STROEVE & LEMBERGER SINDS 1818
N I EUW SB R I E F
nummer 22, jul i 2015
Kwartaalbericht 1
Vermogensbeheer en beleggingsadvies sinds 1818 Onafhankelijk, no-nonsense en resultaat gericht Door professionals met liefde voor hun vak Die hun cliënten door en door kennen
Nieuwsgierig? Bel of mail ons voor een oriënterend gesprek!
Stroeve & Lemberger Vermogensbeheer N.V. www.stroevelemberger.nl
[email protected] Nesland 1-v, 1382 MZ Weesp T +31 (0)294 492 592 Posthoornstraat 69 , 6219 NV Maastricht T +31 (0)43 354 1222
Geachte lezer, Wij besteden in onze kwartaalberichten al enige tijd veel aandacht aan familiebedrijven.
Inhoud
Die zijn meestal niet beursgenoteerd en u kunt er vaak niet in beleggen, maar het is wel een categorie bedrijven waar wij veel verwantschap mee voelen. Zaken als continuïteit, lange termijn denken en conservatief financieel beheer zijn waarden waar familiebedrijven veelal mee worden geassocieerd. Dat zijn ook de uitgangspunten die wij in onze eigen bedrijfsvoering in de praktijk brengen. De laatste tijd wordt aan ons nogal eens de vraag gesteld hoe de eigendomsverhoudingen bij ons zijn geregeld. In ons bedrijf zijn de families Stroeve en Lemberger de eigenaren van het bedrijf. Tot voor kort zaten er ook externe aandeelhouders bij, maar die zijn recentelijk uitgekocht. Dat hebben wij gedaan, omdat wij, als families, geen discussies willen hebben over de onafhankelijkheid van ons huis. Onafhankelijkheid voor de lange termijn en dus ook met het oog voor de volgende generaties. In vermogensbeheerland zal er de komende jaren het nodige veranderen. Margedruk en toenemende kosten voor de eisen van de financiële toezichthouders, zijn een omgeving waarbij kleine partijen het steeds moeilijker krijgen en moeten stoppen, of zich moeten aansluiten. En waarbij de grote vermogensbeheerpartijen in toenemende mate benaderd zullen worden om overgenomen te worden door banken, of andere grote financiële instellingen, die willen groeien in een markt die niet of nauwelijks groeit. Wij zijn de laatste jaren bezig om ons bedrijf te ontwikkelen in de richting van een onafhankelijk platform, waarbij teams van vermogensbeheerders die nu bij banken werken, zich kunnen aansluiten. Waarbij banken momenteel een trend hebben van uniformering van hun dienstverlening en steeds meer opschalen naar grotere aantallen klanten per accountmanager, kunnen wij deze vermogensbeheerders een professionele omgeving bieden, waarbij het nog mogelijk is met een beperkt aantal klanten, toch nog een rendabele praktijk op te bouwen. Zonder gedwongen winkelnering en met veel persoonlijke aandacht in een “cliënt-first” omgeving. Een onafhankelijk bedrijf, met familiepraktijken die nu de 7e generatie ingaan, is in het financiële bestel in Nederland redelijk uniek. Wij hopen u nog heel lang vanuit dit concept te mogen bedienen.
Inhoud
Kwartaalvisie juli 2015 4 Boekbespreking 7
Met vriendelijke groet, Hans Stroeve
En verder
Hebo Engineering 8 Beleggers ABC 10 Security en ROBO 11
3
Kwartaalvisie juli 2015 K wa r t a a l v i s i e
Na een zeer sterk eerste kwartaal deden veel aandelenbeurzen in mei en juni een stap terug, steeg de rente, en beheersten spanningen rond Griekenland opnieuw de financiële markten. Niettemin zette het economisch herstel in de eurozone door.
Volatiele renteontwikkeling De lange rente was in het tweede kwartaal van dit jaar zeer volatiel. De rente op Duitse 10-jarige obligaties steeg op 10 juni Germany voor het eerst sinds september 2014 weer boven de 1%. De Nederlandse lange rente, gewoonlijk 20 tot 25 basispunten (0,25%) hoger dan de Duitse, steeg naar een niveau boven de 1,25%. Daarmee Wim Zwanenburg Beleggingsstrateeg Stroeve & Lemberger Vermogensbeheer
Germany
Capital market int. rate - Germany
werd een nieuwe mijlpaal bereikt in de enorme stijging van de Europese marktrentes sinds medio april. Onder invloed van Germany het opkoopprogramma van staatsobligaties van de landen uit de eurozone door de Europese Centrale Bank (ECB), daalde de Duitse 10-jarige rente op 17 april nog naar een historisch dieptepunt van 0,05% en die van Nederland op 20 april naar Germany 0,224%. Beleggers in Duitse en Nederlandse staatsobligaties met kortere looptijden dan 7 jaar, zagen medio april zelfs een negatieve rente, leningen met een effectief rendement onder de nul procent dus.
stelligen. Het opkoopprogramma zou eind maart, begin april van start gaan en minimaal negentien maanden duren. Het gaat dan om een totaalbedrag van 1.140 miljard euro. Eind april belandden de 10-jarige rentestanden in de eurozone een dieptepunt. Inmiddels is door de rentestijging gebleken dat het ruime monetaire beleid de obligatiekoersen niet langer automatisch pagina 1 van 1 opdrijft. Dit laat onverlet dat de huidige tarieven, ondanks de recente rentestijging, in historische context nog altijd uitzonderlijk laag zijn. Bovendien zijn de 10-jarige rentes in de Eurozone altijd nog fors lager dan de rente in de VS, waar de 10-jarige rente medio juni op 2,5% uitkwam. Ook in de VS is de 10-jarige rente dit jaar opgelopen vanaf een dieptepunt van 1,64%. Door de snelle rentestijging in de eurozone is het verschil wel wat afgenomen, maar het renteverschil blijft aan de hoge kant; een verschil dat sinds begin 2012 steeds groter is geworden. Daarin weerspiegelt zich ook het feit dat de economische groei en het herstel van de economie in de VS, een fase voorligt op die in de eurozone en ook op een hoger pad ligt. Ook in de VS is de inflatie het afgelopen jaar fors gedaald, mede door de daling van de olieprijs en momenteel nauwelijks hoger dan die in de eurozone. Voor de snelle stijging van de rente is geen volledig sluitende verklaring, maar er is wel een groot aantal factoren dat meespeelt. Zo waren de rentes in de eurozone wel naar een erg laag niveau gedaald, in feite neerwaarts (te ver) doorgeschoten, duiden de macrocijfers op een iets aantrekkende pagina 1 van 1 economie in de eurozone en ontstaat er langzaam weer enige inflatie. Bovendien wordt door veel analisten en handelaren aangevoerd dat de markt weinig liquide is. Dat laatste is belangrijk, omdat in een dunne markt de koersuitslagen Capital market int. rate - Germany
Op 22 januari kondigde ECB-president Draghi aan dat de ECB maandelijks voor 60 miljard euro aan staatsobligaties zou FDA (c) 2007, 2015, 24 Jun 2015 10:47 gaan opkopen bij banken, om de economie en de inflatie in de eurozone te stimuleren. Voorafgaand aan het feitelijke besluit was er door de financiële markten al maanden op gerekend dat ECB-president Draghi het opkoopprogramma van de ECB zou doorzetten. In juli 2012 kondigde hij immers ook al aan dat hij “al het nodige” zou doen om de euro te redden en een herstel van de Europese economie te bewerk-
4
groter zijn. De grote banken hebben te maken met steeds hogere kapitaaleisen en strenger toezicht, zodat zij daarom hun obligatiehandelsafdelingen in omvang hebben beperkt.
De twijfel, die medio april ontstond over de vraag of de ECB het aangekondigde opkoopprogramma zou doorzetten, werd door ECB-president Draghi steevast de kop ingedrukt met vastberaden verklaringen, tijdens de persconferenties van de ECB, dat het ruime monetaire beleid zou worden voortgezet. Op 3 juni stelde Draghi dat de obligatiemarkten bij de huidige, nog steeds betrekkelijk lage rentestanden, maar rekening moeten houden met meer volatiliteit.
Europees herstel De Europese economie laat een voorzichtig herstel zien en dat leidde tot nieuwe, meer optimistische prognoses van de Europese Commissie, OESO, het IMF en in Nederland van DNB en het Centraal Planbureau. We zien dat ook terug in de orderportefeuilles van de inkoopmanagers, die duiden op een acceleratie. Een hogere groei gaat in het algemeen gepaard met hogere rentes. De vrees voor deflatie in de eurozone ebde weg zodra bleek dat de inflatie weer toeneemt. In mei bleken de prijzen verrassend 0,3% hoger dan een jaar eerder, terwijl de prijzen van consumptiegoederen in januari nog 0,6% lager bleken dan in het voorafgaande jaar. De olieprijs daalde in de tweede helft van vorig jaar zeer fors, van meer dan $100 per vat (Brent) in juli 2014 naar $53 in januari 2014, maar sinds dat dieptepunt herstelde de olieprijs zich weer naar circa $64 medio juni. Het effect van de olieprijsdalingen zal in de tweede helft van 2015 uit de inflatiecijfers weglopen. Wij vinden het te ver gaan om de plotselinge rentestijging toe te schrijven aan de stijging van de olieprijs. Maar de komende Tabel Economische Groei en Inflatie (%) Euroland GDP
CPI (Inflatie)
USA
Japan
LatijnsAm.
OostEuropa
China
Azië Pacific
2012
-0,7
2,3
1,8
2,9
2,8
7,7
4,8
2013
-0,4
2,2
1,6
2,6
2,0
7,7
4,6
2014
0,8
2,4
0,0
0,9
1,5
7,4
4,5
2015
1,5
2,5
0,9
0,5
-0,4
7,0
4,7
2016
1,8
2,8
1,5
2,7
2,0
6,7
4,9
2012
2,5
2,1
0,0
6,4
5,3
2,7
2,6
2013
1,3
1,5
0,4
8,0
5,0
2,6
2,6 2,7
2014
0,4
1,6
2,7
11,4
7,4
2,0
2015
0,2
0,3
0,8
14,6
8,5
1,7
1,7
2016
1,3
2,2
1,1
11,9
5,8
2,1
2,2
Bron: Bloomberg, IMF, EC, Consensus Economics, juni 2015
Door de rentedaling tot medio april was de rentecurve, de rentestanden voor de verschillende looptijden, erg vlak geworden. Het verschil tussen de korte (2-jaars) rente en de lange (10-jaars) rente bedroeg de afgelopen 15 jaar gemiddeld zo’n 1,5%. Medio juni was het verschil al opgelopen naar 1,2%. Het is mogelijk dat de lange rente verder doorschiet naar boven, maar aangezien het monetaire beleid in de eurozone de komende jaren nog ruim zal blijven en het opkoopprogramma nog tot oktober 2016 doorloopt, verwachten wij niet dat de lange rente nog veel verder zal doorstijgen. Het tweede kwartaal van dit jaar is opnieuw gebleken dat het afgeven van renteprognoses een hachelijke zaak is, maar indien wij alle vraag- en aanbodcondities op een rij zetten, dan kunnen we toch wel stellen dat het waarschijnlijk is dat de 10-jarige rente zich in de tweede helft van 2015 in een bandbreedte van 1 à 1,5% zal bewegen. De schok op de obligatiemarkt trilde door op andere markten. De hogere rentes in de eurozone leidden ook tot een hogere eurokoers. De euro tikte medio juni $1,13 aan en was daarmee bijna 4% duurder dan eind april. In de VS bleek de economische groei over het eerste kwartaal fors gedaald en ook de kwartaalwinsten van Amerikaanse multinationals lieten slechts een geringe groei zien, omdat zij last hadden van de dure dollar en dalende bedrijfswinsten in de olie- en gassector. Tal van factoren duiden er evenwel op dat de groei van de Amerikaanse economie in de rest van 2015 weer zal aantrekken en dat de Fed de beleidsrente in september waarschijnlijk zal verhogen. De twijfel over de sterkte van de Amerikaanse economie onderbrak echter wel de koersstijging van de Amerikaanse dollar. Door de stijging van de obligatierentes zagen we wereldwijd, ook bij de aandelenkoersen, een flinke correctie, nadat in de eerste vier maanden van dit jaar de koersen nog wel zeer fors waren gestegen. De AEX verloor tussen eind april en medio juni 6,5% en dook weer onder de 500-puntengrens. De Duitse, wat meer cyclische DAX-index, verloor vanaf begin april zelfs 11%, maar de DAX is medio juni nog steeds één van de best presterende beurzen in Europa. In mei en juni gingen de financiële markten ook nadrukkelijk meer rekening houden met een Grexit, een eurozone zonder Griekenland. Griekenland balanceert op de rand van een faillissement. De overheid worstelt met een schuldenlast van meer dan € 300 miljard. Als de Grieken eind juni niet zouden kunnen beschikken over een pakket aan leningen van € 7,2 miljard zou er een situatie van wanbetaling ontstaan, wat kan leiden tot een uittreding van het land uit de eurozone. De onderhandelingen van Europa en andere schuldeisers met het Griekenland van premier Tsipras, tevens partijleider van de extreem-linkse partij Syriza, verliepen zeer moeizaam. Toen Griekenland begin juni besloot om een aflossingsverplichting samen te voegen met andere afbetalingen eind juni, nam de onzekerheid toe en kwamen de aandelenmarkten wereldwijd onder druk.
5
K wa r t a a l v i s i e
Veel beleggers merken nu dat zij niet langer van verdere rentedalingen uit kunnen gaan, ofwel dat zij dus niet langer op verdere koersstijgingen van obligaties kunnen rekenen. Als dan de rente zelf erg laag is, wordt de aantrekkelijkheid van beleggingen in obligaties gering geacht. Daar staat nog wel tegenover dat veel pensioenfondsen en verzekeraars een aanhoudende stroom premies binnenkrijgen, waarmee zij min of meer gedwongen moeten beleggen in vastrentende waarden. Het beroep van veel overheden op de kapitaalmarkt neemt geleidelijk af vanwege teruggedrongen begrotingstekorten, al neemt het beroep van het bedrijfsleven wel toe door uitgifte van nieuwe bedrijfsleningen. De vraag- en aanbodcondities duiden dan niet direct op een stijgende rente.
jaren zal de inflatie waarschijnlijk wel verder toenemen, hoewel de markten er op rekenen dat deze ruim beneden de doelstelling van de ECB van maximaal 2% zal blijven en dat de stijging van de inflatie beperkt zal blijven tot 1 à 1,5%.
Groei van de winst per aandeel in de verschillende regio’s
2012
2013
2014
2015
2016
USA
6,7%
7,7%
7,7%
1,8%
12,9%
Europa
-5,3%
-0,8%
4,3%
5,3%
12,0%
Japan
18,0%
63,5%
17,2%
13,2%
11,4%
Azië-Pac, ex-Japan
1,9%
7,3%
3,1%
7,3%
9,4%
K wa r t a a l v i s i e
Bron: Citi Research, MSCI, Worldscope, Factset estimates, medio juni 2015.
De Europese Commissie, de ECB en het IMF, verlangen van Griekenland strengere bezuinigingen, een aanpassing van het pensioenstelsel en een invoering van een hogere BTW, alvorens zij bereid zijn aflossingen te herfinancieren, maar Tsipras vindt dat hij deze maatregelen niet kan verkopen aan zijn achterban. De schuldeisers trekken wel één lijn; zij willen niet toegeven aan Griekenland omdat dan ook de hervormingen in andere Zuid-Europese landen, zoals in Spanje, in de waagschaal worden gesteld. Recente verkiezingswinst van populistische partijen die onder het strenge regime uitwillen, zoals Podemos in Spanje, zijn een veeg teken. Tot eind juni werden de Griekse banken wekelijks overeind gehouden door de ECB met een zogeheten Emergency Liquidity Assistance (ELA), die nodig is omdat de Grieken massaal euro’s van hun bankrekening afhaalden.
Grexit? De gevolgen van een eventueel vertrek uit de eurozone door Griekenland, de Grexit, na het referendum in Griekenland op 5 juli, voor de andere landen in de eurozone, worden door de meeste economen minder groot geacht dan enkele jaren geleden; de omvang van de Griekse economie is ook maar zeer beperkt en er zijn verschillende maatregelen getroffen, zoals de start van een Europese bankunie. Inmiddels zijn de vorderingen op de Griekse overheid en de Griekse banken ook vrijwel geheel in handen van de ECB en andere publieke instanties – in feite de Europese belastingbetalers - zodat we minder beducht behoeven te zijn voor het domino-effect van omvallende banken. Op de internationale geld- en kapitaalmarkt zullen veel marktpartijen zich dan echter wel afvragen welk land de volgende exit-kandidaat wordt, want het uittreden uit de Europese monetaire unie door een lidstaat is nooit voorzien in de verdragen. Speculatie en toenemende vrees voor de gevolgen kan dan mogelijk leiden tot oplopende kapitaalmarktrentes van de Zuid-Europese landen. Maar zelfs met de oplopende rentestanden in de eurozone in mei en begin juni, was van zo’n effect relatief weinig te merken, omdat de premies van de staatsobligaties van deze landen - de hogere rentes die zij moeten betalen ten opzichte van Duitsland - slechts licht stegen. Bovendien weten we dat Draghi en de ECB, in het geval van fors oplopende rentestanden van de Zuid-Europese risicolanden, het aankoopprogramma van de ECB, net zoals in mei 2010, kan inzetten om het oplopen van de renteverschillen te bestrijden.
Beleggingsbeleid In ons beleggingsbeleid hebben wij per saldo de relatieve overweging op aandelen aangehouden. Wel hebben wij na de sterke rally van de Amerikaanse dollar, het afnemende winstmomentum in de VS en de verbetering van de Europese economie, de bakens relatief wat meer verzet in de richting van Europese aandelen. Ook bij onze beleggingen
6
in aandelen(fondsen) uit de Opkomende Landen trekken wij middelen terug ten behoeve van extra investeringen in aandelen uit de Eurozone. Inmiddels zien we in Europa de omzetten weer toenemen. Het herstel van de bedrijfswinsten loopt nog fors achter op de VS, maar nu zien veel Europese ondernemers ruimte voor margeherstel, mede geholpen door de lagere euro, gunstige exportcondities, lagere energieprijzen en de lage rente. In Europa zien we ook dat de banken de kredietverlening aan het bedrijfsleven weer langzaamaan uitbreiden. We zien ook een toenemende belangstelling van Amerikaanse fondsmanagers voor aandelen uit de Eurozone, waarbij de Amerikanen overigens wel steeds vaker de euro afdekken, omdat zij een verdere daling van de euro ten opzichte van de dollar verwachten. Ondanks de al sterk gestegen koersen in China en de dreiging van een afvlakkende economische groei in dat land, zien wij een gunstig perspectief voor Chinese aandelen. Wij verwachten dat de groei van de Chinese economie op een relatief hoog niveau, van meer dan 6%, zal stabiliseren en dat China geen harde landing zal doormaken. De komende jaren zullen de mogelijkheden voor buitenlanders om rechtstreeks in Chinese A-aandelen te beleggen toenemen en zullen ook de internationale indices en graadmeters van MSCI en FTSE gaan meetellen. Veel westerse pensioenfondsen en verzekeraars zijn nog onvoldoende belegd in Azië en China en daarom zullen de geldstromen naar beleggingen in Chinese aandelen op termijn waarschijnlijk zeer aanzienlijk zijn en zal de koersdaling van eind juni slechts een tijdelijke stap terug zijn. Ondanks de recente rentestijgingen, is het dividendrendement van aandelen momenteel in zeer veel landen aantrekkelijker dan de obligatierente of de spaarrente. In de zoektocht naar rendement zullen stabiele dividendaandelen steeds meer in de belangstelling komen te staan. Wij voorzien een aanhoudend, positieve rendementsontwikkeling voor aandelen, doch wel in een geringer tempo van koersstijgingen dan in de eerste maanden van dit jaar. De historie laat zien dat een rentestijging ook niet negatief uit hoeft te werken op het rendement van aandelenbeleggingen indien de bedrijfswinsten behoorlijk groeien en wij nemen aan dat dit met het economisch herstel in de eurozone het geval zal zijn. Kortdurende koerscorrecties, zoals die van medio juni van 5% tot 10%, bieden instapmogelijkheden, want een ineenstorting van de aandelenbeurzen achten wij, vanwege het nakende herstel van de economische groei in de eurozone, niet erg waarschijnlijk. Het adagium ‘buy on dips’ blijft naar onze mening dan ook van toepassing. Amerikaanse bedrijven zien met de relatief dure dollar ook hun kans schoon om Europese ondernemingen over te nemen en deze fusie- en overnameactiviteiten stuwen ook de koersen van de aandelen op. Ook de inkoop van eigen aandelen door ondernemingen zal veel beurskoersen ondersteunen. Wim Zwanenburg publiceert met een zekere regelmaat artikelen voor www.iex.nl. Deze artikelen zijn ook terug te vinden op www.stroevelemberger.nl, onder ‘Publicaties’ voor de artikelen. Hij is ook regelmatig te beluisteren op BNR Nieuwsradio, o.a. in het radioprogramma BeursWatch.
BOEKVERSL AG
“Digitale dementie”:
hoe wij onze hersens kapot maken.
Dit stelt de geheugenonderzoeker, Harvard-gastleraar en directeur van een psychiatrische universiteitskliniek, Dr Manfred Spitzer, in zijn bestseller: “Digitale dementie”. Op grond van tal van wetenschappelijke onderzoeken laat Spitzer zien dat diepte van verwerking van kennis goed is voor ons geheugen en dus het omgekeerde (zoals het oppervlakkige opzoeken in Google) slecht. Hij vergelijkt de Londense taxichauffeurs, die 30.000 straten uit hun hoofd moeten kunnen vinden, met de gebruikers van navigatie: bij de eerste groep is de hippocampus vele malen beter ontwikkeld dan bij de laatste. Oriëntatie in de ruimte is één van de basisvaardigheden in het leven en verdwijnt normaal gesproken pas op hoge leeftijd. Uit onafhankelijke onderzoeken (niet die zijn gesponsord door computerfabrikanten!) blijkt dat laptops op scholen leiden
tot afname van leerprestaties, geen toename; dat 12% van de Zuid Koreaanse scholieren lijdt aan internetverslaving en dat problemen bij de geschreven taal vaak leidt tot problemen bij andere vakken. Ook het zien –of doen- van veel geweldsspelletjes leidt tot afstomping: wat op het scherm “normaal” is, wordt in het echt veel minder vreemd gevonden (het in elkaar trappen van een willekeurig iemand op straat). Spizer laat zien dat leren praten en lezen leidt tot zelfbeheersing en dat is aangetoond dat mensen met meer zelfbeheersing, minder last hebben van stress en uiteindelijk een betere gezondheid genieten. Interessant is het voorbeeld van tweetalige kinderen, die op latere leeftijd, gemiddeld vijf jaar later dement worden dan hun eentalige leeftijdgenoten. Ook het verband tussen eenzaamheid en internetgebruik wordt onderzocht: veel internetcontacten zijn oppervlakkig en versterken juist het gevoel van eenzaamheid. Spitzer reikt ook remedies aan: veel bewegen, sociale contacten, zingen en muziek maken, gezond eten en anderen helpen. Een lezenswaardig boek voor ieder die veel met computers/ internet te maken heeft, of voor opgroeiende kinderen die “verblijd” worden met hun eerste laptop of Ipad.
Wim Zwanenburg geridderd De lintjesregen 2015 is ook over één van onze medewerkers neergedaald. Wim Zwanenburg, onze beleggingsstrateeg, werd op 24 april naar het gemeentehuis van Huizen gelokt, alwaar men hem meedeelde dat hij werd benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Stroeve & Lemberger feliciteert Wim van harte met deze onderscheiding. Wim heeft de onderscheiding gekregen voor zijn bestuurlijke activiteiten in de afgelopen jaren als lid van de Provinciale Staten, het Waterschap (2x), het CDA en bij de omroepen. Op de foto staat Wim met echtgenote Janet en de burgemeester van Huizen, de heer Fons Hertog.
Vuurtoren Helgoland De vuurtoren van Helgoland is een bijzondere. Op 18 april 1945 werd het Duitse eiland door geallieerde, vooral Britse piloten, zwaar gebombardeerd (in 1890 was het eiland door de Britten geruild voor een stuk van Namibië). Het eiland en de vuurtoren bleven overeind. In 1947 werd 6.700.000 kilo springstof tot ontploffing gebracht. Geen huis stond meer overeind, de vuurtoren wilde echter de geest niet geven. De vierkante toren zoals deze er nu staat werd in 1941 gebouwd, hij ziet er na een verbouwing in 1964 weer als nieuw uit. Diverse antennes geven de vuurtoren een robotachtige uitstraling.
7
BOEKBESPREKING
Hoe meer computergebruik, hoe meer ons geheugen achteruit gaat. Digitale media, vooral bij gebruik door jonge kinderen, van wie de hersens nog niet volgroeid zijn, veroorzaken spraaken leerproblemen en indirect ook diabetes, depressie, dementia en de enorme maatschappelijke kosten daarvan.
Hebo Engineering gaat (waarschijnlijk) van vader op zoon
Een robot gaat niet door zijn rug Hebo Engineering
Door Ron de Vos
Naast de bekende familiebedrijven als Heineken, SHV (Fentener van Vlissingen) en Jumbo (Van Eerd) zijn het vooral de kleine en middelgrote ondernemingen die de motor van het Nederlandse bedrijfsleven vormen. Hebo Engineering in Westerbork staat op het punt om tot laatst genoemde categorie toe te treden. Hebo Engineering is een bedrijf dat standaardmachines, maar vooral volledig geautomatiseerde en gerobotiseerde productiemachines, apparaten en installaties maakt en aan bedrijven in Nederland en Europa levert. Jaap Boer (58), een echte Westerborker of zoals ze in Westerbork zeggen, een echte “Börker”, is de oprichter en hij is voornemens de zaak over te dragen aan zijn zoon Sander (29). Die werkt al enige jaren in het bedrijf en heeft een technische HBO-opleiding afgerond. ‘Hij is mijn evenbeeld’, zegt vader Jaap, ‘en ik maak hem nu al wegwijs in de technische kansen, hoe machines hun werk doen en hoe de zaken lopen. Dat voorbereiden op de toekomst doe ik bewust, maar ook onbewust. Het geeft mij wel een relaxed gevoel, dat hij het eventueel over kan nemen.’
8
Loop der dingen Die kennisoverdracht gebeurt op momenten dat het aan de orde is. Het is geen uitgestippelde route. Jaap is meer van het organische model: aanpakken wat er op dat moment gevraagd wordt, inspelen op de markt en vooral er voor gaan en je werk uitdagend en leuk vinden. ‘Het is nog niet iets definitiefs, maar Sander vindt het werk hartstikke leuk. Hij heeft de intentie om het bedrijf over te nemen en hij is door zijn studie op vele vlakken binnen de techniek, zoals technisch tekenen, verder dan ik. Maar er komt meer bij kijken en daar ben ik ook zijn mentor in. Ik geef hem het vertrouwen en dat doen we in dit bedrijf sowieso. Bij dat alles staat de opdracht centraal: een product dat precies voldoet aan de verwachtingen. Sander heeft die mentaliteit en dat arbeidsethos ook.’
Groeiproces Nooit door zijn rug Hebo, gevestigd op bedrijventerrein de Noesten, is een bedrijf dat in de 24 jaar dat het bestaat, bewezen heeft ‘the place to be’ te zijn als het gaat om machines die iets speciaals moeten kunnen. Het kan voor Jaap niet gek genoeg zijn. Hij weet altijd wel een oplossing te vinden voor iets nieuws, of als een aanpassing van een bestaande machine nodig is. ‘Stel een fabriek wil de productie van iets automatiseren. Daar bedenken wij dan een machine of robot voor. Dat is ook een machine, maar dan eentje die in het automatische productieproces via programmering allerlei specifieke handelingen voor zijn rekening neemt. Dat kan heel ver gaan, want er is veel, heel veel mogelijk. Zwaar eentonig werk, maar ook verfijnd repeterend assemblagewerk wordt uit handen genomen, waardoor je je medewerkers op andere manieren kan inzetten. Zo’n robot gaat nooit door zijn rug en klaagt ook niet over saai werk. Het is op den duur echt kostenbesparend en ontzorgt. Zo’n robot, die een bepaald productieproces verzorgt, kost alleen al 25.000 euro zonder alle bijkomende installaties. Dat is even een investering, maar vergeet niet, dat wanneer je dit met simpele mechanische automaten moet doen, je het vijf- tot zesvoudige kwijt bent. Het is vaak een combinatie van automaten en robots.’ Een voorbeeld van zo’n slimme robot is de speciaal ontworpen machine voor het assembleren van een gasleiding. Een mooi staaltje van technisch vernuft. ‘Daar zitten zes camera’s op die exact zien hoe de 46 verschillende onderdelen op de aanvoerband liggen en welk onderdeel het is. De robot pakt het benodigde onderdeel en assembleert de verschillende delen tot één geheel. Dat samengestelde geheel pakt hij dan weer op en voegt het toe aan een ander onderdeel van de gasleiding. Het is een volautomatisch assemblageproces en een combi van automatisering en robotisering. Kortom, een assemblagelijn van 25 meter, waarbij een gasleiding volautomatisch in elkaar gezet wordt.’
Mooie momenten
Sander staat positief tegenover het voortzetten van het bedrijf, maar geeft aan dat een definitief besluit later volgt. ‘Ik vind het mooi werk, maar ik ben iemand die het liefst bezig is met zijn handen en achter de pc ontwerptekeningen maakt. Dat geregel en administratie, mwha. Niet echt mijn ding’ Zijn vader herkent dat wel. ‘Dat had ik vroeger ook, het is een groeiproces. De eerste maanden werd ik panisch van al die rompslomp, maar dat went.’ Stokje overdragen of niet, belangrijk voor Boer senior is de continuïteit van Hebo, dat er orders binnenkomen en dat deze vlot verwerkt worden. Het was de afgelopen zes (crisis)jaren bikkelen, maar ‘door in die periode alles aan te pakken, heel scherp in de prijs te zijn, op de kosten te letten en keihard te werken, is het gelukt, terwijl er heel veel bedrijven onderuit zijn gegaan. Het was vissen met heel veel vissers in één vijver en maar heel weinig vis. Het gaat nu duidelijk beter. We hebben nu zoveel klussen, dat we voor het eerste kwartaal van 2016 al weten wat we moeten doen. Dat is geruststellend voor mij, maar ook voor het personeel.’
Het is zijn keus ‘De ontwikkeling binnen industriële robots gaat hard, de mogelijkheden worden steeds groter’, vertelt Jaap met veel enthousiasme. ‘Al die science fiction komt er straks bij. Dat hou je niet tegen. Er zijn nu al zelfdenkende robots. Zo’n robot bepaalt zelf, dankzij een ingenieuze programmering, of hij een onderdeel, dat via een rolband wordt aangevoerd, wel of niet oppakt. Dat doet hij met tientallen onderdelen.’ ‘Bij de ontwikkeling van die arbeidsbesparende technologie komt steeds meer ict-kennis kijken en dan komen jongens als Sander steeds meer in beeld. Zo gaan die dingen’, vindt Jaap. ‘Dat zijn de technische jongens van de nieuwe generatie. Die kunnen verbaal en via 3D aan klanten duidelijk maken wat de mogelijkheden zijn. Ik kan me ook goed met de computer redden, maar ben nog van de tekentafelgeneratie. Of mijn zoon straks het stokje overneemt weet ik niet. Ik hoop het wel, maar het is aan hem. Het is zijn keus.’
Zo zijn er tal van productieprocessen waarbij Hebo Engineering met kant en klare oplossingen komt. Het kan maar zo zijn dat het matras in je slaapkamer gemaakt is met hulp van een robot uit de koker van Hebo. ‘Volautomatische kunststofmengers die schuimmengsels maken voor matrassen. Komt geen mensenhand aan te pas,’ aldus Jaap Boer. Robotisering kan tot extreem grote kostenbesparingen leiden. Een goed voorbeeld hiervan is een machine die heetwaterreservoirs moest maken. ‘In elke cv-ketel bevindt zich zo’n reservoir in 14 meter buis dat links- en rechtsom gewikkeld zit. Eerst
9
Hebo Engineering
een hoop gezoek, allerlei proeven gedaan, plannen gemaakt en uiteindelijk kwamen we op een machine uit die in drie minuten, dat was de opdracht, die buizen opwikkelde. Bij de eerste test stopten we er een buis in en hij deed direct wat hij doen moest. Helemaal perfect, dat zijn mooie momenten. We zouden in de toekomst nog twee, drie van die robots leveren, maar die machine wisten we zo op te voeren in snelheid, dat het niet meer nodig was. Resultaat: waar eerst twaalf man bezig waren met dit werk, kon het nu met drie man gedaan worden. De overige medewerkers konden op een ander project ingezet worden.’
beleggers abc
Beleggers ABC FLITSHANDEL In 2014 verscheen het boek Flitshandel van Michael Lewis waarin hij uit de doeken deed hoe flitshandelaren profiteren van verregaande automatisering, onhandige regelgeving en een wildgroei aan effectenbeurzen in de VS. Het boek sloeg in als een bom in de financiële wereld. Ons beeld van de aandelenhandel wordt, mede door financiële tv-stations als Bloomberg en CNBC, nog altijd bepaald door de New York Stock Exchange (op Wall Street) en de schermenhandel op de NASDAQ, maar feitelijk is dit beeld al lang achterhaald. Zo waren er in 2008 in de VS al meer dan dertien handelsplatformen waar je aandelen kon kopen en verkopen, zoals BATS, Direct Edge, Nasdaq BX, enzovoorts. Door technologie en telecommunicatie zijn deze ‘beurzen’ aan elkaar gekoppeld en zouden beleggers hun orders tegen de best mogelijke prijs afgewikkeld moeten zien. In Amsterdam hebben effectenbank Binck en effectenhandelshuis Optiver TOM opgericht om het monopolie van het ‘dure’ beursbedrijf Euronext te breken en is er ook nog de grote, alternatieve, internationale aandelenbeurs Chi-X. Mensen zijn nu door machines vervangen en daarmee zijn geautomatiseerde markten niet alleen sneller, maar ook gecompliceerder geworden. In dat veld zijn flitshandelaren bedrijven met zeer slimme, geniale programmeurs en supercomputers. Door een microseconde sneller te zijn dan andere computers, kunnen deze bedrijven in de verwerking van beursorders er zeer winstgevend voordeel uit halen, door er zelf met een groot aantal kleine aan- en verkooporders tussen te gaan zitten. In zijn boek stelt Michael Lewis dat dit feitelijk voorkennis is, omdat de elektronische handelsprogramma’s voordringen op de orderroute van de normale beleggers en daardoor miljarden verdienen ten koste van pensioenfondsen en particuliere beleggers. Voorstanders stellen dat de handelsprogramma’s juist voor een grotere liquiditeit hebben gezorgd. Het valt bovendien niet te ontkennen dat innovatie en concurrentie tussen beurzen forse tariefdalingen hebben gebracht waar ook private beleggers volop van profiteren. In een recent rapport stelt de Nederlandse toezichthouder, de AFM, dat het geen rol voor zichzelf ziet weggelegd om de snelheid, waarmee gehandeld kan worden, voor te schrijven, of om marktpartijen (lees: flitshandelaren) te verhinderen om de legitieme baten te verwerven die voortvloeien uit hun investeringen in technologie.
10
SMART BETA Het afgelopen decennium heeft het passief beleggen, beleggen in lijn met de samenstelling van een index, een hoge vlucht genomen. Bij passief beleggen probeert men niet langer de index, zoals de AEX of de S&P 500, te verslaan. Dit in schril contrast met een actief beleid, waarbij fondsmanagers trachten, door frequent bepaalde fondsen uit de index te onder- of overwegen, additioneel rendement t.o.v. de index te behalen. Met het passieve, indexvolgende thema zijn de laatste jaren een groot aantal ETF’s, Exchange Traded Funds, naar de markt gekomen. Het aantal aanbieders van deze fondsen is groot. Zeer bekend zijn bijvoorbeeld de iShares van fondsmanager BlackRock. De indexfondsen zijn veelal marktwaarde gewogen samengesteld. Er zijn echter ook alternatieven, zoals gelijkgewogen indices, die aan elke constituent van de index een gelijk gewicht toekent. Is dat zo belangrijk? Ja, want research laat zien dat indices die zijn samengesteld op basis van marktkapitalisatie - zoals de AEX en de Euro Stoxx 50 - op den duur minder presteren dan gelijkgewogen indices. Logisch, want marktgewogen indices hebben de neiging om veel gewicht toe te kennen aan ‘dure’ aandelen. Gelijkgewogen indices brengen ieder jaar de weging van de onderliggende aandelen weer terug tot gelijk niveau, ongeacht de koersontwikkeling. Het aantal alternatieven is inmiddels groot. ‘Smart bèta’ is inmiddels een hot topic in de beleggingswereld, een formule waarmee men weliswaar passief belegt in een mandje of ETF, maar dat toch slimmer tracht te doen dan de index. Met smart bèta kan men kiezen voor drie subgroepen: strategieën gebaseerd op risico (zoals volatiliteit, beweeglijkheid, of andere kwantitatieve methoden); fundamenteel gewogen benaderingen zoals waarderingen (koers-winstverhoudingen e.d.), of voor zogeheten factorstrategieën. Jaarlijks worden er in academische studies wel 50 nieuwe rendement verhogende factoren geïdentificeerd. In totaal staat de teller inmiddels op 240 factoren, die volgens de literatuur geschikt zouden zijn om passieve portefeuilles aan een hoger rendement te helpen. Leveren deze slimme indices nu daadwerkelijk betere resultaten? In april 2015 concludeerde de wetenschapper Denys Glushkov, in een studie na evaluatie van 10 jaar beleggingsresultaten van 164 Amerikaanse aandelen-ETF’s, dat deze nog niet voldoende extra rendement hadden opgeleverd om hun hogere kosten te rechtvaardigen: “How Smart are ‘Smart Beta’ ETFs?”
Cyber Security (HACK) ETF
ROBOStox ETF
In de jaren ’50 en ‘60 van de vorige eeuw doken robots al op in sciencefiction-films en later namen ze ook in veel fabrieken hun plaats in. Maar in toepassingen, in bijvoorbeeld de autoindustrie, waren ze eigenlijk nog een uitvloeisel van voortschrijdende mechanisatie en automatisering, gericht op de uitvoering van één bepaalde taak. Volgens een recent rapport van Bank of America Merrill Lynch is in de afgelopen 10 jaar het aantal industriële robots mondiaal met 72% gegroeid. Momenteel neemt de technologische ontwikkeling veel grotere vormen aan en worden robots met ‘artificial intelligence’ zelflerende wezens, die ook in het dagelijkse leven van gewone huishoudens zullen binnentreden. De Boston Consulting Group verwacht dat de wereldwijde uitgaven van bedrijven en consumenten aan robots in 2025 op bijna $ 70 miljard zullen liggen. Dat was in 2010 nog $ 15 miljard. Door toepassing van meer sensoren en complexere software gaat de robotisering nu wel een nieuwe fase in. De kosten van de nieuwe technologie dalen daarbij snel. Zo heeft een Sony Playstation spelcomputer van $ 300 momenteel evenveel rekenkracht als een miljoenen-kostende militaire supercomputer uit 1997. De banken en andere financiers stellen steeds meer middelen beschikbaar voor investeringen in robots en veel beleggers hebben ook al oog gehad voor deze megatrend. Gezien de zeer goede beleggingsresultaten zijn de aandelen van veel robotbouwers en andere bedrijven, die te maken hebben met deze automatiseringstrend, ook al behoorlijk op de toekomstige groei vooruitgelopen. Op zich hoeven hoge waarderingen geen probleem te zijn, maar dan moet er wel uitzicht zijn op een blijvend hoge winstgroei. En die is altijd onzeker. De meest in het oog springende ondernemingen zijn echter wel innovatief en zijn bovendien marktleiders. Men kan de beleggingsrisico’s voor lief nemen, in de hoop dat de automatiseringstrend sterk genoeg is om toch een goed rendement te halen door een excellente keuze van kansrijke aandelen, maar ook door te kiezen voor een thematische ETF, een mandje van dergelijke aandelen, waarmee men het risico van individuele stockpicks vermijdt. De RoboStox Robotics & Automation ETF (ROBO) richt zich helemaal op robotproducenten en ondernemingen die sterk profiteren van de robottoepassingen. Nadeel is wel dat de robotinkomsten, bij sommige bedrijven in die ETF, nog maar een heel klein deel vormen van de totale omzet. Zie verder op: www.robostox.com.
Koersverloop aandelen Cyber Security (HACK) ETF (in USD) KoersverloopRobo-Stox Global Robotics & Automation Index ETF (in USD)
Koersverloop ROBO-Stox Global Robotics & Automation Index ETF (in USD) Koersverloop aandelen Cyber Security (HACK)
29
ETF (in USD)
34 28 32 27
30 28
26
26 25
24 24
23 Sep-13
22
Mar-14
Sep-14
Mar-15
20 Nov-14
Dec-14
Jan-15
Feb-15
Mar-15
Apr-15
May-15
Jun-15
11
S e c u r i t y e n RO B O
Het thema ‘security’ en dan met name veiligheidssoftware staat in het middelpunt van de belangstelling van veel beleggers, met name na de inbraak van Chinese hackers in computers van de Amerikaanse overheid en topbedrijven. Niet alleen die bedrijven zelf, maar ook honderden miljoenen cliënten behoren tot de slachtoffers. Accountantsfirma PwC schatte in september 2014 de potentiële schade aan de wereldeconomie zelfs op USD 400,- miljard. De behoefte aan een nieuwe generatie cybersecurity-software is dan ook groot. Net zoals bij de internethype rond de eeuwwisseling, ligt de focus bij veel cybersecuritysoftwarebedrijven meer op een sterke groei en het verwerven van marktaandeel en minder op winstgevendheid. De bedrijfsresultaten zijn nog sterk wisselend. Het marktleiderschap is niet gegarandeerd en er liggen altijd nieuwe concurrenten op de loer. De nieuwe opkomende specialistische bedrijven worden soms ook tegen zeer hoge overnamepremies uit de markt genomen door de allround softwaregiganten en ook daar wordt al op gespeculeerd. Vanwege deze factoren zijn de individuele aandelen van veiligheidssoftwarebedrijven doorgaans zeer volatiel. Met een belegging in een thematische ‘cybersecurity’ ETF hebben beleggers een betere spreiding en daarmee komt dit veelbelovende thema ook in het vizier bij meer defensieve beleggers. Sinds de introductie van PureFunds ISE Cyber Security ETF, met het aansprekende ticker-symbool HACK, in november 2014, geniet deze thematische ETF een voortdurende instroom van nieuw geld. Op 18 juni passeerde de HACK ETF de mijlpaal van meer USD 1 miljard aan toegewezen middelen in beheer. Het fonds heeft de beleggingen gespreid over 30 firma’s wiens corebusiness de cyber security infrastructuur van serviceproviders is. Topholdings van het fonds zijn CyberArk Software, FireEye, Palo Alto Networks en InfoBlox. In 2015 heeft de Cyber Security ETF de performance van technologieaandelenindices ruimschoots overtroffen, maar de sterke beleggingsresultaten komen niet zonder horten of stoten. Maar liefst 60% van de HACK ETF bestaat uit zogeheten ‘smallcaps’ of zelfs ‘microcaps’, aandelen van bedrijven waarvan het merendeel nog maar een korte historie heeft en die nog niet winstgevend zijn. De sterke trend van de ‘move to the Cloud’, de opslag van digitale bestanden op externe, gecentraliseerde servers via het internet, zal de behoefte aan Cyber Security echter alleen maar versterken. De behoefte aan preventieve software, die inbraken helpt te voorkomen, maar ook de behoefte aan software die de schade kan repareren na een geslaagde hackeraanval is een groeiende business. Zie ook: www.pureetfs.com/ etfs/hack.html
STROEVE & LEMBERGER SINDS 1818
Stroeve & Lemberger Vermogensbeheer www.stroevelemberger.nl
[email protected]
Stroeve & Lemberger Vermogensbeheer Weesp Nesland 1-V 1382 MZ Weesp T +31 (0) 294 492 592 F +31 (0) 294 492 593
Stroeve & Lemberger Vermogensbeheer Maastricht Posthoornstraat 69 6219 NV Maastricht T +31 (0) 43 354 1222 F +31 (0) 43 325 9309
