Artikel: De Kansel. De Holocaust herdenken Auteur: Frank Aarts Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 21.3, 210-214. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
FRANK
AARTS
De kansel De Holocaust herdenken De Bondsdag heeft vrijdag 23 juni besloten midden in het nieuwe regeringscen trum van Berlijn een monument voor de joodse slachtoffers van de Holocaust op te richten. De achterliggende vraag in de ruim tien jaar durende discussie over het monument is: hoe moeten we de slachtoffers van het nationaal-socialisme herden ken? Bas Kromhout stelt in Skript 21.1 dat de film La Vita è Bella een waardig ge denkteken is van de Holocaust.* Frank Aarts ziet fibn slechts als een onderdeel binnen het geheel van gedenken. Binnen dit geheel vindt ook het monument zijn ei gen plek. * Sas Kromhout. '/ n Auschwitz De fihn La Vita c Bella van Roberto Benigni heeft dit jaar schijnt de zon; Sl(ript21.1, 6366.
1. Voor meer informatie over La Vita e Be/ia en de discussie ron dom het Jüdisches Deni<mal. zie internetsite http://machno. hbi stuttgart.de/shoanet. Zie m.b.t. de Denttmai-discussie ooii http://www. lrz-muenchen. de/ jghl/Holocaust-Denl<mal.htm.
210
veel beroering teweeggebracht.' Het eerste deel van de film is een komedie en het tweede deel een tragedie, waarin een joodse Itahaan, zijn vrouw en kind naar het vernietigings kamp Auschwitz worden gedeporteerd. Daarmee door breekt Benigni een taboe: humor en Auschwitz worden met elkaar gecombineerd! De hoofdpersoon Guido, door Benig ni zelf gespeeld, probeert zijn zoon met grappen en grollen te beschermen tegen de verschrikkelijke realiteit van Auschwitz. Daarbij wordt de kijker op een aangrijpende wijze van de ene emotie in de andere geshngerd. Volgens Kromhout is La Vita è Bella een "waardig ge denkteken" voor de slachtoffers van de vernietigingskam pen voor de komende generatie(s). Door deze fihn kunnen mensen bij het leed van de Holocaust betrokken worden, aldus Kromhout. Hij contrasteert La Vita è Bella met het Holocaustmonument, ontworpen door de Amerikaan Ei senman - "een zee van stenen palen" - en met de fihn Schindler's List van Steven Spielberg - een "drie uur duren de HoUywoodproductie" met "goedkoop sentiment". Eisenman en Spielberg zouden het proces van vergeten niet kunnen tegenhouden, omdat zij zich te veel fixeren op realisme en historische verantwoording en geen emotionele identificatie van het publiek toelaten, zoals bij La Vita è Bella. "Zonder identificatie is gedenken niet mogelijk." In de Kansel van Skript 21.2 reageerde Marco de Waard op Kromhouts gebruik van het begrip identificatie. In de ogen van De Waard leidt Schindler s List tot zinvol geden ken, omdat de kijker oog in oog komt te staan met het Kwaad. Omdat de kijker zich bij La Vita è Bella kan identi ficeren met de held, acht De Waard de fihn geen monu -
2. Marco de Waanl, 'Het probleem van identificerend denken', Skript21.2. 132-138.
ment voor de Holocaust, sterker nog: "met de Holocaust heeft La Vita è Bella niets te maken" . 1 Wat mij heeft verbaasd, is dat beide auteurs geen aan dacht besteden aan de plaats van de film in het gedenken van de Holocaust: het punt waar het hier om gaat. Film is maar één vorm, één medium voor de omgang met en de presentatie van het verleden, waarbij de nadruk op het ver halend perspectief ligt. Bij het herdenken spelen onderwijs, (populair-)wetenschappelijke publicaties, musea, gedenk plaatsen, de dodenherdenking op 4 mei en kunstuitingen als literatuur en monumenten ook een wezenlijke rol.
Onrealistisch en amateuristisch
3. De film Shoah is tevens in boekvorm versctienen met een voorwoord van Simone de Beauvoir. 4. The Last Oays is het resultaat van de door Steven Spie/berg in het leven geroepen Shoah Stichting, die een digitaal archief van getuigenissen over de jodenvervolging aanlegt. In deze film staat dejodenvervolging in Hongarije cemtraal.
Kromhout en De Waard besteden geen aandacht aan andere films en beeldmateriaal, die zich met het thema 'Holocaust' bezighouden. Alhoewel er weinig speelfilms over de Holocaust gemaakt zijn, hebben de televisieserie Holocaust (1978) en de documentairefilm Shoah van Claude Lanzmann (1985)' veel mensen voor het eerst met de Holocaust geconfronteerd en aanleiding gegeven tot een groot maatschappelijk debat. Dit jaar heeft ook Steven Spielberg zijn nieuwe Holocaustfilm The Last Days uitge bracht." Wil men een representatief beeld krijgen van de plaats van de Holocaustfilm in het gedenken, dan zouden deze films ook besproken moeten worden. Daarbij is kennisname van en confrontatie met het ver leden via beeld wezenlijk anders van aard dan via andere (kunst-)vormen en media. De kracht en de invloed van (film-)beelden is enorm. Beelden worden vaak als 'echt' er varen en blijven in het geheugen gegrift. Bij speelfilms wordt de kijker een 'kant en klaar' verhaal voorgeschoteld, waarbij weinig ruimte wordt gelaten voor reflectie en eigen interpretatie. Met deze verschillen in het achterhoofd begrijp ik niet hoe de Duitse Bondsdag of de ontwerpers van het Holo caustmonument in Berlijn van La Vita è Bella zouden kun nen 'leren', zoals Kromhout voorstaat. Moeten zij "iets kleins, iets kwetsbaars, iets humoristisch" bouwen? Als Kromhouts advies opgevolgd zou worden, kan er beter een filmdoek naast de Brandenburger Tor geplaatst worden, waarop men doorlopend La Vita è Bella toont. Het veel gebruikte, en ook door Kromhout aangehaalde ar gument tegen het Holocaustmonument in Berlijn, dat "een
211
5. Kromliout citeert deze bezwaren uit een artikel in de Tageszeitung van 20 maart 1996.
6. De drie perspectieven: slachtoffers, daders en toeschouwers, zijn ontleend aan het beroemde werk van Paul Hilberg, Perpetrators, Victims and Bystanders: The Jewish Catastrophe 1933-1945 (New York, 1992).
7. Onder andere de verwijzing naar Trotski's laatste woorden: "Het leven is mooi" en het nummer op de kampkleding van Guido, dat overeenkomt met de kleding van Charlie Chaplin in 'The Great Dictator'
tragedie zo groot als de Shoah zich amper laat vatten in tastbare vormen en materialen" en dat "door de herinne ring van de slachtoffers als sjabloon te gebruiken voor de collectieve gedachtenis, andere herinneringen - die van de daders en de omstanders - zich verscholen kunnen houden" geldt ook voor La Vita è Bella:' Hierin ligt mijn kritiek op deze film en Kromhouts interpretatie daarvan. La Vita è Bella vertelt het aangrijpende verhaal van een bijzondere man en een bijzondere familie. Maar de Holo caust is onmetelijk veel meer dan dit verhaal en het gevaar bestaat dat men zich te veel op dit uitzonderlijke verhaal richt. De Holocaust is de geschiedenis van de vernedering, de vervolging en de massamoord op miljoenen mensen. De massamoord op joden, maar ook op zigeuners, gehandicap ten, homoseksuelen. Polen en Russen en andere slachtof fergroepen. Het is niet alleen de geschiedenis van Ausch witz, maar ook van de andere concentratie- en vernieti gingskampen, van de massa-executies, van de ghetto's en de gedwongen emigratie. Het is niet alleen de geschiedenis van de slachtoffers, maar ook van de daders en de toe schouwers." Een realistisch en historisch verantwoord beeld van deze catastrofe is een voorwaarde voor de herinnering en het gedenken van de Holocaust. Zonder deze voorwaarde is inhoudelijke en morele reflectie niet mogelijk en blijven de complexiteit en het karakter van de Holocaust onzichtbaar. Op dit punt faalt La Vita è Bella. Kromhout kwalificeer de de film als "een tragisch sprookje over Auschwitz, dat het niet zo nauw neemt met de werkelijkheid." Een sprookje is het inderdaad. De 'stunts' die Guido uithaalt en het verbergen van zijn zoontje in de barakken van Ausch witz zijn onreahstisch: het kind zou direct naar de gaska mers zijn geleid. De manier waarop het vernietigingskamp wordt afgeschilderd, het leven in het kamp en de dwang arbeid zijn amateuristisch. De geschiedkundige verwijzin gen in La Vita è Bella, die Kromhout aanhaalt zijn aanmati gend.'· Het is mij dan ook een raadsel waarom Kromhout in deze film een 'Holocaustmonument' ziet.
Complexiteit en karakter Het door de Bondsdag gekozen ontwerp van de Amerikaanse architect Peter Eisenman - een veld met 2700 vierhoekige betonnen zuilen van verschillende lengte, bomen en een klein 'herinneringscentrum' - voor de 212
1
slachtoffers van het Nazi-regime is het Holocaustmonu ment voor de komende generaties. De plaats van het monu ment, midden in het nieuwe regeringscentrum van de Berliner Republik symboliseert dit.
Het Holocaustmonument van de architect Peter Eisenman. 8. De 'Topografie des Terrors' is een permanente openiuchttentoonsteliing aan de Stresemannstrasse 11O over de slachtoffers van het nationaal sociaiisme. De tentoonstelling bevindt zich op het voormalige 'Prinz-Albrecht-terrein', waar de Gestapo, de SS en het Reichssicherheitshauptamt(RSH A) waren gevestigd. In het door Daniel Liebeskind ontworpen 'Jüdische filluseum' aan de Lindenstrasse is de Holocaust een zwaartepunt. Eind dit jaar zal het museum worden geopend.
9. Op deze plek onthulde Reinhard Heydrich - chef van het RSHA - op 20 januari 1942 zijn moordplan voor het Europese jo dendom aan vertegenwoordigers van diverse ministeries en de partij.
213
Mijn gevoelens over het Bondsdagbesluit zijn, net als die van Kromhout, ambivalent. Enerzijds vraag ik mij af waar om er een nieuw Holocaustmonument in Berlijn gebouwd moet worden. In Duitsland en in Berlijn zijn al diverse mo numenten en gedenkplaatsen. Ik wijs op de Topografie des Terrors en het Jüdische Museum, niet ver verwijderd van het te bouwen Holocaustmonument." Aan de rand van Berlijn bevinden zich ook het Haus der Wannsee-Konferent/\ en het voormalige concentratiekamp Sachsenhausen, nu een ge denkplaats. De besluiteloosheid van de Bondsdag heeft het Holo caustmonument geen goed gedaan. Voordat het gebouwd wordt heeft het al een slechte naam. De publiciteit rond de discussie, die tien jaar lang breed is uitgemeten in ver schillende media, zou wel eens 'te veel' kunnen zijn ge weest. Het gevaar bestaat dat vele mensen de kwestie beu zijn. Een terugkerende vraag is of het monument voor de slachtoffers van de Holocaust alleen voor joden of voor alle slachtoffergroepen gebouwd moet worden. Met het argu ment dat een monument, dat wil zeggen kunst, de histori sche realiteit niet kan 'afdekken' en dat de joden de groot ste slachtoffergroep zijn, heeft de Bondsdag besloten alleen voor de joden een Holocaustmonument op te richten. In mijn ogen miskent de Bondsdag daarmee de complexiteit en het karakter van de Holocaust en, om het zacht uit te
drukken, beledigt zij de andere slachtoffergroepen. Er moet niet geselecteerd worden tussen de verschillende slachtof fergroepen van het nationaal-socialisme. Anderzijds juich ik het toe, dat 50 jaar na een van de meest verschikkelijke en misdadige gebeurtenissen in de geschiedenis van de mensheid, een nieuw monument ter herinnering en gedenking aan de Holocaust gebouwd wordt. Met de verhuizing naar Berlijn, het centrum van het nationaal-socialisme van waaruit de Holocaust gepland en georganiseerd is, is de Holocaust nog niet vergeten. Het be paalt in belangrijke mate de (Duitse) moraal, identiteit en politiek. Naar mijn mening had de Bondsdag beter voor het laatste ontwerp van Eisenman kunnen kiezen. Daarbij zou het nu te bouwen monument worden uitgebreid met een 'docu mentatie-paviljoen'. Een gebouw waar bezoekers zich kun nen informeren zou geen afbreuk doen aan het monument, zoals velen beweren. Integendeel! Men moet weten wat men herdenkt en daarbij helpt een documentatiecentrum. Dat voorkomt ook reacties als 'dit begrijp ik niet' of 'wat moet ik hiermee?' Naast emotionele binding is een realistische en histori sche verantwoorde presentatie nodig voor het herdenken van de Holocaust. Daar ligt de taak voor historici en andere wetenschappers, politici en de makers van monumenten en tentoonstellingen. Zonder deze voorwaarde is geen inhou delijke en morele reflectie door toekomstige generaties mo gelijk. Vragen over het Goede en het Kwade, over recht en onrecht, over vrijheid en onderdrukking, over propaganda en over racisme zijn onlosmakelijk verbonden met de ver schrikkingen van het nationaal-socialisme. Met het verstrijken van de tijd zullen toekomstige ge neraties met een grotere afstand tot de Holocaust staan. Dat is, om met Kromhout te spreken, een onafwendbaar pro ces. Maar met het Holocaustmonument van Eisenman mét een documentatie-paviljoen zou er in Berlijn een waarde volle gedenkplaats gebouwd kunnen worden. Bij het ge deelte met lagere zuilen van het monument lijkt het alsof de bezoeker over een begraafplaats loopt, bij de hogere zui len wordt het een beklemmend doolhof. In het documenta tie-paviljoen zou de bezoeker zich kunnen informeren door middel van boeken, lezingen en open podium-discussies. Daar zou men holocaustfilms kunnen vertonen, waaronder La Vita è Bella. 214
