Artikel: Gods wil en de stembus. Het dubbele karakter van de Iraanse staat Auteur: Arjan Zweers Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 22.4, 17-24. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Arjan Zweers
Gods wil en de stembus
Hef dubbele karakter van de Iraanse staat
Iran staat bekend op zijn religieuze dictatuur. Toch bevat de Iraanse grondwet een duidelijke democratische component. Nu de jeugd zich langzaam ontworstelt aan het religieuze juk, dwingen zij de islamistische machthebbers tot een herbezin ning op de grondslagen van de Iraanse staat.
Sinds de gijzeling van het Amerikaanse ambassadepersoneel in 1979, die president Carter zijn herverkiezing kostte, komt Iran er in de media bekaaid vanaf. De vijandschap tussen de laatst overgeble ven supermacht en het olierijke, fundamentalistische Iran heeft grote invloed op de beeldvorming in Nederland. Hier wordt Iran gezien als een land van mannen met lange baarden, die veroordelin gen uitspreken over zonden die in ons eigen land het straatbeeld domineren. Sinds het aantreden van president Khatami in 1996 en de parlementsverkiezingen eerder dit jaar lijkt in de Nederlandse media ruimte gekomen voor achtergrondverhalen die een tip oplich ten van de sluier die over de Islamitische Republiek hangt. Het cliché van de enge mannen met het grote gelijk heeft, zoals elk cliché, een zekere grond van bestaan. Toch doen we de dynamiek en de integriteit van het Iraanse politieke bestel tekort als we Iran in dit soort termen blijven beoordelen. Het is niet voor niets dat omrin gende landen in toenemende mate hun blik richten op Iran als voor beeld voor een functionerend parlementair systeem dat trouw lijkt te zijn aan de eigen cultuur. Het parlement in Iran is een uitzonde ring in de regio. Het is sinds 1979 nooit ontbonden en het heeft de
macht om haar controlerende taak naar behoren te vervullen. Het is niet het machtigste instituut binnen de Iraanse politiek, maar wel een serieus instituut dat in de binnenlandse politiek een cruciale rol speelt. Het is de plek waar het politiek discours plaatsheeft.'
Weg met de sjah
Voor een redelijk begrip van het huidige Iran is het noodzakelijk om meer te weten van het Iran ten tijde van de Islamitische Revo lutie. Het haast ritueel aandoende vijandschap met de Verenigde Staten, maar ook de politieke structuur van de staat, zijn mede gevormd in de periode 1979-'8 l . Terwijl het Westen, in het bijzon der de VS, sjah Reza Pahlavi op handen droeg, lag binnenlands de situatie anders. Tegenstanders van zijn regime, ongeacht hun poli tieke kleur, kwamen elkaar tegen in de kerkers van zijn geheime dienst. De SA.VAK bouwde hard aan een dubieuze reputatie als effec tief controle-instrument van de staat. Een moderniseringsprogram ma faalde. Mede omdat het niet ging om een structurele modernise ring van de samenleving, maar om een cosmetische verandering. Het belangrijkste doel van de sjah was geaccepteerd te worden als een modem staatsman door het Westen. Tegelijkertijd bouwde de sjah aan een leger dat zich zou moeten kunnen meten met de beste in de regio. De olie zorgde voor genoeg inkomsten om de modernste wapens in de VS aan te schaffen. De loyaliteit van de strijdkrachten leek verzekerd door de buitensporige budgetten en salarissen. De grote sociaal economische ongelijkheid en het hardhandig onderdrukken van alle politieke bewegingen riep veel weerstand op. Het binnenlands verzet werd deels georganiseerd via de enige maat schappelijke structuur die niet volledig onder controle van de sjah was. De moskee kon, anders dan de politieke partijen, niet zomaar verboden worden. Het vrijdagmiddaggebed begon steeds meer het
1. B. Baktiari, Parlia mentary polities in Iran; the institutionali zation offaetional poli ties (Florida 1996)
De sjah en zijn gezin op wintersport in Zwitserland.
karakter te krijgen van een politieke bijeenkomst. Toch is de indruk van een religieuze opstand onjuist. De islamisten, die streefden naar een fundamentalistische politiek, vormden samen met communis ten, sociaal democraten en liberalen een brede coalitie, die bijeen werd gehouden door de gezamenlijk afkeer van het regime van de sjah. De benaming 'Islamitische Revolutie' is een falsificatie.
Religieuze make-up
Pas in een laat stadium van de machtstrijd toonde Khomeini zijn ware ideeén omtrent de inrichting van de nieuwe staat.1 Zijn ondui delijkheid omtrent de vorm die een religieus leiderschap zou moe ten krijgen was een belangrijke reden dat hij binnen het georgani seerde verzet tegen de sjah een vooraanstaande positie kon inne men. Na de aftocht van de sjah viel de brede coalitie uiteen. In de beste Machiavellistische traditie verwijderde Khomeini zijn voorma lig medestanders één voor één uit het centrum van de macht. Khomeini's ideeën borduurden voort op tradities die zich al binnen het sji'isme hadden ontwikkeld. Zo was er al veel langer sprake van een sociaal religieus leiderschap van hoge geestelijken. Elke gelovi ge werd geacht om de uitspraken van enkele zeer hoge geestelijken als onderdeel van de shari'a - de islamitische heilige wet - te aan vaarden en als zodanig ook te eerbiedigen.' Khomeini rekte deze gedachte zover op, dat ook het politiek leiderschap van de gemeen schap in handen van de geestelijkheid zou moeten komen. Deze opvatting is terug te vinden in de Iraanse grondwet. De grondwet van de Islamitische Republiek hinkt op twee gedachten. Enerzijds zijn er, zeer zichtbaar, de invloeden van het 'Khomeinis me'. Deze worden duidelijk uit de prominente plaats die religieus gelegitimeerde instituties binnen de staatsinrichting innemen. Anderzijds zijn er, minder goed zichtbaar de democratische, secu-
A
2. H. Omid, Islam an the post-revolutionary state in Iran, (Londen 1994) 60 e. V. 3. Het gaat hier om ijti had, rechtsvorming op basis van het mense lijk verstand en alleen toepasbaar op die gebieden die niet door de Koran vlorden ge dekt. Mujtahids, zeer hoge geestelijken, zijn de enigen die als deze bron van recht kunnen functioneren.
•·
here instituties. Voorbeelden van de laatste zijn het presidentschap en het parlement. Beide worden in algemene en vrije verkiezingen gekozen. Wel worden de democratisch gelegitimeerde instituties gecontroleerd door religieuze. Zo is niet de gekozen president, maar de religieuze 'opperste leider' het staatshoofd. 'De Raad van de Hoe ders van de Grondwet' heeft de plicht alle door het parlement goed gekeurde wetgeving te toetsen aan de islamitische uitgangspunten die in de grondwet verankerd zijn. De oorzaak van het dubbele karakter van de staatsinrichting ligt deels in de simplistische kijk die Khomeini hierop had. In zijn visie is er geen verschil tussen het opvoeden van een natie en de opvoe ding van een kind/' Bijgevolg had hij zijn ideeën over de staatsin richting en het dagelijks functioneren van het bestuur niet uitge werkt. De seculiere medestanders in de strijd tegen de sjah waren nog wel betrokken bij de onderhandelingen over de structuur van de nieuwe staat. Zij hadden een veel duidelijker beeld over hoe een staat ingericht moet zijn om te kunnen functioneren. Dit resulteer de in een grondwet waarin een seculier geraamte als drager functio neert van de toegevoegde religieuze make-up. Het belangrijkste actiepunt van de islamisten rond Khomeini was naast een religieuze controle op de staat de verdere islamisering van de samenleving. De maatschappij moest worden ingericht naar Gods wensen, zoals geopenbaard door de Profeet en geïnterpreteerd door de nieuwe machthebbers. De Perzische geschiedenis werd herschre ven als een kroniek van gelovigen en niet zozeer als het verhaal van het Perzische volk. Religieuze uitgangspunten hebben het dagelijks leven diepgaand beïnvloed. De segregatie van mannen en vrouwen in het dagelijks leven is een belangrijke doelstelling die gehaald is. Een grote rol in dit proces was weggelegd voor de stoottroepen van het islamisme, de Basij. Zij dwongen op gewelddadige wijze de nale-
Khomeini, Hukehmat-e lslami, geciteerd in H. Omid 60
ving van de nieuwe gedragsregels af Deze milities behoorden niet tot de staat maar voeren de ideeën van Khomeini uit. De excessen werden echter wel afgedekt door het justitieel apparaat. Vervolging voor de misdaden die in naam van de nieuwe orde werden begaan hebben slechts in zeer uitzonderlijke gevallen plaatsgevonden.
Gods wet verwatert
De nieuwe islamistische elite legitimeert haar positie binnen de staat in religieuze termen. In hun optiek is God de soeverein van de natie en zijn zij slechts Zijn bewindvoerders. Dit uitgangspunt brengt zijn eigen politieke logica met zich mee. Alle statelijke wet geving dient gelegitimeerd te worden in religieuze termen. De grondwet kent twee instituties die het islamitisch gehalte van de wetgeving bewaken. De 'Raad van de Hoeders van de Grondwet' kan een veto uitspreken over alle wetten die al door het parlement zijn geloodst. De 'Raad ter Identificatie van wat het Beste is' heeft de bevoegdheid om wetgeving die in strijd is met eerdere religieuze wetgeving toch religieus te sanctioneren. De hoge geestelijken in dit college zijn volgens sji'itische gebruiken in staat om als rechtsbron te fungeren.' Het resultaat van deze religieuze instituties binnen de staat is dat alle wetgeving van na 1979 in principe direct in de isla mitische wetgeving kan worden geïncorporeerd. Hierdoor is de reli gieuze wetgeving na 1979 in omvang vele malen groter dan die ont Vidkkeld is in de duizend jaar daaraan voorafgaand. Zelfs de wegen verkeerswet is religieus gelegitimeerd. Zo is het voorrang verlenen aan verkeer van rechts in overeenstemming met Gods wil." De grote hoeveelheid statelijke wetgeving die geïncorporeerd wordt in de religieuze wetgeving heeft een omgekeerd effect. Het is de shari'a die in toenemende mate een meer wereldlijk karakter krijgt. Door het overvloedig gebruik van de religieuze legitimatie
c:;-�--:-"":���fif:��=,-
5�Dejuridische basis liiervoor is in essentie ijtihad. Zie ook noot 3. 6. A. Schirazi, Ttie constitution of Iran; polities and the state in the islamic republic (Londen 1997) 172, 174. De uitspral<en die · - �=,,.,..n ten grondslag liggen aan deze constructie worden toegeschre ven aan AH, de eerste imam van de sji'ieten en schoonzoon van Mohammed.
m
voor de dagelijkse politieke besluitvorming wordt de religieuze dimensie steeds verder aangetast. De shari'a verwatert en raakt steeds verder verwijderd van haar oorspronkelijke grondslag. De grondwet van 1979 is op een aantal punten onduidelijk. Het meest cruciale punt waarover twijfel blijft bestaan is de soevereini teit. Geldt in Iran de goddelijke soevereiniteit of ligt de soevereini teit bij de bevolking? In de grondwet staat expliciet dat er sprake is van een goddelijke soevereiniteit die gelegitimeerd wordt door een tweetal referenda. Als de goddelijke soevereiniteit, zoals impliciet aangenomen door de islamisten, van een hogere orde is dan de volkssoevereiniteit, dan is een referendum ter bekrachtiging daarvan een gotspe.
Pluk haar
Een belangrijke zwakte van het Iraanse politieke systeem begint langzaam zichtbaar te worden. Doordat alle statelijke wetgeving reli gieus gesanctioneerd wordt is het moeilijk om de wetgeving aan te passen aan de veranderende eisen van de samenleving. En de Iraanse samenleving verandert in hoog tempo. Jongeren vormen de grootste bevolkingsgroep en zij zullen een steeds groter deel bevolking gaan uitmaken. In een land dat een deel van het politiek proces laat afhangen van vrije en algemene verkiezingen voor iedereen van 16 jaar en ouder is dat een niet te onderschatten factor. Dit gecombi neerd met de voortdurende economische malaise is een recept waar wel een aanpassing uit zal moeten volgen. De hervormers die de laatste jaren binnen de Iraanse politiek sterk in opmars zijn, zijn bijna exclusief te vinden in de democratisch gelegitimeerde instituties. Het presidentschap van Khatami, dat voor velen als een volslagen verrassing kwam, is een eerste niet te missen signaal geweest aan de islamistische elite dat er sprake is van toene-
President Khatami.
mende onvrede. Het was de eerste keer dat een kandidaat werd ge kozen die niet de uitgesproken steun van de feitelijke machthebbers had. Hoewel Khatami zeer omzichtig manoeuvreerde in de eerste jaren van zijn presidentschap en zijn verkiezing niet de gehoopte radicale veranderingen bracht, kreeg hij een flinke steun in de rug. De parlementsverkiezingen eerder dit jaar bracht een grote meer derheid van hervormingsgezinde afgevaardigden in het parlement. Door deze situatie zijn de tegenstellingen in Iran op de spits gedre ven. De politieke scheidslijnen vallen in toenemende mate samen met de institutionele structuur van de staat. De islamisten hebben zich teruggetrokken in de religieus gelegitimeerde instituties. De hervormers domineren de democratisch gelegitimeerde instituties. De machtsbasis van de hervormingsgezinde politici ligt primair bij de jonge bevolking in de grote steden. Zij ageren steeds vaker tegen de sociale en politieke restricties waaronder zij gebukt gaan. Opmer kelijk is dat de hervormingsbeweging binnen het bestaande bestel ontstaan is en zich vooralsnog daarbinnen blijft begeven. De soms als zeer liberaal geschetste Khatami is zelf iemand die een positie bekleedt binnen de sji'itische geestelijkheid. Het is niet ondenkbaar dat zijn achterban hervormingen wenst die de president te ver gaan. Wel is de toenemende ruimte voor 'afwijkende' meningen voor een belangrijk deel gevolg van zijn inspanningen op dat gebied.'· Het duidelijkste voorbeeld van het streven naar een breder politiek dis cours is te zien in de voortdurende strijd om de pers. Vooral de geschreven pers krijgt herhaaldelijk te maken met verschijningsver boden die afkomstig zijn uit de door de islamisten gedomineerde rechterlijke macht. De uitvoerende macht komt meer en meer in handen van hervormers. Zij zijn verantwoordelijk voor het vers trekken van vergunningen aan uitgevers. Dit heeft bij herhaling geleid tot de bizarre situatie dat een krant die getroffen werd door
7.
De bandbreedte waarbinnen poiitieke overtuigingen binnen Iran getolereerd worden is aanmerkelijk toegenomen. Het is echter een misvatting om ervan uit te gaan dat alle politieke meningen gehoord kunnen worden. Cruciaal voor de participatie in het politieke proces is nog steeds de erkenning van het principe van velayat-e
taqlh, het leiderschap van de isiamitisch wet geleerde. De discussie over de grondslag van het Iraanse politieke bestel vlordt voorals nog alleen in de marge gevoerd. Maar ook deze marge lijkt te expanderen.
m
een verschijningsverbod de volgende dag onder een andere naam alsnog kon verschijnen. En dat zelfs meerdere malen achter elkaar. Ook het straatbeeld in Teheran begint langzaam te veranderen. De meest bedekkende kledingstukken laten steeds vaker een pluk haar ontsnappen. Make-up wordt vaker en vaker gedragen en zelfs een enkele enkel wordt zichtbaar. In sommige parken worden jonge stel letjes gesignaleerd. Vooral de universiteiten lijken de bron te vormen van het voorzichtig tarten van de religieuze voorschriften die zo dui delijk hun invloed op het dagelijks leven hebben. En juist het feit dat de jeugd steeds openlijker de grenzen van dat soort voorschrif ten begint op te zoeken maakt dat de grote machtstrijd over de fun damenten van de Iraanse samenleving en politiek nog moet komen.
Gewelddadig
Het cliché van een door godsdienstwaanzin voortgedreven natie is ontoereikend om het huidige proces van verandering in Iran te begrijpen. Juist omdat de democratische structuren in Iran zo sterk zijn en zo stevig verankerd in de politieke cultuur, vormen zij een serieuze bedreiging voor de religieus gelegitimeerde instituties. De 'oppositie' heeft zich een luide stem verworven via de stembus. De democratische instituten worden gedomineerd door de hervor mers, maar de werkelijke macht is nog steeds in handen van de isla misten. Veel wetten en voorschriften waartegen de nieuwe generatie zich afzet zijn geformuleerd in de afgelopen twintig jaar. Als zoda nig zijn de wetten gelegitimeerd met een beroep op Gods wil. Gods wil verandert niet in twee decennia. Het terugdraaien van deze voor schriften, wat steeds duidelijker de onderliggende eis lijkt te zijn van de achterban van de hervormingsgezinde politici, is onmogelijk zonder de grondslagen van het politiek bestel ter discussie te stellen. En deze discussie kan wel eens bijzonder gewelddadig worden.
m
•*'•.........•nnnr
Iraans meisje showt haarlokken.
