Artikel: Voortdurend verleden. Het repertoire van de Portugese saudade Auteur: Marije Schoonen Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 22.3, 27-36. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Marije Schoonen
Voortdurend verleden Het repertoire van de Portugese saudade
In de literatuur wordt saudade omschreven als een typisch Portugees levensgevoel. Dit is een beperkte visie. Onderzoek naar meer concrete manifestaties van saudade laat zien dat saudade begrepen kan worden in termen van een besef van vergankelijkheid. De Portugese geschiedenis lijkt van belang om te begrijpen waarom saudade in Portugal een uitgewerkt thema is.
Ergens in een dorp in midden Portugal vervaardigt een vrouw
saudades, papieren bloemen die op het lichaam van een overledene
worden gelegd. Stap voor stap laat Florinda me zien hoe ze een saudade maakt. De vlugheid van haar handen verraadt de routine. Ze knipt het crêpepapier in de juiste vorm en verbuigt het ijzerdraad dat als steel en houvast dient, om tot slot de bloem te versieren met glimmend paaseitjespapier dat ze eerder verknipte in kleine stukjes. In Lissabon ben ik getuige van een optreden dat met dit bloemen tafereel op het eerste gezicht weinig overeenkomsten vertoont. Als de schemering valt begeef ik me in een van de onooglijke cafés van de binnenstad. De ruimte is schaars verlicht; rode plastic kapjes zijn over de kaarsen geschoven. De muren zijn bekleed met foto's van plaatselijke beroemdheden, zwarte omslagdoeken, waaiers en plas tic bloemen. Daartussen hangt goed zichtbaar een bordje met het opschrift: 'Stilte, hier zingt men de/ado.' De bloemen vervaardigt Florinda aan de keukentafel bij haar thuis
s
'O�Faao'Tt9 roJ; clïiderij van José Malhoa.
in het dorp; de fado wordt ten gehore gebracht in de oude wijken van de hoofdstad. Florinda heeft vermoedelijk in haar leven nooit een fadocafé bezocht. Toch maakt ze al veertig jaar saudades en wordt in de fado al decennia lang de saudade bezongen.
De literaire verbeelding
Saudade wordt in de literatuur omschreven als een typisch Portugees levensgevoel. Het begrip zou onvertaalbaar zijn en vol gens sommigen onbeschrijfelijk. In veelal vage bewoordingen wordt saudade geduid als een bitterzoet gevoel dat te maken heeft met her innering en verlangen. Zo noemt Willemsen saudade een vaag ver langen naar ongeacht wat: het verleden, de kinderjaren, een afwezi ge geliefde, een weerzien in de toekomst, zelfs de dood.' Volgens Slauerhoff is saudade voor 'den Portugees de herinnering, gemengd met vreugde om het beleven en droefheid om het voorbije."- Rentes de Carvalho omschrijft saudade als het zeer Portugese en onbe schrijfelijke gevoel van nostalgie, ontevredenheid, het willen van iets totaals, tegelijk opluchting en droefenis vanwege de pijn en de liefde die geweest zijn en die nooit zullen komen.' Anderen duiden het begrip liever aan de hand van vermeende equivalenten, zoals de antropoloog Lemaire die saudade omschrijft als een nagenoeg onvertaalbaar gevoel van heimwee, melancholie of spleen/' Het ongrijpbare element van saudade wordt doorgaans samengevat in een uitgebreide definitie. Vaak wordt gesuggereerd dat bespreken per definitie zinloos is. Immers, tenzij je Portugees bent, zul je de Portugese passie voor saudade nooit écht kunnen begrijpen. Het idee dat saudade onvertaalbaar is en typisch Portugees, lijkt te zijn verworden tot een cliché. De thematiek van saudade appelleert ech ter niet alleen aan Portugezen, maar is te begrijpen en te analyseren als een meer algemeen verschijnsel. Blijft de vraag waarom saudade
1. Willemsen, A, mysterie smaakt naar een ander in: Willemsen en
'Het 4. Lemaire, T, 'Wan mij delenderwijs. Sporen ik...', in liet landschap' Van (1997) 164.
den Boogert, (red.), O Lissabon, mijn thuis (1995) 135. 2. Pos, A., 'Nu weet ik waaraan ik zal sterven: Aan de oevers van de Taag', in: ibidem, 115116. 3. Rentes de Carvalho, J., 'Portugal: een gids voor vrienden' (1989) 49.
Jmst in Portugal zo'n belangrijk thema is. In het repertoire van saudade speelt de Portugese geschiedenis een belangrijke rol. Vanitas-symbolen zijn daarbij terugkerende elementen.'
Wegstervende klanken
De fado wordt algemeen beschouwd als de muzikale uitdrukking van saudade. De akoestische Portugese twaalfsnarige gitaar begeleidt de melancholieke fadozang. Het stemgeluid en de tekst voegen zich naar de klank, en de melodie voegt zich naar de klaagzang, waarbij de achtergrond waartegen de fado zich afspeelt deze mi neurstemming begrijpelijk maakt. De uitvoering van de fado is na melijk te situeren in de cafés van de oude stadswijken van Lissabon. Het is zeker niet zo dat elke lisboeta geregeld naar de fado gaat. De fado roept nog steeds associaties op met het regime van Salazar." De van oorsprong volkse fado werd door het regime uit ideologische en politieke overwegingen aan banden gelegd. Fadozangers moesten beschikken over een vergunning, teksten behoefden goedkeuring van de censuur en de ruimtes waarin de fado werd vertolkt beperk ten zich gaandeweg tot casas tipicas. Ook de opvoering zelf werd steeds meer gestileerd en met ceremoniën omkleed. Het volkse milieu werd geportretteerd als bewaker van traditie in plaats van een bedreiging voor de sociale orde. Deze ontwikkelingen hebben dus danig hun stempel op de fado gedrukt, dat de fado in sommige Portugese kringen wordt bestempeld als fascistisch. In de jaren tach tig is er niettemin een markt ontstaan van musici die traditionele fados op plaat brengen. Moderne Portugese muziek kent zijn saudaadse variant, die zowel in uitvoering als tekst overeenkomsten vertoont met de fado. In de presentatie van de fado zijn rouw en het besef van verganke lijkheid alomtegenwoordig. De fado wordt gepresenteerd als een
5. Op vanitas-schilderijen wordt via memento mori uitdrukking gegeven aan het besef van vergankeiijkheid.
en Fatima' (5édé-' vaartsoord). Deze werden beschouvild als de belangrijkste ideologische instru menten van het regi6. António Salazarwas me. de belangrijkste man van liet dictatoriale regime dat stand Inleid van 1933 tot 197 4. Het regime werd in de jaren zestig door de oppositie aangeduid Vanitas-schilderij met de drie 'F's: 'Fa- (1637) van Jacob do' , 'Futebol' (voetbal) Marrellus.
traditie die haar beste tijd heeft gehad. 'Oh, fadozangers van het ver leden, die ooit opzien baarden, stammen uit voorbije tijden', luidt een fadotekst. Liefde, afscheid en verlies zijn de centrale thema's van het gros van de fado's: 'alles wat begint, loopt ooit ten einde'. Het gedempte licht en de zwarte sjaal, die als emblematisch worden beschouwd voor de fado, zouden een eerbetoon zijn aan Severa', ter aanduiding dat de fado sinds haar dood in de rouw is. Wellicht leent muziek zich in het bijzonder voor het uitdrukken van saudade omdat de schone wegstervende klanken de associatie oproepen met vergankelijkheid? Muziekinstrumenten stonden hier voor symbool in vanitas-schilderijen.
Bloemen
Bij mijn bezoek aan het dorp waar de saudades worden gemaakt, begeef ik me naar de begraafplaats op zoek naar een spoor van deze bloemen. Op de twee vrouwen die de graven onderhouden na, is er niemand. De graven zijn ofwel zwaar verwaarloosd, ofwel één en al kleur. Ik zie plastic bloemen, geschikt in een afgeknipte plastic fles. Op geen enkel graf zie ik papieren bloemen. Maar de twee vrouwen weten me te vertellen dat de saudades in het graf worden gelegd, óp het lichaam van de overledene, onttrokken aan de publieke blik. De saudades gaan mee de grafkist in; 'ze blijven bij diegene, ze zijn van diegene', legt Florinda me later uit. Het is meer dan veertig jaar gele den dat Florinda de saudades leerde maken. Nu is zij de enige in het dorp die nog saudades maakt, en naar haar zeggen, waarschijnlijk de laatste. Maakte ze er vroeger per avond wel honderd, vandaag de dag heeft ze nauwelijks afnemers. Er is een begrafeniswinkel in het dorp gekomen die een soort saudades importeert. Hoewel Florinda's nevenverdiensten worden bedreigd door de komst van de begrafeniswinkel, is er nog steeds speciaal vraag naar
--7--:- Volgens de rfiytM was Severa (18201846) prostituee en de eerste fadista.
haar saudades. Florinda vertelt met een mengeling van trots en ver bazing over een vrouw die laatst vijftig saudades bij haar bestelde. Ze wilde per se de saudades van Florinda, uit haar geboortedorp. Behalve dat deze vrouw van te voren met haar sterven bezig is, is de bestelling een aanwijzing dat ze met de saudades uitdrukking wil geven aan de verbondenheid met haar plaats van herkomst. 'Vijftig saudades, waarvan elke saudade een jaar van mijn leven voorstelt', aldus de vrouw In de regel worden de saudades op het lichaam van de overledene neergelegd door de nabestaanden. Het is een tastbaar symbool van de verbondenheid tussen hen en de overledene. De saudades wor den gebruikt in een rife de passage die samengaat met een onom keerbare overgang, die van leven naar dood. Bloemen zijn symbolen van vergankelijkheid omdat een bloem de levenscyclus van ontlui ken, bloeien en sterven aanschouwelijk maakt. De saudade is een eeuwig bloeiende bloem van papier, waarmee de onomkeerbare overgang van leven naar dood in zekere zin wordt opgeheven.
De rots van de Saudade
Saudade manifesteert zich, als een gevoel van gemis en verlangen, vooral op plekken waar de herinnering een bijzondere plaats in neemt. Het staat geschreven op de grafzerken van de begraafplaats van het dorp waar de saudades worden gemaakt. Op vrijwel elk graf staat een variant van: 'de tijd gaat voorbij, de saudade blijft.' O Penedo da Saudade (de Rots van de Saudade) vertoont opvallen de overeenkomsten met een begraafplaats. Tegen de heuvel aan is een verzameling rotsen rechtop geplaatst, waarin inscripties zijn gegraveerd die doen vermoeden dat we te maken hebben met ge denkstenen. Andere inscripties zijn gegraveerd in op grafstenen lij kende plakkaten. Het zijn voor het merendeel vierregelige 'saudaad-
·o-Penedo da SauA dade' in Coimbra biedt een wijds uit zicht over de rivier de Mondego en de heu vels in de verte. De banl<jes bovenop de heuvel lijken voor overpeinzing te zijn neergezet.
se' versjes waarmee studenten een ode brengen aan hun studenten tijd en aan Coimbra, ter gelegenheid van een weerzien na jaren. De teksten hebben allemaal dezelfde strekking: 'O! Konden we de tijd maar stilzetten!' of 'Rots - Herinnering, Ontroerende saudade. Frag ment van geschiedenis, Van ónze geschiedenis.' Hoe kan het besef van vergankelijkheid beter worden uitgedrukt dan door de vluchtige herinnering - letterlijk - onomstotelijk te ver binden aan zoiets rotsvast en tijdloos als een rots? De 'Rots van de Saudade' leent zich echter ook voor een andere interpretatie. In vanitas-schilderijen werden bloemen soms afgebeeld in een stenen gebarsten nis, om uiting te geven aan de gedachte dat zelfs hard en vast gesteente vergankelijk is en aangetast wordt met de tijd.
Van weggeweest
Saudade houdt ook verband met situaties waarin de plek zelf, de plek van herinnering, alleen nog maar een plaats heeft in het hart. Zoals bij emigratie, waarbij het gemis niet primair verbonden is met afstand in tijd, maar in ruimte. Het zijn de saudades die doen terug keren, zegt men. Ondanks de hoop en verwachting terug te keren, keren velen in de praktijk niet terug. Illustratief is de benaming 'de weduwe-van-de-levende', zoals in Portugal de vrouw van de man die emigreert wel wordt genoemd. Emigratie heeft sinds de ontdekkingsreizen haar stempel gedrukt op de geschiedenis van Portugal. Een belangrijke emigratiegolf vond plaats rond de eeuwwisseling, toen Portugal geteisterd werd door economische crises en de bevolking gestaag groeide. Ondanks het feit dat emigratie tijdens het regime van Salazar bij de wet verboden was en aan regels onderworpen, vond in de jaren zestig een van de grootste exodussen plaats. Saudade is behalve met emigratie ook te verbinden met andersoortige verplaatsingen om soortgelijke be-
Een emigrant met gitaar in de liand vertrekt in de jaren '50 vanuit de ha ven van Lissabon.
weegredenen. Portugezen trekken in groten getale van het platteland naar de stad in het algemeen en van het binnenland naar de kust streek in het bijzonder. Het idee dat de Portugezen 'saudaads' zijn en zich verbonden voe len met Portugal leent zich voor het propageren van nationalistische leuzen als liefde voor het vaderland. Deze propaganda is in bedekte termen voelbaar in de tekst van de fado 'Lied van de emigrant': 'Oh, Portugees, als je ooit vertrekt en je zult saudade voelen, neem dan een gitaar mee. Met je gitaar bij je, ben je altijd dicht bij Portugal. Het vaderland wacht op je.' De binding van de emigranten met Portugal diende het belang van de staat, die zich zo verzekerde van een continue toestroom van buitenlands kapitaal.
Nationalistisch pamflet
'Saudade naar Portugal; Het vaderland bekeken van veraf, luidt de titel van een boekje uit de jaren vijftig dat opent met een citaat van Salazar." Op de tweede pagina wordt een vierregelig vers uit Os Lu siadas van Camöes geciteerd en op de derde staat met grote letters 'SAUDADE...'. Saudade en Salazar zijn alles behalve onverenigbaar, of in de woorden van een gesprekspartner: 'saudade ging goed samen met het fascisme.' Niet alleen de nationalistische literatuur die ten tijde van het regime moeiteloos de censuur passeerde is hier van getuige**, er zijn subtielere aanwijzingen. Met grote letters staat saudade geschreven op één van de muur schilderingen van o Museu de Arte Popular in Lissabon. Dit 'volks museum' is opgericht in 1948 ter gelegenheid van de 'Tentoonstel ling van de Portugese Wereld' met als thema Ultramar (Overzee). In het museum, gelegen tussen 'de Gedenksteen van de Ontdekkingen' en de toren van Belém, wordt een tijdloos, stereotiep en geroman tiseerd beeld gegeven van het Portugese volk. Bij de tentoongestelde
8. 'Hortugezen, verspreid over de vilereld, verliezen (...) ondanks hun formidabele vermogen zicti aan de meest uiteenlopende woon- en vilerkomstandigheden aan te passen, niet het fundamentele karakter van hun ras - hun uitgesproken liefde voor familie en vaderland, de zachtheid van hun gevoelens en de trots op hun geschiedenis.'
.������·Il
Falcato, JSaudade de Portugal; A Patria Vis ta de Longe (1957) i. 9. Hierin vlordt gesprol<en over 'de saudosistische tendens' van het Portugese volk of meer negatief, maar toch verheerlijkend, over saudade als een ziekte van de Portuge zen.
waar is geen uitleg, of verwijzing naar herkomst, gebruik, ofjaar en ook bij de ingang wordt geen nadere uitleg gegeven. Wel pronkt er 'de zilveren haan': de prijs die in 1938 is uitgeloofd aan Monsanto, het zogenaamd meest Portugese dorp van Portugal, uitgereikt door 'het secretariaat van de nationale propaganda.' Saudade is toegevoegd aan de drieëenheid: amizade, amor en espe ranqa. Het staat geschreven temidden van allerlei afbeeldingen, zoals de haan van Barcelos, een boot met de Portugese vlag, een barco rabelo"', een man met vis en een vrouw met kruik: kleine karikatu ren van het werkende Portugese volk.
Portugese helden
Ter nagedachtenis aan Luis Vaz de Camöes (1523-1580) is zijn sterfdag uitgeroepen tot 'de Dag van Portugal', een nationale feest dag. Camöes schreef tijdens zijn omzwervingen in het Verre Oosten het beroemde heldendicht Os Lusiadas. Het is geschreven naar model van de klassieken en gebaseerd op de Portugese ontdek kingsreizen. Saudade duikt met grote regelmaat op in zijn werk. Portugals tweede vermaarde schrijver Femando Pessoa (18881935) maakte deel uit van de stroming het Saudosismo. Dit initiatief van de Portugese dichter en filosoof Teixeira de Pascoaes (18791952) gafhet begin van deze eeuw een impuls aan het schrijven over saudade in de literatuur en filosofie. Saudosismo is een voortzetting van een trend van literair nationalisme die al in de vorige eeuw in gang was gezet. De betreffende schrijvers waren gepreoccupeerd met het wezen van de Portugese natie en suggereerden een verband tus sen saudade en Portugal, of meer indirect, tussen dood en verval en de geschiedenis van Portugal. Tot deze generatie behoorde ook de geschiedschrijver Oliveira Martins (1845-1894 ), die meende dat Portugal volgens een evolutionistisch verloop met zijn hoogtepunt
"(). Een 'barco rabeifo is een bootje waarmee voorheen de Portwijn over de Douro werd getransporteerd.
Muurscliildering, Museu de Popular, Lissabon.
in de zestiende eeuw tragisch genoeg de periode van neergang zou hebben ingezet. De Britse en Franse invasies gedurende de negen tiende eeuw, en met name het Engelse Ultimatum in 1890", zouden deze pessimistische bespiegelingen hebben aangewakkerd. Steeds verwijst men hierbij naar de korte periode van glorie die Portugal heeft gekend in de vijftiende en zestiende eeuw en de daaropvol gende impasse. De nederlaag van Dom Sebastiao wordt daarbij gemarkeerd als het keerpunt dat de ondergang van het Portugese imperium onafwendbaar inluidde. Door historici wordt Dom Sebastiäo beticht van grootheidswaan zin, zwakzinnigheid en arrogantie.'/\ Hij zou geobsedeerd zijn ge weest door oorlog en religie en zijn grootste ambitie was Afrika te veroveren op de Moren. In de zomer van 1578 vertrok Dom Sebas tiao naar Marokko. Met een gevolg van meer dan zestienduizend man trok hij te voet de woestijn in om de aanval op de Moren in te zetten. De strijd was bij voorbaat hopeloos. Uitgeput door de voet tocht en de hitte kwamen tienduizenden om, onder wie de koning zelf. De nederlaag betekende behalve het faillissement van het koningshuis, eveneens het einde van de dynastie van Aviz. Boven dien verloor Portugal in 1580 haar onafhankelijkheid aan Spanje. De dood van de koning en de omstandigheden waaronder deze plaatsvond, gaven aanleiding tot het Sebastianisme: het geloof dat Dom Sebastiao zal wederkeren om Portugal alsnog van de onder gang te redden. De legende verhaalt dat Dom Sebastiao op een neve lige ochtend zal wederkeren. De koning zou niet zijn gestorven, maar zich schuil houden op zee, het goede moment afwachtend om het Portugese koninkrijk haar verloren grootheid terug te geven. 'Saudade is Dom Sebastiao die wederkeert', staat te lezen in een Portugese encyclopedie. Deze Portugese koning wordt zowel aangewezen als zondebok en
n
7 T T ditu ltfmatum dwong Engeland Portugal om een deel van de claim op Afrika op te geven. Hiermee werd het koloniale bezit van Portugal aanzienlijk ingeperkt 12. Geschiedschrijver Oliveira Marques beschrijft Dom Sebastiao als: 'Sick in body and mind (...)'(1991: 62). In de Portugese encyciopedie wordt Dom Sebastiao onder meer
�-- -'-
omschreven als: 'wéf�rg;-verdwaasá oor nig intelligent en wei- de lectuur van riddernig gecultiveerd met romans, lichamelijk een onrustig en impul- gedegenereerd (.. .) en sief temperament'; arrogant' (1975: 21). 'extreem ijdel en elke wijze raadgeving in de wind slaand'; '[Dom Sebastiao] had geen politieke plannen, geen bedachtzaamheid, en geen geduld' (Joel Sen-ao: 818119). Rentes de Carvalho omschrijft Dom Sebastiao als: 'zwakzin-
Messias, als als antiheld en redder. Zijn nederlaag wordt beschouwd als het breukpunt met het Portugese verleden. Op deze tragische gebeurtenis wordt het verloop van de geschiedenis vanaf het einde van de zestiende eeuw verhaald.
Vergane glorie
Tijdens mijn onderzoek in Lissabon bleek dat niemand die ik ken de ooit gehoord had van de bloemen saudades die op het platteland worden vervaardigd. De middenklasse in de stad associeerde sauda de in eerste instantie met een nationalistisch vertoog. Hoewel dit vertoog zijn oorsprong had in de negentiende eeuw, worden de as sociaties met nationalisme opgeroepen door het regime van Salazar. De Portugese intelligentsia heeft een belangrijk aandeel gehad in het verspreiden van het idee van saudade als symbool voor de Portugese natie. Ironischerwijs was dit vertoog aanvankelijk een bedekte kri tiek op de Portugese samenleving; daarna werd het aangewend om de Portugese natie te verheerlijken. Ook de fadomuziek is zowel gebruikt en toegeëigend als spreekbuis van voor- en tegenstanders van het regime. Zo is Dom Sebastiao verheerlijkt als laatste repre sentant van de Portugese gloriedagen, maar eveneens verguisd. Tenslotte dringt de analogie tussen saudade als een weemoedige herinnering aan een voorbije tijd en het verloop van de Portugese geschiedenis zich op: een geschiedenis van vergane glorie. In de zes tiende eeuw was Portugal een zeevarende natie en een wereld macht." Portugal was de eerste natie van Europa die zich in de vijf tiende eeuw in korte tijd ontwikkelde als centrum van westerse expansie. In het verdrag van Tordesillas in 1494 werd overeengeko men dat de helft van de wereld aan Portugal en de andere helft aan Spanje zou toekomen. Nog geen eeuw later was het land echter ver vallen tot een vazalstaat van datzelfde Spanje.
van üom 13. Nog steeas-ver----..-1-� � � � � � � �����-----, wijst men dikwijls naar A A A A A A A A A A A VA A I A A A A A A A A A A A A A H Sebastiao, schilderij Cristóväo de A A A A A A A A A A�, , g, , A deze korte maáJlori-
groots wordt aange duid met 'a epoca' of 'a era' 'dos Descobri mentos' (het tijdperk van d&ntdekkingen).
