DE KOSTERSTEEN. Nummer ll4. Oktober 2010

DE KOSTERSTEEN Nummer ll4 Oktober 2010

DE KOSTERSTEEN Nummer 114, oktober 2010

De wildwal tussen Bennekom en Lunteren. Gerrit Breman Hij schijnt in de lucht te hangen, de belangstelling voor de wildwal. Toen mijn interesse een jaar of wat geleden gewekt werd door dit merkwaardige landschapselement stuitte ik op een mooi artikel van Luuk Kuenen en Hans Renes. Bovendien wijdden Frans van Oort en Luuk Kuenen er aandacht aan in het laatst verschenen nummer van De Nieuwe Veluwe.1 Verder weet ik dat er binnen de Vereniging Oud Ede en de buurt Ede-Veldhuizen concrete belangstelling voor bestaat. Onlangs zijn alle buurtboeken van buurten in de gemeente Ede door een groep vrijwilligers getranscribeerd. Die transcriptie komt in 2011 in PDF-vorm ter beschikking voor onderzoek. Ik ben de transcriptie eens met de zoekfuncties van PDF te lijf gegaan om te zien wat die buurtboeken opleveren voor zo’n verschijnsel als de wildwal. Wildwallen Wildwallen waren lange aaneengesloten wallen, die lagen op de grens van de akkergebieden en de bossen. Volgens Kuenen 2 werden ze op zijn laatst in de 16de eeuw overal langs de randen van de Veluwe aangelegd om te voorkomen dat het wild uit de bossen schade zou toebrengen aan de gewassen. Het wild kon moeilijk teruggedrongen worden door jacht omdat de jacht was voorbehouden aan de hertogen. Het aanleggen van wildwallen was, naast illegale jacht natuurlijk, een van de weinige middelen om de gewassen te beschermen. De wilddruk op de Veluwe wisselde. Vóór 1650 had het wild veel te leiden

van oorlogsomstandigheden en de noodzaak om de wallen te onderhouden liep terug. Maar na die tijd nam de wildstand weer geleidelijk toe en daarmee ook de overlast en de noodzaak om de wallen te herstellen en te onderhouden. In de buurtboeken wordt alleen maar gesproken van schade door herten die over de wal komen. Wanneer er schade is van varkens, zijn dat altijd varkens die geringd zouden moeten zijn. Dat zijn dus de varkens van de geërfden. Tussen Wageningen en Lunteren heeft zo’n lange aaneengesloten wal gelopen. Hij liep langs Wageningen, waar hij globaal de Zoomweg volgde en vervolgens,

De Kostersteen 114, oktober 2010

1

opnieuw globaal, langs de oostgrenzen van de buurten Bennekom, Maanen, EdeVeldhuizen, Doesburg en Lunteren. Nu gaat het me in dit artikeltje niet om de precieze loop van de wildwal, wildgraaf of wildvrede. Het is een heel aardige uitdaging om dat tracé als vervolg op het Wageningse onderzoek, eens te bepalen en te zien wat er nog aan resten ligt. Het gaat er mij echter om eens te kijken hoe de buurten met die wildwal omgingen.

juist welkom om op de stoppels te weiden en de aarde om te wroeten. In de buurtboeken zijn de vermeldingen over de buurvredes vele malen talrijker. De problemen met het eigen vee en met dat van de buren waren ook veel groter dan de problemen met het wild. Het wild veroorzaakte in bepaalde perioden grote problemen, maar deed dat lang niet altijd. Ik wil me beperken tot de bemoeienis van de buurten met de wildwal.

Walsystemen Naast die wildwallen kunnen we nog andere walsystemen onderscheiden. Kuenen heeft het over boswallen. De walsystemen die in de buurtboeken genoemd worden, komen onder verschillende namen voor: wildgraaf, wildwal of wildvrede. Vrede moet dan niet begrepen worden in de huidige betekenis van het woord, maar als een afgezette of “omtuinde” ruimte. Naast de wildwallen en de boswallen komen we in de buurtboeken nog een ander walsysteem tegen, de zogenaamde buurvredes. Dat waren wallen, die rond de engen lagen. In de buurtboeken is sprake van twee walsystemen, de wildwallen en de buurvredes. Boswallen worden er niet in vermeld. Die zou je kunnen verwachten in het Edese Bos, maar ook in dat notulenboek komen ze niet voor. Het is erg verleidelijk om de buurvredes en de wildvrede of wildwallen over één kam te scheren, maar dat kan niet. Buurvredes moesten er voor zorgen dat het vee, dat soms los bij de boerderijen in de dorpen liep, niet op de velden kon komen en de gewassen zou opeten. Als die gewassen van het veld waren, was het vee

De buurten Niet alle buurten hadden met de wildwal te maken. In de boeken van Maanderbroek, Kievitsmeen, Edermeen, Ederveen, komt geen vermelding van wildgraaf, wiltgraaf, wildvrede of wildwal voor. Begrijpelijk, omdat ze aan de westkant van de gemeente Ede liggen. We vinden ook geen vermelding in de boeken van Wekerom, Harskamp en Otterlo. Dat is minder goed te begrijpen omdat ze wel aan de oostkant grenzen. Misschien komt dat omdat die buurten aan het grote lege centrum van de Veluwe grensden, waar de wilddruk laag was. In Bennekom, Manen, Ede-Veldhuizen, Doesburg en Lunteren wordt de wildwal hoofdzakelijk genoemd tussen ca 1650 en 1800. Een verwijzing naar de 14de eeuw, zoals Kuenen vermeldt voor het Bennekomse buurtboek, heb ik niet kunnen vinden. Het is me niet duidelijk waar deze vermelding vandaan komt. Het zou wel erg de moeite waard zijn om daar achter te komen. Vermeldingen in zulke buurtboeken moeten we overigens wel goed interpreteren. De notulisten gingen niet erg professioneel te werk. Ze kopieerden soms letterlijk teksten uit vorige jaren en er werden

2


om onduidelijke redenen soms jarenlang geen notulen gemaakt. De notulen zeggen beslist niet alles over de aanwezigheid en de toestand van de wildwal, maar we kunnen veilig aannemen dat vanaf de tweede helft van de 17de eeuw tot aan het einde van de 18de eeuw, de wildwal een onderwerp van aandacht was voor de geërfden. Dat komt aardig overeen met wat Kuenen en Renes schrijven. Maar wat had men dan te melden over die wallen? Er zijn een aantal thema’s te onderscheiden: het onderhoud en de financiering daarvan, reglementen voor de wildwallen en de hernieuwde aanleg van de wallen. Het onderhoud en de financiering van de wal. Het lijkt een beetje vreemd om daar mee te beginnen, maar wanneer de aantekeningen in de buurtboeken verschijnen, bestaan de wallen al lang en wordt het onderwerp aangesneden omdat de wal in verval is. We weten niet wanneer de eerste wallen zijn aangelegd. De eerste vermelding van het bestaan van een wildwal is uit 1597. Dan gaat het over het sluiten van de wildwal van EdeVeldhuizen. Rond 1685 is er een piek in de aandacht voor de wal. Die piek begint in EdeVeldhuizen in 1685 waar de wal in verval is. Het hoogtepunt van de piek is in 1686 en 1687. Kort na 1700 ebt de aandacht overal weer weg. Er zijn in alle buurten waarin de wildwal een rol speelt, behalve Lunteren, twee problemen te onderscheiden: het onderhoud van de eigen wal en de klachten over de verwaarlozing van de wal van de buren.

Dat onderhoud van de eigen wal was over de geërfden van de buurten verdeeld naar rato van het aantal morgens 3 dat ze bewerkten. Hier en daar is er dan natuurlijk een verschil van mening over het aantal roeden 4 die een bepaald persoon moet onderhouden. Dat levert voor Bennekom, Manen,Veldhuizen en Doesburg meteen op hoe lang de wildgraaf was. Dat zal behoorlijk nauwkeurig zijn geweest, er was tenslotte geld mee gemoeid van de geërfden. De financiering gebeurde dus buiten de kas van de buurt om. Soms was dat niet mogelijk omdat de kosten te hoog waren. In Bennekom werd in 1689 een aparte belasting ingesteld, de “tax op de timmeragie”. Daarin werden alle opstallen, kooien en schuren die buiten het dorp stonden jaarlijks belast. Natuurlijk ontstond er discussie of een schuurtje nu helemaal op gemeentegrond stond of toch nog half op eigen grond. Dat kon zomaar 10 stuiver per jaar schelen. Opvallend is dat de grootgrondbezitters, de zogenaamde tiendheren, er niet veel voor voelden om bij te dragen aan het onderhoud. Maar het wild kwam niet alleen over de eigen wal, maar ook via de gedeelten die op het terrein van de buren lagen. Er was dan ook druk overleg tussen Bennekom en Wageningen en tussen EdeVeldhuizen, Manen en Doesburg. Het overleg tussen Bennekom en Wageningen was problematisch, omdat Wageningen niet erg bereid was mee te werken. Ds. Van Arrel speelde daar voor Bennekom een hoofdrol in. Hij ontmoette de Wageningers jaren achtereen op het “hoofd van de oude dam” en schakelde uiteindelijk Torck van Rosendaal in om


3

de Wageningers zo ver te krijgen onderhoud te plegen en een dag te bepalen waarop het wild weer het bos ingejaagd moest worden. Ede-Veldhuizen dreigde op een bepaald moment om de grenzen met Manen en Doesburg te sluiten, maar zo ver komt het niet. Tussen de laatste drie buurten is enige malen sprake geweest van onderling toezicht. Helemaal geen gek idee, maar kennelijk was de autonomie van de buurten te groot om zo’n kijkje in eigen keuken toe te staan. De reglementen. Die zijn het meest uitvoerig in Bennekom. Het probleem was daar waarschijnlijk ook het grootst. Dat heeft misschien te maken met het Moftbos dat aan Bennekom en Wageningen grensde. In de wildwal moesten natuurlijk doorgangen zijn. Die waren voorzien van hekken die een deel van het jaar gesloten waren, namelijk het deel van het jaar dat de oogst op het veld stond. Rond 1 april moesten de hekken gehangen worden en uiteraard weer dicht gedaan wanneer iemand daar door heen moest. Dat is een vervelende bezigheid die snel vergeten wordt. Het kon 12 stuiver boete kosten wanneer dat niet gebeurde. Het zelfde bedrag was verschuldigd wanneer iemand betrapt werd bij het klimmen over de wal. In de buurten werd de scheuter 5 belast met de controle over die toestand van de wal. In Bennekom werd een extra scheuter aangesteld, die ook betaald werd uit de tax op de timmeragie. Neveninkomsten had hij aan een bepaald deel van de boetes. Dat toezicht was veel werk. In Bennekom moest hij een dagelijkse tocht

4

langs de 298 roeden en 7 voet 6 van de wal maken. In andere buurten was dat minder frequent en daar werd ook geen extra scheuter aangesteld. Wanneer de scheuter constateerde dat een walgedeelte beschadigd was, zou hij onmiddellijk de “eigenaar” - dat is degene die verplicht was tot onderhoud - waarschuwen en die moest binnen 24 uur de schade herstellen. Op straffe van een boete van 6 stuivers en bij uitstel 12 stuivers per dag tot de wal hersteld was. Een forse maatregel, waaruit blijkt hoe dringend het probleem was. Het herstel van de wal beperkte zich niet alleen tot het wallichaam, maar ook tot het houtwerk dat daar op stond, de zogenaamde rikken of rekken. Alleen voor Bennekom staat vermeld dat de scheuter ook moest waarschuwen wanneer er wild binnen is. Dan moest de zogenaamde “rotmeester” gewaarschuwd worden, die zijn rot ontbood om het wild naar buiten te jagen. Elk rot 7 liep een week lang wacht en had daarbij een of twee paarden ter beschikking. Om ook de scheuter te controleren konden de buurtmeesters onaangekondigde inspecties houden. Wanneer er iets niet in orde was met het toezicht van de scheuter kon ook hij een boete krijgen. Bovenstaande twee problemen spelen in de periode van ca 1685 tot ca 1700. Dat is ook de periode dat de adel geïnspireerd door Willem III veel belangstelling had voor de jacht. Het is ook de tijd dat de jachtwegen bekend onder de naam koningswegen, over de Veluwe werden aangelegd. Hernieuwe aanleg. Een tweede periode van verhoogde activiteit ligt zo’n 75 jaar later. In 1771 komt


de wildwal weer in de belangstelling in de buurten Manen, Ede-Veldhuizen, Doesburg en nu ook in Lunteren. In Bennekom wordt de wal niet meer genoemd, maar daar wordt nog wel steeds de tax op de timmeragie betaald. Mogelijk dat daardoor de wal in goede conditie is gebleven, hoewel het bijna ondenkbaar is dat de veeleisende reglementen al die jaren gehandhaafd zijn. Die tweede periode levert een aantal mooie bestekken van de wildwal op. Die bestekken voor Manen, Doesburg en Ede-Veldhuizen lijken erg op elkaar. In die buurten zijn de wallen sterk vervallen. Hieronder is het bestek voor de wal van de buurt Manen geciteerd. “De sloot zal booven wijt moeten zijn 7 ½ voet Rhijnlandse en zal schuijns moeten afloopen om dusdoende bevrijt te zijn voor het insakken. De sloot zal diep gegraven worden 3 voet Rijnlandse en de wal daar langs vormende 3 voeten hoogh zoo dat van den bodem der sloot tot op den kruijn van de wal de hoogte van 6 voeten zal moeten weeren. De wal zal aan de sloot zijde met bequaame zooden moeten aangeset worden en alwaar het zandig is zal men de zooden moeten beginnen te setten van de bodem der sloot tot boven toe. Ook zal dezelve wal booven op de kruijn ter breete moeten zijn van 1 ½ voet en moet aan den binnenkant niet terloops, maar in goede order aangevuld worden.” In datzelfde jaar 1771 neemt baron van Wassenaer voor Ede-Veldhuizen het initiatief tot het aanleggen van een wildgraaf. Bovenop die wildgraaf zal een rek komen. Hij doet dat in navolging van de activiteiten in Manen en in Doesburg.

Daar moet de wal ook bij aansluiten. Om de aanleg te bespoedigen doet hij een eenmalige gift van 50 gulden en geeft hij twee jaar lang een subsidie van 25 gulden. Van Wassenaer zelf had ook belang bij een goede wal. Anders dan een kleine honderd jaar eerder willen de grootgrondbezitters nu wel bijdragen. Dat er precies rond het jaar 1771 in EdeVeldhuizen, Manen en Doesburg sprake is van belangstelling voor herstel van de wildwal volgens een vrijwel identiek bestek, kan geen toeval zijn. In alle drie genoemde buurten was Jan Willem Kerkhoff de buurtschrijver. Zo’n schrijver had een veelomvattende functie. Hij was behalve notulist ook penningmeester en administrateur van de buurt. Jan Willem Kerkhoff had die functie voor meerdere buurten. Voor Manen en Doesburg is de opzet voor de financiering en verdeling daarvan over de belanghebbenden bewaard gebleven. Die is identiek. Kerkhoff had dezelfde werkwijze toegepast. Ik denk dat we moeten concluderen dat er sprake is van coördinatie door hem. Van aansturing door hogerhand zoals door van Oort wordt gesuggereerd 8, blijkt uit de buurtboeken niets. De tekst van het buurtboek van EdeVeldhuizen wekt de suggestie dat er een nieuwe wal wordt aangelegd, misschien in plaats van een bestaande, maar ik elk geval langs een gedeeltelijk nieuw tracé . Voor Lunteren geldt datzelfde. Rond 1772 is er beslist sprake van het maken (en niet het opmaken) van een wildwal. Er wordt zelfs gepraat over het tracé van die wal, dat moet lopen van de Doesburgse wildgraaf tot aan de Lindeboom, waar weer rekken op moeten komen.


5

Het is niet zo dat er voor die tijd geen wildwal in het Lunterse buurtboek genoemd wordt, maar verreweg de meeste aandacht wordt er rond 1770 aan gegeven, in de tweede periode dus. Het initiatief voor het bijeenroepen van een buurtspraak, die zal moeten besluiten tot het aanleggen van een wildwal wordt genomen door schout Ammon uit Ede. Samenvatting Er zijn in de buurtboeken twee periodes te vinden, waarin veel over de wildwal wordt geschreven: van 1685-1700 en rond 1775. De eerste periode wordt gekenmerkt door onderhoudskwesties, de financiering daarvan en de reglementen. De initatieven liggen bij de buurten. Er is nog weinig sprake van samenwerking en coördinatie tussen de buurten. Lunteren speelt in die eerste periode geen rol. De

tweede periode wordt gekenmerkt door hernieuwde aanleg van wallen in EdeVeldhuizen en Lunteren en misschien ook Doesburg. Buurtschrijver Jan Willem Kerkhoff heeft daarbij een belangrijke coördinerende invloed. Het ambt Ede i.c. schout Ammon en baron van Wassenaer nemen belangrijke initiatieven. Bennekom speelt in deze periode geen rol. Schade van het wild bestaat uit schade door herten. Schade door varkens wordt veroorzaakt door eigen varkens. De lengte van de wallen kan worden afgeleid uit de notulen evenals de verschijningsvorm van de wal. Op de wallen stonden hekken. Van hakhout of andere begroeiing is niets gebleken. Voor zover er van “de” wildwal sprake is verschuiven de activiteiten van zuid naar noord, van Bennekom naar Lunteren.

Noten 1. De Nieuwe Veluwe, jrg 1, juni 2010. 2. Luuk Kuenen, en Hans Renes, “… den wiltgraeff ofte wech van Wageningen naer Ede …” pag. 8 3. Een Rijnlandse morgen was een oppervlaktemaat van 0,85 ha. 4. De Rijnlandse roede is een lengtemaat van 3,767 m. 5. De scheuter was een buurtfunctionaris, die zich bezig hield met het toezicht op de naleving van verordeningen. 6. De Rijnlandse voet was een lengtemaat van 0,3140 m. 7. Een rot of rotte is ook wel een klein legeronderdeel met een bepaalde taak. 8. Oort, Frans van, p. 61 Literatuur: Kuenen, Luuk en Hans Renes, “… den wiltgraeff ofte wech van Wageningen naer Ede …” Wageningen/Utrecht, februari 2005. Oort, Frans van, Hout- en wildwallen op de westelijke Veluwezoom. Van Woeste gronden; de ontwikkeling van bos, heide en zand in de gemeente Ede, 2005, pp. 59-65.

6


Een overval op het Bennekomse postkantoor Henk Gijsbertsen “Wild-west affaire te Bennekom. Dollemansdaad van een werklooze” Zo begint een artikel, verlucht met vijf foto’s, in het blad “Het Leven” van Zaterdag 16 juli 1938. Wat was nu de aanleiding voor dit artikel? Hieronder volgt het verhaal. “Wat te zeggen van een jongen man, die op klaarlichte dag een postkantoor binnendringt, een revolver op den directeur richt, en er met duizend gulden van door gaat? Een Amerikaansche gangster-natuur in optima forma, of een belachelijke fantast? Heeft hij werkelijk gedacht dat sensatie-films, waarbij zwaar gewapende bandieten banken overvallen en per auto met de buit op de vlucht gaan, in ons rustige en kleine landje te imiteren zijn. Heeft hij gedacht dat hij, gewapend met een revolver en een te groote dosis lef, met het geld uit de voeten zou kunnen komen. Hoe het zij, nu het rumoer om deze WildWest-affaire wat geluwd is, schudt de rustige burger zijn hoofd en is geneigd te zeggen: die knaap is gek! Helaas zijn dit soort menschen vaak het grootste gevaar voor de maatschappelijke veiligheid, en de jonge man zal dan ook wel ondervinden, dat de wet er voor alles is om de vredige burgers te beschermen tegen misdadigers, ook wanneer deze warhoofden blijken te zijn. Toen hij in Wageningen gearresteerd werd, bleek dat hij zich rustig op weg naar huis had begeven. Den chauffeur

van de taxi gaf hij nog net even 80 cent fooi op een rit van f 0.70”. Uit de bijschriften bij de foto’s komt men dan nog wat meer te weten over het gebeurde. Overigens zijn deze foto’s natuurlijk achteraf gemaakt en is de overval door een aantal betrokkenen nagespeeld. Meer duidelijkheid is er te vinden in de Leeuwarder Courant van 12 en 13 juli 1938. In die tijd was een overval op een postkantoor nog landelijk nieuws. Op 12 juli stond het volgende verhaal in deze courant. “Overval in een postkantoor te Bennekom. Gangstermanieren” “Hedenmiddag ruim drie uur vervoegde zich aan het postkantoor te Bennekom, een onbekende man, die een biljet van duizend gulden wilde wisselen. Terwijl de directeur, de heer S., hem het geld wilde uitbetalen, greep de man plotseling het biljet en het geld, haalde een revolver te voorschijn en loste een schot op den directeur, dat echter miste. Hij ging er met het geld vandoor, liep het postkantoor uit en ging naar een garagehouder, schuin tegenover het kantoor,


7

stond begaven zich twee met politiemannen bezette auto’s naar Heelsum. Daar zag men de auto waarmede de dader was gevlucht in een zijlaantje staan. Voorbijgangers hadden gezien, dat de man in de richting van de kom van Heelsum was verdwenen. Naar later bleek had de man vervolgens in Heelsum bij een garage een taxi genomen. Hij vroeg den chauffeur hem zoo spoedig mogelijk naar Wageningen te rijden. Onderweg heeft de man te Renkum bij een slager een bankbiljet van f 25 gewisseld, ten einde den chauffeur met klein De dader aangehouden. geld te kunnen betalen. Inmiddels was de “In onze editie van gisteren konden we politie hem op het spoor gekomen. Zij had van den garagehouder vernomen, dat de nog melding maken van den overval in het onbekende een taxi voor Wageningen had postkantoor te Bennekom. De dader daargerequireerd; het signalement van dezen van maakte zich op Amerikaansche wijze man klopte met dat van den gezochte. uit de voeten. Met groote snelheid vertrokken de poliOmstreeks half vier kreeg kreeg de politie tieauto’s naar Wageningen. Nabij den van Oosterbeek bericht van den overval Wageningenschen berg kregen de polien van het feit dat de dader per auto in de tiemannen de taxi in zicht en haalden deze richting Heelsum was verdwenen. Tervervolgens in. Zij sommeerden den chauffeur, die volkomen te goeder trouw en zich van geen kwaad bewust was, te stoppen, waaraan deze dadelijk voldeed. Hierop lieten zij, terwijl zij hun revolvers in de hand hielden, den dader van den overval uit den wagen stappen. Het Bennekomse Postkantoor (1955) De revolver bleek waar een auto klaar stond met een chauffeur er in. Hij nam plaats naast den chauffeur en bedreigde dezen. De chauffeur sprong uit den wagen, waarop de onbekende snel wegreed. In het dorp stond een dame, op wie, toen zij niet spoedig uitweek, een schot werd gelost. Dit schot miste eveneens. De man is in de richting Renkum verdwenen. Het gebeurde heeft in het geheele dorp grote consternatie verwekt.” In de courant van 13 juli ging het verhaal verder.

8


hij niet meer in zijn bezit te hebben. Hij beweerde deze te Heelsum te hebben weggeworpen. Op hem werden nog alle bankbiljetten van f 25 gevonden, welke hij in het postkantoor te Bennekom had geroofd, behalve dan het eene biljet, dat hij bij den slager te Renkum had gewisseld. De man werd naar het politiebureau te Oosterbeek overgebracht. Het bleek te zijn de 25-jarige G.B. te Wageningen, een werklooze.Hij legde een volledige bekentenis af. B. zal ter beschikking worden gesteld van den commissaris van politie te Ede. De revolver heeft men nog niet tereuggevonden”. In de Nieuwe Wageningse Courant van zaterdag 16 juli 1938 staat onder de politieberichten een (bijna) woordelijk hetzelfde verslag van deze overval onder de kop: “Roofoverval in het postkantoor te Bennekom” Alleen het slot van het verhaal is anders. “De revolver bleek hij niet meer in zijn bezit te hebben. Hij verklaarde het wapen te Heelsum te hebben weggeworpen, waar het teruggevonden werd.” In het Gemeentearchief van Ede vond ik in een dagrapport van de Gemeente Politie Ede op 12 juli het volgende. (Kranten uit die tijd zijn helaas niet aanwezig.) “ 12 juli 1938, 5 ¾ uur.

De politie te Oosterbeek heeft alhier gebracht Gerrit B. (naam voluit geschreven) verdacht van een overval te Bennekom. Zit in cel 6.” Het slot van het verhaal vond ik in de Leeuwarder Courant van 11 oktober 1938. “De Arnhemsche rechtbank heeft heden den 25-jarigen G.B., die in den afgeloopen zomer een overval met berooving heeft gepleegd op het postkantoor te Bennekom en er daarna met duizend gulden van doorging, veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf, waarvan twee maanden voorwaardelijk met een proeftijd van drie jaar.” Alleen zit ik nu nog met een levensgrote vraag. De jaren dertig van de vorige eeuw staan bekend als crisisjaren. Veel werklozen. Geen geld. Sinds 2009 weten ook wij wat crisistijd betekent. Bij het lezen van dit verhaal heb ik mij steeds afgevraagd, hoe een werkloze in 1938 over een bankbiljet van duizend gulden kon beschikken. Ik heb 42 jaar gewerkt en ben gelukkig niet werkloos geweest, maar ik heb toch nooit met briefjes van duizend gulden op zak gelopen. Hoe kwam hij aan zoveel geld???. En kon je toen ook al makkelijk aan een revolver komen? Een antwoord hierop heb ik nergens kunnen vinden.

Bronnen Het Leven, 33e jaargang, No. 29, zaterdag 16 juli 1938. Een kopie van dit tijdschrift ontving ik van G. Schaap, zoon van de toenmalige directeur. De heer M.J. Schaap was directeur van het postkantoor van 1-5-1947 tot 1-10-1959. Leeuwarder Courant, 12, 13 juli 1938 en 11 oktober 1938 Gemeente archief Ede, dagrapporten politie juli 1938 Gemeente archief Wageningen, Nieuwe Wageningse Courant, 16 juli 1938


9

Bennekomsch Nieuwsblad in 1939 Bert Lever Aan het begin van dit jaar stond straatgenoot Jan van Dijk bij mij op de stoep met vier exemplaren van het Bennekomsch Nieuwsblad. Ja, Bennekomsch geschreven met 'sch' aan het einde. Het gaat dan ook om kranten uit 1939. De kranten werden bij toeval ontdekt in een kist die ooit werd gebruikt om 's zomers dekens in op te bergen. Mede omdat ze altijd liggend en in het donker bewaard zijn geweest, zien de kranten er nog heel goed uit. Oude kranten bevatten - naast nieuws over meer bekende landelijke zaken en wereldgebeurtenissen - vaak allerlei interessante lokale en persoonlijke informatie. Vandaar dat ik vrijwel onmiddellijk nadat Jan van Dijk ze me bracht in deze oude kranten ben gaan lezen. Hieronder een verslag. Over oude kranten Eerlijk gezegd had ik nooit van een vooroorlogs Bennekomsch Nieuwsblad gehoord, maar als niet-geborenBennekommer kan je dat natuurlijk gemakkelijk overkomen. Ik heb niet uitgebreid nagegaan of - en, zo ja, waar - er nog exemplaren van het blad voorhanden zijn. Wel weet ik dat het gemeentearchief in Ede er niet over beschikt. Ook heb ik contact opgenomen met de verantwoordelijken voor het krantenproject van de Koninklijke Bibliotheek. De KB is bezig de belangrijkste landelijke, regionale en lokale Nederlandse kranten te digitaliseren. Op 28 mei jl. werden de eerste miljoen gedigitaliseerde pagina's volledig doorzoekbaar - op internet gezet (http://kranten.kb.nl). Deze hebben betrekking op de periode 1618-1940. Hier-

10

mee is een grote nieuwe bron voor historisch onderzoek beschikbaar gekomen, een bron die in de komende jaren nog zeer sterk zal groeien. Natuurlijk is er ook over Bennekom het nodige in te vinden. Maar over het Bennekomsch Nieuwsblad hadden ze bij het krantenproject van de Koninklijke Bibliotheek nog nooit gehoord. Zouden de vier exemplaren die ik toegespeeld kreeg door een speling van het lot de enige bewaard gebleven exemplaren zijn? Wie het weet mag het zeggen. Deze vier exemplaren zullen worden ondergebracht in het Documentatiecentrum Bennekom. Het Bennekomsch Nieuwsblad Het is wel zeker, dat het Bennekomsch Nieuwsblad een 'kopblad' was, dat onder


andere titels, maar met een (nagenoeg) gelijke inhoud een ruimere verspreiding had dan alleen Bennekom. Hierop wijst al de zinsnede direct onder de kop van de krant: "Advertenties voor dit blad opgegeven worden zonder verdere prijsverhooging eveneens geplaatst in het Amerongsch-Barneveldsch-BetuwschEdesch-Luntersch-OosterbeekschRenkumsch-Veenendaalsch- en Wageningsch Nieuwsblad (tot. 10 bladen)". Trots staat ook in de kop vermeld: "Pl.m. 5000 betalende abonnées!". Daarbij gaat het dan ongetwijfeld over het totaal en beslist niet alleen om het Bennekomsch Nieuwsblad. Het Bennekomsch Nieuwsblad was een weekblad: "Dit blad verschijnt elken Zaterdag" staat er op de voorpagina. Interessant is dat de kranten waarover ik de beschikking heb, allemaal op een vrijdag gedateerd zijn: Vrijdag 26 april, Vrijdag 5 Mei, Vrijdag 26 Mei en Vrijdag 2 Juni, allemaal in 1939 dus. Waarschijnlijk werd de krant dus op vrijdag gedrukt en op zaterdag verspreid. Het bureau van de krant was gevestigd aan de Bergstraat 19 te Ede. Losse nummers kosten 10 cent, een abonnement per kwartaal ƒ 0,85 en voor het buitenland ƒ 6,- per jaar. De nummers uit 1939 behoren tot de "Twee en Veertigste Jaargang"! Dit zullen waarschijnlijk niet allemaal jaargangen van het Bennekomsch Nieuwsblad zijn geweest, maar wel van het 'moederblad', waarvan het een kopblad was. Het blad was ongeveer zo groot als het (al bijna) ouderwetse krantenformaat en telde 4 pagina's (op één dubbelgevouwen vel dus).

Inhoud Waar je bij dit blad niet omheen kunt, is dat het - ondanks het feit dat je je er op moest abonneren - voor meer dan de helft gevuld was met advertenties. De laatste twee pagina's zijn er volledig mee gevuld, maar ook op de eerste twee pagina's staan er de nodige. Voor die tijd - ook bij andere bladen - gebruikelijk was het onderste deel van de voorpagina gevuld met een aflevering van een feuilleton. In de periode waarin de bladen verschenen was dat 'Waar de winden waaien', een vrije bewerking naar het gelijknamige boek van H. Kingmans, dat in 1938 verscheen bij Gebr. van Noortwijk te Schiedam. Uit de inhoud blijkt ook dat het Bennekomsch Nieuwsblad duidelijk verwant (zo niet hetzelfde) was aan het Edesch Nieuwsblad. Niet alleen hebben veel advertenties betrekking op Ede, maar ook is er in drie van de vier nummers sprake van een rubriek onder de titel 'Rondom den Edeschen Toren', waarover straks meer. Behalve lokaal nieuws is er ook sprake van internationaal en landelijk nieuws. Hieronder een kleine selectie om een idee te geven van de inhoud van het blad. De berichten geven natuurlijk tegelijkertijd ook een tijdsbeeld. Internationaal Enkele internationale berichten hebben betrekking op Duitsland. Hier een bericht uit de krant van 5 mei 1939 onder de titel 'Het is 1 Mei geweest': "Aan onze Oostgrens heeft een geheel volk zich opgemaakt om te vieren het nationale feest van de arbeid. In het Duitse Rijk, het Germaans Imperium, hebben luid weerklonken de liederen ter ere van den 'heiligen' Horst...1. Grote vergaderin-


11

gen zijn belegd, 'um den Führer Dank zu sagen' voor alles wat hij voor het 'Derde Rijk' gedaan heeft. Dat er geen werkeloosheid meer is, 'das wir arbeiten, verdanken wir den Führer'... In brede lagen van het Duitse volk neemt Hitler de plaats in die weleer Thor en Wodan innamen bij de oude Germanen. Modern heidendom! Het Duitse volk gaat in geestelijk opzicht wel 'den Weg zurück'." In een andere aflevering gaat het over de uitwerking van 'artikel 36 der Gereformeerde confessie' in Duitsland. Er is überhaupt veel aandacht voor kerkelijk nieuws in het Bennekomsch Nieuwsblad. Landelijk nieuws In twee van de vier kranten gaat het wat het landelijke nieuws betreft over het aftreden van minister van financiën J.A. de Wilde 2. Hij had bezwaar tegen de - in zijn ogen - al te dure werkgelegenheidsplannen (er was erg grote werkloosheid in de jaren dertig van de 20e eeuw) van de minister van sociale zaken C.P.M. Romme 3. Op 26 mei 1939 bericht het Bennekomsch Nieuwsblad onder de titel 'Minister de Wilde's heengaan' (sic) onder meer het volgende: "Wij kunnen ons levendig voorstellen, dat een Minister van Financiën er op een gegeven moment geen gat meer in ziet. Uit alle lagen van de bevolking stijgen de klachten op en breede massa's zijn van oordeel, dat de Overheid geroepen is hen te helpen. Ja, en er zijn er, die van meening zijn, dat de Overheid er in de eerste plaats is voor dergelijke doeleinden en dat haar rechtsbestel slechts een zaak is van tweede orde. Met dat al zit een Minister van Financiën met de groote moeielijkheden, die van alle Departementen op

12

hem af komen. Hij heeft maar zorg te dragen, dat de middelen gevonden worden, waarmede de kosten betaald kunnen worden, die andere bestuursafdeelingen voteeren." En zo gaat het nog een tijdje door. Het nieuwsblad vindt het jammer dat een uitstekend man als De Wilde nu aftreedt. Dat geeft zorgen, "Ware het niet, dat Dr. Colijn 4 de portefeuille had overgenomen, we zouden nog in sterkere mate ons voelen teleurgesteld, dan reeds nu het geval is". Behalve politiek en kerkelijk nieuws, is er ook geregeld sprake van een uitgebreide rubriek 'Land- en Tuinbouw'; dat behoeft in het (toen zeker nog) agrarische gebied waarin het blad verscheen, geen verwondering te wekken. Er komen allerlei praktische zaken aan de orde over onderwerpen als roggeteelt, veeziekten, machinaal zaaien e.d. Eerder zei ik al, dat het Bennekomsch Nieuwsblad voor meer dan de helft met advertenties gevuld was. Verreweg de meeste van die advertenties hebben een lokale achtergrond, toch adverteren ook enkele landelijke firma's - met vaak grote advertenties - in het blad. Nog steeds bekende firma's zijn bijvoorbeeld Albert Heijn ("maakt U het leven goedkooper!"), Peek en Cloppenburg (in Arnhem) en Douwe Egberts dat reclame maakt voor zijn Friesche Heeren-baai en Baai-tabak ("De hengel in de hand en D.E. in de pijp!"). Daarnaast is er tamelijk veel reclame voor geneesmiddelen. Persoonlijk voel ik mij wel aangesproken door een op 26 mei 1939 opgenomen advertentie onder de kop "SCHUDT UW LEVER WAKKER (zonder schadelijke laxeermiddelen en U zult 's morgens 'kiplekker' uit bed springen)".


Regionale berichtgeving Natuurlijk is het voor een blad als De Kostersteen interessanter om na te gaan wat voor lokaal of regionaal nieuws er in het Bennekomsch Nieuwsblad stond. Eerder gaf ik al aan, dat ik vermoed dat het blad (vrijwel?) dezelfde inhoud zal hebben gehad als het Edesch Nieuwsblad. In alle geval is er sprake van de genoemde rubriek "Rondom den Edesche Toren". Deze bevat commentaar op wat er in de gemeente(raad) speelt. Bijzonder is het pleidooi op 2 juni 1939 om minder nieuwe politieagenten aan te stellen: "Als ons Gemeentebestuur nu eens aan de Ministers vroeg, om in plaats van vijf politie-agenten er vier aan te stellen en den vijfden te vervangen door een tuinman, dan zou dat [...] van niet te onderschatten gemeentebelang geacht moeten worden. Misschien zou het mogelijk zijn, om drie politie-agenten te 'nemen' en voor het geld, dat de vierde zou kosten, in tijden van groote droogte den sproeiwagen te laten functionneeren. Zelfs zou het wellicht aanbeveling verdienen, het politiecorps met twee nieuwe agenten te suppleeren of te completeeren en de kosten van

den derde aan te wenden tot dekking van rente en afschrijving der kosten van verscheidene schreewend noodzakelijke wegaanleggingen en -verbeteringen. [...]". Het is een soort van bericht dat je nu niet snel meer in een krant tegen zult komen. Behalve de rubriek "Rondom den Edesche Toren" is er in elk nummer een uitgebreide rubriek met korte mededelingen uit plaatsen in de regio. Hier een paar van die mededelingen die de tijd 'tekenen'. Een bericht uit de krant van 28 april onder de titel 'Hamsteren' tekent de zorgelijke tijden: "Deze week was te Apeldoorn op last van de Regeering een vergadering van alle burgemeesters van de Veluwe. [...] Een der eerste dingen die de Regeeringsafgevaardigde behandelde was het hamsteren. Hij zei: 'Zeg toch tegen de bevolking dat ze gaan hamsteren; haal de leelijke klank van het woord hamsteren er uit; het is landsbelang dat de bevolking zooveel mogelijk voorraad heeft. Niet alleen krijgt men dan groote voorraden in het land, maar zij zijn bovendien sterk verspreid. Door de gelden die van den verkoop binnenkomen, kunnen de grossiers hun voorraden nu nog aanvullen." Twee keer is er sprake van berichten van de het hoofd van de Luchtbeschermingsdienst over gifgassen (mosterdgas, blauwzuur en zo meer). Nadat alle gevaren van de gassen zijn opgesomd, eindigt het laatste stuk met een 'conclusie': "Stel u nu eens voor, dat iemand tegen U zei: voor ƒ 5,- help ik je van al die misère af. Zoudt U zoo'n voorstel niet met beide handen aangrijpen? Nu, dit voorstel wordt U gedaan: KOOP EEN GASMASKER en U bent klaar."


13

Het tekent een periode van onveiligheidsgevoelens en oorlogsdreiging. Nadat in het nummer van 26 mei de hoofdcommissaris van politie zeer uitgebreide aanwijzingen geeft voor het verkeer in verband met de te verwachten drukte rond de jaarlijkse toogdag, de 'Hagespraak', van de N.S.B.5 op de Goudsberg bij Lunteren op de 2e Pinksterdag (29 mei), volgt een week later het (bescheiden) verslag van de - voor die tijd massale bijeenkomst: "Deze jaarlijksche hoogtijdag der N.S.B. heeft alhier zijn gewoon verloop gehad. Verschillende sprekers, waaronder ook de heer Mussert, voerden het woord op het nieuwgebouwde podium, dat 105 m lang en 10 m hoog is, dit is inderdaad een groote verbetering voor hen die spraken, ditmaal voor een aantal bezoekers, dat op 25 000 geschat wordt. Er waren verschillende extra treinen van buitengewone lengte, die een groote stroom bezoekers, vooral uit en naar de richting Amersfoort, hebben vervoerd. De groote toevloed der reizigers, we zagen ze in groote groepen bivakeeren in langs het perron liggende boschages, is zeker wel oorzaak geweest dat men b.v. naar Ede niet weg kon. Er was gewoon geen doorkomen aan." Op de inhoud van de bijeenkomst wordt in het blad in het geheel niet ingegaan. Van geheel andere aard is een bericht in de krant van 5 mei: "Maandag 1 Mei j.l. was een feestdag voor de Coöperatieve Veilingsvereeniging voor Ede en Omstreeken. Op de veiling van dien dag bereikte namelijk de aanvoer van eieren voor het eerst het getal van 1.000.000". Vanzelfsprekend werd hier met de nodige feestelijkheden bij

14

stilgestaan en daar werd uitgebreid verslag van gedaan. Van dit soort berichten zijn er veel meer in deze kranten. Natuurlijk in het blad ook veel advertenties van firma's uit de regio, niet in de laatste plaats uit Ede. Ook daarbij namen die ook nu nog bekend voorkomen. Bijvoorbeeld die van Stoomzuivelfabrieken 'Concordia' in Wageningen en Ede ("Karnemelk is de Zomerdrank bij uitnemendheid!") of van Bouw-Onderneming 'Righolt' te Ede ("Zoekt U een woning? Komt met ons praten!"). Ook adverteerden de firma's J.J. Kirpestein te Wageningen ("Chevrolet, de meest verkochte wagen ter wereld") en L. Geels & Zn. te Ede ("de modernste eet-, thee- en ontbijtserviezen") in het blad. Tot slot trekt de rijwielhandelaar P. Kleijer te Ede de aandacht van het publiek met een heus gedicht: Geachte lezers van dit blad Al woont ge dan al ook aan een pad die zoekt een Rijwiel handelaar En voor zijn geld, dan ook z'n waar De ervaring zal bewijzen Zoek het niet in lage prijzen, Zoek het wel in kwaliteit En de (Tijd zal 't leeren) Dat ge daarmee beter zijt Lees dit stukje eens geduldig en bestudeer de inhoud eens zorgvuldig. Berichten uit Bennekom Vanzelfsprekend wil ik in dit blad in iets meer detail ingaan op de berichten en advertenties die er over en uit Bennekom in de bladen te vinden zijn. Het Bennekomsch Nieuwsblad van 26 april bevat een aantal berichten over Ben-


nekom. Onder meer is er een verslagje van jaarvergadering van de Coöperatieve Zuivelfabriek 'De Hoop' (besproken tijdens de lezing na de laatste jaarvergadering van de HVOB). Hieruit het volgende: "Donderdagavond 20 dezer werd in het Vereeniginsgebouw [thans Kijk- en Luistermuseum] de Jaarvergadering gehouden van de Coöperatieve Zuivelfabriek 'De Hoop', onder voorzitterschap van den heer A. van Steenbergen Mzn. Uit het uitgebracht jaarverslag door den Directeur, den heer T. v.d. Brink, bleek gestadige ontwikkeling in aanvoer en afzet. De toename van het aantal leden was zeer bevredigend. [...] Bij de bestuursverkiezing werd de heer E. van Steenbergen met grote meerderheid herkozen. De heer L. Braafhart trad, als zijnde niet herkiesbaar, af als lid van de commissie van contrôle en werd opgevolgd door de heer G. Jochemse. [...]" De genoemde namen zijn namen die we nog steeds kennen in Bennekom. En bij een Van Steenbergen is een toevoeging als 'Mzn.' vaak nog steeds geen overbodige luxe. Ook vermeld het blad dat de Kerkhoflaan van riolering voorzien worden: "B. en W. stellen den Raad voor een crediet te verleenen voor het rioleeren van de Kerkhoflaan vanaf het Algemeer tot de Begraafplaats. Lengte hiervan bedraagt 140 meter, de kosten worden begroot op ƒ 1150,-". Zelfs dit soort kleine berichten vertellen meer, dan je zo op het eerste gezicht zou denken. Het geeft bijvoorbeeld aan wanneer waar riolering aangelegd werd en ook wat zoiets indertijd kostte. Het nieuwsblad van 5 mei doet verslag van de feestelijkheden ter gelegenheid de verjaardag van Prinses Juliana:

"De verjaardag van H.K.H. Prinses Juliana heeft hier een zeer kalm verloop gehad. Het muziekgezelschap O.B.K., dat zich voor een muzikale rondgang had beschikbaar gesteld, trad tegen half acht 's avonds aan en gevolgd door een groote schare jongelui werd opgetrokken richting Vossenhol en vandaar terug naar het dorp, alwaar ter hoogte van de 'Webo' 6 werd halt gehouden teneinde het 'Oude Wilhelmus ' 7 te spelen. Vandaar werd nog een kleine rondgang gemaakt, doch door de slechte weersgesteldheid moest de stoet ontbonden worden, zoodat de feestvreugde spoedig beëindigd was." Ook in het nummer van 2 juni gaat het over OBK: "Zaterdagavond j.l. hield de Harmonie O.B.K. een muzikale rondgang door ons dorp. Vanaf het Vereenigingsgebouw werd opgetrokken naar de villa 'Casa Cara' 8 aan de Edescheweg, teneinde een serenade te brengen aan de familie G. v.d. Brink, ter gelegenheid van haar 25-jarig huwelijksherdenking. Nadat eenige feestnummers aldaar ten gehore waren gebracht en de dankbetuiging van de familie in ontvangst was genomen, werd de tocht voortgezet naar de muziektent 9 bij de Schoolstraat, alwaar het verder programma werd afgewerkt [...]" In dit nummer van het Bennekomsch Nieuwsblad meer feestelijkheden rond oude dorpsverenigingen: "De Gymnastiekvereeniging 'D.O.S.', die 2de Pinksterdag aan de wedstrijden te Nijverdal deelnam, heeft schitterend succes [...] behaald". Er werden in verschillende afdelingen eerste prijzen gewonnen. Het bericht vervolgt dan met:


15

"Voorts behaalde de Harmonie 'O.B.K.' te Etten een 1e prijs marschuitvoering en een 3e prijs concert-uitvoering. 's Avonds werden beide vereenigingen bij hunne thuiskomst opgewacht door het Bestuur van V.V.V. en werden zij gelukgewenscht door diens voorzitter, Generaal Kempees, die tevens aan beide leiders der vereenigingen een bloemenhulde aanbood, waarna O.B.K. nog een paar nummers tot besluit van den dag ten beste gaf." Zomaar wat fragmentjes dorpsgeschiedenis uit oude kranten. Natuurlijk zijn er in de bladen advertenties van Bennekomse bedrijven opgenomen. Bij dit verhaal zijn er enkele afgebeeld. De firma N.D. Mans is geregeld te vinden; telkens hebben de advertenties een andere inhoud. De leukste vind ik beslist: "Krijgt U gasten?? Laat ons dan Uwe bedstellen opvullen en nazien!". Ook de firma D. Eygenraam is geregeld vertegenwoordigd met teksten als "Voordat zonnebrand gaat plagen, crème bij Eygenraam gaan vragen!". Met de zomer in aantocht zijn er meer adverteerders die daarop inspelen. Zo adverteert MeubileerInrichting G. van Silfhout Bzn. ("n.h.

16

Postkantoor") met een "groote sorteering Tuinmeubelen en Ligstoelen" . "Heeft U voor de feestdagen nog een nieuwe tasch nodig?", dan moet u naar C. Hendriksen aan de Brinkstraat. Tenslotte moet u "Voor 't aanleggen van Gas-, Water- en Electr. leidingen, Lood- en zinkwerken" naar H. Ansink aan de Strooyweg. Heel wat van deze namen zijn ook heden ten dage nog bekend. Op 28 april en 26 mei adverteerde zuivelfabriek 'De Hoop' in het blad (deed ze dat één keer per maand?). Wat mij betreft is het de kampioen kreupelrijm. De eerste keer luidt de boodschap: "Als de koe kon, zei ze elk: Kiest 'De Hoop' voor beet're melk!". De tweede keer luidt het: "Eten Uwe kleuters traag? Geef 'De Hoop's' pap! Die maakt graag!" Behalve grote advertenties bevatten de bladen ook een rubriek : "Vraag en Aanbod; in deze rubriek worden kleine advertenties geplaatst van hoogstens vijf regels tegen 50 ct. bij vooruitbetaling". Deze kleine advertenties leveren nu kleine details over personen en lokale geschiedenis. Zo vraagt op 28 april de kleermakerij van B. Veldkamp (v.h. G. van Silfhout)


aan de Edeseweg 3 in een advertentie om een "flinke Halfwas of vergevorderde leerling". In enkele regels leer je zo waar een bedrijf gevestigd was en hoe het met de opeenvolging van eigenaren gezeten heeft. Om die reden hier nog enkele van dit soort advertenties. Soms halen deze de vijf regels niet eens. Zo staat er in tweeeneenhalve regel simpel vermeld: "Autogeen- en Electrisch lasschen. Jan de Nooij, Bennekom, tel. 227". Voor "repareeren en maken van Uw meubelen" moest je naar J.B. Hendriks aan de Halderweg 7. Bij Rijwielhandel E. v.d. Craats waren nog "een paar prima 2e hands Rijwielen, waarbij 'n jongensrijwiel" te koop. Aan de Achterstraat 16 kon je terecht voor "twee ooien met elk twee lammeren". Er zijn meer advertentietjes waaruit het agrarische karakter van Bennekom in die tijd blijkt. Regelmatig werden bijvoorbeeld geltzeugen aangeboden, zeugen die voor de eerste keer drachtig waren. Voor "een guste Schot 10, geschikt voor in de wei" moest je bij A. Methorst aan de Brinkerweg 17 zijn. Tussen de kleine advertenties staan altijd ook wel enkele grotere. Soms markeren die belangrijke momenten in de bedrijfsgeschiedenis van ons dorp. Zo staat er in

het Bennekomsch Nieuwsblad van 26 mei een advertentie waarin de overname van de bakkerij van de weduwe J. van Ewijk aan de Nassaulaan 21 door C. Klaarenbeek bekend gemaakt wordt. Op zaterdag 's middags om 2 uur zou de heropening plaatsvinden: "Ter kennismaking geven wij op den openingsdag bij aankoop van ƒ 1,00, (brood uitgezonderd), een heerlijk krentenbrood cadeau". Soms werd in de kleine berichtjes om personeel gevraagd. Zo vraagt de Wed. Silfhout aan de Hoogeweg 9 op 5 mei "een hulp in de huis houding voor dag en nacht". Op 26 mei vraagt P.J. Poot aan de Brinkstraat 17 om een "net Meisje voor de morgenuren". Op 2 juni vraagt "D. Eygenraam, Apoth.-Ass." een "nette Loopjongen Aanvangsloon ƒ2,50", waardoor we meteen iets weten van het inkomensniveau van zo'n beginnersbaantje. Er zijn beslist nog meer kleine brokjes informatie uit de bladen te halen. Het voert hier echter (veel) te ver om compleet te zijn. Tot slot Ondanks het feit dat ik maar vier nummers van het Bennekomsch Nieuwsblad tot mijn beschikking had, geven ze een


17

goed beeld van de inhoud die het blad voor de oorlog had. Het geeft een beeld van de zorgelijke toestand waarin ons land toen verkeerde. De landelijke politieke situatie kreeg nog een extra accent omdat het 'hoofdkwartier' van de NSB zich in Lunteren bevond. Dit soort regionale bladen is een fundgrube voor mensen die in de geschiedenis van personen of (kleine) bedrijven geïnteresseerd zijn. Juist omdat ik maar vier nummers tot mijn beschikking had, kon ik dat eens uitdiepen. Had ik er hele leggers voor moeten doornemen, dan was ik waarschijnlijk op een veel oppervlakkiger 18

niveau blijven steken. Desondanks hoop ik dat er iemand is die nog meer nummers van het Bennekomsch Nieuwsblad weet te vinden en dat iemand eens nagaat of het Edesch Nieuwsblad nog ergens terug te vinden is en of dat dan inderdaad (helemaal) dezelfde inhoud had als het Bennekomsch Nieuwsblad. Er zou veel detailgeschiedenis uit te reconstrueren zijn over het eerste deel van de 20e eeuw (het blad verscheen van 1898 tot het in 1941 door de Duitsers verboden werd 11). In het verlengde hiervan verdient het ook aanbeveling om de nieuwe krantenwebsite van de Koninklijke Bibliotheek (http://kranten.kb.nl) te gaan exploreren. De oudste berichten die daar nu over Bennekom in te vinden zijn dateren uit 1775 en 1776 en stonden in de Middelburgsche Courant. Ze hebben betrekking op de mogelijke benoeming van de Bennekomse predikant Florentius Franco de Bruyn 12 in Amsterdam resp. Utrecht. Op 14 juli 1776 is hij er dichtbij: "Gepasseerde Vrydag is alhier door de Eerw. Groote Kerkenraad gemaakt het volgende Drietal van Predikanten, als D[ominee]. Ph. J. Bachiene de Rooy en de Bruyn, respectieve Predikanten te Jutphaas en Bennekom, de laatste met het lot tegen Do. Hoffman, Predikant te Zutphen, en daaruit hedenavond beroepen Do. Bachiene, Predikant te Jutphaas." Meer dan je zo zou denken, verschenen er berichten over en uit Bennekom in landelijke kranten of in bladen elders in het land. Bij het samenstellen van sommige hoofdstukken van het boek Bennekom te boek. Sporen van Bennekom in oude en nieuwe boeken dat vorig jaar bij onze vereniging verscheen hebben de auteurs (Arno van der Valk en ik) profijt gehad


van het feit dat toen al geheel digitaal de Leeuwarder Courant (vanaf 1752!) toegankelijk was 13. Het feit dat oude kranten digitaal toegan-

kelijk gemaakt worden, betekent dat ze ineens gemakkelijk doorzoekbaar worden. Ze bevatten een schat aan (vaak vergeten) informatie. Die kan nu gebruikt worden!

Noten 1. Het gaat hier om het Horst-Wessel-lied, het officiële lied van de NSDAP, de partij van Adolf Hitler. 2. J.A. de Wilde (1879-1956) was minister namens de Anti-Revolutionaire Partij. 3. C.P.M. Romme (1896-1980) was minister namen de RKSP (Roomskatholieke Staatspartij). Na de oorlog zou hij fractieleider o.m. fractieleider van de KVP (Katholieke Volkspartij). Als minister van sociale zaken had hij o.m. in 1938 de gedwongen tewerkstelling van 18.000 Nederlandse werklozen in Duitsland geregeld. Niet naar Duitsland gaan betekende verlies van uitkering. 4. H. Colijn (1869-1944) leidde op dat moment zijn vierde en laatste kabinet. 5. De Nationaal Socialistische Beweging van Ir. A.A. Mussert had van 1936 tot 1945 zijn 'Nationaal Tehuis' in een gebouwencomplex op de Goudsberg bij Lunteren. De plek was gekozen vanwege zijn centrale ligging in het land. Jaarlijks werden er op de 2e Pinksterdag de Hagespraken gehouden om de onderling verbondenheid te bevorderen. 6. De WEBO was een busonderneming van de firma van de Weerd aan de Dorpsstraat (nu modezaak Ter Stall). Oorspronkelijk heette de busonderneming 'Van de Weerd’s Bus Onderneming'. Toen in 1937 het personenvervoer per tram van Wageningen naar Ede werd opgeheven, kreeg Van de Weerd toestemming dit personenvervoer over te nemen. De naam werd toen gewijzigd in WEBO. Zie: http://www.oudwageningen.nl/documentatie/verhalen/webo-bus-in-wageningen . 7. Het oude Wilhelmus verwijst naar de in 1939 nog recente geschiedenis van ons volkslied. Van oudsher was het Wilhelmus het volkslied. Echter toen in 1815 Nederland en België verenigd werden, werd de noodzaak van een nieuw volkslied gevoeld. Dit werd gecomponeerd door de dichter Hendrik Tollens (1780-1856) en begon met de zinnen "Wien Neêrlandsch bloed in de aders vloeit, van vreemde smetten vrij". Het werd op muziek gezet door Johann Wilhelm Wilms (1772-1847). In 1817 werd het het officiële volkslied. Er bleef altijd een verlangen naar het 'oude' Wilhelmus, zeker toen in 1839 de scheiding met België definitief werd. Het zou echter nog tot 1932 duren voordat het weer het officiële volkslied werd. 8. De villa 'Casa Cara' stond op de plek waar nu het Van Slootenplein is. In verband met aanpassingen in de verkeerssituatie werd het huis afgebroken. De enkele grote boom in het plantsoen stond ooit in de tuin van de villa. 9. Deze muziektent is helaas afgebroken. Op dit moment ijvert de Stichting Muziektent Bennekom (www.muziektentbennekom.nl) voor de bouw van een nieuwe muziektent, nu op het Van Slootenplein.


19

10. Een guste schot is een niet-drachtige pink (ca. éénjarige koe). 11. Zie: 'Band tussen krant en lezer steeds hechter'. http://www.nostalgischede.nl/industrie/lezers.htm . 12. Zie over Ds. Florentius Franco de Bruin het artikeltje dat ik eerder in 1997 over hem schreef: 'In memoriam Ds. Florentius Franco de Bruin'. De Kostersteen 60: 3-4. En in het hoofdstuk 'Lang zal de Oranjestam zo bloeien' in het boek Bennekom te boek. Sporen van Bennekom in oude en nieuwe boeken (2009). 13. www.leeuwardercourant.nl/service/archief/.

Bennekom op de kaart Arno van der Valk We kennen ze allemaal de nostalgische zwartwit foto’s van Bennekom uit de tijd dat er nog met paard en koets werd gereden en de straatverlichting nog met de hand werd ontstoken. Historypin.com brengt dat soort kiekjes als het ware weer tot leven, door ze met een virtuele punaise op de actuele beelden van Google Street View te ‘pinnen'. De mooiste resultaten krijg je uiteraard wanneer het kiekje uit de oude doos naadloos aansluit bij het actuele Google Street View-beeld. Als dat niet onmiddellijk het geval is, kun je dat – mits de belangrijkste referentiepunten nog bestaan – voor een groot deel corrigeren door in Street View zo nauwkeurig mogelijk het originele camerastandpunt op te zoeken, en vervolgens enkele meters in of uit te zoomen. De dichtstbijzijnde foto op de homepage van Historypin.com is een foto van de

2

Diedenweg anno 1953, met korenschoven op de voorgrond. De flats aan de overkant zijn nauwelijks veranderd. Historypin.com heeft zo een prachtige archieffunctie, temeer omdat gebruikers uitgenodigd worden om een verhaal achter de (geüploade) foto achter te laten. Van dit soort ‘old meets new’taferelen vind je er intussen ruim tienduizend op Historypin.com; voornamelijk uit het Verenigd Koninkrijk, de thuisbasis van deze digitale tijdmachine, maar evengoed uit Nederland en andere delen van de wereld. Iedereen met een Google Account kan namelijk eenvoudig z’n steentje bijdragen aan het project. Aan de slag! Er is immers nog wel wat werk aan de winkel voordat Bennekom op de digitale kaart staat.


Uit de oude camera Hieronder een viertal foto’s van ‘Herstellingsoord Frederique’. Deze villa stond aan de aan de westzijde van de Edeseweg, ongeveer ter hoogte van nr 101. Tijdens de oorlog is de villa gesloopt, omdat de Duitse bezetter vrij schootsveld wilde creëren. Vóór de oorlog was Bennekom een geliefd vakantie-oord voor pensiongasten. Maar Bennekom had ook de ambitie een ‘kuuroord’ te zijn vanwege de zeer gezonde boslucht.

Boekaankondiging: Schoonhoven, De geschiedenis van de boerderijen op Schoonhoven te Bennekom, door Jan van Eck Voor de Kostersteen van augustus 2009, in het kader van Open Monumentendag gewijd aan het gebied van Nergena, schreef Jan van Eck een artikel over de geschiedenis van Schoonhoven, een van de oude boerderijen in de Kraats. Hij heeft zijn onderzoekingen verder voortgezet en neergelegd in een interessant boek. Veel aandacht wordt besteed aan de bewoners van Schoonhoven sedert de 17e eeuw en de eigenaren van gronden rondom Schoonhoven. Het boek bevat een groot aantal interessante foto’s. Het prachtig vormgegeven boek (58 pagina’s, harde kaft) is te bestellen bij de auteur, à € 32, plus € 4,50 verzendkosten. Emailadres van de auteur: [email protected] De Kostersteen 114, oktober 2010

21

Water in de Gelderse Vallei, door de eeuwen heen. Tijdens de bijeenkomst van de Historische vereniging Oud Bennekom op 2 november 2010 zal de heer J.A. Aanen uit Veenendaal een lezing verzorgen over bovengenoemd onderwerp. Hij zal zijn verhaal vooral toespitsen op het zuidelijk deel van de Vallei. Beginnend met een aantal theorieën over het ontstaan van de Gelderse Vallei, neemt hij ons mee in een vogelvlucht door de tijd. Daarbij zal duidelijk worden dat water altijd een belangrijke en zelfs een beslissende factor was voor deze regio. In zijn lezing komt ook de relatie tussen de Vallei en andere gebieden, die elkaar over en weer beïnvloeden, aan de orde. Zo zal hij nader ingaan op vragen als: - heeft het ontstaan van het Zwarte Woud in Duitsland iets te maken met het ontstaan van de Gelderse Vallei? - Liep er ooit een Rijnarm door de Vallei naar het IJsselmeer? - Waarom waren er juist vanaf ongeveer het jaar 1595 zoveel overstromingen in de Gelderse Vallei? Mede gezien de onderwijsachtergrond van de inleider mogen we rekenen op een boeiende avond!

Bestuursmededelingen Nieuwe leden Het bestuur heet de volgende personen van harte welkom als nieuwe leden van de Historische Vereniging Oud-Bennekom: Dhr. J.C. Aka Fam. G. Appelman Fam. M. van Beek Mevr. A. Blom Dhr en mevr J. en P. Boonekamp Mevr. Bothof Dhr. D.D.A. Bouwman Fam. Brandse Fam. van den Brink Mevr. E.C. Brinkerink Mevr. Budding Mevr. Buiteling Fam van Deursen Fam. J.C. van Dijk Dhr. R. Geerling Fam. J. van der Geest

22

Dhr. S.Heida Mevr. A.v.Kampen en dhr Holleman Mevr. A. Lufkens Dhr. G.J. Luiten Fam. A. Meijering Dhr. J.A. Righolt Dhr. M.P.J. Rodenberg Mevr. van Roekel Mevr. G. de Rooij Mevr. Y. de Ruiter-Mol Mevr. A.A. Stadegaard Mevr. J. van Steenbeek Dhr. J. Thien Mevr. B. Veenendaal Dhr. J.C.A.M. Veraa Dhr. M. Visser


Agenda Van de Historische Vereniging Oud-Bennekom -

Dinsdag 2 november a.s.: Lezing door dhr J.A. Aanen over “Water in de Gelderse Vallei, door de eeuwen heen” in zalencentrum De Brink, Brinkstraat 39. Zie blz. 22 van deze Kostersteen. Dinsdag 8 maart 2011: Jaarvergadering van de Historische Vereniging OudBennekom. Nadere mededelingen in de volgende Kostersteen.

Documentatiecentrum Bennekom Het documentatiecentrum van de historische vereniging Oud-Bennekom is gevestigd op de bovenverdieping van het Kijk en Luister museum, en is elke dinsdag voor bezoekers geopend van 09.00 – 12.00 uur en 14.00 – 16.00 uur. Geïnteresseerden in de historie van Bennekom zijn welkom na een afspraak via onderstaande personen: Henk Gijsbertsen, telefoon (0318) 415275; email: [email protected] Riet Hoogkamer, telefoon (0318) 416180; email: [email protected]

Bestuur A. van Kampen, voorzitter W.Hol, secretaris W.C.L. van Kalleveen, penningm G.J. Adams Mevr. C.J. Knoppers A.T.J. Nooij Mevr. G.J.M. van Raan-Onderwater

Website: www.oudbennekom.nl Ledenadminsitratie Mevr. G.J.M. van Raan-Onderwater Grietjeshof 18, 6721 VJ Bennekom

Beheer foto- en diacollectie H. Gijsbertsen Bibliotheek Mevr. G.M. Hoogkamer-Weijman Conservator Historische Collectie C.C. Meulenkamp Redactie Kostersteen A.T.J.Nooij, eindredacteur H. Van Amerongen C.A. Heitink J.A. van der Valk Email: [email protected]


23

DE KOSTERSTEEN. Nummer ll4. Oktober 2010

Recommend Documents