Abstract: Not available

Artikel: Ben-Goerion: epicentrum van macht en mythe. Over de versluierde democratie van Israël Auteur: Arthur Molenaar Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 21.2, 122-131. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.

Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl • [email protected]

ARTHUR MOLENAAR

Ben-Goerion: epicentrum van macht en mythe De versluierde democratie van de staat Israël David Ben-Goerion is Israëls Vader des Vaderlands. Zijn persoon heeft een sterk mythologische lading. Dit leidt de aandacht af van facetten die tot nog toe onder­ belicht zijn gebleven. Onderzoek naar de schaduwkanten van zijn politieke doen en laten kan dit mythische beeld wellicht nuanceren.

I. Toine van Teetelen, 'De mythevorming rond Israël', in: Robert Soeterik (ed.) '50 jaar Israël- vergeten aspecten, pijnlij­ ke feiten', (Amsterdam 1998) 914.

2. Moshe Zimmermann, 'Militär, Militarismus und Zivilgesellschaft in lsrael- eine europäisct)e Erbactiaft?', in: Ute Frevert (ed.) 'Militär, undGesellschaftim 19. und 20. Jahrhundert', (Stuttgart 1997) 342-359.

3. Van Teefelen, 'De mythevorming', 13.

122

Tot de jaren zeventig heerste er in de westerse wereld de mythe dat het joodse volk in 1948 na een lange periode van ballingschap en een bijna-vernietiging eindelijk terugkeer­ de naar het land van herkomst.' Dit suggereert dat de tweeduizend jaar dat er geen joden in Palestina woonden een intermezzo is. De 'nieuwe' Israëli's werden afgeschil­ derd als pioniers en er was grote bewondering voor hun leiders die het klaarspeelden een nieuwe staat te creëren temidden van een zeer vijandige omgeving. Israël is ontstaan in oorlog. Daarom is oorlog erg be­ langrijk voor de identiteit van de Israëli's; ze hebben hun bestaansrecht eraan te danken. Het idee dat het kleine, kwetsbare Israël de grote, wrede overmacht van Arabieren kon weerstaan en de gedachte dat de joden in dit land thuis hoorden werden de grondmythes van de Israëlische maat­ schappij.2 Als men echter naar de werkelijke militaire krachtsverhoudingen kijkt, dan blijkt die 'Calimero-ge­ dachte' niet met de werkelijkheid overeen te komen. Israël heeft net zoveel parate manschappen als de omringende landen bij elkaar en bovendien is zijn leger veel beter ge­ organiseerd en getraind dan dat van zijn buurlanden. Het afdoen van tweeduizend jaar afwezigheid als slechts een in­ termezzo is een te grote verdraaiing van de geschiedenis. Het geloof in deze mythes heeft grote invloed gehad op de westerse houding jegens Israël in de oorlogen van 1956 en 1967. In beide gevallen was het Israël die de aanval opende, maar niet als agressor werd aangewezen. Als gevolg van het harde Israëlische optreden tegen de Palestijnen en het tegenwerken van het vredesproces door premier Benjamin Netanyahoe kwamen de mythes rond Israël in het gedrang.' De huidige parlementaire enquête over de Bijlmerramp van 1992, en de vermeende rol van Israël hierin, kan de ontmythologisering alleen maar be­ vorderen.

4. Michel Bar-Zohar, 'Ben­ Goerion, Ie prophete armé', (1966, vertaling door G.J. Wapenveld 1967), 6.

5. Ibidem 310.

David Ben-Goerion was de centrale figuur binnen deze mythes. Hij was de onbetwiste held en leider. Hij is Israels vader des vaderlands. Het probleem met dit soort 'vaders' is dat de geschiedschrijving over hen vaak verdacht veel op hagiografie lijkt. Een mooie illustratie hiervan is de door Michel Bar-Zohar geschreven biografie over Ben-Goe­ rion. Hierin stelt hij dat "geen enkel gewoon criterium op Ben-Goerion van toepassing zou kunnen zijn; degenen die hem omringen lijken erg onbeduidende, kleine figuren zonder groot belang naast deze David die een Goliath is."/\ Hij gaat zelfs nog verder door te schrijven dat Ben-Goerion zich geen zorgen hoeft te maken over zijn plaats in de ge­ schiedenis. "(...) Eens, als men zal spreken van David Ben­ Goerion, zal men denken aan (..) de vader van de staat, de overwinnaar van de onafhankelijkheidsoorlog, de bouwer van een verenigd leger, staatsvormer op het gebied van arbeid en onderwijs en de profeet van de woestijn. "11

Men heeft slechts oog voor alle goede en uitzonderlijke dingen die Ben-Goerion bereikt heeft. Zijn politieke den­ ken en doen heeft echter zijn schaduwkanten. Achtereen­ volgens zullen Ben-Goerions ideologie over de staat, het functioneren van het grotendeels door hem vormgegeven politieke systeem en zijn manier van politiek voeren de re­ vue passeren. Hierdoor wordt het beeld van Ben-Goerion sterk genuanceerd.

Politiek messianisme 6. Alan Dowty, '/srae/'s first decade: building a civic state', in:S. //an Troen en Noah Lucas (eds.) 'lsrael- the first decade of independence', (New-York 1995) 31-50. 7. Eiiezer Don-Yehiya, 'Politica/

religion in a new state: Ben­ Gurion's mamlachtiyut', in:S. //an Troen en Noah Lucas (eds.) '/srae/- the first decade of independence, '(New- York 1995)171-193. 8. Keren, 'Ben-Gurion' 153.

9. Don-Yehiya, 'Political religion' 181.

123

Centraal in Ben-Goerions politieke denken stond de ideo­ logie van het 'etatisme'." De staat, die een haast heilige sta­ tus had, moest hierin de focus van loyaliteit en identificatie voor de Israëli's zijn. De staat gaf hun leven een visie, doel en betekenis.' Met zijn etatisme had Ben-Goerion ook een bepaald doel voor ogen. De 'religiositeit' van de staat moest ervoor zorgen dat het volk een sterke eenheid werd die de veiligheid van Israël ten opzichte van haar buurlanden kon waarborgen. Het nastreven hiervan noemde Ben-Goerion 'politiek messianisme'. Om dit te bereiken moest de politiek leider van Israël sterk zijn en de band tussen het volk en de staat zo nauw mogelijk" Hiervoor gebruikte hij, naast zijn charisma, symbolen uit de bijbel en de geschiedenis, het leger en de intellectuele voorhoede die het hele systeem van mythes moesten legitimeren. De joodse traditie, en dan vooral de bijbelse periode, was de basis van Ben-Goerions moderne staat."* Hij vond

David Ben-Gurion: 1948-1953; 1955-1963 Illustratie: Ben-Goerion; dejaren dat hij premier was.

10. Keren, 'Ben-Gurion', 108.

11. Don-Yehiya, 'Politica/ religion', 189.

12. Keren, 'Ben-Gurion', 81.

13. Ibidem, 74.

124

het als nation-huilder nodig om het verleden aan het heden te koppelen. Hij bevorderde de mythe dat de joden altijd al in Israël gewoond hadden en dat de afgelopen tweeduizend jaar slechts een intermezzo was. Daarbij hamerde hij op de uniciteit van Israels verleden. Voor de identiteit van zijn land vond Ben-Goerion bijbelstudies erg belangrijk. Daar­ om wilde hij hier ook zoveel mogelijk controle over heb­ ben. Persoonlijk bepaalde hij wat er wel en niet bestudeerd moest worden."' Tijdens Ben-Goerions regeringsperiode speelde dit geloof in bijbelse en historische mythes een be­ langrijke rol in het rechtvaardigen van de verstrekkende autoriteit van de staat en zijn leiders." Het leger smeedde van immigranten uit de gehele we­ reld een eenheid. Het kreeg veel burgerlijke taken, waar­ door de staat diep in het sociale leven van haar ingezetenen kon doordringen. In april 1950 legde Ben-Goerion in een toespraak de link tussen het leger als defensief middel en de manier om het politiek messianisme te bereiken. '1 Pas tegen het einde van zijn politieke carrière, toen Ben­ Goerions charisma tanende was, begonnen de intellectue­ len kritiek te uiten op het misbruiken van de bijbel en ge­ schiedenis voor Ben-Goerions ideologie van het etatisme. Daarnaast vonden zij het onjuist dat het leger naast een verdedigingsapparaat ook een middel was om Ben-Goeri­ ons ideologie van de staat na te streven." Bovendien onder­ mijnde het collectivisme en het onbetwiste leiderschap van Ben-Goerion het democratische gehalte van de staat Israël.

Het functioneren van het staatssysteem 14. Zimmermann, 'Militär', 349.

15. Ibidem, 350.

16. Dowty, 'lsrae/'s first decade' 39.

Illustratie: Verkiezingsposter van de Mapai. 17. Michael N. Barnett, 'Confronting the costs of war fJlilitary power, state and society in Egypt and lsrael' (Princeton, 1992) 246-247.

18. Ibidem, 258.

125

Moshe Zimmerman vraagt zich in zijn artikel 'Militär, Mili­ tarismus und ZivUgesellscha]t in IsraeJ' af oflsraël een mili­ taristische samenleving was." In zo'n samenleving moet het leger penetreren tot in het burgerlijke leven en instanties. Zimmerman laat zien dat de overgang van leger naar ge­ heime- en veiligheidsdienst in Israël vloeiend was en de scheidslijn tussen leger en politie snel overschreden." Daarnaast had Israël onder sterke leiders als Ben-Goerion de gewoonte het premierschap te koppelen aan de post van minister van Defensie. Bovendien werd het voor de Knesset erg moeilijk democratische controle op het leger te hebben door het samengaan van deze functies. Volgens Alan Dow­ ty heeft de wetgevende macht vrijwel geen controle over de uitvoerende macht, die in die jaren voor het overgrote deel bij de Mapai lag. Hij noemt het idee dat er binnen de Israëlische democratie een systeem van checks and balances bestaat één van de belangrijkste mythes van de Israëlische politiek."

Door veiligheidspolitiek en oorlogsdreiging op de voor­ grond te plaatsen, kon het leger doordringen in het maat­ schappelijke leven.'" In geval van oorlogsdreiging steeg de steun van de bevolking voor haar politieke leiders en hun macht aanzienlijk. Indien het daadwerkelijk tot oorlog kwam, zoals in 1956, moest een groot gedeelte van de be­ volking gemobiliseerd worden. Na de oorlog keerde men niet geheel terug naar de vooroorlogse standaard. Zo kreeg de staat diepere invloed in en controle op de samenleving."' In het pohtieke partijenstelsel was de Mapai, de arbeiders­ partij, van Ben-Goerion op alle gebieden dominant. Die do­ minantie ging zo ver dat de Mapai bijna gelijkgesteld kon

19. Dowty, 'lsrael's first decade'42. 20. Sacher, 'A history of lsrael' 366.

21. Dowty, 'lsrae/'s first decade' 40.

Illustratie: Israëlische troepen rukken op naar het S uez-kanaal.

worden aan de staat. In Ben-Goerions tijd was de Mapai zonder onderbreking de grootste partij en had daarom ste­ vige controle op defensie, economie en bestuur. Deze po­ sitie kon ze behouden omdat de Mapai controle had over belangengroepen,"' vakbonden die aan de partij verbonden waren en omdat de Mapai de opvang van immigranten regelde..;," Hierdoor was een groot gedeelte van de maatschappij aan de partij verbonden. Ten slotte deed ook het charisma van een leider als Ben-Goerion de partij goed. Na verloop van tijd gingen de Mapai-leiders zich echter de­ spotisch gedragen. Het protest hiertegen was zeer zwak, omdat ook de media grotendeels aan de Mapai was verbon­ den en er buiten het partijsysteem vrijwel geen autonome belangenorganisaties waren. De Mapai overheerste het partijenstelsel. Het stond al vóór de verkiezingen vast dat de Mapai zou gaan winnen. Dit betekent dat degene die het lukte partijleider te worden automatisch ook premier van Israël werd, een functie die zoals gezegd veel macht met zich meebracht. Hierdoor is de interne politiek van de partij haast belangrijker dan het reguliere politieke systeem, zoals we later zullen zien aan de manier waarop Ben-Goerion in 193 5 en 1956 via de Ma­ pai naar de macht terugkeerde. Duidelijk wordt hoe een­ voudig het was om binnen de partijstructuur de democratie van het land te omzeilen. J'

Deir Yassin en de Suez-crisis

22. Ahron Bregman en Jihan EI­ Tahri, 'lsrael en de Arabieren' (New-York 1998, vertaald door Gerard Grasman) 41. 23. Bregman en EI-Tahri, 'lsrael' 42.

24. Howard Ml. Sacher, 'A history of/srae/', (second edition, New­ York 1996) 388.

126

Met het ui troepen van Israël op 14 mei 1948 was de zionis­ tische eis voor een eigen staat een feit geworden. Wat moest er met de Arabieren gebeuren, die er al duizenden jaren woonden? Ben-Goerion had zo zijn eigen oplossing. Hij gaf opdracht om de bevolking van de Arabische dorpen eenvoudig weg te jagen.1l Een keiharde militaire actie tegen het Palestijnse dorpje Deir Yassin maakte duidelijk hoezeer hij dit meende. Ben-Goerion beschouwde de Palestijnen als verliezers en zei zich ook na de oorlog te zullen verzetten tegen hun terugkeer naar IsraëU De Palestijnen die on­ danks alles niet gevlucht waren of die het waagden om te­ rug te keren, werd het leven zo moeilijk mogelijk gemaakt. Hun land werd onteigend, ze waren uitgesloten van het Is­ raëlische staatsburgerschap en ze werden van de arbeids­ markt geweerd.-" Ben-Goerion had in 1955 al het plan een oorlog te gaan voeren tegen het Arabische buurland Egypte. Hij bereidde

25. Seiwyn Han Troen, 'The Sinai campaign as a ''war ofno altemative": Ben Gurion's view of the lsraeli-Egyptianconflict', in: S.f. Troen en M. Shemesh (eds.) 'The Suez-Sinaicrisis- 1956', (Londen 1990) 180-196.

26. Bregman en EI-Tahri, 'lsrael' 63.

zijn volk er gedurende één jaar lang op voor door alle grie­ ven en conflicten met Egypte enorm op te blazen.1' Israël begon in 1956 de oorlog, wat het begin betekende van de Suez-crisis. Toch werd zij door de westerse wereld niet ex­ pliciet als de agressor aangewezen. Dit omdat zij zich ver­ dedigde door te zeggen dat de aanval een pre-emptive strike, een vooruitgeschoven verdediging, was. Maar is met deze redenering niet elke offensieve militaire daad te rechtvaar­ digen? Het is bijvoorbeeld niet met zekerheid te zeggen dat Nasser Israël wilde aanvallen, zoals Ben-Goerion beweer­ de. Nasser heeft in 1956 een geheime gezant naar Washing­ ton gestuurd om de crisis te bezweren. De dreigende taal die hij tegen Israël uitte was niet meer dan een politieke zet, bedoeld om de Arabische wereld te bewijzen dat hij de leider van het pan-arabisme was.':' In 1956 voerde Ben­ Goerion een reeds lang geplande en zorgvuldig voorbereide aanval uit. Israël werd niet aansprakelijk gesteld omdat de rest van de wereld haar de hand boven het hoofd hield.

Het politieke spel

Illustratie: Moshe Sharett.

27. Ibidem 51.

127

In de binnenlandse Israëlische politiek was Moshe Sharett Ben-Goerions doelwit. Moshe Sharett, die vanaf 1948 op Buitenlandse Zaken zat, volgde Ben-Goerion in 1953 op als premier. In 1953 was Ben-Goerion met pensioen gegaan en had zich in een kibboets gevestigd. Hiermee leek hij van het politieke toneel verdwenen te zijn. Léék hij, want op sleutelposities in het leger had hij volgelingen, ook wel Goerionieten genoemd, achtergelaten op wie hij grote in­ vloed had en waar hij nauwe contacten mee bleef onder­ houden. De bekendsten hiervan zijn Sjimon Peres en Mos­ he Dayan. Ben-Goerion en zijn volgelingen moesten niets hebben van de gradualistische, op vrede gerichte politiek van Sharett. Op 13 oktober 1953 vond er een militaire ver­ geldingsactie plaats in hetJordaanse dorpje Qibya waarbij maar liefst 69 doden vielen. Deze actie was achter de rug van premier Sharett om uitgevoerd door Ben-Goerions vol­ gelingen.�L Het is zeer onwaarschijnlijk dat Ben-Goerion niets van deze actie afwist en het is zeker niet ondenkbaar dat deze vergeldingsactie mede door Ben-Goerion gepland was om Sharetts vredespolitiek onmogelijk te maken. Het is vaker gebeurd dat Ben-Goerion of zijn volgelingen acties ondernamen om Sharetts functioneren onmogelijk te maken. Zo ruïneerde de Lavon-affaire de diplomatieke ver­ houdingen tussen Nasser en Sharett. Op 14 juli 1954 werd

Illustratie: Ben Goerion in de kibboets.

28. Ibidem 55.

Illustratie: Ben Goerion trekt zich terug als premier van Israël.

29. Michael Keren, 'Ben-Gurion and the intellectuals: power, knowledge, and charisma' (/1/inois 1983) 3. 30. Ibidem 2.

31. Ibidem 3.

128

er in Egypte een IsraëUsch sabotageteam opgerold dat met zelfgemaakte bommen aanslagen pleegde. Dit nieuws was een zware slag voor Sharett, die van de hele actie niets af­ wist. '" De saboteurs werden opgepakt en vervolgd. Ze kre­ gen lange gevangenisstraffen en twee van hen werden op­ gehangen. De Israëlische bevolking reageerde furieus op dit laatste en verloor haar sympathie voor Sharetts gradualis­ me. De hardliners in het leger eisten van Sharett een vergel­ dingsactie tegen Egypte. Sharett moest hier onder politieke druk toestemming voor geven, maar voegde er stellig aan toe dat er zo min mogelijk slachtoffers moesten vallen. Het werden er negenendertig. Op advies van Ben-Goerion, die eigenlijk met pensioen was, werd minister van Defensie Lavon politiek verant­ woordelijk gehouden en moest vertrekken. Zijn plaats werd ingenomen door Ben-Goerion die zijn eerste stap op de weg terug naar de macht zette. Maar daarmee was de kous nog niet af In 1960 sloeg de vlam opnieuw in de pan toen Lavon bewijzen leverde dat hij niet verantwoordelijk gehouden kon worden voor de sabotageactie. Hij vroeg Ben-Goerion om een nieuw onderzoek, maar deze weigerde dit.'Y Het lukte Ben-Goerion niet om alles 'onder de pet' te houden. Naar de pers lekte uit dat Lavon hem van samen­ zwering beschuldigde." Er kwam een onderzoekscommis­ sie die Lavon in zijn gelijk stelde. Ben-Goerion begon hier­ op een soort persoonlijke kruistocht tegen de commissie, hetgeen zijn positie niet veel goeds deed. De Israëlische in­ tellectuelen, die hem tot dan toe onvoorwaardelijk ge­ steund hadden, kwamen tegen hem in het geweer door te roepen dat Ben-Goerions gedrag ondemocratisch was." Er

ontstond een hevige strijd tussen Ben-Goerion en de intel­ lectuelen. De Lavon-affaire deed het charisma van Ben­ Goerion tijdelijk verbleken. In 1955 keerde Ben-Goerion terug in de politiek als mi­ nister van Defensie. Met deze machtspositie nam hij echter geen genoegen. In 1956 verdrong hij Sharett als partijleider van de Mapai en werd vervolgens tot premier gekozen. Hij

Illustratie: Pinhas Laven vervangt Ben Goerion als minister van Defensie.

32. ShiomoAvineri, 'The Sinai­ campaign and the limits of power' iniS.I. Troen en M. Shemesh (eds.) 'The Suez-Sinai crisis-1956', (Londen 1990)238250.

bleef daarnaast de ministerpost van Defensie behouden. Sharett werd weer minister van buitenlandse zaken. Op de­ ze post maakte Ben-Goerion Sharetts leven helemaal zuur. Zowel in de cruciale periode voor als tijdens de Suez-crisis had Ben-Goerion hem op een missie naar het verre oosten gestuurd met het doel hem op deze wijze buiten de be­ sluitvorming te houden." Vlak hiervoor, toen Sharett in Washington voor onderhandelingen over wapenleveranties was, lanceerde Ben-Goerion een enorme vergeldingsactie tegen Syrië waarbij één zesde van het leger betrokken was. Daarop kon Sharett prompt met lege handen uit Washing­ ton vertrekken en vernederd naar Israël terugkeren.

De absolute macht Zoals Michel Bar-Zohar in zijn biografie over Ben-Goerion al voorspelde heeft David Ben-Goerion niet te klagen over de plaats die hij tot op heden in de geschiedschrijving in­ neemt. Het mythologische beeld, dat van de 'Vader des Vaderlands' is aan herziening toe. Ben-Goerion maakte misbruik van het verleden om zijn ideologie van het etatisme met haar sterke leider en staat te legitimeren, die hij middels het leger had weten te realise­ ren. Hoe onbetwist het leiderschap van Ben-Goerion was 129

33. Keren, 'Ben-Gurion' 98.

SKRIPT

HISTORISCH TIJDSCHRIFT

werd in 1963 geïllustreerd door de filosoof Ernst Simon: "Een man heeft in dit land een monopolie over alles: over w/\aarheid en rechtschapenheid, recht en rechtvaardigheid (... ) en over democratie."" Israël was niet democratisch in Ben-Goerions tijd. De staat was via het leger tot diep in het maatschappelijke le­ ven van haar onderdanen doorgedrongen. Er bestond wel­ iswaar een meerpartijenstelsel, maar omdat één van de par­ tijen, de Mapai, allesoverheersend was, was het eenvoudig om binnen de partij de democratie te omzeilen; iets wat Ben-Goerion in de jaren vijftig feilloos aantoonde. Tussen 1953 en 1956 was deze monopolist echter offici­ eel van het politieke toneel verdwenen. Niettemin bleef Ben-Goerion zich toch in het centrum van de politieke macht begeven. Middels zijn volgelingen hield hij de touw­ tjes stevig in handen. Toen hij de tijd rijp achtte om terug te keren aan de top van de Mapai was dit met behulp van de Goerionieten en wat politieke intriges geen enkel pro­ bleem. Dit maakt duidelijk dat in Ben-Goerions tijd de wer­ kelijke leider van het land niet per se de wettelijke leider hoefde te zijn. De persoon van de leider was boven de functie gesteld. Of hij nu premier, minister van defensie of gepensioneerd was; hij, Ben-Goerion, had de absolute macht. Deze macht wist hij via een geniepig politiek spel van het uitschakelen van tegenstanders vast te houden.

Word nu abonnee!

Al twintig jaar biedt Skript aanstormende historici en andere geesteswetenschappers de kans hun originele onderzoek en eigen ideeën aan een breed publiek te presenteren. Dat gebeurt in de vorm van artikelen en polemische essays. Daarnaast verzorgt de Sfeript-redactie interviews met gere­ nommeerde wetenschappers, achtergrondartikelen en boekrecencies. Vul de onderstaande bon in en stuur die naar het op de bon vermelde adres. >e.-, &------------------------------------------------------------------� <J 11, ik wil abonnee worden. Voor tl 32,50 ontvang ik eenjaarabonnement (vier nummers, losse verkoop 11.7,50, themanummer fl.12,50). Ik wacht met betalen tot ik een acceptgiro heb ontvangen. Naam: Straat en huisnummer: Postcode: Woonplaats;

Stuur op naar Skript historisch tijdschrift, Spuistraat 134 l
130