernieuwde aanspraak op de afgestane gebieden in Polen zou kunnen leiden en uiteindelijk tot een Vierde Rijk. Er zijn ook Polen die een minder voorzichtige houding innemen. Deze stellen bijvoorbeeld een aansluiting van het gebied bij Polen voor of een opdeling. Deze voor stellen worden door de politiek en de pers resoluut van de hand gewezen." Sinds het begin van de jaren negentig is Polen een be langrijke economische partner van Kaliningrad, vooral na het wegvallen van Litouwen. De samenwerking richt zich onder meer op het gebied van transport. De exclave wordt steeds beter bereikbaar door de aanleg van spoor- en auto wegen, met als gevolg dat de transitroute naar Rusland ver legd kan worden van Litouwen naar Wit-Rusland. Ook bij de ontwikkeling van de Oostzeehavens wordt samengewerkt. Bovendien bestaat een groot aantal gezamenlijke on dernemingen. Polen neemt tevens een belangrijk deel van de import en export van Kaliningrad voor haar rekening.',
Gibraltar aan de Oostzee 13.Sakson, Andrzej, 'Das Polnische Resümee', in: Die Zukunfl des Gebiets Kaliningrad (Königsberg), Ergebnisse einer intemationalen Studiengruppe (Köln 1993) 43.
184
De Poolse minister van defensie Onyszkiewicz slaat de spij ker op zijn kop als hij het Russische belang in de huidige situatie in Kaliningrad schetst." Hij wijst op de psychische shock die het verlies van de omstreden exclave zou beteke nen voor de toch al in macht tanende grootmacht. Hierbij trekt hij een vergelijking met het hardnekkig vasthouden van Groot-Brittannië aan Gibraltar en de Falkland-eilan den. Naast de strategische en economische mogelijkheden die Kaliningrad biedt verklaart dit de standvastigheid waar mee Rusland vasthoudt aan zijn gebied. We mogen dus concluderen dat landen die de huidige status van Kalinin grad ter discussie stellen kunnen rekenen op een bekoeling van de betrekkingen met Rusland. De regeringen van die landen die voor een aanspraak op Kaliningrad in aanmerking zouden komen, durven deze confrontatie met Rusland niet aan. In Litouwen worden door politici regelmatig brutale uitspraken gedaan, maar tot een officieel statement komt het daarbij niet. In Polen wordt het als een politieke doodzonde beschouwd om de ligging van de eigen grenzen op wat voor manier dan ook te willen veranderen. In Duitsland tenslotte heeft men de lessen van de geschiedenis geleerd en is de regering niet van plan de verhoudingen met Rusland in gevaar te bren gen. Het blijft onzeker wat er de komende jaren met Kalinin grad zal gaan gebeuren. Veel hangt af van de houding van de bevolking. Het is denkbaar dat op termijn de band van de inwoners met Rusland zal vervagen. De hernieuwde in teresse in de Duitse geschiedenis kan daaraan bijdragen. Ook economische samenwerking met Polen en de Baltische Staten kan leiden tot een grotere zelfstandigheid. Hierbij moet wel rekening worden gehouden met de aanwezigheid van een aanzienlijke Russische troepenmacht, die een eventuele onafhankelijkheidsgedachte de kop in zou kun nen drukken. Deze troepenmacht kan de komende jaren nog in belang toenemen als de omringende landen toetre den tot de Europese Unie en de NAVO, en de annexatiere toriek van minderheidsgroeperingen in deze landen aan houdt. Hoewel Rusland vastbesloten is de exclave te be houden, blijft Kaliningrad een destabiliserende factor in de ze regio.
