Dit dossier wordt gepubliceerd door Mediaplanet en valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie van Trends

Dit dossier wordt gepubliceerd door Mediaplanet en valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie van Trends

JUNI 2015 WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE CIRCULAIRE ECONOMIE

Afvalbanden als bron van grondstoffen.

WATERZUIVERING

Anders omgaan met hemelwater.

JOKE SCHAUVLIEGE over de

voortrekkersrol van Vlaanderen.

Waste Management

www.shanks.be

© FOTO: DE MEUTER

Sven De Meuter: “Recyclage mag niet ten koste gaan van de mobiliteit.”

Shanks is a leading international waste-to-product business. The Group uses a range of cost-effective sustainable technologies to make valuable products from what is thrown away. We seek to be the most respected waste-to-product company.

2

WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE

MEDIAPLANET LEES MEER OP: WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE

IN DEZE BĲ LAGE

Bodemsanering

Verfafval

Tegen 2035 de bodemverontreiniging in Vlaanderen in kaart brengen en risicovolle gronden aanpakken.

Uitdagingen en initiatieven van de verfsector op het vlak van afvalbeheer.

P04

P11

Recyclage verpakkingsafval Ontdek op onze website welke premies u kan ontvangen voor uw verpakkingsafval.

VOORWOORD

Van afval naar materiaal: een verhaal van vallen en opstaan Werner Annaert, Algemeen Directeur van FEBEM vzw, schetst de uitdagingen voor de afvalsector.

I

optimale oplossing krijgen. Zo worden steenachtige materialen zoals bijvoorbeeld beton en baksteen nog vooral gerecycleerd als funderingsmateriaal voor de aanleg van wegen. Te verdedigen, dat zeker, maar duidelijk nog niet dé ultieme oplossing voor het sluiten van kringlopen.

edereen lijkt het erover eens: het afval dat we met zijn allen produceren, is dé grondstofbron van de toekomst. We moeten denken in kringlopen en op die manier afval nuttig hergebruiken zodat we minder nood hebben aan het opgraven, transporteren, enz. van nieuwe (primaire) grondstoffen.

Vraag stimuleren Werk aan de winkel

Echter, in de praktijk blijken er minder duidelijke keuzes te worden gemaakt dan noodzakelijk. Het lijkt vanzelfsprekend: u koopt uw krant en eenmaal uitgelezen werpt u deze bij het oud papier dat dan als grondstof dient voor nieuw krantenpapier. Kan het mooier? Als het betrokken papierbedrijf dan nog eens het geproduceerde papierslib gebruikt om in haar eigen energiebehoefte te voorzien, is het verhaal een voorbeeld van duurzaam ondernemen. Hetzelfde gaat op voor glas, waar een lege fles ook weer tot een nieuwe fles wordt verwerkt. Dus waarom zijn hier niet meer voorbeelden van te vinden? Waarom doen we dit niet massaal met andere materialen zoals kunststoffen, steenachtig materiaal, organische stoffen, enz.? Kringlopen sluiten

We kunnen er niet naast kijken dat heel wat afvalstoffen momenteel nog steeds een sub-

VOLG ONS

Werner Annaert Algemeen Directeur FEBEM vzw

Ondanks de vele lovende woorden over recyclage, is het zelfs in de huidige situatie moeilĳk om materialen af te zetten aan de prĳzen die bedrĳven nodig hebben om uit de kosten te geraken

/MediaplanetBelgium

@MediaplanetBE

Het is zonneklaar dat we verder onderzoek en investeringen in technologie nodig hebben, maar enkel dat zal niet volstaan. De vraag naar deze materialen moet eerst naar omhoog. Dan zullen de broodnodige investeringen ook sneller gebeuren. It’s the economy, stupid! Ondanks de vele lovende woorden over recyclage, is het zelfs in de huidige situatie moeilijk om materialen af te zetten aan de prijzen die bedrijven nodig hebben om uit de kosten te geraken. Bovendien kunnen politieke beslissingen een indirecte impact hebben op de afzetmogelijkheden voor bepaalde afvalfracties. Zo botsen composteerders die organisch materiaal omzetten in bodemverbeteraars al jaren op de talrijke beperkingen om compost te laten gebruiken in de landbouw en wordt de afzet van puinrecyclaten bemoeilijkt door het afnemen van openbare werken. Al deze zaken leggen een belangrijke hypotheek op de circulaire economie en schrikken ook af om te investeren. Onstabiel maakt onbemind.

Mediaplanet Belgium

Initiatieven en successen

En toch zijn er positieve noten te vinden. Het CORE-project, in het leven geroepen door de kunststofrecyclerende en –verwerkende industrie met steun van het Agentschap Ondernemen, toont dat er steeds meer interesse is om met gerecycleerde kunststoffen te produceren. Uit een ander project van het Agentschap Ondernemen, SYMBIOSE, merken we dat er wel degelijk heel wat interesse is om afvalstoffen in te zetten als een grondstof in productieprocessen. Het Vlaams Materialenprogramma leert OVAM dan weer dat de Vlaamse industrie meer doordrongen geraakt van de kringloopgedachte. Het is echter zaak om al deze voornemens om te zetten in beleidsdaden. Alle overheidsinstrumenten, ook buiten de milieusector, zouden moeten worden gescreend op valkuilen én op mogelijke opportuniteiten voor het sluiten van kringlopen. Pas als deze integrale oefening tot een aangepast ondersteunend beleid heeft geleid, zal de circulaire economie ten volle kunnen bloeien. Net zoals selectieve afvalinzameling een normale zaak is geworden. Naar de geschiedenis kijken, leert ons ook hier lessen voor de toekomst.

Mediaplanetbe

Mediaplanet Belgium

WASTE MANAGEMENT JUNI 2015 § Managing Director: Leoni Smedts § Head of Production: Daan De Becker § Web Editor: Annelien Alaerts § Business Developer: Cédric Deschuter § Project Manager: Bart Van Der Elst - Tel: +32 2 421 18 39 - E-mail: [email protected] § Redactie: Joris Hendrickx § Lay-out: I GRAPHIC - E-mail: [email protected] § Print: Roularta § Distributie: Trends § Mediaplanet contactinformatie: Tel: +32 2 421 18 20 - Fax: +32 2 421 18 31 - E-mail: [email protected] § D/2015/12.996/26

KMO’ERS DOEN HET VAAK OP HET WERK. U OOK? Als uw bedrijf haar verpakkingsafval sorteert, is dat niet alleen goed voor het milieu maar ook financieel voordelig. Want VAL-I-PAC biedt financiële steun aan bedrijven die hun verpakkingsafval selectief inzamelen en laten ophalen om gerecycleerd te worden. Niet verbazend dat zoveel kmo’ers er al werk van maken.

MEER WETEN OVER DE VOORWAARDEN VAN DE RECYCLAGEPREMIES? KIJK OP VALIPAC.BE EN VRAAG DE GRATIS FOLDER AAN!

MEDIAPLANET

WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE 3 NIEUWS

Chris Lorquet CEO Recytyre

Vooral het hergebruik van rubber uit afvalbanden in nieuwe banden is een belangrijke evolutie naar de toekomst toe

Afvalbanden worden belangrijke bron van grondstoffen Het duurzaam verwerken van afval, en dus ook afvalbanden, biedt op lange termijn enorme voordelen. We streven in de toekomst immers naar een circulaire economie waarin we secundaire grondstoffen kunnen terugwinnen. Chris Lorquet, CEO van Recytyre, staat stil bij enkele evoluties die we mogen verwachten op het vlak van afvalbanden.

“In afvalbanden vinden we drie stoffen die we kunnen hergebruiken: rubber, staal en textiel. Vooral het hergebruik van rubber uit afvalbanden in nieuwe banden is een belangrijke evolutie naar de toekomst toe. Er is nog werk aan de winkel om de technologieën hiervoor op punt te stellen, maar we verwachten dat we binnen vijf à acht jaar in staat zullen zijn om dit te realiseren, zonder aan kwaliteit te moeten inboeten. Dit zal ertoe bijdragen dat we in belangrijke mate kunnen afstappen van het aanwenden van nieuwe grondstoffen”, opent Lorquet. Rubber wordt gevulkaniseerd om in banden te kunnen worden verwerkt. Het moet op het einde van de levensduur van de band dus ook gedevulkaniseerd worden zodat de originele karakteristieken weer kunnen worden gebruikt om nieuwe banden te maken. Op kleine schaal wordt dit reeds getest door universiteiten.” Lorquet: “De vraag blijft voorlopig nog of er dan opnieuw hoogtechnische banden uit kunnen worden gecreëerd. Een andere vraag is hoe banden er in 2020 en 2030 zullen uitzien. De behoeften op het vlak van samenstelling zullen hoe dan ook veranderen wanneer er voornamelijk met elektrische auto’s wordt gereden, aan een maximumsnelheid van 70km/u.” Naar een markt van ‘banden als een service’

“Een tweede uitdaging betreft de herschikking van de markt. Vandaag geldt er een producentenverantwoordelijkheid voor afvalbanden, wat inhoudt dat de producent verantwoordelijk is voor de terugname en

het laten verwerken van het afval. Maar er zijn nog andere spelers met een economisch belang, zoals de distributie en retail, de inzamelaars en de voor- en eindverwerkers. De vraag is welke rol die verschillende actoren zullen krijgen in zo’n circulair systeem”, zegt Lorquet. “Naar alle waarschijnlijk zal de markt evolueren naar

Lorquet: “Het komt er voor de producenten dan op aan om zich te positioneren als een bedrijf dat via dit systeem een meerwaarde biedt en dus meer doet dan enkel banden verkopen. Voor consumenten kan het alvast een groot voordeel opleveren: in plaats van te moeten investeren in de aankoop van dure zomer- én winterbanden betalen ze dan per

die de inzameling en verwerking coördineren. De overheden leggen immers strenge doelstellingen op, en die kunnen beter en met minder kosten worden gehaald wanneer men de krachten bundelt”, aldus Lorquet. “Bedrijven betalen voor iedere band die ze op de markt brengen een bijdrage aan het coördinerende organisme, dat er dan in hun plaats voor zorgt dat alle afvalbanden correct worden verwerkt. Die milieubijdrage wordt doorgerekend aan de consument. We werken er momenteel aan om deze in België te verlagen, zodat we tot het niveau komen van andere Europese landen.” België is voorbeeld voor andere landen

Van de 74.000 ton banden verwerkten we 70.000 ton, waarvan 80% opnieuw als materiaal wordt aangewend. Dat is ruim boven de wettelijke doelstelling van 55%

‘banden als een service’, waarbij banden niet langer worden verkocht, maar wel verhuurd. Eigenaars van wagens zullen dan banden gebruiken als een ‘commodity’ en betalen op basis van de periode of het aantal kilometers dat ze die gebruiken. Dit systeem bestaat reeds in de vrachtwagensector. De band blijft daarbij steeds eigendom van de producent, en wanneer de band versleten is zal die die terugnemen en vervangen door een nieuw exemplaar.”

maand een klein bedrag voor zowel het gebruik van de banden als het onderhoud ervan.” Milieubijdrage wordt verlaagd

“De meeste andere Europese landen werken eveneens met een producentenverantwoordelijkheid. In die landen zien we, net zoals in België, dat de producenten die verplichting uitbesteden aan organisaties zoals Recytyre

Lorquet: “In 2014 bedroeg de Belgische markt voor banden van alle types 68.000 ton, oftewel 5,7 miljoen nieuwe banden. Er werden echter 74.000 ton gebruikte banden opgehaald. We halen dus zeven à acht procent meer op dan wat er op de markt wordt gebracht, dit onder andere door de parallel-import vanuit het buitenland. Van die 74.000 ton verwerkten we 70.000 ton, waarvan 80% opnieuw als materiaal wordt aangewend. Dat is ruim boven de wettelijke doelstelling van 55%.” “Op het vlak van die materiaalverwerking is België alvast een Europese koploper. Er wordt in België beduidend meer gerecycleerd dan verbrand voor de opwekking van energie. Gezien de groeiende vraag naar secundaire grondstoffen op lange termijn bevinden we ons hier dus in een voordelige positie. In verhouding met onze verwerkingscapaciteit is de afzetmarkt voor rubbergranulaat echter nog te klein. Er is veel meer potentieel dan de huidige toepassingen. Daarom moeten we verschillende industrieën inspireren om af te zien van nieuwe grondstoffen en in plaats daarvan in te zetten op rubbergranulaat”, besluit Lorquet.

Joris Hendrickx [email protected]

4


MEDIAPLANET

NIEUWS

Het doel is om tegen 2035 alle verontreiniging in Vlaanderen in kaart te brengen én de risicovolle gronden ook al aan te pakken. © FOTO’S: VEB/PRIVÉ

Ambitieuze doelstellingen rond bodemsanering

D

e kwaliteit van onze bodem heeft een grote impact op ons ganse eco- en leefsysteem. Daarom is het essentieel om alle risicogronden in kaart te brengen en indien nodig aan te pakken. We vragen uitleg aan Mark Van Straaten en Marjan Joris van de VEB (Vereniging van Erkende Bodemsaneringsdeskundigen). Welke initiatieven zijn er genomen?

“Reeds sinds 1995 is er in Vlaanderen een specifieke wetgeving rond bodemverontreiniging. Het betreft immers een zeer technische problematiek die zich afspeelt op verschillende expertisedomeinen, zoals

geologie, chemie, biologie, enz. De overheid heeft hierop ingespeeld via een erkenningensysteem voor bodemsaneringsdeskundigen. Die hebben immers de belangrijke taak om bodemverontreiniging in kaart te brengen, saneringsaanpak voor te stellen en aan de overheid te rapporteren. Op basis van die objectieve informatie kan de overheid dan bodemattesten opstellen.” “Met de VEB leggen we de lat bovendien nog hoger. Buiten de kwalitatieve en praktische aandachtspunten is het evenzeer belangrijk om ervoor te zorgen dat de noodzakelijke competenties worden opgebouwd en ingezet, en dat op de juiste manier wordt omgegaan met klanten. Dit met een duidelijke commu-

nicatie en correct advies, ook wanneer blijkt dat er een probleem is met de bodem.” Hoever staan we vandaag?

“De OVAM heeft zich voorgenomen om tegen 2035 alle verontreiniging in Vlaanderen in kaart te brengen én de risicovolle gronden ook al aan te pakken. Momenteel zijn zo’n 50.000 Vlaamse gronden nog niet onderzocht. Hoewel Vlaanderen een voortrekker is ten opzichte van de andere gewesten, is er dus nog heel wat werk.” “De eenvoudigere dossiers zijn intussen reeds aangepakt, wat maakt dat we nu vooral te maken krijgen met omvangrijke en complexe dossiers. Daarbij komt het erop aan om

onze intussen sterk uitgebouwde expertise én de nieuwste innovaties zo kostenefficiënt mogelijk in te zetten.” “Vlaanderen is wereldwijd een voorbeeld omdat het bij een verkoop verplicht om de toestand van een grond in kaart te brengen, maar ook andere gronden moeten bij de minste aanwijzing van een verontreiniging worden onderzocht. Indien het probleem wordt vooruitgeschoven, kan het intussen immers ook verergeren.”


Karton en rietsuiker als basis voor hernieuwbare verpakkingen Birgit Kamp Communications Director Tetra Pak

Er wordt druk gezocht naar hernieuwbare grondstoffen die samen met recyclage en duurzame productieprocessen moeten zorgen voor milieuvriendelijkere verpakkingen. Birgit Kamp, Communications Director bij Tetra Pak, legt uit.

“De grootste positieve impact realiseren we door al aan het begin van de keten te kie-

zen voor hernieuwbare grondstoffen. Het gaat daarbij dus over de allereerste keuzes in tegenstelling tot recyclage aan het einde van de keten. Ons basismateriaal karton is een hernieuwbare grondstof. Bomen kunnen immers steeds opnieuw worden aangeplant. Indien de bossen op een verantwoorde manier worden beheerd, is het dus een onuitputtelijke bron, in tegenstelling tot de fossiele brandstoffen die de basis vormen voor kunststofverpakkingen”, aldus Kamp. Innovatie

“Tot voor kort bevatten alle drankkartons een dunne laag polyethyleen, een materiaal dat afkomstig is van aardolie. Recent is er hiervoor dankzij de Tetra Rex Biobased verpakkingen een 100% duurzaam alternatief, namelijk biobased polyethyleen op basis van suikerriet. Dit suikerriet kan groeien op gronden die niet concurreren met andere gewassen en waar geen regenwoud voor hoeft te

worden gekapt. Daarnaast kan het jaarlijks opnieuw worden geteeld, wat het een hernieuwbare grondstof maakt”, aldus Kamp.

Een belangrijke uitdaging is om ook de verpakkingen voor lang houdbare producten duurzamer te maken. Vandaag bevatten die nog een flinterdunne laag aluminium “Een belangrijke uitdaging is om ook de verpakkingen voor lang houdbare producten duurzamer te maken. Vandaag bevatten die nog een flinterdunne laag aluminium. Er moet een alternatief worden gevonden dat de integriteit, kwaliteit en smaak van het

product maximaal beschermt. Hier wordt al enkele jaren volop aan gewerkt en we verwachten dat het resultaat er tegen 2020 zal zijn.” Breed draagvlak

“Steeds meer voedingsbedrijven stellen ambitieuze doelen om hun ecologische voetafdruk te verminderen, en hun verpakking is daar een zeer belangrijk onderdeel van. Consumenten zijn zich namelijk alsmaar meer bewust van het milieu en studies tonen aan ze vinden dat de industrie hier in belangrijke mate toe kan bijdragen. De investering in hernieuwbare grondstoffen voor verpakkingen wordt dus breed gedragen”, besluit Kamp.


MEDIAPLANET

WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE 5 NIEUWS

Joke Schauvliege Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw

Vlaanderen is vandaag wereldtop voor wat betreft de selectieve afvalinzameling

Ontdek op www.waste-management.be welke andere winsten volgens minister Schauvliege nog kunnen worden behaald.

“Vlaanderen wordt dé plaats voor de recyclage van kritieke metalen”

E

en studie van VITO toont aan dat de groene kringloopeconomie een toegevoegde waarde biedt van maar liefst 2,3 miljard euro. Maar welke stappen gebeuren er om dit ook effectief te realiseren? We vragen het aan Joke Schauvliege, Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw. De Vlaamse regering heeft met het Vlaams Materialenprogramma een actieplan opgesteld voor deze transitie. Wat houdt dit concreet in?

“Buiten een roadmap op lange termijn voor de realisatie van een circulaire economie zetten we op korte termijn via Agenda 2020 in op zes strategische hefboomprojecten. We willen daaronder vooreerst onze zeehavens op de kaart zetten als recyclagehubs. Ten tweede investeren we in opleidingen rond bijvoorbeeld recyclage en ecodesign. Ten derde willen we de Vlaamse metaalrecyclage-industrie versterken. Ons doel is om in het kader van het realiseren van een circulaire economie van Vlaanderen dé plaats te maken voor de recyclage van kritieke metalen. Ten vierde lanceren we in de

zorgen welzijnssector pilootprojecten rond moduleerbare zorginstellingen. Deze modules moeten herbruikbaar, energiebesparend en dus duurzamer zijn. Ten vijfde willen we de Genkse regio omvormen tot een regio die gespecialiseerd is in recyclage. Door de sluiting van de Fordfabriek zijn er alvast bedrijventerreinen en werkkrachten in overvloed. Tot slot willen we inzetten op duurzame businessmodellen waarbij er op een innovatieve en slimme manier wordt omgegaan met materialen.” Waar staat Vlaanderen op het vlak van waste management? En wat zijn de werkpunten?

“We zijn in Vlaanderen intussen al 30 jaar bezig met recyclage. Daardoor zijn we vandaag wereldtop voor wat betreft selectieve inzameling. Zowel qua selectieve inzameling als qua restafval maken we elk jaar nog vorderingen. Toch is er op het vlak van ons restafval nog verbetering mogelijk. Vaak zitten er in onze zakken restafval nog materialen die daar niet in thuishoren, omdat ze kunnen worden ingezet als nieuwe grondstof. Zo merken we dat er nog heel wat kunststof in de

restafvalzak zit, zoals bijvoorbeeld plastic folies die op dit ogenblik niet in de PMD-zak mogen.We bestuderen daarom of we de PMD-zak kunnen uitbreiden. Verder zit er ook nog heel wat organisch-biologisch afval bij ons restafval. Zeker in een stedelijke omgeving is het niet altijd evident om dit apart in te zamelen. In dit kader bekijken we of we eventueel huis-aan-huis-ophaling kunnen organiseren. Ook de inzameling van grof vuil kan nog veel beter. Zowat de helft van dat grof vuil kan eigenlijk nog worden hergebruikt of gerecycleerd en hoort daar dus niet in thuis. We moeten de Vlamingen hierrond sensibiliseren en motiveren om meer spullen naar de kringloopwinkels te brengen.” En wat met het bedrijfsafval?

“Bij de bedrijven heeft het wat langer geduurd, maar ook hier zien we sinds kort een kentering. Bedrijfsafval wordt steeds beter selectief ingezameld. Met 74% selectieve inzameling doen we het hoegenaamd niet slecht, zeker in een Europese context, maar ook dit kan uiteraard nog beter. Vooral het vinden van een goed evenwicht is een uit-

daging. Het is immers niet alleen goed voor het milieu, selectieve inzameling geeft ook een economisch voordeel aan de bedrijven. Al het afval dat opnieuw kan worden ingezet als grondstof of voor het opwekken van energie, levert een kostenbesparing op.” “Bovendien hebben we sinds 2013 enkele nieuwe verplichtingen ingevoerd. Zo zijn bedrijven nu net zoals particulieren verplicht om PMD apart in te zamelen. Verder moeten ze een contract afsluiten met een afvalinzamelaar. Deze maatregelen leveren alvast resultaten op. De uitdaging is nu vooral om ook de vele KMO’s die Vlaanderen rijk is, nog beter mee te krijgen in de voordelen van dit duurzame verhaal. Daarom hebben we o.a. samen met de OVAM een Materialenscan ontwikkeld waarbij experts bedrijven bezoeken en hen gratis advies geven over de mogelijkheden om via minimale investeringen een grote ecologische en economische return te bekomen.”

VEB is de vereniging van erkende bodemsaneringsdeskundigen. VEB staat voor: ^ ^ ^ ^ ^

Kwalitatieve uitvoering van bodemonderzoeken Proactief overleg met overheden Kwalitatieve opleidingen Concrete en actuele informatie voor leden Netwerkmogelijkheden voor partners

Een kwaliteitsvol uitgevoerd bodemonderzoek dat korte- en langetermijnrisico’s in kaart brengt? Richt u tot een bodemdeskundige aangesloten bij de VEB. Meer info: www.vebvzw.be

ertentie_VEB_111x120mm.indd 1

29-5-2015 13:30:04

Hoe sorteert u? Doe de afvaltest op nationaleafvaltest.be


6


INSPIRATIE

Lees dit artikel ook online op www.waste-management.be

“Selectieve inzameling bedrijfsafval zorgt voor logistieke uitdaging” De selectieve inzamelplicht van afval bestaat al decennialang voor gezinnen, maar is pas recent ingevoerd voor het bedrijfsafval. De werkwijze voor de opslag en het transport van dit bedrijfsafval naar de afvalverwerker verschilt echter significant van deze van het huisafval. Het is dus belangrijk om de juiste afwegingen te maken en voldoende rekening te houden met het logistieke aspect van de selectieve inzameling van bedrijfsafval. Sven De Meuter van afval- en recyclagebedrijf De Meuter legt uit.

A

fvalrecyclage verloopt theoretisch gezien het meest efficient wanneer het sorteren aan de bron kan gebeuren, dus bij het afvalproducerende bedrijf zelf. “Op die manier ontvangt de verwerker dan een monostroom die via één manipulatie kan worden hergebruikt of gerecycleerd. Dit vraagt wel om een aparte inzameling van elk van die monostromen en vormt dus een grotere logistieke uitdaging”, zegt De Meuter. “Toch is selectieve inzameling beter dan het alternatief, waarbij de producerende bedrijven alles samengooien en dit afval dan gemengd wordt opgehaald. De splitsing moet dan nog gebeuren bij het sorteercentrum of de afvalverwerker. Gemengde stromen kunnen echter nooit 100% zuiver worden gescheiden. Er is dus een minder efficiënte recyclage en men blijft met een groter residu van restmaterialen zitten. Daarentegen kan de logistiek wel efficiënter verlopen omdat men veel minder transportbewegingen heeft.”

Bijkomende uitdagingen

De Meuter: “Bij de gezinnen gebeurt de selectieve ophaling om de één of twee weken door de overheid. In de tussentijd slaan die gezinnen het afval zelf op in een container of vuilbak. Ook weten ze wanneer ze welk soort afval moeten buitenzetten, waardoor het ophaalteam slechts éénmaal hoeft uit te

Sven De Meuter Afval- en recyclagebedrĳf De Meuter

De aparte inzamelplicht voor vaak erg kleine hoeveelheden bedrĳfsafval zorgt voor een enorme druk op de mobiliteit en het milieu, met als averechts effect een negatief ecologisch resultaat

rijden. De ophaalronde verloopt dus erg efficiënt en eindigt rechtstreeks bij de afvalverwerker. Zowel ecologisch als economisch is dit het beste scenario.” “Dit systeem is echter niet toepasbaar bij het bedrijfsafval. Bedrijven hebben meestal enorme hoeveelheden afval, en kunnen dus niet wachten tot het ophaalteam eenmaal per week langskomt. Hun stockageplaats voor afval is immers beperkt en veel bedrijven beschikken niet over de nodige vergunningen om grote volumes afval te stockeren. Bovendien zou de afvalwagen veel kleinere rondes moeten doen alvorens een volle lading te hebben”, weet De Meuter. “Voor bedrijfsafval moet er dus flexibeler worden gewerkt. Wanneer een container vol zit, moet die zo snel mogelijk worden geledigd of gewisseld. Die nood aan een meer gepersonaliseerde logistieke aanpak zet dan weer druk op economisch en ecologisch vlak.” Wetgeving

De Meuter: “De horecasector moet zich houden aan een strenge regelgeving rond voedselveiligheid en hygiëne. Zelfs een café dat geen eten serveert moet bijvoorbeeld de schillen van vers geperst sinaasappelsap apart inzamelen en laten ophalen door een gespecialiseerde firma. Die aparte inzamelplicht voor vaak erg kleine hoeveelheden afval zorgt voor een enorme druk op de mobiliteit en het milieu, met als averechts effect een negatief

ecologisch resultaat. Recyclage mag dus niet ten koste gaan van de mobiliteit. “Gelukkig voorziet de wetgeving in alle gewesten in een zekere marge om te schipperen tussen een selectieve ophaling en gemengde stromen naar sorteerders brengen. Indien de aparte inzamelplicht te zwartwit wordt toegepast, zal dit enorme gevolgen hebben, zeker in steden zoals Brussel met een voor afvalwagens zeer beperkt toegankelijk centrum. Als alleen al de 60 cafés op en rond de grote markt zes of zeven afvalsoorten apart moeten laten ophalen, en dat terwijl de markt slechts vier uur per dag toegankelijk is voor het verkeer van alle mogelijke leveranciers, kan je je de chaos al voorstellen.” Investeren in alternatieven

“Een andere bedreiging voor de selectieve ophaling van bedrijfsafval is het idee om al het

MEDIAPLANET 7

Bedrijven hebben meestal enorme hoeveelheden afval en kunnen dus niet wachten tot het ophaalteam eenmaal per week langskomt. Voor bedrĳfsafval moet er dus flexibel worden gewerkt. © FOTO: DE MEUTER

zware vrachtvervoer te bannen uit het centrum. Dit zou betekenen dat we in plaats van met een beperkt aantal grote vuilwagens met een veel groter aantal kleine vrachtwagens het verkeer in moeten. Terwijl de reden van zo’n maatregel waarschijnlijk is om de druk op het verkeer te verminderen, zal deze dus net voor een verhoogde druk zorgen. Er moet zeer goed worden afgewogen wat de beste optie is, zowel op ecologisch, economisch als praktisch vlak”, aldus De Meuter. “Om deze druk alvast wat de verlichten, is het transport via de waterwegen mogelijk interessant, zeker indien de afvalverwerkingscentra verderaf gelegen zijn en wanneer het gaat over zware materialen. Om hierop te kunnen inzetten, moeten er in en rond de steden aan het water sorteer- en overslagcentra behouden blijven. Vaak krijgen die echter geen vergunning omdat men

Recyclage mag niet ten koste gaan van de mobiliteit. Er moet zeer goed worden afgewogen wat de beste optie is, zowel op ecologisch, economisch als praktisch vlak

van de verouderde havengebieden kortbij het centrum liever nieuwe woonwijken maakt. Die nieuwe bewoners willen uiteraard geen afvalbedrijf in hun buurt. Ook op dit vlak moet er dus een keuze worden gemaakt tussen het aantrekken van nieuwe inwoners en het ecologische en efficiënte vervoer van de afvalstromen.” Nood aan praktische middenweg

“Bij de inrichting van wegen, kruispunten en ronde punten wordt zelden rekening gehouden met de manoeuvreerruimte die lange vrachtwagens nodig hebben. Er komen alsmaar meer paaltjes en afschermingen ter bescherming van fietsers en voetgangers. Dat is een goede zaak voor de veiligheid en de leefbaarheid in de stad, maar het maakt de stad uiteraard ook minder toegankelijk voor de afvalophaler. De wetgever moet op dit

vlak kiezen voor een praktische middenweg”, vindt De Meuter. “Al de verkeersopstoppingen die dit met zich meebrengt, zijn immers kostelijk voor onze maatschappij. Zo kunnen onze vrachtwagens tussen ons recyclagecentrum in Grimbergen en Brussel centrum nu per dag nog slechts de helft van het aantal ritten rijden in vergelijking met de jaren 80. Dat maakt dat we vandaag dus dubbel zo veel vrachtwagens de baan moeten opsturen om onze transportcapaciteit te halen. De slechtere toegankelijkheid van steden heeft dus uiteindelijk opnieuw een averechts effect.”


8


MEDIAPLANET

NIEUWS

Recyclage verpakkingsafval zorgt voor enorme winsten elgische bedrijven zijn verplicht om maar liefst 80% van hun verpakkingsafval te recycleren. Dat hoge cijfer is niet voor ieder individueel bedrijf haalbaar. Meer uitleg door Johan Sneyers, Algemeen Directeur van VAL-I-PAC.

B

dan 20 jaar ontraden via hoge milieuheffingen. Bovendien wordt de bedrijfswereld sinds vele jaren bewust gemaakt over de waarde van hun afvalmaterialen. Iedereen denkt daardoor in dezelfde richting. Door samen het hele proces te stroomlijnen, komen we immers verder.”

Hoe kan dit worden gerealiseerd?

Hoe winnen we hierbij?

“Dit kan via een slim systeem van samenwerking, gekoppeld aan incentives. Zo werkt VAL-I-PAC samen met meer dan 8.000 bedrijven die aan ons deze verplichting hebben overgedragen. De ‘verpakkingsverantwoordelijken’, de bedrijven die verpakte goederen op de markt brengen of invoeren, doen bij ons een jaarlijkse aangifte over hun afval. De bedrijven die de verpakkingen openen om de goederen te verbruiken of te verkopen, ‘de ontpakkers’, sorteren zo veel mogelijk.” “Dat verpakkingsafval wordt dan vervolgens ingezameld door ‘operatoren’. Zij informeren ons vervolgens over het aantal ton dat ze recycleren en hoeveel er naar een verbrandingsoven gaat voor energierecuperatie. Door de aangiftes van de ‘verpakkingsverantwoordelijken’ en die van de ‘operatoren’ te vergelijken, zien we of werkelijk 80% van het verpakkingsafval wordt gerecycleerd.”

“Van de 700.000 ton aangegeven bedrijfsverpakkingen wordt zo’n 600.000 ton gerecycleerd. Dat komt overeen met het totale gewicht van alle nieuwe wagens die per jaar in België worden verkocht. Dit enorme volume komt opnieuw in onze economie terecht zonder dat we andere grondstoffen moeten zoeken. Hout en karton zijn goed voor 80% van dit volume, wat uiteraard een aanzienlijke vermindering is van het aantal te kappen bomen.” “Verder wordt 55% van het kunststofafval gerecycleerd. Dat is ruim boven de verplichte 30% en is zelfs een wereldrecord. De kunststof die niet meer kan worden gerecycleerd, wordt gebruikt voor energieopwekking. Metalen vaten, paletten en kunststofbakken voor het transport van goederen worden meestal niet meteen gerecycleerd. Vaak worden ze nog meerdere keren hergebruikt. In 2012 verminderden we op die manier de CO2 uitstoot met 777 kton. Dat is gelijk aan de impact van een autorit van 3 miljard kilometer of 183.000 maal per vliegtuig de wereld rond.”

Waar staat België ten opzichte van andere landen?

“Met een doelstelling van 80% legt de Belgische wetgever de lat enorm hoog, maar vorig jaar zijn we er met VAL-I-PAC zelfs in geslaagd om 85% te halen. We zijn daarmee de koploper in Europa. Storten wordt bij ons al meer


Ontdek welke premies u kan ontvangen voor uw verpakkingsafval op www.waste-management.be

Van de 700.000 ton aangegeven bedrĳfsverpakkingen wordt zo’n 600.000 ton gerecycleerd. Hout en karton zĳn goed voor 80% van dit volume, wat uiteraard een aanzienlĳke vermindering is van het aantal te kappen bomen. © FOTO: VAL-I-PAC

Nationale Afvaltest stimuleert afvalscheiding op de werkvloer

D

e Nationale Afvaltest wil bedrijven en hun medewerkers op een laagdrempelige manier laten nadenken over het afval dat in het bedrijf aanwezig is, met als doel om bewustwording te creëren en het sorteren van afval te stimuleren. De test is beschikbaar via NationaleAfvaltest.be. We vragen meer uitleg aan Peter van Kessel, Communicatiemanager bij Van Gansewinkel, het initiatiefnemende bedrijf achter het project. Wat houdt de Nationale Afvaltest voor KMO’s in?

“Dankzij de Nationale Afvaltest zijn KMO’ers in staat om de afvalinzameling op de eigen werkvloer onder de loep te nemen. Het is

de start van een campagne om de bewustwording van afvalscheiding op de werkplek te vergroten en met het bedrijfsleven meer grondstoffen uit het afval te halen. De test bestaat uit een tiental gerichte vragen en toetst de kennis en het gedrag van de KMO’er op het gebied van afvalwetgeving, recycling en afval in het algemeen.”

Waarom is afvalscheiding op de werkplek zo belangrijk?

Afval bestaat niet, het is de grondstof voor morgen

Waar gaat het bij de inzameling van bedrijfsafval vaak nog fout?

Peter van Kessel Communicatiemanager Van Gansewinkel

“Een optimale afvalverwerking begint bij een goede sortering van de verschillende afvalstromen. KMO’s hebben hier al een grote weg afgelegd, maar we zijn er ons van bewust dat het nog beter kan. Bedrijven in die zin op een positieve manier stimuleren en sensibiliseren, is volgens ons de beste manier.”

“We zien dat mensen thuis steeds beter hun afval scheiden. Iedereen maakt daarvoor tegenwoordig gebruik van verschillende inzamelmiddelen bestemd voor papier/karton, GFT, glas en restafval. Juist op de werkvloer gaat het mis. Het inzamelen gaat vaak

nog goed, maar uiteindelijk belandt alles bij het restafval, zonder dat het afval gescheiden wordt aangeboden.” Welke economische winsten kunnen worden gegenereerd door bedrijfsafval beter te sorteren?

“Door het afval op de werkvloer beter te scheiden, zijn wij in staat om hieruit meer grondstoffen te halen. Meer sorteren is de oplossing, niet alleen voor het milieu, maar ook om minder afhankelijk te worden van de schaarste op de internationale grondstoffenmarkten en om de bedrijfskosten te beperken. Afval bestaat dus niet, het is de grondstof voor morgen.” Joris Hendrickx [email protected]

MEDIAPLANET

WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE 9 EXPERTISE

Ieder bedrijf dat erin slaagt om meer materialen binnenshuis te recycleren, geniet een aanzienlĳk economisch voordeel. © FOTO: SHUTTERSTOCK

Evolutie naar circulaire economie zet zich verder

I

n het kader van ‘waste-to-product’ moeten we nog meer materialen uit ons restafval recupereren. Hiervoor dienen we verder te kijken dan de meest voor de hand liggende materialen die doorgaans reeds goed worden gesorteerd en gerecycleerd. Patrick Laevers, Managing Director van afvalbedrijf Shanks Belgium, geeft zijn visie op het afvalbeleid. “Via ‘urban mining’ moeten we creatiever en omzichtiger omspringen met al de stoffen die circuleren in onze economie, en terdege goed bewust zijn van de waarde van sommige van die restafvalstoffen”, opent Laevers. Innovatieve technologieën verbeteren recyclagemogelijkheden

“Om een circulaire economie te bekomen, moeten we bovendien nu en in de toekomst inzetten op innovatieve technologieën die het maximale kunnen recupereren, vooral uit restafval of restfracties. Onderzoekers zoeken naar technieken om alsmaar verder te gaan in het herkennen van specifieke fracties in mengstromen, waardoor we zuiverder kunnen scheiden. Bijgevolg gaat het recyclagepercentage omhoog en kunnen de recyclagematerialen beter ingezet worden. Het is uiteraard steeds het beste om al meteen aan

Patrick Laevers Managing Director Shanks Belgium

We moeten nu en in de toekomst inzetten op innovatieve technologieën die het maximale kunnen recupereren, vooral uit restafval of restfracties

de bron te scheiden of zelfs helemaal geen afval te produceren. Dit is echter niet altijd mogelijk”, aldus Laevers. Inzetten op maximale recuperatie loont

“De meeste bedrijven zijn in de afgelopen jaren al sterk geëvolueerd richting ‘waste-toproduct’, voornamelijk omwille van economische drijfveren. Ieder bedrijf dat erin slaagt om minder afval te produceren en daarentegen meer materialen binnenshuis te recycleren, geniet een aanzienlijke economische winst. Bedrijven beseffen nu welke voordelen dit biedt op lange termijn en hebben dus fors geïnvesteerd om dit te realiseren. Het recupereren van materialen uit reststromen en afval dat toch nog ontstaat, is waar Shanks volop op inzet.” ‘Waste-to-fuel’ wanneer materiaalrecuperatie niet meer mogelijk is

“Anderzijds wordt er vandaag steeds meer ingezet op ‘waste-to-fuel’. Het gaat hierbij om het recupereren van de calorische waarde die in de afvalstromen zit, nadat alle mogelijke materialen er uit zijn gerecupereerd. Ook deze fracties kunnen alsmaar zuiverder worden gescheiden. Zo ontstaan er nieuwe

brandstoffen die een vervanger kunnen zijn voor bijvoorbeeld diesel of steenkool.”

De meeste bedrijven zijn in de afgelopen jaren al sterk geëvolueerd richting ‘waste-toproduct’, voornamelijk door economische drijfveren “Maar uiteraard blijft de voorkeur uitgaan naar recuperatie. Eenmaal iets verbrand wordt, is het immers voorgoed weg en komt er CO2 terecht in de atmosfeer. Ook bij de ophaling van al het afval en tijdens de verwerking ervan in recyclagecentra wordt energie verbruikt en dus indirect CO2 geproduceerd, maar dat weegt bijlange niet op tegen de enorme opbrengsten die we hier uithalen”, besluit Laevers. Joris Hendrickx [email protected]

10


MEDIAPLANET

EXPERTISE KENNISPARTNER

Anders leren omgaan met hemelwater Via Aquafin heeft het Vlaamse Gewest de afgelopen 25 jaar intensief geïnvesteerd in waterzuivering. Momenteel wordt het huishoudelijk afvalwater van 4,8 miljoen Vlamingen gezuiverd en dat levert een zichtbaar verschil op in onze waterlopen. Proper water zorgt voor meer leven in en naast de waterloop en ook mensen zoeken weer de nabijheid van water op.

Maar Aquafin kijkt verder dan enkel de zuivering van water. Het wil als bedrijf nog meer betekenen en tegemoet komen aan een aantal maatschappelijke bezorgdheden. Hemelwaterplan

Als gevolg van de klimaatverandering krijgen we ook in Vlaanderen te maken met fellere buien en langere droogteperiodes. In onze dichtbevolkte regio, waar de verharde oppervlakte nog altijd blijft toenemen, leidt dat onvermijdelijk tot wateroverlast. De enige oplossing is om anders te leren omgaan met hemelwater en het de ruimte te geven die het nodig heeft. Kortom, het wordt een van de belangrijkste uitdagingen van de komende decennia om de leefomgeving in harmonie te brengen met water.

Rock Werchter levert urine voor fosfor Festivalorganisator Live Nation zal tĳdens Rock Werchter en TW Classic de urine van de plasgoten op de festivalweide apart aanvoeren naar de zuiveringsinstallatie van Leuven. Voor Aquafin is de aanvoer van zo’n geconcentreerde urinestroom een ideale kans om een goed beeld te krĳgen van de reële mogelĳkheden om fosfor te recupereren uit huishoudelĳk afvalwater, dat in de praktĳk een mengeling is van verschillende stromen.

Daarom heeft Aquafin een hemelwaterplan ontwikkeld. Dit plan voorziet in een duidelijke visie en voorstellen voor ruimtelijke ingrepen die er op middellange en lange termijn voor zorgen dat het hemelwater zoveel mogelijk kan infiltreren in de bodem. Naast infiltreren kan het ook tijdelijk gebufferd worden, zodat het geen overlast kan veroorzaken. Recuperatie van grondstoffen

Ander onderzoek bij Aquafin is dan weer gericht op de recuperatie van grondstoffen uit het zuiveringsproces. Hiermee wordt tegemoet gekomen aan de dreigende opdroging van de fossiele bronnen. Maar huishoudelijk afvalwater bevat nog meer stoffen waarvan de recuperatie momenteel onderzocht wordt, zoals bijvoorbeeld fosfor en cellulose. De natuurlijke voorraden van fosfor slinken wereldwijd zienderogen door de alsmaar groeiende bevolking. Dit mineraal is echter rijkelijk aanwezig in menselijke urine en dus in ons afvalwater. Vandaag wordt er op een pilootinstallatie van Aquafin in Leuven struviet, een vorm van fosfor, gewonnen uit afvalwater. Recent verleende OVAM een grondstoffenverklaring aan Aquafin waardoor het struviet ook effectief mag gebruikt worden als meststof.

Afvalwater als bron van energie

Het water dat op de zuiveringsinstallaties toekomt, is vaak afkomstig van bad, douche, vaatwas- of wasmachine en bevat dus nog behoorlijk wat restwarmte. Via warmtepompen recupereert Aquafin deze energie en gebruikt ze voor bijvoorbeeld de verwarming van de dienstgebouwen. Het grootste potentieel voor groene stroom zit echter in het zuiveringsslib, het ‘overschot’ aan micro-organismen dat tijdens het zuiveringsproces is ontstaan. Door het slib te vergisten, wordt het totale volume verlaagd met 30%. Hierdoor kan het aantal transporten over de weg drastisch verminderd worden en de ecologische voetafdruk verkleinen. Daarnaast ontstaat tijdens het gistingsproces biogas, dat met een elektromotor omgezet wordt in groene stroom. In 2014 produceerde Aquafin op die manier 11,3 miljoen kWh, genoeg om meer dan 3.200 gezinnen een jaar lang van energie te voorzien. De waterzuiveringsinstallaties worden dus meer en meer recyclagefabrieken die in de toekomst misschien wel een cruciale rol gaan spelen in de grondstoffenkringloop. Aquafin blijft dan ook onverminderd verder investeren in innovatie. [email protected]

MEDIAPLANET

WWW.WASTE-MANAGEMENT.BE 11 INSPIRATIE

Het meest complexe luik van de recyclage-initiatieven betreft de residu’s in verfpotten op werven en bĳ particulieren. © FOTO: CORI

De initiatieven van de verfsector op het vlak van afvalbeheer De Belgische bouwsector is relatief stabiel en dit ondanks de crisis van 2009. De omzet in de bouw die te maken heeft met verf (architecturale verf), bedroeg 280 miljoen euro in 2013, wat overeenstemt met een verfvolume van iets meer dan 46 miljoen liter. 43% van dat volume wordt gebruikt door professionals en 57% door particulieren (DIY).

Wat betreft het afval dat verband houdt met de sector van de architecturale verven, zien talrijke initiatieven het licht, zowel bij de verffabrikanten zelf als bij de instanties voor afvalophaling. De voorkeur van de verffabrikanten gaat duidelijk uit naar een aanpak die via de burger loopt. In dit licht kunnen we David Cornish, Global Sustainability Manager van AkzoNobel, citeren die ons eraan herinnert in welke mate deze benadering deel uitmaakt van het DNA van de onderneming. Wat recyclage-initiatieven betreft, moet eerst worden benadrukt wat er allemaal gebeurt bij de verffabrikanten zelf. We hebben het dan zowel over het productieafval als over de onverkochte producten in de winkels. Deze verven worden onmiddellijk opgenomen in het traject voor de productie van nieuwe verven. Recyclage residu’s

Bij wijze van voorbeeld kunnen we het hebben over het mooie initiatief van Akzo Nobel Benelux met voorraadoverschotten.

10% De regionale containerparken in België zamelen samen met de verpakking ongeveer

5.800 ton verf op waterbasis in,

waarvan 10%

potentieel in aanmerking komt voor recyclage tot verf

Jaarlijks wordt zowat 1.000 à 1.500 liter verf aangeboden aan organisaties met beperkte middelen. Het meest complexe luik van de recyclage-initiatieven betreft de residu’s in verfpotten op werven en bij particulieren. Men moet weten dat de regionale containerparken in België samen met de verpakking ongeveer 5.800 ton verf op waterbasis inzamelen, waarvan 10% potentieel in aanmerking komt voor recyclage tot verf. Jammer genoeg bestaat de meest courante methode om dit type van afval te valoriseren vandaag nog steeds uit de recuperatie van energie door verbranding van het afval. Belang van bewustmaking

Niettemin ziet men diverse initiatieven ontspruiten binnen de sector om andere middelen voor valorisatie van dit afval te bekomen. In dit verband kunnen we het concept vermelden dat werd ontwikkeld door Sigma Coatings: Sigma Eco Collect. De bedoeling van hun aanpak is in de eerste plaats de gebruikers bewust te maken van de kostprijs om dit afval te verwerken. Sigma Eco Collect organiseert de recuperatie van afval bij schilders en neemt alle administratieve en andere stappen op zich voor de inzameling en het transport van dit afvaltype. De gebruiker moet dus zelf niets doen. Het afval wordt vervolgens gesorteerd en in de mate van het mogelijke gerecycleerd in het kader van het procédé voor de productie van nieuwe Sigma-verven. Dit concept strekt

zich niet alleen uit tot de inhoud (de verf) maar ook tot de omhulsels (de plastic en metalen verpakkingen). ‘Repaint’

Bovendien ontplooien ook de firma’s die zijn gespecialiseerd in de inzameling van chemisch afval de nodige initiatieven. We kunnen bijvoorbeeld het initiatief van Sita vermelden, ‘Repaint’ genaamd. De verschillende fases van dit initiatief bestaan erin om in eerste instantie de potten met verf op waterbasis te sorteren, deze vervolgens leeg te maken en verder te sorteren volgens diverse criteria. Fysische onzuiverheden worden verwijderd. De op die manier gerecupereerde verf wordt dan meer in detail geanayseerd om na te gaan of ze voldoet aan de minimale criteria die worden vereist door de verffabrikanten. Nadien kunnen ze opnieuw in een productiecyclus worden opgenomen. Fabrikant Rigo uit Nederland maakt gebruik van deze gerecycleerde verven om een nieuw verfgamma te produceren, namelijk Ursa Paint. Deze verf bestaat voor 90% uit gerecycleerde verf, afkomstig van de inzameling van residu’s uit Repaint-verfpotten van Sita. De firma Van Gansewinkel biedt een aangepaste oplossing met specifieke aandacht voor de sortering van afval. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen verf op waterbasis en verf op solventbasis. [email protected]

Laat uw gebruikte smeerolie ophalen door een geregistreerd inzamelaar en alles loopt gesmeerd.

Eén druppel gebruikte olie kan maar liefst 1000 liter water vervuilen. Mede daarom bent u als professionele oliegebruiker verplicht uw gebruikte olie te laten ophalen door een geregistreerd inzamelaar. Let er evenwel op dat dit correct gebeurt. Immers: alleen als uw olie volgens de door OVAM, het BEL of OWD voorgeschreven procedure is opgehaald, kan deze op een milieuvriendelijke manier worden gerecycleerd. Meng uw olie bijvoorbeeld niet met andere afvalstoffen, want dat maakt recyclage een heel stuk moeilijker. Uw gebruikte olie laten ophalen is ook goed voor uw portemonnee. Voor kleine hoeveelheden hebt u namelijk onder bepaalde voorwaarden recht op een forfaitaire vergoeding. Zo lopen de zaken pas echt gesmeerd …

3889_VLB_Prof_Radars_WasteMgmtTrends_NL_365x259.indd 1

EERST SMEREN, DAN RECYCLEREN De gehomologeerde Valorlub inzamelaars vindt u op www.valorlub.be Valorlub is een initiatief van het bedrijfsleven met de steun van de drie gewesten.

11/06/15 13:43

Dit dossier wordt gepubliceerd door Mediaplanet en valt niet onder de verantwoordelijkheid van de redactie van Trends

Recommend Documents