Jaarverslag 2009 & Jaarplan 2010
INHOUDSOPGAVE PAGINA
1 2 3 4
3-4 4 5 6-12
DOELSTELLINGEN BESTUUR ONTWIKKELINGEN ACTIVITEITEN
1. open studies 2. cursussen 3. opleidingen 4. studiedagen/weekenden 5. studieweken 6. retraites 7. vieringen 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
12 13 14 15 15 15-16 16 16 17 17-19 20 21
WERKGROEPEN ORDE KUNST ACTIVITEITEN MET EN DOOR DERDEN MEDIA BOEKEN HUISVESTING EN INVESTERINGEN INFORMATIE SFM REIZEN CHARITATIEVE PROJECTEN FONDS ‘KINDEREN VAN RISHIKESH’ FINANCIËN JAARPLAN 2010
2
1. DOELSTELLINGEN De Stichting Filosofie en Meditatie (SFM) is in 1995 opgericht met als doel mensen inzicht te geven in hun eigen functioneren en dat van anderen door middel van studie van de religieuze en filosofische geschriften en meditatie. Tevens is het doel de aanwijzingen die in de diverse geschriften gegeven worden, in de praktijk toe te passen, zodat zij kunnen bijdragen aan een evenwichtiger functioneren en het ontdekken van de kwaliteiten van de mens. De filosofische en religieuze systemen die bestudeerd worden, komen uit oosterse en westerse tradities, waarbij het uitgangspunt is parallellen te zoeken tussen de diverse tradities (bijvoorbeeld de Westerse, Christelijke traditie, de Indiase, Vedanta traditie en het Boeddhisme). Met andere woorden, het uitgangspunt is dat er een aantal universele wetten zijn, die te allen tijde en voor ieder mens gelden; zo streeft ieder mens, onafhankelijk van tijd, plaats of cultuur, naar een aantal zaken die voor hem of haar belangrijk zijn. Ieder mens is op zoek naar geluk, een goede gezondheid en een goede opvoeding voor zijn kinderen. De wegen die men bewandelt kunnen verschillend zijn, afhankelijk van de tijd en cultuur waarin men leeft, maar het streven is universeel en van alle tijden. Uitgaande van deze parallellen is de SFM dan ook niet gebonden aan één bepaalde religie of levensbeschouwing. Een tweede belangrijk uitgangspunt is dat filosofie en meditatie geen activiteiten zijn uit lang vervlogen tijden, maar juist zeer actueel zijn in deze moderne tijd en voor iedereen praktisch toepasbaar in het leven van alledag. Voor de activiteiten heeft de SFM drie gebouwen: twee retraitecentra en een studiecentrum. Het studiecentrum is in Amstelveen, één retraitecentrum ‘De Cynham’ in Egmond aan den Hoef. Het tweede retraitecentrum ‘Le Domaine St. Antoine’ is gelegen in Brognon in Noord-Frankrijk. De SFM organiseert activiteiten rond een aantal hoofdthema’s. Het programma bestaat uit doorlopende studies, cursussen, studiedagen, -weekenden, - weken en individuele retraites. De hoofdthema’s van de activiteiten zijn: Filosofie en Meditatie: Filosofie heeft tot doel meer inzicht te krijgen in het eigen functioneren en de - deels verborgen - mogelijkheden van de mens te ontdekken. De essentie van meditatie is dat de mens, het individu, in contact wenst te komen met het allerhoogste, het allerbelangrijkste in zijn leven. Meditatie is o.a. een hulpmiddel, een weg, om dieper in onze geest door te dringen en te ontdekken wie wij in werkelijkheid zijn, wat onze bestemming is en wat het doel van ons leven is. De drie pijlers waar het werk van de SFM op berust is: kennis (filosofie), meditatie en handeling (hoe breng ik alles in de praktijk van alledag). Towards a new conciousness: Onder deze titel organiseert de SFM opleidingen voor o.a. bodywork en meditatiebegeleiding. Kinderen: Een regel van Gandhi die de SFM probeert te volgen is: ‘Ik ben zeer geïnteresseerd in de Waarheid, mits het een kind is uit te leggen.’ Hiertoe zijn er programma’s voor ouders en kinderen. Vanuit de SFM is er ook een nieuwe organisatie die een nieuw onderwijssysteem ontwikkelt, de Schola Nova Vitae.
3
Integrale Gezondheid: Gezondheid is een belangrijk goed in onze samenleving. Meestal betrekken wij gezondheid op ons lichaam en in mindere mate op onze geest. Het concept van Integrale Gezondheid gaat verder: het behelst niet alleen de lichamelijke, geestelijke en sociale aspecten van de mens, maar ook het spirituele welzijn. Bij de SFM is integrale gezondheid een rode draad die door alle activiteiten heenloopt Kunst: De SFM wil het maken van kunst bevorderen, enerzijds om kunstenaars (ook beginnende amateurs) te inspireren om vorm te geven en anderzijds om toeschouwers contact te laten maken met schoonheid en harmonie. Om de kunstprojecten financieel te ondersteunen heeft de SFM het fonds ‘Helicon’ opgericht. Charitatieve projecten: Charitatieve projecten vormen een belangrijke pijler van de SFM. Als organisatie stelt de SFM zich tot doel mensen die het minder goed hebben, te laten delen in haar rijkdom. Hiertoe zijn twee fondsen opgericht, het fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ en ‘Gezin in de knel’, bedoeld voor het ondersteunen van projecten in India en Nederland.
2. bestuur Het bestuur bestond in 2009 uit de volgende leden: Voorzitter : dr. N.M. Jiwa Secretaris : mw. A.C.M. van Schaijk-Jacobs Penningmeester : mw. A. Horstman Leden : mw. H.J. Fernhout-van der Meulen : mw. A.M.E. Pool-Dirven Het bestuur heeft het afgelopen jaar acht openbare vergaderingen gehouden, die in notulen zijn vastgelegd. Er hebben zich geen wijzigingen in het bestuur voorgedaan.
4
3. Evaluatie jaarplan 2009 Allereerst een korte evaluatie van het jaarplan 2009. In 2008 is er een begin gemaakt om na te denken over ‘het merk’ SFM. De SFM organiseert nogal veel verschillende activiteiten voor diverse doelgroepen. De vraag luidt: Hoe bereik je de doelgroepen, wat hebben alle activiteiten met elkaar gemeen etc. Zonodig kan er een communicatieplan voor worden gemaakt. Binnen de SFM is er inderdaad meer aandacht besteed aan het bedrijfskundige deel van de SFM, zonder de unieke sfeer die er binnen de SFM heerst te veranderen. Een aantal activiteiten zijn nieuw en een aantal zijn opnieuw gepositioneerd en/of benoemd, zoals het filosofiecurriculum en de opleidingen. In het verslag wordt hier meer aandacht besteed. De SFM wil zich meer professioneel opstellen, door o.a. ook opleidingen aan te bieden. Atelier en studieruimte in Brognon zullen hopelijk dit jaar afgebouwd worden en geheel worden ingericht. Inderdaad is er weer hard gebouwd aan het chalet, zoals het nieuwe gebouw inmiddels genoemd wordt. Er was een tegenslag met de fundering van het terras, maar nu dat gerepareerd is, is het nagenoeg klaar. De Koningslaan krijgt in 2009 een grote onderhoudsbeurt en grotendeels nieuwe meubels. De Koningslaan is van beneden tot boven helemaal gerenoveerd en opnieuw ingericht. Het ligt in de planning om komend jaar het boek ‘Schrijven in water’ deel 2, het boekje ‘Vensters op de werkelijkheid’ en een boekje met verhalen uit de Bijbel uit te geven. In het afgelopen jaar lag de prioriteit niet bij het uitbrengen van de boeken en is het plan opgeschort naar het voorjaar van 2010. In 2009 wordt er een begin gemaakt met het organiseren van een symposium dat ter gelegenheid van het 3de lustrum van de SFM (in 2010) plaatsvindt. Inmiddels is de voorbereiding van het symposium ter gelegenheid van het 15 jarig bestaan van de SFM gestart. De opleiding bodywork zal in het de eerste helft van 2009 van start gaan. De opleiding bodywork is inderdaad met veel belangstelling van start gegaan. Dit is het eerste professionele programma onderdeel dat onder de titel ‘Towards a new conciousness ‘van start is gegaan. De verschillende punten zullen in verschillende hoofdstukken verder worden toegelicht. Het jaarplan 2010 wordt in hoofdstuk 19 gepresenteerd.
5
4. ACTIVITEITEN IN 2009 De SFM organiseert activiteiten rond een aantal hoofdthema’s die in hoofdstuk 1 beschreven zijn. De activiteiten hebben verschillende vormen: open studies, cursussen, studiedagen, -weekenden of weken en retraites en hebben veelal een overlap met de verschillende hoofdthema’s. Hier volgt een uiteenzetting van de activiteiten die in 2009 plaatsvonden. 4.1 Open studies 4.1.1 Bhagavad Gita Wekelijks wordt er een studieavond(en) in Amstelveen georganiseerd rond de Bhagavad Gita. Aan de hand van een aantal verzen uit de Bhagavad Gita en onder andere het daarbij geschreven commentaar van Mehdi Jiwa wordt er met elkaar gesproken over de praktische betekenis. Deze avond is voor iedereen toegankelijk. 4.1.2 Bijbelstudie In Egmond worden er eens per maand vertelavonden over de Bijbel georganiseerd. 4.1.3 Soefi-ochtenden In Egmond worden er eens per maand open studiebijeenkomsten georganiseerd. Soefisme is de innerlijke weg van de Islam. Weinig mensen kennen deze spirituele traditie. Soefies zijn mensen die niet alleen in de religie een steun of zekerheid zoeken voor moeilijke tijden, maar die zich inspannen op de innerlijke weg, de weg van het hart, de weg van de liefde. Tijdens deze ochtenden wordt er verteld over de traditie van het Soefisme op een eenvoudige wijze, in de hoop dat het voor iedereen een bron van inspiratie zal zijn die ons verder helpt op onze eigen innerlijke weg. 4.1.4 Plato in de ochtend De Griekse filosoof Plato heeft het denken in de Westerse wereld sterk beïnvloed. Lange tijd waren zijn denkbeelden vergeten. Zijn leer die keer op keer aantoont dat de kennis reeds in de mens aanwezig is en slechts wacht om tot leven gewekt te worden, is nog steeds een levende bron tot inspiratie. Op deze ochtenden worden de verschillende dialogen in het Nederlands gelezen. Het luisteren en het hardop lezen van de tekst is een verfrissende ervaring en een goed begin van de dag. In het najaar zijn deze bijeenkomsten gestopt. 4.1.5 Open meditatiebijeenkomsten In zowel Egmond als in Amstelveen worden open meditatiebijeenkomsten georganiseerd. De bijeenkomsten worden gestart met een theeceremonie om lichaam en geest tot rust te brengen en een stillere sfeer te creëren, gevolgd door een geleide meditatie. Daarna wordt er een tekst gelezen en/of muziek geluisterd. Vlak voor de kerst is er een speciale kerstmeditatie georganiseerd. 4.1.6 Meditatie in actie Ook in 2009 zijn er bijeenkomsten meditatie in actie georganiseerd. Opdat de Cynham haar naam (een geschikte plek voor ieder die behoefte heeft aan rust en bezinning) eer aan kan blijven doen, is het nodig dat er zorg besteed wordt aan de gebouwen en de tuin. De voor dit doel te verrichten werkzaamheden willen we gebruiken om met elkaar ‘meditatie in actie’ of ‘werken met aandacht’ te oefenen. De ervaring leert dat het gezamenlijk werken met aandacht energie opwekt i.p.v. kost. Daarnaast kunnen wij ons oefenen in het ongehecht handelen: wij werken niet primair voor ons eigen belang, maar voor dat van het grote geheel, voor de vele mensen die de faciliteiten van de Cynham hard nodig hebben. 6
4.2 Cursussen 4.2.1 Cursus Innerlijke balans en meditatie De indeling van deze cursus is, tezamen met de inhoud van het vervolgcurriculum t.o.v. voorgaande jaren anders ingedeeld. Het curriculum heet voortaan: ‘Leerweg meditatie en innerlijke ontwikkeling’. De cursus Innerlijke balans en meditatie stelt 3 doelen: - Bevorderen van zelfkennis - Bevorderen van de innerlijke balans en energiehuishouding - Bevorderen van het vermogen om met anderen in harmonie te leven en te werken Onderwerpen die bij het leren kennen van ‘onszelf’ aan de orde komen: - Wie ben ik? - Wat hoort bij mij en wat niet? - Wat is mijn verantwoordelijkheid en sta ik (meer) op ‘eigen benen’? - Hoe geef ik mijn leven vorm? - Hoe gedraag ik mij authentiek? Onderwerpen die belangrijk zijn voor innerlijke balans en energiehuishouding: - Wat geeft mij energie en wat neemt mijn energie weg? - Hoe werkt mijn geest? - Meditatie (als oefening tevens als levenshouding). Onderwerpen die belangrijk zijn voor het in harmonie kunnen leven en werken: - Tolerantie en respect voor elkaar en elkaars ideeën - Kennis van en begrip voor de verschillende religies en levensbeschouwingen - Menselijke ontwikkeling als voorwaarde voor een harmonieuzere samenleving - Leren dat er verschillende standpunten zijn die ingenomen kunnen worden. De cursus bestaat uit twee trimesters van 11-12 wekelijkse bijeenkomsten en één studiedag per trimester. Eind 2009 was er één groep Innerlijke balans en meditatie. 4.2.2 Leerweg meditatie en innerlijke ontwikkeling: Voorheen werden deze zeven jaar het ‘filosofiecurriculum’ genoemd, maar om het doel van deze cursus beter te duiden is er voor een nieuwe naam gekozen. De totale leerweg, inclusief de module Innerlijke balans en meditatie, neemt 8 jaar in beslag. Een lange tijd? Ogenschijnlijk wel, maar de praktijk leert dat 8 jaar eigenlijk nog te kort is. De rijkdom van de spirituele tradities is zo groot en kan zoveel bijdragen aan een verrijking van ons dagelijks leven dat het niet wenselijk is het programma nog meer in te korten. Bovendien is de leerweg opgebouwd uit overzichtelijke delen en modules waardoor een ieder zelf kan beslissen of hij/zij het gehele programma wil doorlopen of slechts een bepaald deel. Het programma is gevarieerd: het deel Menselijke Ontwikkeling is vooral gericht op het leren kennen en beheersen van de geest en het leren onderkennen van de invloed van onze geest op ons lichamelijk, geestelijk, sociaal en spiritueel functioneren. In het verlengde hiervan wordt veel aandacht besteed aan een betere energiehuishouding en leert men de aangereikte kennis in het dagelijks leven toe te passen. Daarnaast wordt de techniek van de meditatie gegeven en worden handvatten geboden om de techniek te gebruiken voor een beter innerlijk evenwicht.
7
Tijdens de cursus worden praktische oefeningen gegeven, die men gedurende het leven van alledag kan beoefenen. Er worden geen examens afgenomen. De gehele Leerweg bestaat uit de volgende modules: Deel I
: Menselijke Ontwikkeling • Module Innerlijke Balans en Meditatie • Module De Grote Spirituele Wetten • Module Het Hart van het Boeddhisme Deel II : De Wijsheid van de Upanishads Deel III : Wegen tot Hoger Bewustzijn Per trimester zijn er 11-12 bijeenkomsten en is er een studieweekend en in de zomer is er een studieweek. Tijdens de weekenden en de studieweek is er tijd om zich verder in de stof te verdiepen. In de zomer van 2009 is er één groep gestopt. Eind 2009 waren er in totaal zeven studiegroepen. Voor de verschillende studiegroepen zijn er in 2009 in totaal, 3 studiedagen, 8 studieweekenden en één studieweek georganiseerd. De filosofielessen die voorheen werden georganiseerd door de SFM bij Padma in Zeeland zijn inmiddels overgenomen door Stichting Praktische Filosofie Zeeland. (zie hoofdstuk 8) 4.2.3 Ikoonschilderen Basisvoorwaarden voor het schilderen van ikonen zijn ontspanning, stilte en aandacht voor het proces op de plank en in de geest. Hierbij worden ook gedichten en andere teksten gebruikt als toonzetting voor het verloop van de schilderperiode. Eind 2009 was er één groep ikoonschilders. In 2009 zijn er twee ikoonweken in Brognon georganiseerd en een viertal open atelier dagen. Door vijf ikoonschilders wordt er aan een groot werkstuk gewerkt: De zeven werken van barmhartigheid. Inmiddels zijn er drie werken klaar. 4.2.4 Sumi-é Voor het eerst is er dit jaar een introductiecursus Sumi-é, chinees penseelschilderen georganiseerd. Sumi-é is een voortdurend proces van aandacht. Door ideeën over resultaten los te laten en overgave. aan dat stille deel in onszelf ontstaat Zen. Het biedt een manier om aandacht te schenken aan wat we zien en ervaren en geeft de mogelijkheid dat op papier vast te leggen. De schildering wordt zo onze meditatieruimte. In 2010 wordt deel twee van deze cursus georganiseerd. 4.2.5 Spirituele kinderkring (8-12 jaar) De spirituele kinderkring heeft tot doel kinderen enthousiast te maken voor een ‘natuurlijk leven’. Een leven waarin natuurwetten (ook wel ‘fijne wetten van het universum’ genoemd) gehoorzaamd worden. Niet dingen doen of zeggen omdat je geleerd hebt dat het zo ‘hoort’ of omdat ‘iedereen’ vindt dat je dat moet doen of zeggen, maar omdat je diep van binnen weet dat het zo en niet anders gedaan of gezegd moet worden. Een mens die volgt wat hij/zij van binnen weet, doet in het leven wat bij hem /haar past en dat leidt misschien niet tot een gemakkelijk, maar wel tot een voldoening schenkend leven, waar ook de samenleving profijt van heeft. Voor een dergelijk leven is een grote mate van gevoeligheid en moed nodig. Kinderen bezitten die gevoeligheid en ook die moed van nature. Helaas neemt het leven in onze zelfzuchtige wereld in meer of mindere mate deze vermogens weg. 8
Om een tegenwicht te bieden is een speciaal programma ontwikkeld. Elk onderdeel van dit programma en tevens de sfeer waarin de bijeenkomsten plaatsvinden nodigt de kinderen uit om hun eigen kracht te ontdekken en deze kracht te gebruiken n het dagelijks leven. Het programma bestaat uit: - oefening in meditatie - oefeningen in concentratie - oefeningen ‘awareness through the body’ - verhalen uit de diverse tradities die deugden als moed, medeleven, tevredenheid, geduld, eerlijkheid, liefde etc. belichten. - Activiteiten zoals: creatieve bezigheden, natuur en andere excursies, toneelspelen, zingen etc. Op uitnodiging van Teresa Takken, geestelijke verzorgster in Westerhout te Alkmaar, hebben de kinderen van de kinderkring in december voor de bewoners in drie verzorgingscentra een kersttoneelstuk opgevoerd. Ook hebben de kinderen in februari meegedaan aan een stiltemiddag. 4.2.6 Jeugdgroep (12-16 jaar) De spirituele tienerkring is een vervolg op de kinderkring. Tijdens deze bijeenkomsten wordt, als inspiratiebron, gebruik gemaakt van de Ramayana, het Indiase verhaal van Prins Rama en prinses Sita. In dit prachtige verhaal van Valmiki wordt duidelijk dat de werkelijke vooruitgang van de mensheid ligt in haar morele en spirituele ontwikkeling, niet in haar materiële en wetenschappelijke ontwikkeling. Dit besef willen we in de spirituele kinderkring verdiepen en in het leven van alledag proberen vorm te geven. In de lessen wordt steeds een stuk gelezen uit de Ramayana, waarna er gezamenlijk over van gedachten wordt gewisseld. Het stellen van vragen is hierbij belangrijker dan het geven van antwoorden. De overtuiging is namelijk dat de antwoorden er al zijn, ze moeten alleen nog gevonden worden. En dat kan door vragen te stellen. 4.2.7 Spirituele leesgroep De spirituele leesgroep komt twee wekelijks bij elkaar om verschillende spirituele teksten met elkaar te lezen en erover te spreken. De boeken die aan bod komen zijn o.a. ‘Schrijven in water’ van Mehdi Jiwa en commentaren op de Bhagavad Gita van verschillende auteurs. Tijdens de bijeenkomsten komen ook stilteoefeningen, meditatie en muziek aan bod. Afgelopen jaar heeft deze groep een afsluitende leesen studieweek gehouden in Brognon. De week was ook toegankelijk voor mensen buiten de vaste groep. 4.2.8 Praktische filosofie voor vrouwen De opzet van deze driejarige cursus is om aan de hand van diverse spirituele thema’s reeds aanwezige kennis die in de mens sluimert, te activeren. De thema’s zijn o.a. de werking van de geest, verschillende kosmische wetten en de toepassing daarvan in het dagelijks leven. Specifieke thema’s zijn onder meer; gezondheid, ouderdom, verlies en afstand doen, geluk en zelfonderzoek. In het najaar van 2009 is er een nieuwe damesgroep gestart.
4.3 Opleidingen Onder de titel Towards a new conciousness zijn er dit jaar voor het eerst opleidingen gestart. Wanneer de opleiding volledig is doorlopen krijgt de deelnemer een certificaat.
9
Wat we noemen 'towards a new consciousness', op weg naar nieuw bewustzijn, is in feite een ontwikkelingsproces dat op dit moment niet alleen in het Westen maar ook in het Oosten plaatsvindt. De wereld is klein geworden, globalisering heeft ons allen broeders en zusters gemaakt. We hebben kennis genomen van elkaars cultuur, religie en filosofisch erfgoed. We hebben ontdekt dat alle mensen naar hetzelfde streven. We willen allemaal gelukkig zijn en gezond en willen goede opvoeding voor onze kinderen, etc. etc. De wegen zijn verschillend, maar het streven is gelijk. De hindernissen en problemen op de weg van menselijke ontwikkeling zijn eveneens gelijk. De uitdaging die voor ons ligt is om alle kennis en mogelijkheden die beschikbaar zijn op te pakken en het nieuwe bewustzijn werkelijkheid te laten worden. 4.3.1 Spiritualiteit in de dagelijks leven Deze korte cursus van vier bijeenkomsten is bedoeld om te laten zien en ervaren dat door het stellen van de juiste vragen en zoeken naar de bijbehorende antwoorden, iedereen zijn leven beter kan inrichten. Door het wegnemen van onzekerheid en angst functioneert men beter, komt meer in balans en dit resulteert zonder twijfel in een gelukkiger leven. In de cursus worden 4 thema’s behandeld: ‘hoe goed ken ik mijzelf’, ‘relaties’, ‘arbeid’ en ‘mens en samenleving’. Deze cursus is in 2009 tweemaal gegeven. 4.3.2 Leren mediteren Er zijn vele methoden en vele manieren om te leren mediteren. Omdat meditatie iets heel persoonlijks is, is het belangrijk dat je de methode vindt die bij je past. De SFM biedt een eenvoudige en doeltreffende meditatieoefening aan die gebaseerd is op een zorgvuldige voorbereiding en waarbij gebruik gemaakt wordt van een universele mantra in combinatie met ademhaling. Deze methode is eenvoudig en voelt heel natuurlijk aan. Om de methode goed aan te leren wordt een meditatiedag georganiseerd waarin naast het aanleren van de methode, aandacht is voor de achtergrond van de meditatie en waarin de natuurlijke ontwikkeling van het mediteren besproken en uitgelegd wordt. Een ieder die op een verantwoorde wijze kennis wil maken met deze methode wordt van harte uitgenodigd. Deze studiedag is in 2009 eenmaal gegeven en was tevens bedoeld voor de studenten van de studiegroep ‘Innerlijke balans en meditatie’. 4.3.3 Cursussen meditatiebegeleider A en B Meditatiebegeleider A Diegenen die bekend zijn met meditatie en er zich verder in willen verdiepen en op een verantwoorde wijze anderen willen helpen bij het mediteren en in staat willen zijn vragen rondom dit onderwerp te beantwoorden, kunnen zich inschrijven voor deze cursus. Meditatiebegeleider B Degenen die de cursus meditatiebegeleider A hebben doorlopen en zich nog verder willen verdiepen in de meditatie, kunnen zich inschrijven voor de cursus meditatiebegeleider B. Het programma bouwt voort op deel A en richt zich ook op speciale doelgroepen zoals meditatie met kinderen. Een cursus bestaat uit 2 weekenden. Tussen deze weekenden zit een periode van ca. 3 maanden waarin het de bedoeling is dat de cursist zelf thuis oefent en onderzoekt wat de aangeboden stof voor hem of haar betekent. 10
In 2009 is de opleiding meditatiebegeleider A gestart. 4.3.4 Bodywork A De opleiding Bodywork-A is een korte intensieve opleiding die gericht is op de bewustwording van het lichaam en het ervaren van de verbondenheid van lichaam en geest. Daarnaast levert de cursus een positieve bijdrage aan een betere innerlijke balans en een betere integrale gezondheid (lichamelijke, geestelijke, sociale en spirituele gezondheid). De cursus is bedoeld voor hen die op verantwoorde wijze deze oefeningen willen gebruiken, die zich willen verdiepen in lichaamswerk en geïnteresseerd zijn in de wederzijdse beïnvloeding van lichaam en geest. De cursus leidt op om op verantwoorde wijze de oefeningen zelf te kunnen gebruiken en aan anderen over te kunnen dragen. Het is ook een waardevolle aanvulling op bestaande (spirituele) ontwikkelingsprogramma’s. De cursus bestaat uit twee weken met daar tussenin nog 3 terugkomdagen. Dit jaar zijn is er tweemaal een eerste week bodywork A gegeven. Voor het vervolg zijn de twee groepen samengevoegd. In de toekomst zal er ook een cursus bodywork B worden gemaakt. 4.4 Studieochtenden/middagen/avonden/dagen/weekenden In 2009 werden de volgende studieochtenden, -middagen, –avonden, -dagen en weekenden, die niet aan een bepaalde cursus gekoppeld zijn, georganiseerd: 4.4.1 Studie ochtenden, -middagen, -avonden Mantrazingen (3x), savitristudie (1x), studieavonden voor lesgevers (4x) (De open studiebijeenkomsten worden hier niet vermeld) 4.4.2 Studiedagen Stiltedag (1x), Mens, meester van je eigen lot (1x), Werken van barmhartigheid (1x), studiedag voor lesgevers en vrijwilligers (2x), Schoonheid in levende stenen, excursiedag kerkenkruis in Utrecht (1x) 4.4.3 Studieweekenden De weg van de pelgrim (2x), ‘zang, dans en bezinning’, Kinderen en ouders (1x), Meditatie (1x), Yoga Vasistha (1x). 4.5 Studieweken In 2009 zijn de volgende weken gegeven: Ø Studieweek rond de Bhagavad Gita Ø Sadhanaweek Ø Studieweek spirituele leesgroep Ø Kinderweek rond het thema ‘het octaaf’ voor kinderen van 8-12 jaar met hun ouders. Ø Week: Zang, dans en bezinning. Ø Studieweek ikoonschilderen (2x) Ø Week beeldhouwen (2x) Ø Stilteweek Ø Week voor de ordegroep
11
4.6 Retraites 4.6.1 Individuele retraites In 2009 is er weer gelegenheid geboden om zich voor enkele dagen tot enkele weken terug te trekken in Egmond of in Brognon in het kader van een individuele retraite. Ca. 15 personen hebben van deze gelegenheid gebruik gemaakt. 4.6.2 Kerstretraite De kerstretraite in Brognon lijkt al een wezenlijk onderdeel van het jaarprogramma te zijn, zo volkomen vanzelfsprekend en natuurlijk verlopen deze dagen. De gasten komen in groepjes: sommigen blijven de hele periode, anderen enkele dagen. In totaal hebben 15 personen van deze retraite gebruik gemaakt. Ook het oogmerk waarmee men komt is divers, hoewel de algemene grondtoon toch het zoeken en vinden van rust en stilte is. Jezelf kunnen terugtrekken van woon- en werksituatie thuis, even een bezinning, een tussentijd van omkijken, naar binnen kijken en verder kijken. 4.7 Vieringen 4.7.1 Nieuwjaarsreceptie Traditiegetrouw is er op de eerste zondag van januari de nieuwjaarsreceptie gehouden. Tijdens de receptie is er gelegenheid om elkaar onder het genot van een hapje en een drankje te ontmoeten en er wordt een presentatie van het jaarverslag van de SFM gegeven. 4.7.2 Kerstdiner Voor de kerst is er weer het jaarlijkse kerstdiner georganiseerd. De feestelijke avond werd bezocht door ongeveer 70-80 kinderen en volwassenen. 4.7.3 Opening Koningslaan Ter gelegenheid van de voltooiing van de grote opknapbeurt van het studiecentrum ‘De Koningslaan’ in Amstelveen was er een openingsreceptie gehouden. 5. WERKGROEPEN 5.1 Werkgroep integrale gezondheid De werkgroep bestond even uit de groep die de opleiding bodywork heeft samengesteld, maar deze groep gaat nu haar eigen koers en valt onder de opleidingen die onder de titel Towards a new conciousness worden georganiseerd. Aan het einde van 2009 is er een eerste bijeenkomst geweest voor een nieuwe werkgroep voor de integrale gezondheid. 5.2 Kadergroep spiritualiteit en ondernemersschap Vanuit het bedrijfsleven komen er steeds meer vragen over spiritualiteit en zingeving binnen het werk. Ook komt er in de toekomst een certificering ISO 26000 voor bedrijven, een erkenning van duurzaam ondernemersschap. Een onderdeel van deze certificering gaat over het onderdeel zingeving. De SFM heeft in haar doelstelling opgenomen om bezig te zijn met zingeving, echter niet doelgericht op het bedrijfsleven, maar op de individuele mens. Er is in 2009 een kadergroep opgericht die de mogelijkheden onderzoekt om de kennis en ervaring omtrent zingeving op een niet commerciële basis aan te bieden aan het bedrijfsleven.
12
6. ORDE VAN HET ‘VOLKOMEN LEVEN’ Zij die zich de filosofie en het gedachtegoed van de Stichting voor Filosofie en Meditatie eigen hebben gemaakt, verbonden willen blijven met gelijkgestemden en vooral het uitdelende deel van het proces "geven/ontvangen" een warm hart toedragen kunnen tot deze Orde toetreden. Er zijn verschillende vormen te onderscheiden (congregatie, contemplatief en monastiek). Op dit moment is er alleen een congregatievorm. In de congregatie leven mensen zelfstandig in een eigen thuissituatie en gebruiken vrijwillig, zonder verplichting, de regels van de orde als richtlijn in hun eigen leven. In dit jaar is er meer duidelijkheid gekomen over de functie van de orde binnen de SFM. De orde heeft als taak het gedachtegoed van de SFM zuiver te houden en de ontwikkelingen rond de SFM en de vragen die hierbij ontstaan te toetsen aan de voorwaarden van dit gedachtegoed. Dit toetsen is een beschouwen en goed overwegen van de ontwikkelingen en vragen binnen de sangha (in dit geval de ordeleden) om daarna een gewogen antwoord of advies te geven. Het bestuur blijft verantwoordelijk, maar de adviezen van de orde omtrent gedachtegoed en spiritualiteit van de SFM tellen als zwaarwegend. In 2009 zijn er drie studieweekenden geweest waarbij de leidende gedachte was elkaar te enthousiasmeren en te steunen bij het zoeken naar en vorm geven aan een levensideaal. In de zomer is er een ordeweek georganiseerd waarbij dagelijks gestudeerd werd uit de Yoga Vasistha. 7 KUNST 7.1 Kunstwerken Er zijn het afgelopen jaar verschillende kunstwerken gemaakt tijdens de kunstzinnige weken die in Brognon georganiseerd zijn. 7.2 Kunstfonds Binnen de SFM is in 2007 een kunstfonds ‘Helicon’ opgericht. Het doel is om met geld uit dat fonds kunstwerken, die in opdracht van de SFM gemaakt worden of voor studiedoeleinden gebruikt worden, aan te kopen, mensen kunnen cursussen volgen en er kunnen kunstmaterialen worden aangeschaft. De naam van het fonds ‘Helicon’ refereert aan de berg ‘Helicon’, de berg waar de muzen, de godinnen van kunst en wetenschap uit de Griekse mythologie, wonen.
13
8. ACTIVITEITEN MET EN DOOR DERDEN 8.1 Activiteiten van de SFM met andere groepen 8.1.1 Stichting Praktische Filosofie Zeeland Vanuit stichting Padma Zeeland is er een nieuwe organisatie gestart: Stichting Praktische Filosofie Zeeland (SPFZ). Deze organisatie heeft de studies die voorheen door de SFM werden gegeven overgenomen. Er is nog steeds een nauwe verwantschap tussen de SFM en SPFZ, maar deels zullen zij hun eigen vorm gaan geven aan het filosofiecurriculum, dat nog grotendeels bestaat uit het lesmateriaal van de SFM. Verder is er door Mehdi Jiwa een studiedag over de gayatri-mantra gegeven bij SPFZ. 8.1.2 Bhagavad Gita studies in het St. Liobaklooster In het St. Liobaklooster in Egmond-Binnen worden er door de SFM Bhagavad Gita studies verzorgd. Voor beide organisaties is het een mooie gelegenheid om universele begrippen die in de Vedanta besloten liggen, uit te wisselen. 8.1.3. ‘Associacao Porpaixao’ Portugal De naam van deze organisatie ‘Associacao Porpaixao’ betekent ‘met passie’ en dat doelt op mensen die zich inzetten voor hun omgeving en de mensheid. De organisatie verzorgt o.a. lezingen, studiebijeenkomsten, fondswerving voor het nieuwe onderwijssysteem, de charitatieve projecten van het fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ en charitatieve projecten in Portugal. Vanwege de economische recessie zijn de activiteiten van de organisatie tijdelijk op een laag pitje gezet. 8.1.4 Travalje Subiet Travalje Subiet is een bedrijf uit Zeeland dat gespecialiseerd is in individuele ondersteunings-, activerings- en trainingstrajecten. Het richt zich op mensen die vanwege leerproblemen, gedragsmatige of psychische moeilijkheden of verslaving nog niet in staat zijn om te functioneren in een reguliere werkomgeving. In 2009 is er twee keer een groep van Travalje Subiet in het retraitecentrum Le Domaine St. Antoine in Brognon geweest om o.l.v. hun eigen begeleider te werken aan de bouw van het chalet en in de tuin en ook natuurlijk om tot rust te komen in de prachtige omgeving. 8.2 Activiteiten van derden bij de SFM 8.2.1 Kashmir yoga van Koos Zondervan In Brognon is er een kashmir yogaweek met Koos Zondervan georganiseerd. 8.2.2 Weefsters loge Amstelveen De weefsters van de loge van Amstelveen hebben in september hun jubileumdag gevierd op de Cynham. 8.2.3 Praktijk Gouden Bloem De Praktijk maakt voor het geven van yogalessen gebruik van het studiecentrum De Koningslaan.
14
9. MEDIA 9.1 Televisie/radio Mehdi Jiwa heeft een interview gegeven aan OHMradio over ‘de kunst van het niet doen’. Mehdi Jiwa en zijn gezin werken mee aan een televisieuitzending van OHMtelevisie over de betekenis van de Bhagavad Gita in de persoonlijke ontwikkeling. In januari 2010 moet de documentaire klaar zijn. 9.2 Publicaties Ohmvani heeft een tweetal artikelen van Mehdi Jiwa uitgebracht: - ‘Maakt spiritualiteit blind voor de omgeving?’ - ‘De Bhagavad Gita en persoonlijke ontwikkeling. Het artikel wordt in januari 2010 gepubliceerd. 10. BOEKEN 10.1 Commentaar op de Bhagavad Gita Het commentaar op de Bhagavad Gita dat Mehdi Jiwa in 2004 heeft geschreven, is gepubliceerd en gedrukt in India. Begin van dit jaar zijn de boeken uit India in Nederland aangekomen. 11. HUISVESTING EN INVESTERINGEN 11.1 Koningslaan Dit jaar is de Koningslaan flink opgeknapt. De fundering is weer helemaal in orde gemaakt. Door eerdere verzakkingen van het huis in de afgelopen jaren waren er meerdere scheuren ontstaan in de binnenmuren, deze zijn gerepareerd en tevens zijn de muren opnieuw gestuukt. Verder zijn de binnendeuren vernieuwd, is de elektriciteit deels vernieuwd, alles opnieuw geverfd, zijn er nieuwe gordijnen, is er een nieuwe keuken geplaatst, nieuw meubilair aangeschaft en is ook het terras aangepast. 11.2 Cynham Allereerst zijn de houtwormen, die in de balken van de boerderij werden aangetroffen verdelgd. Verder is de bibliotheek geverfd en zijn de lekkages in het appartement en de boerderij aangepakt. 11.3 Domaine St. Antoine In Brognon is verder gewerkt aan de bouw van atelier en studieruimte, dat inmiddels de naam Chalet heeft gekregen. Er was een tegenvaller die veel tijd heeft gekost om te repareren: de fundering van het terras was niet goed. Om dit te repareren moesten er ongeveer 50 stalen buizen in het terras worden geboord waarna de gaten vervolgens weer dichtgestort moesten worden. Toch is er binnen in het gebouw ook alweer flink verder geklust: De elektriciteitsvoorziening is klaar, de plafonds zijn geplaatst en is er een laminaatvloer gelegd. In 2010 zal het gebouw helemaal in gebruik genomen kunnen worden. Tijdens een enorme hagelbui waren er gaten geslagen in het golfplaten dak van de yogazaal. Inmiddels is het dak weer vernieuwd.
15
11.4 Investeringen In 2009 is er een nieuwe VW transporter aangeschaft, een trekker en een kleuren laserprinter. Verder is er zoals eerder beschreven nieuw meubilair aangeschaft voor de Koningslaan. 12. INFORMATIE VAN DE SFM 12.1 Websites In 2009 is opnieuw de website vernieuwd. 12.2 Nieuwsbrief De elektronische nieuwsbrief wordt maandelijks verstuurd. 12.3 Programmaboekje Tweemaal per jaar wordt er een programmaboekje uitgebracht. Het programma is ook te vinden op de website van de SFM. 12.4 Flyers De SFM maakt zelf regelmatig flyers om verschillende activiteiten onder de aandacht te brengen. Af en toe wordt er extra geld besteed om een flyer op professionele basis te laten maken. 12.5 Ansichtkaarten Tussen de bezoekers van het Domaine St. Antoine zijn een aantal goede fotografen Zij hebben van foto’s van het centrum en de omgeving ansichtkaarten gemaakt die we kunnen verkopen. 13. REIZEN 13.1 India In oktober 2009 is er een reis naar Noord-India gemaakt in het kader van het Fonds ‘Kinderen voor Rishikesh’ en om met elkaar te studeren. Het reisgezelschap bestond uit 7 deelnemers De projecten in Rishikesh, en Gurgaon, die door het fonds ‘Kinderen van Rishikesh worden gesteund, zijn allemaal bezocht. (zie hfst. 15) Tijdens de korte retraite in Ramgarh zijn teksten uit de Bhagavad Gita en ‘Het temmen van de os’ bestudeerd . 13.2 Portugal In juni is er een kort bezoek geweest aan Portugal om over de voortgang van ‘Associacao Porpaixao’ te spreken.
16
14. CHARITATIEVE PROJECTEN 14.1 Project ‘Gezin in de knel’ Het charitatieve werk van de SFM valt financieel onder Stichting ‘De Cynham’, maar het is toch goed om de activiteiten van het project ‘Gezin in de knel’ hier te noemen omdat het samenvalt met activiteiten van de SFM. Het project is gericht op gezinnen die het niet zo gemakkelijk hebben in de maatschappij. Het afgelopen jaar is er geen week georganiseerd, maar er wordt gezocht naar een nieuwe vorm om dit project voort te zetten. 14.2 Fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ Het fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ is genoemd naar de plaats Rishikesh in Noord India. De projecten hebben primair betrekking op het geven van onderwijs, het verbeteren van de gezondheidszorg en de positie van de vrouw. Het fonds ondersteunt initiatieven en projecten die door de lokale bevolking zijn opgezet. Dit betreft niet alleen financiële steun, maar er wordt ook morele steun geboden, wat inhoudt dat alle projecten ieder jaar bezocht worden. 15. FONDS KINDEREN VAN RISHIKESH 15.1 De projecten 15.1.1 Project ‘Prakash’ van de Chaudhri Trust Het project ‘Prakash’ van de Chaudhri Trust wordt al jaren door het fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ gesteund. Prakash betekent: ‘van duisternis naar licht’. Het doel van dit project is om kinderen en hun ouders te laten wennen aan ‘het naar school gaan’. Kinderen in sloppenwijken of achterstandsbuurten gaan om meerdere redenen niet naar school. Sinds 1993 creëren de vrijwilligers van de Chaudhri Trust kleine schooltjes in de sloppenwijken en achterstandsbuurten. In de schooltjes wordt ‘non-formal education’ gegeven. Non-formal education wil zeggen dat deze cursussen niet het hele onderwijs dekken, maar dat het opstapklassen zijn naar het formele onderwijs. In de sloppenschooltjes krijgen de kinderen gratis onderwijs, een schooluniform en voeding. Sinds 2006 geeft de Chaudhri Trust ook les aan moeders. De moeders komen met hun kinderen mee naar school en leren lezen en schrijven, algemene hygiëne, zorg en handvaardigheid. Het project is de afgelopen jaren kleiner geworden, doordat de leiding al op leeftijd begint te raken. Toch zijn er nog 3 schooltjes actief en wordt er mogelijk volgend jaar weer meer energie in het project gestoken. 15.1.2 Om Indu Jain Hospital Het Om Indu Jain Hospital in Gurgaon is een charitatief ziekenhuis dat gespecialiseerd is in het behandelen van oogaandoeningen en zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld tot een kliniek met meerdere disciplines. Het ziekenhuis behandelt mensen gratis of tegen een laag tarief. Het Smile project dat jaren door het fonds is gesteund, is inmiddels overgenomen door een andere indiase organisatie. Voor het project ‘Mother and Child’ worden zwangere vrouwen tijdens de zwangerschap gevolgd en krijgen de vrouwen begeleiding. Voor het maken van echografieën gaan de medewerkers van het Om Indu Jain Hospital met de vrouwen naar een nabij gelegen ziekenhuis die daarvoor de apparatuur en de vergunning hebben. Ook na de geboorte van de baby krijgen de moeder en de baby
17
uitgebreide zorg. Dit project dat in 2008 van start is gegaan is het afgelopen jaar gegroeid. 15.1.5 Virbhadra school Het Virbhadra project behelst verschillende schooltjes. Eén klein schooltje (‘nonformal education’) aan de rand van Rishikesh voor 25 kinderen die geen regulier onderwijs volgen. Met daarnaast een naaischooltje voor vrouwen, waar ongeveer 25 vrouwen een 1-jarige naaicursus volgen. In de loop der jaren is het project uitgebreid met nog twee naaischooltjes, één in Haridwar, ‘Hari Pur Kalan’ genaamd en één in Rishikesh, ‘Shampur Khadri’ genaamd. Dit jaar hebben in de drie centra totaal 49 meisjes hun opleiding afgerond en een naaimachine gekregen. Verder is er geld gegeven voor de salarissen voor de vier docenten, nog drie extra naaimachines voor de centra zelf en voor lesmateriaal. Het project wordt gesuperviseerd door Hamsa van de Dayananda ashram via Aim for Seva. 15.1.6 Jyoti school De school ‘Jyoti’ in Rishikesh is een school voor verstandelijk en lichamelijk gehandicapte kinderen en heeft een financiële bijdrage gekregen voor algemene leermiddelen. Op de school zitten momenteel ongeveer 80 kinderen. De kinderen worden ieder op hun eigen niveau in groepen ingedeeld die elk een eigen programma hebben. Zo zijn er onder andere klassen voor dove kinderen, ernstig verstandelijk gehandicapte kinderen en groepen die bepaalde handvaardigheden leren zoals weven, kaarsenmaken e.a. 15.1.8 Sivananda home Sivananda home is een verzorgingstehuis voor zwaar getraumatiseerde (geestelijk en fysiek) mensen en mensen met chronische infectieuze ziekten zoals TBC en HIV. In het huis wonen ongeveer 60 mensen, ieder met een eigen verhaal en zij kunnen veelal niet meer terug naar familie omdat ze die niet hebben of omdat de familie hen verstoten heeft. Afgelopen jaar zijn er een drietal slaapzalen bijgebouwd. Namens het fonds hebben we de bewoners een uitgebreide maaltijd geserveerd en een donatie gegeven voor algemene middelen. 15.1.9 Amar Jyoti school Dit jaar hebben we opnieuw de kleine school even buiten Rishikesh bezocht. De school is opgericht door een jonge man, Rashmi Kant, die het ideaal heeft om de kinderen van arme gezinnen, die in de velden werken, non-formal education te geven. Met geld uit de familie is er een mooi stenen gebouw neergezet en is gewoon begonnen met lesgeven. Inmiddels zijn er 75 leerlingen. Afgelopen jaar hebben veel kinderen een schooluniform gekregen. Het is voor de school moeilijk om goede docenten voor de school te vinden omdat de school in een afgelegen gebied ligt. Ook dit jaar hebben we geld gegeven om salarissen, schooluniformen en ander materiaal te kopen. Het project wordt gevolgd door Swami Hamsa.
18
15.2 Financieel overzicht fonds ‘Kinderen van Rishikesh’ Inkomsten (€)
Uitgaven (€)
4.963 2.908 7.871
Reservering 2008 Inkomsten uit donaties 2009 Totaal Aim for Seva ( hostils en Virbhadra) Gehandicaptenschool Jyoti Project Prakash (Chaudhri Trust) Om Indu Jain Hospital Shivananda home Rashmikant Diversen Totaal
3.578 299 0 5.500 75 1.493 75 12.043
Reservering SFM
-4.172
19
16. FINANCIËN De SFM is gerangschikt volgens artikel 6 van de Wet op de Vennootschapsbelasting. Voorts is gebleken dat veel van de activiteiten van de SFM onderhevig zijn aan omzetbelasting. De SFM leeft grotendeels van donaties. Alle werkzaamheden die in het kader van de SFM worden verricht, worden pro deo gedaan. Er zijn dus geen betaalde medewerkers. De SFM is vrijgesteld ingevolge artikel 33 lid 1 10° Successiewet 1956. De SFM is door de inspectie van Den Bosch en de ANBI regeling (algemeen nut beogende instelling) erkend. In 2008 zijn de prijzen van de activiteiten ca. 10% verhoogd i.v.m. de toegenomen kosten. Verder is er nu de mogelijkheid om via een incassomachtiging de SFM toestemming te geven om maandelijks een bedrag van een rekening af te laten schrijven. De SFM heeft in Frankrijk een rangschikking volgens wet 1901 gekregen, hetgeen vergelijkbaar is met de ANBI rangschikking in Nederland. In de financiën worden zes stromen herkend: 1. De gelden die gegeven worden op cursusavonden en die dienen voor de exploitatie van de betreffende activiteit. Deze gelden worden in ‘het kistje’ gestopt en gebruikt om de onkosten voor lessen en voor koffie, thee, wijn en frisdrank, te dekken. 2. Gelden die betaald worden in het kader van studiedagen, -weekeinden en weken en voor de activiteiten die binnen het kader van het zomer- en winterprogramma vallen. Deze gelden dienen om de onkosten voor huisvesting, voedsel en drank te dekken. Het ligt in de bedoeling dat dergelijke projecten budgettair ‘neutraal’ zijn. 3. Gelden die betaald worden voor opleidingen die door de SFM gegeven worden. Omdat dit echte opleidingen zijn, heeft de SFM gekozen dit een BTW-plichtige activiteit te maken. In de bijdrage is het daardoor ook niet mogelijk om een donatiedeel op te nemen. 4. Gelden die niet onder de bovengenoemde twee categorieën vallen, worden door de SFM herkend als schenking en volgens ANBI erkenning kunnen deze door de donateurs van de inkomstenbelasting worden afgetrokken. Deze gelden worden gebruikt voor algemene middelen en de financiering van projecten waar verder geen gelden voor beschikbaar zijn. 5. Gelden die door de SFM als giften worden herkend door de vermelding fonds ‘Kinderen van Rishikesh’, worden uitsluitend op een ‘netto’ basis besteed, d.w.z. dat er geen gelden worden gebruikt voor administratiekosten, reis- en verblijfkosten en dergelijke. 6. Gelden die door de SFM als giften worden herkend door de vermelding fonds ‘Gezin in de knel. Deze gelden worden gebruikt om het verblijf van gezinnen in het kader van dit fonds te ondersteunen.
20
17. JAARPLAN 2010 1. Het chalet wordt in 2010 verder afgemaakt en in gebruik genomen. 2. Op 18 september 2010 wordt er een symposium gehouden ter gelegenheid van het 15-jarig bestaan van de SFM. De firma Twynstra en Gudde heeft aangegeven de organisatie van deze dag grotendeels op zich te nemen. 3. Het ligt in de planning om komend jaar het boek ‘Schrijven in water’ deel 2, het boekje ‘Vensters op de werkelijkheid’ en een boekje met verhalen uit de Bijbel uit te geven. 4. Er wordt verder gewerkt aan de professionalisering van de SFM inclusief het ontwikkelen van een marketingstrategie. 5. Verdere ontwikkeling van het opleidingsaanbod.
21
