52. évfolyam, 2009. 8. szám
700 Ft
TARTALOM
www.technikamagazin.hu Megjelenik havonta Fõszerkesztõ: Dr. Wellek Margit e-mail:
[email protected] Fõmunkatárs: Békés Sándor e-mail:
[email protected] Szerkesztõség: Cím: 1027 Budapest, Fõ u. 68. Tel.: 06-1-225-3105, Fax: 06-1-201-6457 E-mail:
[email protected] Internet: www.technikamagazin.hu Hirdetésfelvétel: Aitner Dóra, nemzetközi koordinátor
[email protected] Tel.: 06-1-225-3105 Julis Mária, belföldi koordinátor
[email protected] Tel.: 06-1-201-2480 Kiadó: Technika Alapítvány Címe: 1027 Budapest, Fõ u. 68. Felelõs kiadó: Horváth László Terjesztés: Elõfizetésben terjeszti a Magyar Posta Rt. Hírlap Üzletága VIII. ker. Budapest, Orczy tér 1. Elõfizetés valamennyi postán, kézbesítõknél. E-mailen: hirlapelofizeté
[email protected], faxon: 06-1-303-3440 Nyomda: Innova-Print Kft. Nyomtatott: HU-ISSN 0040-1110 Online: HU-ISSN 1789-5367 A szerkesztõség kéziratokat nem õriz meg és nem küld vissza.
KRÓNIKA Arany a természettudományos olimpián Bõvített munkahelymegõrzési program Innostart: akadémiai kutatások hasznosítása Miniszterelnöki koordináció a K+F-nek
VÁLSÁGKEZELÉS Merre tovább a válság után? Recessziós körkép – a Sharptól a Rábáig
3 4
GÉPIPAR Szivattyúkiválasztás: az energiatakarékosság alapköve Új üzemanyag a Paksi Atomerõmûnek Kerek, sima és tömören zár Mi a legjobb megoldás? Internet-kompatibilis Wide Area Controller automatizáláshoz Kis méretû, 10,4 colos WEB-Panel: fényes kijelzõ, brilliáns mûködés WEB HMI (ember-gép interfész) most szintén elérhetõ a SIMATIC-S7-hez Intelligens villanymotor-felügyeleti rendszer Autóalkatrész-tervezés PLM-szoftverekkel
13 14
SZABADALOM MSZH: gyorsított engedélyezési eljárások
16
MÉRÉSTECHNIKA Ingyenes DISTRELEC telefon- és faxszám a magyar vásárlók részére! 17 Zavarrezisztens nyomástávadó 19
KÖZLEKEDÉS 20
MINÕSÉGÜGY Az energiafogyasztás optimalizálása, a megújuló energiaforrások kihasználása: ez napjaink legjobb beruházása 21
SZÁMUNKBAN SZEREPLÕ TÁRSASÁGOK
B3 23 17 18 22 B1 5 8 6 19 16 B4 14 12 B2, 21 7
12
15
KÉPZÉS
GWF MENGELE: minõség és fejlõdés CE jelölés – Pillanatképek (1/5.)
AutoCarma Berencsi Tanácsadó Distrelec Energoexpo GWE MENGELE Horn Hungexpo igus KSB Keller Magyar Szabadalmi HIvatal Ruukki Rockwel Automation Saia-Burgess Controls TÜV Rheinland Tooltechnik
12
CAD/CAM/CAE/3D
MÛSZAKI E
6 7 8 10
AUTOMATIZÁLÁS
Alagútak nélkül
A folyóirat megjelenését a Horn Kft. támogatja
2 2 2 2
22 23
INFORMATIKA Szoftverrel automatizált üzleti folyamatok
24
TÁVKÖZLÉS Viktória-tavi mentõakció
25
ÉLELMISZER Nanoennivalók a mérlegen
26
KÖRNYEZET Biztonságpolitika és éghajlatváltozás
27
ENERGETIKA Távlata van a távfûtésnek Atomerõmûvekkel vagy nélkülük?
28 29
ÛRKUTATÁS A MetOp-A mûhold felhasználásának sokszínûsége Admatis: jelentõs ûripari megrendelés
30 32
Technika 2009/8
1
KRÓNIKA
ARANY A TERMÉSZETTUDOMÁNYOS DIÁKOLIMPIÁN Magyar diákok elsõ ízben vettek részt a 2003 óta évente megrendezett Európai Uniós Természettudományos Diákolimpián (EUSO) és rögtön az elsõ alkalommal kiemelkedõen szerepeltek: az Acsapat 21 ország 40 csapata közül a második helyen végzett (Csehország után) és aranyérmet kapott. Az élen végzett háromfõs magyar csapatnak elsõsorban mérésekbõl és kísérletekbõl álló feladatokat kellett megoldania a biológia, a kémia és a fizika tárgykörében a spanyolországi Murcia tartományban. A felkészítõ tanárok által kísért diákok a feladatokat angol nyelven kapják meg, ezt kell, sokszor hajnalig lefordítani, utána két napig tart a verseny. A feladatokat a fiatalok együtt oldják meg, ezért a csapatoknak rendelkezniük kell egy kiváló fizikus, biológus, kémikus diákkal. Így az aranyérmes magyar csapatnak tagja volt Nászai Máté (biológia), a szegedi Radnóti Miklós Kísérleti Gimnázium 10. osztályos tanulója, tanára Bán Sándor, Szigetvári Áron (kémia), a Fazekas Mihály Fõvárosi Gyakorló Általános Iskola és Gimnázium 11. osztályos tanulója, tanára Albert Attila és Varga Ádám (fizika), az SZTE Ságvári Endre Gyakorló Gimnázium 10. osztályos tanulója, tanára Tóth Károly. A következõ EUSO 2010-ben Svédországban lesz, a hazai válogatást 2009 november végén tartják. Bõvebb információ a http:// euso.mabite.info honlapon. Az idei EUSO-n résztvett diákok eredményesen indulhatnak más fizikai, biológia és kémiai diákolimpiákon, azért is, mert most tapasztalatot szereztek a mérések, kísérletek terén, mely gyakorlati készségek nem erõsségei a más versenyeken résztvevõ magyar diákoknak.
2
Technika 2009/8
Bõvített munkahely-megõrzési program Augusztustól már nagyvállalatok is pályázhatnak az uniós 4+1 munkahely-megõrzési program támogatásaira. A kormány idén februárban indította el ezt a programot, melyszerint a foglalkoztatási nehézségekkel küszködõ társaságok, a munkaidõ átszervezésével (négynapos munkahét), a felszabadult munkaidõ alatt OKJ-s és akkreditált szakképzést szervezhetnek munkatársaiknak. Akkor a támogatásra fordított 30 milliárd forintból az 5 fõnél többet foglalkoztató KKV-knak 20 milliárd forintot irányoztak elõ, amibõl az ilyen társaságok fedez-
hetik az ötödik napi munkabért, a képzést, beleértve a tankönyvek árát, a vizsgadíjat, az utazási és szállás költségeket, mindezek közterheivel együtt. Ilyen célra egy-egy KKV 2 millió forinttól 150 millió forintig is kaphat hozzájárulást. Most a pályázatot hasonló elveken a több, mint 250 fõvel mûködõ nagyvállalatokra is kiterjesztették 10 milliárd forintos keretösszeggel. Egy-egy nagyvállalat akár 600 millió forint támogatásban is részesülhet, hogy ne kelljen munkaerõt elbocsátania. Mintegy 100 nagyvállalat pályázatára számítanak.
Innostart: akadémiai kutatások hasznosítása Az Innostart Nemzeti Üzleti és Innovációs Központ még 2008 elején kötött keretszerzõdést az MTA kutatási eredményei hazai és nemzetközi piaci hasznosításának elõsegítésére. Ennek alapján a Központ eddig 7 kutatóintézet 15 projektjét világította át hasznosítási szempontból, közülük 7 kutatási projekt esetében az Innostart vezetésével megkezdhetõ a piaci értékesítés. A munka továbbvitele
érdekében az Innostart és az MTA elhatározta, újabb 15-20 projektet vizsgálnak meg, közülük 5-10 projektet választanak ki részletesebb mûszaki-gazdasági elemzésre. Mivel az eddigi munka költségeit az Innostart fedezte, az újabb projektfeltárásokat az MTA közvetlenül finanszírozza, a kiválasztott témák menedzselésébe pedig bevonják az egyes kutatóintézeteket.
Miniszterelnöki koordináció a K+F-nek A kormány célja, hogy a miniszterelnök vezetésével megalakuljon a tudomány-, technológia- és innováció-politika legmagasabb szintû koordináló testületeként a Kutatási és Tudománypolitikai Tanács. A mostani változtatásokkal a kormány a szakterület összehangolt kormányzati rendszerét akarja kialakítani, továbbá célja a pályázati rendszer hatékonyabbá tétele, a tehetséggondozás megerõsítése és a szakterület iránti társadalmi elkötelezettség növelése – mondta Varga István nemzeti fejlesztési és gazdasági miniszter a
vállalati és tudományos szférát képviselõ Kutatási és Technológiai Innovációs Tanács (KuTIT) tagjaival augusztus 4-én tartott konzultáción. A kormány tervei szerint az innovációs és tudománypolitikát a Kutatási és Tudománypolitikai Tanács hangolná össze és képviselné hazánkat a K+F terén nemzetközi szinten. A tanács a tudomány-, technológia- és innovációpolitika közép- és hosszú távú kérdéseivel foglalkozna. b. s.
VÁLSÁGKEZELÉS
Merre tovább a válság után? A válságból való kibontakozás kezdeti jelei ellenére a hazai politikusok – és nem a közgazdászok – mind gyakrabban beszélnek a mai kapitalizmus menthetetlenségérõl, a tõke szerepének csökkentésérõl, az állami, a közösségi tulajdon erõsítésérõl. Ennek megfelelõen – mondják – sürgõsen abba kell hagyni a privatizálásokat, a multinacionális termelés helyett a nemzeti vállalkozás hegemóniáját kell biztosítani – például a külföldi tulajdonú cégeknek adott adókedvezmények megnyirbálásával. Egyszóval egy egészen új világot kell felépíteni a karvalytõke ellenében. Aki a mai pártok képviselõitõl ezt a perspektívát hallja, egyszerre több mindent nem ért. Mindenekelõtt azt nem érti, hogy ha a mai gazdasági berendezkedés rosszabb, mint volt, miért kellett nekik rendszert változtatni húsz éve? Akkor hát miért trombitálták össze a 90-es évek elején a külföldi befektetõket, hogy a csõdbe jutott, juttatott állami vállalatok helyett munkát találjanak az emberek? Nem beszélve arról, hogyan maradjanak nálunk, még a drágább munkaerõ ellenére is, ha a politikusok sokallják a hasznukat. Vagy talán az ország gazdasági versenyképességének, modernizálásának, fejlõdésének a biztosítása a piacgazdaság bevezetésével nem volt történelmi szükségszerûség? Ha igen, akkor meg könnyen az a gyanúja is támadhat az embernek, hogy ezekkel a finom célzásokkal a rendszerváltás elõtti viszonyokra csak nem azok szimpátiájának a megnyerése a cél, akik körülményeik, képzettségük miatt nem tudtak a mai középosztályba felkerülni? A lassanként lecsengõ válság azonban valóban felveti a kérdést, hogyan tovább? A közgazdászok válasza a jelenlegi gazdaság teljes tagadására: nem. Vegyük elõször a karvalytõkét. Lássuk be, ezzel a ragadozó ma-
dárral nálunk egészen más foglalkozásokat lehetne jellemezni, mint a befektetõket. A közgazdászok helyesen állapítják meg, hogy profit centrikussága mellett a tõke nálunk szintén jelentõs szerepet játszik az anyagi javak elõállításában és valós társadalmi igényeket elégít ki a gazdasági növekedés, a termelés, a foglalkoztatás elõsegítésével. És ha dõre módon szembeállítanánk az állami, közösségi tulajdonnal, akkor is az õ javára billen a mérleg, hiszen a tõke sokkal takarékosabban bánik pénzzel, energiával, nyersanyagokkal – például ezzel környezetkímélõbb is – a humánerõforrrásokkal, mint amikor az elõbbiekben a döntéshozók nem a saját, hanem másét, az adófizetõk pénzét költik - gyakran szórják. Az utóbbiakra friss példa bizonyos állami, önkormányzati vállalatoknak végkielégítésekre fordított milliárdjai, ráadásul szabálytalanul is, az elõbbire elég felhozni, hogy például a magántulajdonú Dunaferr szintén milliárdokat fordított, de már az állami tulajdonú vasmû elmaradt környezetvédelmi beruházásaira. Vagy nézzük azt a kérdést, vajon a külföldi befektetõk szigorúbb megadóztatása valóban idõszerû-e? Akik ezt követelik, elhallgatják, hogy a világ minden országában kapnak adókedvezményeket a mûködõ tõke beviteléért. Ezeket nálunk feltételekhez szabják. És nálunk áfát, bér- és egészségügyi járulékot fizetniük kell, csupán az ezekhez képest lényegtelenebb nyereségadóból kaphatnak kedvezményt, azt is meghatározott ideig. Tudtunkkal az örvendetesen sokasodó magyar külföldi befektetõk sem ráfizetésesek azokban az országokban, nem beszélve az offshore cégekrõl... Na meg persze a bankok is kapnak eleget, szó se róla, a bankok is hibásak a válságban, de túlzott hitelezésükbõl az ipar is húzott
hasznot és legalább annyira hibás a politika, amely a lakosságot nem figyelmeztette a túlzott eladósodás veszélyeire. Sajnos, most a politikai elit egy része a jelenlegi gazdasági viszonyokkal azt bírálja, amit õ hozott létre. Ugyanis gazdaságunk mai állapotát, mint arra szintén a közgazdászok rámutatnak – nem a privatizáció, nem a külföldi befektetésösztönzés idézte elõ, hanem azok elmaradása, az elkezdett és folytatódó megalapozatlan költekezés. Végülis tehát hogyan tovább? Úgy tûnik, két változat közül kell választani. Az egyik a tõkeellenes jelszavakkal deklarált állítólagos un. „új világ”, amely az állami tulajdon dominanciájával tulajdonképpen lehet, hogy egy politikai párt beleszólási jogát erõsíti fel a gazdasági folyamatokba, az egymillió vállalkozás szférájába. A másik, a jelenlegi gazdasági tulajdonviszonyok mellett a társadalmi érdekek szerint okosabban szabályozni a jövedelempolitikát, a bérezést, a profit-és vagyon adóztatást, a munkaügyi elõírásokat, a jóléti juttatásokat a munkahelyeken. A válságkezelõ kormányzás éppen ezekre tesz kísérleteket, amelyeket kiegészít majd a bankokkal tervezett szabályozás a hitelügyletekben. A tõkés és különösen a külföldi ellenesség bezárkózás, lemaradás. Annak az elfelejtése, hogy a 19-20. század fordulóján a magyar ipart – amire ma is büszkék vagyunk – javarészt az osztrák és a német tõke teremtette meg és ez a fellendülés hozott létre erõs piacot a születõ magyar gyárak számára. Lehet, hogy ma e folyamat megismétlõdésének vagyunk tanúi, csakhogy már a mai nyugati ipar színvonalán? Ez azon múlik, milyen választ adunk a merre tovább kérdésre, politikai vagy gazdasági-társadalmi hasznot várnak-e a megoldástól. Komornik Ferenc Technika 2009/8
3
VÁLSÁGKEZELÉS
Recessziós körkép – a Sharptól a Rábáig
tézkedések miatt most több országban is „elszállhat” a költségvetés, addig akkor a legtöbb helyen csak enyhébb hiánynövekedéssel kellett számolni. RÁBA HOLDING: VÁLSÁGBAN IS A jármûipari válság hatása tükrözõdött a gyõri Rába-csoport elsõ negyedévi eredményein is. A társaság árbevétele 43 százalékkal csökkent, de a nagy visszaesés ellenére is nagy mûködési profitot sikerült elérniük. Az idei év legnehezebb feladatát az extrém módon váltakozó devizaárfolyamok kezelése, és a fedezeti ügyletek menedzselése jelenti. Ez utóbbi hatásai részben a mûködési profit növelése, részben a Rába rendelkezésére álló eszközök: a mûködõ tõke csökkentése, az alacsonyabb beruházási szint, illetve a pozíciók – megfelelõ árfolyamszinteken való – lezárása révén megfelelõen kezelhetõk. A gyár termékeibõl az USA-ban több mint harmadával kevesebbet tudott értékesíteni, az európai piacon 45 százalékkal kevesebb tehergépjármûvük kelt el. Hasonló a helyzet az alkatrészek piacán. A mezõgazdasági futómûvek kereslete kevéssé esett vissza, viszont a FÁKországok buszpiaca a trolibuszgyártás kivételével szinte leállt. Így is az alapanyagárak 15 százalékos esése, a 30 százalékkal magasabb dollár, a 14 százalékkal erõsödõ euróárfolyam növelte a bevételeket. A Rába hatékonyan csökkentette kiadásait is. „Méretre állították” az adminisztratív és értékesítési részlegeket, lerövidítették a munkahetet, amivel 30 százalékkal sikerült lefaragni itt a költségeket. Így a Rábának a drasztikusan megváltozott külsõ körülmények között is sikerült stabilan megõrizni mûködési profitstabilitását – jelentette ki Pintér István, a Rába elnök – vezérigazgatója – ami lehetõséget teremt arra, hogy a helyzet normalizálásával növelhesse a piaci részesedését. Ebben bízva az üzem gyorsítja a futómû kovácsüzemi modernizációt is.
STABILAN
REORGANIZÁCIÓ ÉS KIADÁSCSÖKKENTÉS A SHARPNÁL A közel százéves története során a Sharp (Japán) elõször zárt pénzügyi évet veszteséggel, ezért komoly átszervezésnek néz elébe. Ez elsõsorban az LCD panelgyártást és a személyzeti politikát érinti, de új üzleti modell kidolgozását is magában foglalja. Az idén nyitják meg a világ elsõ tizedik generációs LCD-üzemüket, ahol lényegesen olcsóbban állíthatók elõ a nagyméretû kijelzõk. A cég átlovagol a mobilpiacra, elsõsorban Kínát célozva meg, emellett fokozza a napenergiát hasznosító termékek, a légkondicionálók és a LEP világítótestek termelését. A humánerõforrás terén 1500 szerzõdéses munkavállalónak nem hosszabbították meg a szerzõdését, a felsõvezetõk bérét pedig 30 százalékkal csökkentették, bizonyos prémiumok is elmaradnak, mérséklik a marketing, és utazási költségeket és leállítanak kiszerve-
4
Technika 2009/8
zéseket is. Az összeszerelést lokalizálják a helyi partnereknél, így minimális beruházással maximális hatékonyságot remélnek. Japánban az ipari termelés volumene 25 százalékkal volt alacsonyabb az utóbbi idõben, mint a 30-as évek nagy gazdasági világválságának azonos idõszakában. ÖSSZEHASONLÍTÁS A NAGY VÁLSÁGGAL Miközben egyre több reménykeltõ adat lát napvilágot (Németországban nõ az export, megállt a termelés további csökkenése náluk és más országokban), a mostani válság összehasonlítása a 30-as évek gazdasági világválságával, amely az egész világot megrengette, nem éppen vígasztaló. A Center for Economic Policy Research közgazdászai szerint a jelenlegi válság legalább olyan súlyos, mint az volt. Annak ellenére – mondják – hogy a döntéshozók reakciói sokkal jobbak, mint akkor volt, a gazdasági szereplõket legalább olyan súlyos veszteségek érték. A tõzsdeindexek és a kereskedelmi folyamatok mutatói javulnak, de a relatív indexek értékei még mindig alacsonyabbak annál, mint amelyeket a nagy gazdasági válság azonos periódusában mértek. Németországhoz és NagyBritanniához hasonlóan az USAban és Kanadában is közel akkora a visszaesés, mint 70 évvel ezelõtt. A válság kirobbanását követõen ezúttal is közel fél év telt el, amíg a jegybankok felismerték azt, hogy lépniük kell, és bekövetkeztek a kamatcsökkentések, aminek intenzitása most jobb volt a réginél. A pénzkínálat bõvülése is intenzívebb most, mint 70 évvel korábban, viszont míg a válságkezelõ in-
GÉPIPAR
Szivattyúkiválasztás: az energiatakarékosság alapköve A különféle berendezésekbe beépített centrifugálszivattyúk jelentõs megtakarítási potenciállal rendelkeznek – derült ki a „dena” egy tanulmányából, mely szerint következetes használatukkal az éves fogyasztás csak Németországban kereken 14 milliárd kWh-val mérséklõdne. A CO2kibocsátás ebbõl adódó visszaesése mintegy 7,7 millió tonnára tehetõ, az üzemeltetõk pedig egy 1,12 milliárd eurós éves költségcsökkenéssel számolhatnak. Egy centrifugálszivattyú takarékos üzemeltetésének elsõ lépéseként (1. kép) a járókerék átmérõjét már a tervezés során úgy kell megválasztani, hogy a munkapont lehetõleg közel legyen a hatásfok optimumához. Ennél a sajátos Q/H-értéknél a legalacsonyabb ugyanis egy centrifugálszivattyú áramfelvétele. Ezen kívül az ener-
giafogyasztás hozzávetõlegesen a járókerék átmérõ negyedik hatványával változik. A nem megfelelõen megválasztott járókerék átmérõ (2. kép) egy zárt keringési körben jelentõs energiapazarláshoz vezethet. Évtizedeken át végzett gyakorlati tapasztalatokból kiderül, hogy a szivattyúkat a kiválasztás során gyakran túlméretezik. Ennek oka számtalan esetben kimondottan a túlzott biztonságra törekvés. Ugyanakkor a berendezések tervezésében is rejtõzik megtakarítási potenciál. Ha pontosan megfigyelünk egy hidraulikai szállítórendszert, a nagy szivattyúk mellett felfedezhetünk egyéb energianyelõket is. Egy Európára kiterjedõ tanulmány szerint csupán a berendezés kedvezõ áramlási kialakításával a felhasznált energia 10 %-a takarítható meg.
1. kép: A szabványszivattyúkat, úgymint az Etanorm vagy a CPK, pontosan a vevõ igénye szerinti munkapontra esztergált járókerékkel látják el.
6
Technika 2009/8
2. kép: Leesztergált járókerekek méretellenõrzése. Etanorm típus
A
TELJESÍTMÉNYT A SZÜKSÉG-
LETHEZ IGAZÍTANI További számottevõ megtakarítás érhetõ el a szivattyúk fordulatszám-szabályzásának segítségével. Míg más alkalmazásoknál magától értetõdõ az eljárás, amikor is a felvett teljesítményt a tényleges szükséglethez igazítják, addig az ipar számos területén ez még mindig nem mondható általánosnak. (3. kép).
3 kép: A fordulatszám-szabályozás és a fojtás összehasonlítása.
GÉPIPAR
Új üzemanyag a Paksi Atomerõmûnek
4. kép: A „PumpDrive“ alkalmazásával a felhasználó akár 60 % energiát is megtakaríthat.
Mivel a szivattyúk rendszerint elektromos aszinkron motort használnak hajtásként, manapság költséghatékony frekvenciaváltós fordulatszám-szabályzási megoldások állnak rendelkezésre. Egy európai tanulmány szerint a sza-
KITÜNTETTÉK
A
bályozórendszerek széleskörû alkalmazásával (4. kép) a szivattyú áramfelvételének 20 %-a megtakarítható. Ebbõl is látható, hogy milyen óriási gazdasági jelentõséggel bír a meglévõ illetve régi berendezések utólagos felszerelése.
KSB-T
Környezet díj energiahatékony termékeknek és megoldásoknak
A TVEL leányvállalata, a JSC Gépgyártó Üzem elõállította az elsõ 12 darab üzemanyag-kazettát, valamint 6 egységnyi TVS ARK második generációs gadolínium üzemanyagot a Paksi Atomerõmû számára. A VVER-440 típusjelû üzemanyag a paksi erõmû négyes blokkjában már az idén felhasználásra kerül, 2010-tõl pedig a többi blokkban is kiváltja a jelenleg használt üzemanyagot. Az új üzemanyag speciális összetétele lehetõvé teszi az erõmûvek hatékonyságának növelését a biztonsági elõírások maximális betartása mellett. A Paksi erõmû számára a vállalat immár több mint 25 éve szállít nukleáris üzemanyagot. Cseh, szlovák és finnországi atomerõmûvek után a Paksi Atomerõmû is átáll az Oroszországban kifejlesztett, második generációs VVER-440-es üzemanyag felhasználására. A JSC Gépgyártó Üzeme világelsõként gyártja az új gadolínium üzemanyagot, amely összetétele révén képes az üzemanyag tömegének növelésére. A fejlesztett VVER-440 fokozza az urániumkiégést és meghosszabbítja az üzemanyag felhasználásának élettartamát. A JSC szakértõi több új módszert is bevezettek annak érdekében, hogy az üzemanyag alkotóelemeit még precízebben tudják elõállítani.
Május 20-án Dr. Manfred Oesterle (balra), az automatizálási ágazat termékmanagement és termékfejlesztési vezetõje és Daniel Gontermann (középen), az automatizálási terület helyettes vezetõje Londonban vették át a világszerte elismert tanácsadó cég, a Frost & Sullivan „2009 Green Excellence Environmental Activism Award“ nevû díját. (Foto: Frost & Sullivan)
London: A KSB május 20-án az angol fõvárosban vette át a nemzetközi hírû tanácsadó cég, a Frost & Sullivan évente kiosztásra kerülõ „2009 Green Excellence Environmental Activism Award” nevû díját centrifugálszivattyúiért. A Frost & Sullivan ezzel a környezet díjjal méltányolja a kutatási és fejlesztési tevékenységet az innovatív, biztonságos valamint energiahatékony termékek és megoldások területén. A díj ezen kívül a szivattyú- és szerelvénygyártó minõségen, megbízhatóságon, hozzáértésen és nemzetköziségen alapuló márkapolitikájának kitüntetése is. Energiatakarékos termékeivel a vállalkozás hosszú évek óta nagy hangsúlyt fektet az energiahatékonyság kérdésére. Fordulatszám-szabályozott rendszerek szivattyúkhoz, takarékos elektromotorok és computervezérelt szabályozószerelvények éppúgy ide tartoznak, mint a környezetbarát anyagok, melyeket a KSB saját laborjaiban fejlesztenek ki.
Technika 2009/8
7
GÉPIPAR
Kerek, sima és tömören zár Az új „RX” energiacsõ kívül tartja az összes forgácsot rekeszfenékkel osztható meg a vezetékek és tömlõk elkülönített és biztonságos fektetéséhez. Mivel a vezetékek a csõbe helyezés után is bármikor hozzáférhetõk maradnak, a karbantartási és gépkiesési idõk minimálisra csökkennek. HÁTSÓ
HAJLÍTÁSI SUGÁR ÉS MA-
Különösen jól alkalmazható az energiacsõ például szerszámgépek belsejében, megtámasztás nélküli rövid hosszakhoz. Emellett az igus-konstruktõrõk eleve úgy alakították ki a forgácsbiztos energiavezetést, hogy hátra irányuló, hajlítási sugaras (RBR) alkalmazások is megvalósíthatók legyenek. Ezen kívül kapható az „RX” energiacsõ magas hõmérsékletet tûrõ változatban is, amely az „igumid HT“ nagy hõállóságú alapanyagból készül. Ez a változat biztosítja azt, hogy még a 850 °C-os izzó forgácsok is leperegnek a csövön, ahelyett, hogy ráolvadnának és esetenként kiégési és olvadási nyomokat hagynának hátra. Végül pedig az új energiacsövek „Ready-
GAS HÕMÉRSÉKLET IS
Speciálisan a szerszámgépgyártás és a forgácsolóipar számára fejlesztett ki most az igus GmbH, az energialáncrendszerek legnagyobb szállítója, egy olyan energiacsövet, amely száz százalékosan „forgánytömör”, kizárja a forgácsot. A kábelvédelem ezen új mérföldköve biztosítja, hogy az összes forgács leperegjen, s hogy – a nagyobbaktól a legkisebb részecskékig – abszolút semmi se maradjon rajta. Az igus zárt energiacsöveit már húsz éve alkalmazzák széles körben minden olyan munkaterületen, ahol forgács keletkezik. Por, szenny, olaj, agresszív környezet, nedvesség, hideg és meleg meg sem kottyan a robusztus mûanyag energia-hozzávezetéseknek. SZÁZ SZÁZALÉKOSAN ZÁRT A kölni vállalat most a Hannoveri Vásáron mutatta be az újszerû „RX“ mûanyag energiacsövet, mely teljességgel mentes mindenféle alámetszéstõl, peremtõl, nyílástól és zavaró kontúroktól. Különleges lekerekített kialakítása,
8
Technika 2009/8
Újdonság többek közt a szerszámgépgyártás és a forgácsoló ipar számára: „RX“ energiacsõ a kölni igus cégtõl. Minden forgács, a durvábbaktól a legkisebbekig, lepereg, így a vezetékek és tömlõk száz százalékosan védettek.
simán gömbölyödõ külsõ kontúrja folytán a forgácsok egyszerûen lehullanak. Ehhez jön még, hogy a csap-furatos összekötõ elemek és az ütközések belül helyezkednek el – tehát rejtve vannak –, így ezeken a helyeken sem tud forgács lerakódni. Az új energiacsõ százszázalékos tömörségét széles körû tesztekben vizsgálták. Ez az igus tesztközpontjában történt a legkülönbözõbb méretû fémforgácsokkal. A tömörségi követelmény teljesülésének bizonyítására víz alatti kiegészítõ teszteket is végeztek. TÉR , BELSÕ Abszolút tömör zárása ellenére az „RX” energiacsõ könnyen kinyitható és igen nagy befogadó térrel rendelkezik, max. 52 mm-es belsõ magasságig, kábel-kímélõ, súrlódás-optimalizált belsõ megosztással. Kinyitása a külsõ rádiusznál történik egy különleges, a külsõ körvonalhoz illeszkedõ nyitóretesszel. A befogadó tér három függõleges elválasztó bordával és egy vízszintes
NAGY
BEFOGADÓ
MEGOSZTÁS
Igen nagy befogadó tér max 52 mm-es belmagasságig, függõleges és vízszintes belsõ megosztás három választóbordával és egy rekeszfenékkel.
GÉPIPAR
„E4” építõszekrényhez illeszkedõen formazáró fedeleket és fenekeket fejlesztettek ki, amelyek egymásba kapaszkodnak, és így semmiféle forgács nem tud a belsõ térbe bejutni. Ezek a fedelek a külsõ hevederekhez is tömören zárulnak. E célból változtattak a kontúron is, egy horony fogadja be a fedelet. Az új fedeleket, akár utólagosan is, egyszerûen fel lehet pattintani mindenféle „E4”-energialánc mûanyag nyitóbordáira is.
Fémforgácsokkal végzett átfogó vizsgálatok bizonyítják az új igus-energiacsövek zárási fölényét. A piacon kapható összes eddigi változat (lásd grafikon) gyengébbnek bizonyult.
Chain” formában vezetékekkel és tömlõkkel készre konfekcionálva is kaphatók, kívánságra új, illeszkedõ vezetõcsatornákkal együtt, a géphez szállítva.
FORMAZÁRÓ
„E4“PROGRAMHOZ Az „RX” csövek mellett az igus egy további forgácsvédelmi újdonságot is bemutatott Hannoverben. A robusztus FEDÉL
AZ
Látogasson meg bennünket: TOOLEX, Sosnowiec - Csarnok A stand 112 EMO - Csarnok 3 Stand F3
KAPCSOLAT: igus® Hungária Kft. 1149 Budapest, Mogyoródi u.32. Phone: 1/306-6486 Fax: 1/431-0374
[email protected], www.igus.hu
Technika 2009/8
9
GÉPIPAR
Alternatív jármûhajtás lehetõségei közúti jármûveknél
Mi a legjobb megoldás? A tartósan fenntartható mobilizáció vitathatatlan társadalmi igény. Éppen úgy vitathatatlan, mint az energiafogyasztás és a vele járó környezeti terhelések csökkentésének szükségessége. Ezért a társadalmi igényt kiszolgáló gépjármûiparban is központi fejlesztési célkitûzéssé vált a jármûvek energia fogyasztásának és emissziójának csökkentése. A lehetséges megoldások közül az egyik legígéretesebb az alternatív jármûhajtás. A Budapesti Mûszaki és Gazdaságtudományi Egyetem Elektronikus Jármû és Jármûirányítási Tudásközpontja meghatározó tudást halmozott fel ezen a területen. A fókuszban a földgázhajtású és az elektronikus alapokra épülõ jármûvek állnak. Az utóbbi területen elért eredmények már két kísérleti elektromos-elektronikus jármûben is testet öltöttek, melyek a hibrid elektronikus jármûfejlesztés egyegy állomását jelentik. Jelenleg ezen a területen még számos fejlesztési lehetõség kiaknázatlan, ezért a Tudáközpontnak az alternatív jármûhajtás a továbbiakban is egyik meghatározó kutatási-fejlesztési területe lesz és mivel a terület széleskörû, szükséges az áttekintést, az értelmezést megkönnyítõ rendszerezés. Ezért e cikk célja a jelentõsebb alternatív tüzelõanyagok és hajtási módok áttekintése. ALTERNATÍV TÜZELÕANYAGOK • Cseppfolyós gáz Az LPG a kis nyomáson cseppfolyósított propán-bután gáz. Cseppfolyós gázt a bányászott szénhidrogének finomítása során gyakorlatilag melléktermékként nyernek. Tekintve, hogy a kõolajgyártás melléktermékeként nyerik az LPG-t, ezért a kõolajforrások kifogyásával egy idõben várható ezen tüzelõanyag kifogyása is, ami
10
Technika 2009/8
hosszútávon nem teszi alkalmassá reális alternatívaként. • Földgáz A földgáz kétféle módon tehetõ alkalmassá jármûvekben való alkalmazhatóságra: komprimálással, melynek során a földgázt 250 barra sûrítik (CNG), illetve cseppfolyósítással, melynek során közel atmoszférikus nyomáson a földgázt -163°C-on cseppfolyósítják (LNG). A földgáz relatív olcsó és kisebb emissziós értékekkel is rendelkezik a hagyományos tüzelõanyagokhoz képest, emiatt mind környezetvédelmi, mind gazdasági elõnyökkel rendelkezik. A földgázüzemû jármûvekkel a benzinüzemhez képest 60-80%-kal kisebb szénmonoxid emisszió, 5080%-kal kisebb NOX emisszióval érhetõ el, a dízelüzemmel szemben pedig nagy elõnyük, hogy alig emittálnak részecskéket. • Bioüzemanyagok A bioüzemanyagokat biomasszából állítják elõ, amely jelenthet növényeket, de akár szerves hulladékot is. Kis koncentrációban keverhetõ a benzinnel, illetve a dízellel a mai jármûvekben. Ha magasabb koncentrációban vagy 100 %-ban alkalmazzák a bioüzemanyagokat jármûvek hajtóanyagaként, akkor optimalizálni kell a jármûveket. A bioüzemanyagok CO2 csökkentõ potenciálja abban rejlik, hogy elégetésükkor annyi CO2-ot emittálnak, mint amennyit a növény a természetes növekedése során megkötött. CO2 képzõdik azonban akkor is, amikor a növényt termesztik, aratják, amikor átalakítják bioüzemanyaggá és amikor szétosztják. Ez azt jelenti, hogy a bioüzemanyagok okozta kedvezõ CO2 csökkentõ hatást
mindig egy életciklus elemzéssel a „bölcsõtõl a sírig” kell megállapítani. A teljes életciklust elemzõ tanulmányokban az összes keletkezõ CO2 -ot figyelembe veszik a növény növekedésétõl kezdve a kipufogócsövön keresztül való eltávozásig. Az egyes bioüzemanyagok nem rendelkeznek egységes tulajdonságokkal, és a bennük rejlõ potenciál is különbözik. Jelentõséggel a jövõben a második generációs üzemanyagok bírhatnak, azonban jelentõs kereskedelmi mennyiségben csak 10-15 év múlva lesznek elérhetõek. • Szintetikus motorhajtóanyagok Amikor egyes energiahordozókat alakítanak át a hagyományos fosszilis motorhajtóanyagokhoz hasonlóvá, akkor szintetikus hajtóanyagokról beszélhetünk. Szintetikus motorhajtóanyag a GTL, a BTL és CTL. BTL-nek a cseppfolyósítással folyékonnyá alakított biomasszát nevezzük, a CTL technológia pedig szenet alakít át folyékony motorhajtóanyaggá. A GTL technológia egy olyan eljárás, mellyel folyékony szénhidrogének állíthatók elõ földgázból. Lényegében katalitikus reakciókat használnak fel komplex szénhidrogének szintézisére földgázból. A szintetikus motorhajtóanyagok bõvítik az alternatív tüzelõanyagok palettáját. Nagy elõnyük, hogy elégethetõk belsõégésû motorokban kis változtatással. • Hidrogén A „legtisztább” energiaátalakítás akkor képzelhetõ el, ha a rendelkezésünkre álló energiaforrás nem tartalmaz szenet. A nem fosszilis energiahordozókkal dolgozó erõmûvekben termelt áram közvetlenül alkalmazható jármûhajtásra,
GÉPIPAR
de sajnos jelenleg az elektromos energia tárolása nem tudja a hatótávolságra vonatkozó igényeket kielégíteni. Ezért tesz szert egyre nagyobb jelentõségre a hidrogén, amely majd minden, korlátozottan és korlátlanul rendelkezésre álló energiaforrásból elõállítható, és felhasználása is többféleképpen vihetõ végbe. Egyik lehetõségként a hidrogén belsõégésû motor hajtóanyagaként jöhet szóba. A távolabbi jövõben azonban, amikor a mai nem megújuló energiaforrásokból történõ hidrogéngyártást felváltják a kevesebb veszteséggel és károsanyagemisszióval járó regeneratív alapokon nyugvó, ma még költségesnek számító eljárások, akkor minden valószínûség szerint a nagy hatásfokú elektrokémiai energia-átalakítók, a tüzelõanyag-cellák hajtják majd a legtöbb jármûvet. Az 1. ábra áttekintést ad a tüzelõanyagok rendszerérõl.
1. ábra: A tüzelõanyagok áttekintése.
ALTERNATÍV HAJTÁSLÁNCOK • Villamos hajtás Az elektromos autók tömeges bevezetését és társadalmi elfogadottságukat nagyban befolyásolja a rendelkezésre álló technikai színvonal. Az elektroautók hajtáslánca ugyanis jelentõsen eltér a ma megszokott jármûvekétõl. Annak ellenére, hogy sok szerkezeti megoldás átvehetõ más villamos hajtású gépbõl, az optimális megoldások megtalálása még számos fejlesztési, kutatási feladatot jelent. Ugyanakkor nem szabad elfeledkeznünk arról a tényrõl, hogy a villanyautók csak lokális értelemben környezetbarát
jármûvek, hiszen az energiatárolóik feltöltése napjainkban csak a hagyományos villamos elosztórendszeren történhet. • Hibridhajtás A hibrid hajtómû legalább két energia- átalakítóból és két energiatárolóból áll. Az energia-átalakító többnyire egy belsõégésû motor és egy villanymotor; az energiatárolás két formája: tüzelõanyag egy tartályban, illetõleg elektromos áram az akkumulátorban. A hibrid meghajtásoknak – az erõátvitel módja szerint – sokféle változatuk van; ezek alapvetõen három csoportba sorolhatók. Párhuzamosan kapcsolt hibrid esetében vagy belsõégésû motor vagy villanymotor hajtja a kerekeket. A rendszerben mind a belsõégésû motor, mind az elektromos motor képes a hajtásláncot forgatni. A hajtáshoz szükséges energia két úton folyik. Sorba kapcsolt hibrid megoldásában a kerekeket villanymotor hajtja, a villamos áramot pedig a belsõégésû motorral összekapcsolt generátor szolgáltatja. Soros hibrid rendszerû jármû esetén a belsõégésû motor nem hajtja közvetlenül az autót, csak a generátort. A termelt elektromos áram a kerekeket meghajtó villanymotort táplálja. Soros a rendszer, mert az energia egyetlen útvonalon folyik. A villanymotor fékezéskor generátorként mûködik, tehát a jármû mozgási energiája fékezéskor részben az akkumulátor töltésére fordítódik. A soros megoldás egyszerûbb, elektromos vezérlése könnyebb, azonban mûködtetéséhez nagyméretû akkumulátorra és hajtómotorra van szükség. Vegyes rendszerû hibridnél a belsõégésû motor nyomatékát egy differenciálváltón keresztül vezetjük a kerékre, amely lehetõvé teszi számunkra a nyomaték megosztását. A villanymotor a nyomatékosz-
tó váltómûvön keresztül ugyancsak hajthatja ugyanazt a tengelyt, amit a belsõégésû motor. A 2. ábra áttekintést ad a környezetbarát autó alternatíváiról.
2. ábra: A környezetbarát autó alternatívái
AZ IDEÁLIS KOMBINÁCIÓ Az eddigi ismereteink alapján röviden a következõképpen foglalhatjuk össze a hosszú távú ideális kombináció jellemzõit: • Hajtóanyag: hidrogén, amely elõállítása szél és napenergia segítségével történik, és amelynek égésterméke a víz. • Energiaátalakítás: tüzelõanyag cellával, amelynek jó a hatásfoka (60%) és alacsony a hõmérséklet (80 fok). • Jármûhajtás: villanymotor, amelynek magas a hatásfoka, nincs károsanyagkibocsátása és rekuperációra (visszatáplálásra) alkalmas. Ennek az ideálisnak tekintett megoldásnak az elérése azonban hosszú távon még számos technikai, technológiai és társadalmiszociális kérdést kell tisztázni. A fejlõdés során mint legvalószínûbb átmeneti megoldásokat az alábbi útvonalakat vázolhatjuk: • Rövid távon: gázüzemû belsõégésû motor, és/vagy bioüzemanyaggal üzemelõ belsõégésû motor. • Közép távon: hibridhajtás, azaz belsõégésû motor és villanymotor kombinációja. • Hosszú távon: villamos hajtás és tüzelõanyag cella. Pézsa Nikolett, Dr. Stukovszky Zsolt BME Elektronikus Jármû és Jármûirányítási Tudásközpont Technika 2009/8
11
AUTOMATIZÁLÁS
Internet-kompatibilis Wide Area Controller automatizáláshoz A Saia-Burgess a SaiaPCD3 a Wide Area Controllerrel olyan terméktípust alkotott, amely teljesíti a hálózati automatizálás megnövekedett igényeit egységes és következetes módon.
PLC + informatika + WEB + távközlés = SaiaPCD3 Wide Area Controller
A Saia-Burgess a SaiaPCD3 Wide Area Controllerével olyan terméktípust alkotott, amely teljesíti a hálózati automatizálás megnövekedett igényeit egységes és következetes módon a terepen, beépített ingatlanon, régiók között és a nemzeti határokon túl egyaránt. Ez egy szabadon programozható ipari eszköz nyitott és zárt hurkos PLC minõségû vezérléssel az IEC 61131-2 szerint. A berendezés magába sûríti a WEB, az informatika és a távközlés innovatív funkcióit az automatizálást szolgálva. Csakúgy, mint a klasszikus RTU (Remote Terminal Unit – távoli terminálegység) állomások esetében, néhány bemenetet és kimenetet már a legkisebb rendszer is tartalmaz. Ezek a következõk: 10 digitális bemenet, 4 konfigurálható analóg bemenet és 2 relékimenet. Az automatizáló állomáshoz való megbízható hozzáférés érdekében egy Ethernet helyi hálózati
csatlakozás és egy távközlési (ISDN, GSM/GPRS) csatlakozás van biztosítva. Ezen kívül számos kommunikációs protokollt képes kezelni a berendezés, például Modbus RTU vagy TCP, IEC 870 – 5 – 101/103/104, TCP/IP – PPP, SMTP, http, FTP, DHCP, SNMP. Az alapeszköz rendelkezik egy USB és egy RS485 interfésszel is. Egy további RS485/422 interfész adható hozzá választható módon. A következõ elemek vannak a SaiaPCD3 Wide Area Controllerbe építve: nagy teljesítményû web kiszolgáló, FTP kiszolgáló, és ipari memóriával rendelkezõ fájlrendszer akár 1 gigabájt memóriáig. A SaiaPCD3 Wide Area Controller gyakorlati alkalmazási példái: hálózatba kapcsolt gépek/eszközök automatizálása, területi fûtõrendszerek, ivóvíz-ellátás, vízgyûjtõ területek, vízkezelés, nap- és szélenergia állomások, ingatlan adatkezelés.
Kis méretû, 10,4 colos WEB-Panel: fényes kijelzõ, brilliáns mûködés Elkészült egy kristálytiszta 10,4 colos TFT VGA kijelzõvel rendelkezõ WEB-Panelt kiválóan mûködõ mikroböngészõink választékához. A Saia-Burgess vezérlõk között megjelent egy kristálytiszta 10,4 colos TFT VGA kijelzõvel rendelkezõ WEB-Panel a kiválóan mûködõ mikroböngészõk választéka mellett. Ennek az új WEBPanelnek az egyik különleges jellemzõje a kis szerelési mérete. A kijelzõ körüli keret sokkal kisebb, mint ami a vezérlõeszközöknek ennek az osztályában megszokott. Ennek eredményeképpen a szere-
12
Technika 2009/8
lési méretek számára 10,4 col a hasznos terület egy 8,4 colos eszköz esetében. A szennyezõdésekkel szembeni védelem érdekében az új mikroböngészõ alumínium eleje egy folyamatos membránnal van védve.
Emellett standard felszerelésként USB, Ethernet és PS2 valamint RS232 és RS485 interfészek találhatók az eszközön. Két opcionális nyílás teszi lehetõvé a készülék további bõvítését, például 1 GB
AUTOMATIZÁLÁS
ipari memóriával rendelkezõ adatkoncentrátorral. WEB-Serverrel, FTP kiszolgálóval, fájlrendszerrel, e-mail funkcióval és programozható logikai vezérlõvel felszerelve a WEB-Panel képes magasabb szintû számítási és kommunikációs feladatok ellátására is. A SaiaPCD vezérlõk mellett a Siemens SIMATIC-S7 processzorai vagy Modbus eszközök integrálhatók egy heterogén világháló ember-
gép interfész (HMI) rendszer részeként MPI/RS485 vagy Ethernet interfészen keresztül. A hagyományos vezérlõ koncepcióktól eltérõn a világháló megjelenítõ eszközök nincsenek a helyi vezérlõpultokra korlátozva. Ha létrejönnek, a világháló interfészek elérhetõk bármely számítógéprõl az intraneten vagy interneten keresztül. Ez még külön díjba kerülõ, futási idejû licencek te-
lepítését sem igényli, elegendõ egy hagyományos böngészõ. Az eszköz összes elektronikáját és a teljes operációs rendszert a Saia-Burgess vállalat fejlesztette. Ebbõl következõen ezeknek a mikroböngészõ WEB-Paneleknek a rendelkezésre állása és élettartama kiváló. A Saia mikroböngészõ panelek mentesek a Windows technológia bizonytalanságaitól és kényszerû innovációs ciklusaitól.
WEB HMI (ember-gép interfész) most szintén elérhetõ a SIMATIC-S7-hez SIMATIC kompatibilis SaiaPCD WEB panelek. Ezek az eszközök a Siemens (S7-300/400) SIMATIC vezérlõivel kommunikálnak MPI-n (üzenetküldõ interfészen) keresztül, és hálózati hozzáférést biztosítanak minden adathoz. Az új SaiaPCD WEB panelek szintén elérhetõk SIMATIC kompatibilis WEB panelekként 5,7 vagy 10 colos TFT színes kijelzõvel, 640x480 pixeles felbontással és érintõvezérléssel felszerelve. Ezek az eszközök a Siemens (S7-300/400) SIMATIC vezérlõivel kommunikálnak MPI-n keresztül, ezáltal minden PLC adatot WEB alapú megjelenítésbe integrálnak, és hálózati hozzáférést biztosítanak minden adathoz. A WEB alapú megjelenítés, vezérlés és figyelés azt jelenti, hogy ha egyszer létrejön egy felhasználói interfész, akkor az alkalmazható telepítések és gépek mûködtetésére nem kizárólag helyi vezérlõpanelek segítségével, hanem számítógépekkel is az intraneten vagy az interneten keresztül. Ezen felül nincs szükség hosszadalmas számítógépes telepítésekre vagy költséges szoftvermeghajtókra. Az eszköznek mindössze egy böngészõ programra van szüksége, mint például az Internet Explorer vagy a Firefox, így hozzáfér mind a folyamathoz, mind a géphez. A kezelõi interfész egy WEB megjelenítés formájában tárolódik egy web kiszolgáló vezérlõpultján. A vezérlõpulton nem csupán ez a megjelenítés jelenik meg, hanem a vállalat hálózatában a teljes kezelõi interfész is elérhetõvé válik a web kiszolgáló segítségével. Ezen a módon a WEB panel összekötõ elemként mûködik a PLC és az informatikai környezet között, de ez nem minden. A beépített fájlrendszernek köszönhetõen a PLC adatai standard fájlok formájában (pl. Excel formátumban) naplózhatók, és elõhívhatók az FTP kiszolgálóval, illetve e-mail küldésével indítható, hogy a PLC elküldje a hibaüzeneteket. Technika 2009/8
13
AUTOMATIZÁLÁS
Intelligens villanymotor-felügyeleti rendszer Az automatizálás élvonalában mûködõ Rockwell Automation az elmúlt években kifejlesztette a villanymotorok automatizált felügyeletére szolgáló Intelligent Motor Control (IMC) rendszert, amelytõl az elkövetkezõ két évben a vállalat azt reméli, hogy világméretekben elterjed az automatizálás világszínpadán. A koncepció abból az alapigazságból táplálkozik, hogy minden automatikusan mûködõ gép ellenõrzése egyben mozgásellenõrzést jelent, ami elsõsorban a villanymotorok intelligens felügyeletén alapul. Ebbõl az alapigazságból kiindulva, a Rockwell nem akarja bõvíteni a gépek automatizálását szolgáló különbözõ elszigetelten mûködõ részelemek gyártását, hanem az IMC-rendszerrel a motorok intelligens ellenõrzését akarja megvalósítani. IMC-ALAPELEMEK A standardizált automatizálási részegységek gyártása helyett a Rockwell új fejlesztése olyan elemekkel lép piacra, amelyek képesek a motorok intelligens felügyeletére. Ezen a ponton megállapítható, hogy a gépek automatizálását szolgáló egyedi elemek – így a PLC-k, a központi processzorok (CPU), az I/O modulok, a meghajtók, a lágyindítók, vagy a szervó vezérlõk kontrollerei – egy olyan egységes rendszer részeivé váljanak, amelyben egységes szoftver-platformon képesek egymással kommunikálni. Az automatizálás lelkét képezõ villanymotorokra helyezi a fõ hangsúlyt az új IMC-koncepció, ami megváltoztatja a korábbi automatizálási elképzeléseket. Az automatizálást már régóta ismerték, csak többnyire termelési részfeladatok megoldására alkalmazták. A Rockwell IMC-jének az alappillére
14
Technika 2009/8
az a felfedezés, hogy az egész vállalati termelési folyamat a motorok mûködésére épül. INTEGRÁLT
KOMMUNIKÁCIÓS
Az IMC nagy hangsúlyt fektet az egységes motorvezérlés megvalósítására. Ezt jól illusztrálják az IMC-megoldásoknál széles körben használt DeviceNet és Ethernet/IP hálózatok. Például a DeviceNet hálózatnál az RS Networx szoftver a hálózat összes jellemzõinek a kezelése mellett a hálózathoz kapcsolt összes eszköz irányítására is szolgál – külön e célra megvásárolt speciális szoftverek nélkül. Az elektronikus védõrelék, starterek, illetve az IMC más eszközei részletes információkat szolgáltatnak a motorok mûködési állapotáról, esetleges meghibásodásukról, s ezekrõl az információkról a gyártástervezõk és az erõforrásgazdálkodás felelõsei valós idõben értesülnek. Ily módon az egész termelési folyamat automatizált irányítására lehetõség nyílik. A Rockwell komoly befektetéseket tett az Amerikában használt DeviceNet, illetve a jóval szélesebb körben elterjedt Ethernet hálózatok fejlesztésébe. Az összes új generációs Rockwell-meghajtók így már rendelkeznek integrált Ethernetporttal, ami jelentõsen járult hozzá a folyamatautomatizálás és a felügyelet egységes informatikai nyelvezetének a kialakításához. INFRASTRUKTÚRA
IMC-NYELVEZETRE HANGOLT TERMÉKEK Az intelligens motorel-
lenõrzés több platformon kialakított termékekkel valósul meg. A kommunikáció terén a már említett DeviceNet és Ethernet az irányadó. A termékek közül viszont kiemelendõk a Rockwell PLC- és felügyeleti szoftvercsaládjai – fõként a PowerFlex meghajtók, illetve a Soft Starter és Motion Control Kinetix rendszerek. Az új technológiákat azért dolgozták ki, hogy az automatizálás egyszerûbbé váljon, megkönnyítve a termékek tervezése mellett a motorokra vonatkozó nélkülözhetetlen információk – nyomaték, sebesség, áram, hõmérséklet – megismerését és kezelését. A motorok meghibásodásának az elkerülése az IMC bevezetése által kínált diagnosztikával jelentõsen csökkenti az energiakiadásokat az iparban, ahol az energiafogyasztás jelentõs részben a motorok mûködésének tudható be. A Rockwell ezért fordított nagy hangsúlyt az utóbbi idõben a megelõzõ diagnosztikai eljárások kidolgozására. Jól példázza ezt a PowerFlex 755-ös új generációs meghajtó, amely egyszerûen, bonyolult üzemelési naplók és táblázatok nélkül ellenõrzés alatt tartja a csapágyak kopását. Sõt, maga a meghajtó figyelmezteti hálózati kapcsolata révén a PLC-tõl kezdve az összes érintettet arra, hogy ki kell cserélni a csapágyat. A Rockwell IMC-je különösen nagy érdeklõdést váltott ki a nyugat-európai országokban, amelyek többségében a felszerelt villanymotorok 60-80 százalékának a mûködését nem ellenõrzi semmilyen elektronikai berendezés. Békés Sándor
CAD/CAM/CAE/3D
Autóalkatrész-tervezés PLM-szoftverekkel A Denso Thermal Systems a japán világcég élenjáró egysége, amelyben a személygépkocsik, illetve teherszállító jármûvek és munkagépek klímaberendezéseit, hõcserélõit, a motorhûtésre és az utastér klimatizálására szolgáló egységeit, mûszerfalait tervezik. Az olaszországi Torino melletti európai központban a gazdasági válságot szinte nem is érzik, akkora tempóval folyik az említett autóalkatrészek tervezése és gyártása. Többek között a Volkswagen, Toyota, FIAT, Opel, Alfa Romeo, Case New Holland, Maserati, Renault, Peugeot márkáknál a kényelmet szolgáló alkatrészek innovációja, tervezése, majd prototípusainak a kidolgozása gyors tempóban zajlik. A folyamatos gyarapodás hátterében 55 tervezõmérnök, és fõként az általuk alkalmazott újgenerációs 3D-s számítógépes tervezés áll. A tervezõk a Siemens PLM-megoldásai közül leginkább az NX, a Teamcenter, illetve a Teamcenter Mockup 3D-s CAD-szoftverekkel az említett alkatrészek méreteit, súlyát, esztétikai megjelenését, teljesítmény-paramétereit, valamint a megszabott költségkeretet is optimálisan hozni tudják. A legyártott alkatrészek tesztelése klíma-szimulációs szélcsatornákban, illetve speciális laboratóriumokban zajlik. CAD NX – A TERVEZÉS LELKE Az új termékek kifejlesztése a CAD NX szoftverrel azonnal 3Dben történik, amelynek nagy elõnye, hogy a tervezõk és a megrendelõk közvetlenül a termék összes paramétereit – beleértve a számítógépes mérnöki tervezéssel létrehozott elemzéseket – ellenõrzés alatt tarthatják. A következõ lépésben az .stl-formá-
tumban elkészülõ fájlból gyors prototípuskészítésre szakosított géppel legyártják a fizikai formát öltõ terméket. Az NX a termékhez kapcsolódó minden információt folyamatosan megjelenít, és a valós idejû szimulációkkal a tervezõk pontos információkat kapnak a teljesítményérõl, valamint minõségi jellemzõkrõl. ÉLETCIKLUS-KEZELÉS TEAMCENTERREL A termék életciklus-kezelésére (PLM) szolgáló Teamcenter szoftverrel az egyedi igények által legyártott termékek kifejlesztési folyamata egységbe fogható. A tervezési folyamat, a mérnöki munka és a gyártás egész információs anyaga a Teamcenterrel egységes forrásként jelenik meg, és drasztikusan lecsökkenti a tervezés idejét. Tulajdonképpen ezzel a szoftverrel a termék elkészítésének a teljes technológiája megjelenítõdik, és a megrendelõk elõtt virtuálisan minden részlet kirajzoló-
dik, elkerülve a fölösleges tervezési munkát. Ez az átfogó megoldás a termékhez kötõdõ összes információt egy integrált lajstromba foglalja, ahol a termék életciklusát lefedõ gyártási folyamatok nyitott és alakítható PLM-környezetben jelennek meg. Az összes ismeret egy helyre kerül, és az egész életciklus során jelentkezõ termékinformációk ellenõrizhetõvé válnak. Kiemelt fontosságú, hogy a termék tervezése során jelentkezõ összes információk és 3D-s számítógépes modellek JT-adatformátumban azok elõtt a megrendelõk is 3D-ben jelennek meg, akik nem rendelkeznek CAD-eszköztárral. Ez annyira népszerûvé tette a JTformátumot, hogy világszerte már több mint 5 millió felhasználó jeleníti meg ezzel a szakmai termékmegosztóval 3D-ben a modelleket. A Denso tervezõi által használt másik eszköz a Teamcenter Visualization Mockup, amellyel virtuális prototípusok készíthetõk akár több ezer alkatrészbõl is. A digitális prototípuskészítésnek ez a technológiája jelentõsen felgyorsítja a termelékenységet, hiszen – a fizikai prototípustól eltérõen – azonnal átalakítható és javítható. A JT-formátumban a megrendelõvel a weben megosztott digitális prototípus tovább javítható, jelentõsen növelve a termelékenységet. Békés Sándor Technika 2009/8
15
SZABADALOM
MSZH: gyorsított engedélyezési eljárások A szabadalmi bejelentõk természetes kívánsága, hogy szabadalmuk minél elõbb elnyerje a Magyar Szabadalmi Hivatal (MSZH) által biztosított védelmet. A bejelentõk részérõl ez nem csupán hiúsági, esetleg az elsõbbség elbírálásához szükséges kérdés, sokszor éppen a gyors piaci változás követése, vagy az üzlet hátterében meglévõ jogvitás helyzet követeli meg a szabadalom tulajdonlásának tisztázását. Ennek alapján az MSZH az utóbbi években az iparjogvédelmi hatósági tevékenységének ügyfélbarát jellegének erõsítése során jelentõsen csökkentette a különbözõ bejelentések átfutási idejét. EGYSZERÛBB, OLCSÓBB, GYORA szabadalom engedélyezési eljárás egyszerûsítése, olcsóbbá tétele és gyorsítása egyébként is világtendencia, amire a felgyorsult mûszaki fejlõdés és a növekvõ piaci verseny kényszeríti rá a nemzeti és nemzetközi szabadalmi hatóságokat. A jelenlegi jogi szabályozás nálunk is lehetõséget ad az eljárások gyorsítására úgy, hogy akár egy éven belül megszerezhetõ a szabadalmi oltalom valamilyen fejlesztésre. További rövidítésre ad lehetõséget a kétszakaszos engedélyezési eljárás szakaszainak egymáshoz közelítése, az írásos véleménnyel kiegészített újdonságkutatási jelentés kiterjesztése az összes szabadalmazhatósági követelmény vizsgálatára, végül is a gyorsított engedélyezési eljárás bevezetése. A hivatal térítés ellenében vállalt szabadalomkutatási szolgáltatása is rövidíthet az eljáráson. SABB
MEGTAKARÍTOTT HÓNAPOK Védjegyterületen a hivatal már 2006-tól törekedett az átfutási idõk csökkentésére. Például a védjegy bejelenté-
16
Technika 2009/8
sek meghirdetéséig terjedõ idõszak a korábbi egy évrõl 3,5 hónapra csökkent; míg a teljes eljárás 18 hónapról átlagban 9,8 hónapra; de az ügyfél is rövidítheti az idõt azzal, ha elõtte alaposan megvizsgálja, nem ütközik-e az általa oltalmaztatni kívánt megjelölés más, korábbi védjeggyel. Ebben még a védjegy-bejelentést megelõzõen az MSZH is segítségére lehet az ügyfélnek. Szintén elõrelépést jelenthet, ha a bejelentés benyújtásával egy idõben, vagy azt követõen megfizeti a védjegybejelentés díját, ezzel akár két hónapos elõnyre is szert tehet. GYORSÍTOTT TÖRLÉS Mindezeken felül 2004-tõl a hivatal a védjegybejelentés elbírálását gyorsított eljárás keretében is lefolytatja. Ez az újítás népszerûvé is vált, hiszen 2007-ben a védjegybejelentések 10 százalékát már így intézhették, a döntések hat hónapon belül születtek így meg. A Magyar Szabadalmi Hivatal 2008-ban sikerrel teljesítette intézményi célkitûzéseit. A nemzetközi szabadalmi együttmûködés (PCT) keretén belül Magyarországot is megjelölõ bejelentések száma növekedett, meghaladta a 161 ezret, 2211 európai szabadalom hatályosítása iránti kérelmet fogadott, az elõzõ évinél 34 százalékkal többet. A hazánkra is kiterjedõ hatállyal megadott védjegyoltalmak száma meghaladta a 81 ezret, a megadott közösségi formatervezési minták száma a 78 ezret. A nemzeti úton érkezõ iparjogvédelmi ügyek száma a közösségi és európai oltalmi rendszerekhez való csatlakozás óta csökkent, 2008-ban 700 volt, mint a megelõzõ évben.
Az MSZH új logója, a hivatal innovációs õrtorony-, védelmi erõsség-szerepének hangsúlyozására három fokozatban elforduló stilizált ismétlõdõ tenyér, avagy faltöredék, a hagymalevele organikus szerkezeti építkezését idézõen oltalmaz és növekszik. Egy várbástya alaprajzát szemléltetõ grafika a magyar szellemi tulajdon védelmét is jelképezi. De mivel egyes piaci szereplõk ezt a nemzetközileg is rövid eljárást hosszúnak ítélték, 2007-tõl egy merõben új eljárás segítségével 11,5 hónap alatt is lezárulhat a teljes engedélyezési eljárás. Ez az un. különleges gyorsított eljárás – hasonlóan a gyorsított eljáráshoz – csupán külön kérelemmel rendelhetõ meg a hivataltól. Ugyancsak gyorsításra szorultak a védjegy-engedélyezési eljárással ellentétes un. status-eljárások is, amelyek során a védjegyek törlésére, megszûnésére vonatkozó kérelmeket bírálja el a hivatal. Felmerülhetnek olyan méltányolható igények, amelyek indokolttá teszik az ilyen kérelem soron kívüli elbírálását, erre ad módot a gyorsított törlés lehetõsége. A Magyar Szabadalmi Hivatal iparjogvédelmi hatósági munkája a hazai és külföldi bejelentõk általános elégedettségét válthatja ki, ebben az átfutási idõk leszorítását célzó törekvései képezik az egyik legfontosabb szempontot. Kétszer ad, aki gyorsan ad - szól a mondás, ez a szabadalmak védjegy-oltalmak világában is érvényes. Ezt a szellemet bizonyára az MSZH ügyfelei nagyra értékelik. Wellek Margit
MÉRÉSTECHNIKA
„Online disztribúció” – a DISTRELEC online shop-ja már magyar nyelven is! A DISTRELEC, az Ön elektronikai disztribútora új, magyar nyelvû online shopjával egyszerû lehetõséget nyújt honlapunkon keresztül történõ rendelés leadásához. Egyúttal megkönnyíti a termékek kiválasztását és a szükséges információkhoz történõ hozzájutást. Honlapunkon minden fontos adatot megtalál a termékekrõl: • aktuális árainkat, • készletinformációt • technikai adatlapokat, • használati útmutatókat a készülékekhez és biztonsági adatlapokat. A DISTRELEC terjedelmes minõségi termékprogrammal – több mint 600 neves márkagyártótól- átfogó kínálattal rendelkezik az
„Méréstechnika“ fejezetünkbõl a következõ terméket mutatjuk be: Grafikus digitális multiméterek Digitális multiméterek, MX/MTX sorozat Artikelnummer: 919041 MX/MTX sorozat • Nagy felhajtható LCD kijelzõ, grafikus funkcióval (MTX sorozat) • 4 digitális kijelzõ 100’000 digit, oszlopdiagram, a mért értékek grafikus ábrázolása (MTX sorozat) • Virtuális méréshatárváltó: 8 nyomógomb, egykezes közvetlen eléréssel (MTX sorozat)
elektronika, elektrotechnika, méréstechnika, automatizálás, pneumatika, szerszámok és segédanyagok terén. Az egyes termékcsaládok skáláját bõvítettük és a bevált kínálatot új termékcsoportokkal gazdagítottuk. Szállítási határidõ 48 óra. A szállítási költség – rendelésenként – mennyiségtõl és súlytól függetlenül 5,- EUR + ÁFA.
A nyomtatott elektronikai katalóguson kívül a teljes program természetesen a DISTRELEC honlapján (www.distrelec.com) is megtalálható. E-commerce megoldásainkkal teljes, vállalata akár egyéni igényeihez igazított elektronikai katalógushoz juthat, mellyel pénzt és idõt takaríthat meg. DISTRELEC Tel: 06 80 015 847, Fax: 06 80 016 847 e-mail:
[email protected] www.distrelec.com
MÉRÉSTECHNIKA
Zavarrezisztens nyomástávadó A 21 Y széria nyomástávadóiban a Keller Nyomásméréstechnikai Rt. az elektromágneses mezõk immunizálására (EMV – elektromágneses ellenállóképesség) és a hõmérséklet-kompenzációra egy új koncepciót alkalmazott. A 2 bar és 1000 bar közötti mérési tartományban a 21 Y széria távadói -20ºC és +100ºC között mindenféle ipari alkalmazásokban használhatóak, még frekvenciaátalakítók közvetlen környezetében is. Kiemelt figyelmet fordítottunk a kedvezõ költségû beállításra, amely lehetõvé teszi, hogy a 21 Y széria vonzó árszegmensében egy max. ±1,5 %FS-û hibaszalagot garantálhassunk a -10ºC és +80ºC-os standard hõmérséklettartományban. A hibajelentések listájának kellemetlen kumulálására már nincs szükség, mivel a távadókat hõmérséklettel kalibráljuk. Az integrált hõmérsékletszenzor és a digitális kiegészítõ kapcsolás által a hõmérsékletintervallum 120 1,5 Kelvin széles részre osztható fel. Egy matematikai modell szerint a TK nulla pont és a TK erõsödés kompenzációs értékei minden ilyen részre egyenként számítódnak ki és tárolódnak a távadóban. Mûködés közben ezek az értékek a hõmérséklettõl függõen kerülnek betáplálásra az analóg jelútba, a 2 kHz-es sávszélesség csökkentése nélkül. Ezenkívül a 21 Y széria távadóit az elektromágneses mezõkkel szembeni rendkívüli robusztusság jellemzi. Vezetett és sugárzott mezõk esetében jelentõs mértékben a CEszabvány határértékei alatt maradnak. A burkolat és az elektromos csatlakozás közötti külsõ feszültségek ellen is kiemelkedõen immúnisak és 300 V-ig szigetelnek. A nagy gyártási mélységnek, a moduláris felépítésnek és a programozható elektronikának köszönhetõen nagy mennyiségû szériákat is tudunk vevõspecifikusan készíteni. A Keller a nyomásfelvevõ mérõcellákat nagy darabszámokban gyártja raktárra. Ezeket aztán a távadófejbe a kívánt nyomáscsatlakozással együtt behegesztjük, elektronikával látjuk el, és nagy berendezések esetén egyénileg kalibráljuk a teljes hõmérséklet- és nyomástartományra. Kimeneti jelként egy kétvezetõs (4…20 mA) és különbözõ háromvezetõs verziók állnak rendelkezésre feszültségkimenettel. Alapváltozatként M12-, Packard- és szelepdugó-csatlakozó, valamint kábelcsatlakozás szállítható.
KÖZLEKEDÉS
Fõvárosi közlekedési gondok
Alagútak nélkül Budapest – közlekedési gond. Ez az asszociáció minden képzettársítást felülmúl, ami ma a magyar fõvárosra vonatkozik. Az ismert tömegközlekedési gondok jórészt a BKV lehetõségeire és munkájára vezethetõk vissza, s ugyancsak megoldhatók e vállalat lehetõségeinek és munkájának javításával. Az autóközlekedés problematikájának a gyökerében azonban egy rossz szemlélet is van: ez a forgalom a kényelmesek luxusa, rontja a levegõt, ha zajlik, területet foglal el, ha áll. Pedig a személyautóforgalom és a teher is, bõven visszapótolja, amibe az államnak, a városnak kerül, és ami szennyezettséget a város levegõjében – önhibáján kívül – okoz. A fejlett országokban már régen nem vitatják az autóforgalom jogosultságát, sõt a város és e forgalom segítése érdekében új utakat keresnek, s mint látni fogjuk, ezek az új utak valóságosak is. PRÁGÁTÓL SIDNEYIG A külföldi tapasztalatok alapján könnyû megítélni, hogy Budapest vezetése ebbõl a szempontból rossz úton jár. Úgy gondolja, hogy attól lesz élhetõbb a fõváros, ha még több sétálóutcát alakít ki, elfelejtkezve arról, hogy az azokból kiszoruló forgalom másutt összpontosulva zuhan rá az új lakosságra. Úgy gondolja még, hogy egy többmilliós kétparti város meglehet néhány idõs belvárosi híddal, hogy ilyen kevés körirányú forgalommal tehermentesíthetõ a Belváros, és sorolhatnánk tovább. Ezzel szemben a nyugati városok alapjaiban igyekeznek megoldani a kérdést, mind több autóforgalmat a föld alá visznek le. Például Boston városában már 2005-ig 260 kilométer út épült a felszín alatt, 126 hektár parknak adva helyet, ahová 26 ezer fát ültethettek. Az új útvo-
20
Technika 2009/8
nalak és alagútak elmaradt városrészeket lendítettek fel, ahol így 43 ezer munkahely létesülhetett. De van példa bõven Bostonon kívül is. A csupán 1,2 milliós Prága öt, a 370 ezer lakosú Brno két hosszabb közuti alagúttal rendelkezik és már tervezik az újabbakat. Zürichben a milchbucki és az uetlibergi autópálya alagútak a belsõ gyûrûig futnak, Párizsban viszont már egy többszintes autópálya alagút kapcsolódik a külsõ gyûrûhöz. Sidney 14 kilométeres, új, belvároson áthaladó alagútjának köszönhetõen naponta 90 ezer autó 18 jelzõlámpás csomópontot hagyhat ki és a felszínen új buszsávok is helyet kaphattak. EGY TERV A BME-RÕL Legutóbb a BME Út és Vasútépítési Tanszéken Dr. Kiss György és Friedrich Ádám készített tanulmányt. Szerintük le lehetne vinni a forgalmat az Erzsébet híd és a Baross tér között, a Március 15. tér és a BajcsyZsilinszky út között, a Tétényi út és a Fehérvári út között. Félalagútat lehetne építeni a Belgrád rakpart lefedésével a Lánchíd és az Erzsébet híd között. Szerintük fontos lenne még olyan körirányú elemeket kiépíteni, mint amely a Hûvösvölgyi utat a Budaörsi úttal köti össze, vagy a Kossuth teret a Rákóczi úttal és pótolni kellene egy nagy úttal a Hamzsabégi útat, hogy a Hungária körútról könnyen át lehessen hajtani az M1 és M7-re. Nyilvánvaló, hogy az egyetemi terv továbbgondolható, bár hasonló elképzelésekrõl manapság nagy a hallgatás abban a városban, amely azért a kontinensen elõször vitt le forgalmat a föld alá (kisföldalatti) és még azt is jóval megelõzve alagútat fúrt a Várhegy alá. Egyébként éppen ez az alagút bizonyítja legjobban az ilyen létesít-
A legrégebbi, közlekedési célból épült alagút Babilonban az Eufrátesz medre alatt épült i. e. 2180-60 között, 1 kilométer hosszan, 4,5 méter széles és 3,6 méter magas szelvényben. A királyi palotát kötötte össze Jupiter templomával. A Budai Váralagút nem épülhetett meg a Lánchíddal együtt, csak 1851-ben, az Alagút Társaság mûködése nyomán, Clark Ádám mérnöki vezetése alatt. A 349,66 méter hosszú alagút több, mint félmillió forintba került és a jármûközlekedés megindulását követõ elsõ évben már 91 388 jármû kelt át rajta és majd 1 millió gyalogos, a bevétel 25 834 Ft. volt, ami 1891-re 73 650 Ft-ra emelkedett. mények elõnyeit, mert képzeljük el nélküle Budapest közlekedését... NAGY TÁRSADALMI HASZON Alagútak mentén egész városnegyedek lélegezhetnek fel, felettük a felszíni közlekedés is felgyorsulhat, az alagútakban keletkezett kipufogógázokat tisztítva engedhetik a szabadba. Ehhez képest az eddigi alagúttervek mind kútba estek. Igaz, többségük csak választási kampányokban kapott hangot, mint a Duna alatt hosszában elképzelt, vagy a Lánchíd alatti. Persze elmaradásukat pénzhiánnyal indokolták. Errõl csak annyit, hogy csupán a sokak által feleslegesnek ítélt Kõröshegyi völgyhíd árából meg lehetett volna építeni a szakemberek szerint szükséges 5 kilométer budapesti alagútat. Nem beszélve arról, hogy ha megépül, ha nem, az alagút árát úgy is ráköltik a rossz közlekedésre. Sõt, ha megépül, még társadalmi haszon is keletkezik. Például a bostoni alagútfejlesztések által az utazási idõbõl és jármû üzemeltetésbõl származó megtakarítások évente 167 millió dollárt tesznek ki. K.F.
MINÕSÉGÜGY
Az energiafogyasztás optimalizálása, a megújuló energiaforrások kihasználása:
ez napjaink legjobb beruházása ENERGIA KOMPETENCIA KÖZPONT
Közismert tény, hogy az épületeinkben felhasznált energia nagyrészt fûtésre, meleg víz ellátásra, szellõzésre, klimatizálásra, valamint a villamos rendszerek, elektromos fogyasztók üzemben tartására fordítódik. Az is nyilvánvaló, hogy ma már az energiafelhasználás hatékonysága komolyan zsebbevágó kérdés. A gazdaságtalan, elavult energia-felhasználó rendszereink évrõl-évre, növekvõ, súlyos terhet jelenthetnek az üzemeltetésben. Ennek ellenére ilyen rendszerek, épületek tömegével üzemelnek az országban. Tõkehiány, hanyagság, esetleg a tudatlanság az oka az ilyen energiafaló üzemeltetésnek? A közelmúltban a MEEI Kft., a TÜV Rheinland csoport tagja által létrehozott Energia Kompetencia Központ – szolgáltatásai révén – segít a meglévõ rendszerek energiafogyasztási szokásainak a feltárásában és alternatív javaslatokat nyújt korszerûbb, olcsóbb fogyasztást eredményezõ megoldásokra, különös tekintettel a megújuló energiaforrások kihasználására. Az épületek, rendszerek energiaellátási biztonságának növelésére, a biztonságos energiafelhasználás biztosítására az Energia Kompetencia Központ szolgáltatási palettáján megjelentek klíma-, fûtés-, légtechnikai, épületvillamossági szolgáltatások is. A 2002/91 EC számú európai direktíva és az ezeket bevezetõ 176/2008 és a 264/2008 számú hazai kormányrendeletek alapján az Energia Kompetencia Központ munkatársai elvégzik az épületek és légtechnikai rendszerek felülvizsgálatát és kiállítják a rendelet által megkövetelt energetikai tanúsítványt.
Azok a villamossági termék gyártók és kereskedõk, amelyek igazolni szeretnék a termékeik energia hatékony mûködését, a pozitív eredménnyel zárult termékvizsgálat után ún. Zöld Tanúsítványt kaphatnak. Tapasztalataink szerint az utóbbi években egyre többen figyelnek fel a megújuló energiaforrásokat hasznosító eszközökre, berendezésekre. Napelemek, napkollektorok, szélgenerátorok, hõszivattyúk, pelletkazánok, tüzelõanyag-cellák, biomassza erõmûvek olyan új eszközök, amelyek a hagyományos energiaforrások kiváltására szolgál. A gyártók egyre nagyobb hangsúlyt fektetnek az ilyen termékek fejlesztésére, gyártására. A kereskedõk is próbálnak minél olcsóbban beszerezni a hazai termelésbõl, vagy távoli országokból. Az Energia Kompetencia Központ vállalja megújuló energiát hasznosító termékek, berendezések vizsgálatát, azok megfelelõségének az igazolását. Az Energia Kompetencia Központ mérnökei függetlenek, pártatlanok, nem érdekeltek a termékek eladásában és a kivitelezõi munkában, ezért vizsgálataink során szigorúan csak a szakmai követelményeket és a megrendelõi igényeket vesszük figyelembe. Gépész és villamos szakembereink széleskörû ipari szakmai tapasztalattal rendelkeznek a mûszaki problémák megoldásában és a mûszaki haladás hozta új termékek felhasználásában. A szolgáltatásokról bõvebben a ww.meei.hu vagy www.tuv.hu honlapon olvashat.
Technika 2009/8
21
MÛSZAKI KÉPZÉS
GWF MENGELE: minõség és fejlõdés Az 1946-ban alapított, waldstetteni illetõségû GWF MENGELE Szerszámgépgyártó Kft. tartós és értékálló gépei iránt a pénzügyi válság ellenére nagy és folyamatosan növekvõ a kereslet. A vállalat a minõséget és a technikai fejlõdést tartja szem elõtt a fémfeldolgozásban. Termelési programjában szerepelnek a maximum 30 mm vastagságú fémlemezek darabolására szolgáló kések, a 4000 vagy ennél több tonnáig alkalmazható lemezvágó berendezések, valamint automatizálási technológiák. A cég fejlesztette ki a castruprauxeli Klostermann cég számára Európa legnagyobb présgépét, a 4000 tonnás prés 16 méter hosszú és 850 tonna a súlya.
22
Technika 2009/8
Termékei keresettsége miatt a vállalatnak egyértelmû volt, hogy még több pénzt fektet termékeibe. Így a cég nemrég új telephelyre költözött, ahol nagyobb területen biztosíthatja termelését, szolgáltatásait, még szélesebb körben, gyorsabban és személyre szabottabban tudja kielégíteni ügyfelei
igényeit. Az új területen helye van új irodáknak, a gyártósoroknak, egy pótalkatrész raktárnak és egy különleges bemutató teremnek is. A tágasabb gyártóüzem és irodák elegendõ teret adnak a növekedéshez, az innovációk kidolgozásához. A GWF MENGELE jelenleg ultramodern szerszámváltókat gyárt ajtókeretekhez. Az érdeklõdõk további információkat kaphatnak többek között a GWF MENGELE 3520-as standján a 3-as csarnokban a 2009-es stuttgarti BlechEXPO-n. W. M.
MÛSZAKI KÉPZÉS
CE jelölés – Pillanatképek (1/5.) Jelen sorozatban a CE jelölési folyamat egy-egy fontos, de gyakran mellõzött részletét mutatjuk be. GÉPEK KOCKÁZATÉRTÉKELÉSE A gépek CE jelölési folyamatának fontos része a gyártói kockázatértékelés elvégzése, hiszen a vonatkozó direktívák értelmében fel kell mérni a veszélyeket, ezután történhet az adott gép végsõ tervének kialakítása, megépítése és a mûszaki dokumentáció véglegesítése. A tapasztalataink szerint a gyártók jelentõs része nem megfelelõen teljesíti ezt a követelményt, ezért röviden összefoglaltuk a szükséges tennivalókat. Ehhez elsõként a legfontosabb fogalmakkal érdemes tisztába kerülni! A kockázatértékelést a gép gyártójának kell elvégeznie a forgalombahozatal elõtt, az errõl készített dokumentációt pedig a mûszaki dokumentáció részeként kell megõrizni! A „kockázatértékelés” egy iteratív folyamat annak megállapítására, hogy a berendezés hordoz-e olyan kockázatokat, amelyeket megszüntetni/csökkenteni kell a biztonságos használat érdekében. (Ha igen, akkor a szükséges intézkedések után ismételt kockázatértékelésre lesz szükség mindaddig, amíg a berendezés el nem éri a kívánt biztonsági szintet.) „Gép” mindaz, ami külsõ energiaforrást használ fel és valamely alkatrésze mozgást végez. „Gyártónak” tekintendõ az, aki a tényleges elõállító, gyártóként tünteti fel magát (KERESKEDÕK FIGYELEM! Ha saját márkás termékként történik az értékesítés, akkor „gyártóvá” váltak!), jelentõs átalakítást végez a berendezésen (KARBANTARTÓK, SZERELÕK FIGYELEM! Min-
dig az utolsó átalakítást végzõ lesz a „gyártó”!) „Forgalombahozatal” az elsõ ízben történõ rendelkezésre bocsátás, így pl. eladás, raktározás, saját felhasználásra történõ gyártás, azaz az a mozzanat, amikor a gyártó kezébõl kikerül a termék! A direktívákban kevés útmutatást találunk a kockázatértékelés módszerére, a dokumentálás részleteire. Az EN ISO 12100-1 és EN ISO 14121-1 szabványok tartalmazzák a részletes hátterét és a módszertant. A teljes kockázatértékelési folyamat az alábbi dokumentálandó lépésekbõl áll, amelyeket addig kell ismételni, míg csak elfogadható kockázatok maradnak: 1. A gép határainak rögzítése Jellemzõen a felhasználási területre, térbeli (pl. kiterjedés, mozgási intervallum) és idõbeli határokra (pl. mûveleti idõk, élettartam, karbantartási ciklus) kell gondolni. 2. Veszélyek beazonosítása A gép teljes életciklusában felmerülõ feladatokra (pl. beállítás, indítás, mûködési funkciók, leállítás, stb.) vonatkozóan. 3. Kockázatok becslése Minden veszély esetén meg kell becsülni annak súlyosságát és az elõfordulás valószínûségét (tekintettel az érintettek körére, az elkerülési lehetõségekre, veszélyes szituációkra). 4. Kockázatok kiértékelése A fentiek alapján döntést kell hozni, hogy az adott veszélybõl származó egyes kockázatok elfogadhatók-e, vagy további kockázatcsökkentés szükséges. 5. Kockázatcsökkentés A kockázatcsökkentés általános módszereit az EN ISO 12001-2 tartalmazza, amely a tervezési szempontokra, a mûszaki védõintézkedésekre és a használati
információkra vonatkozóan ad követelményeket. A kockázatértékelés tehát nem csak egy elkészítendõ „dokumentum”, hanem egy tervezési megközelítés, ami lehetõvé teszi a költséges átépítések, balesetek megelõzését! A témával kapcsolatban keressenek bátran! Berencsi Bence ügyvezetõ BERENCSI Tanácsadó Iroda www.berencsi.hu
[email protected] A CE jelöléssel kapcsolatos további információk: www.ce-jeloles.hu
Technika 2009/8
23
INFORMATIKA
Szoftverrel automatizált üzleti folyamatok Az érzékelõk hétköznapi életünk részévé váltak, mivel ott vannak sötétedéskor az automatikusan kigyúló világítótestekben, vagy a hõmérsékleti változásokra reagáló termosztátokban. Szintén többféle érzékelõt vetnek be az autópályák közlekedésbiztonsági rendszereinél, a földrengések elõrejelzésénél, a levegõminõség ellenõrzésénél, illetve az energetikai hálózatok menedzselésénél. Valóságos fénykorukat élik emellett a rádiófrekvenciás azonosításon alapuló RFID-érzékelõk a termékek nyomon követését és azonosítását igénylõ iparágakban – így a kiskereskedelemben és az áruszállításban –, és várhatóan 2010-re számuk már 6 milliárdra gyarapodik. Ebbe a közegbe illeszkedik az IBM új szoftvere, a WebSphere Sensor Events is, amelynek a használatával üzleti információk nyerhetõk a valóságos fizikai entitásokhoz kapcsolódó érzékelõk millióitól. A szofter összegyûjti az érzékelõk adatait, majd elõre meghatározott szabályok vagy történések szerint automatizálja az adott üzleti rendszer reakcióit. ÚJ
ESEMÉNY-FELDOLGOZÓ TECH-
NOLÓGIA
A WebSphere Sensor
Events azt az üzleti esemény-feldolgozó technológiát használja, amelyhez az IBM az AptSoft Corporation 2008-as felvásárlásával jutott hozzá. Ezt egészíti ki a már ismert Web Sphere és a Tivoli üzletifolyamat-felügyeleti és eseménykezelési szolgáltatásaival. A szoftver felhasználói felületén beállíthatók az érzékelõk adatai alapján végzett tevékenységeknél jelentkezõ paraméterek. Az új szoftvert több IBM-adatközpontban használják az értékes eszközök – például számítógépek, switchek és biztonsági adattárolókazetták – nyomon követésére. A szoftver eszközleltár-kezelõ funkciói értékes információkkal egészítik ki az IBM Tivoli szoftver kiterjedt infrastruktúra-felügyeleti szolgáltatásait a fizikai készletekre vonatkozóan. Adatokat szolgáltathatnak például egy drága számítógép jogosulatlan elmozdításáról is. Így nyilvánul meg a „dolgok internete” koncepció, amelyet további más IBM-termékek is támogatnak, amelyek közül az ILOG ellátó láncot felügyelõ szoftveren kívül a Cognos 8 BI, vagy a WebSphere Business Events and Business Process Management is megemlíthetõ. ÉRZÉKELÕK
A HÉTKÖZNAP-
OK SZOLGÁLATÁBAN A WebSphere Sensor Events szoftver különlegessége abban áll, hogy teljes körû megoldást kínál az érzékelõkbõl származó adatok kinyerésétõl azok elemzõ rendszerekben történõ feldolgozásán át az üzleti folyamatok kezeléséig és a fizikai eszközök felügyeletéig. A
24
Technika 2009/8
szoftver használói még jobban ráláthatnak a mindennapos üzleti eseményekre és hatékonyabban reagálhatnak ezekre. A hálózatba kapcsolt érzékelõkbõl származó adatok pozitív hatást gyakorolnak a hétköznapi életre: gyorsítják a nagyvárosi közlekedést, ellenõrzik a felírt gyógyszerek eredetiségét, illetve részletes információkkal szolgálnak a megvásárolt élelmiszerek származási helyérõl. Az IBM és ügyfelei folyamatosan dolgoznak a hálózatba kapcsolt érzékelõk alkotta rendszer továbbfejlesztésén. A cél az, hogy a „dolgok internete”, vagyis az azonosítás, a raktárkészletezés és helyszínek, valamint a környezeti viszonyok feltérképezése során egymással kapcsolatban álló, s a megszerzett adatokat „megbeszélni” képes érzékelõk világa még intelligensebben mûködhessen. A fenti állítást gyakorlati tapasztalatok támasztják alá. A Volkswagen például IBM-érzékelõket használ arra, hogy igény szerint lekérdezhesse a gyárba alkatrészeket szállító konténerek pontos helyét. Hasonló technológiát használnak az elfogyasztott élelmiszerek eredetének a vizsgálatakor is. A legnagyobb norvég hús- és tojásszállítóként ismert Nortura például IBM-technológiával követi nyomon a hús útját a farmoktól a feldolgozó létesítményekig, majd az elosztó központokon át egészen a boltokig. Békés Sándor
TÁVKÖZLÉS
A Zain, az Ericsson és a GSMA összefogásával
Viktória-tavi mentõakció A pánafrikai hálózatüzemeltetõ Zain és az Ericsson a GSM Association (GSMA, GSM Egyesület) által koordinált kezdeményezés keretében tovább folytatja az emberéletek megmentésére és a fejlõdés elõsegítésére irányuló erõfeszítéseit a Viktória-tó térségében azáltal, hogy kiterjeszti a három kelet-afrikai állam mobilhálózati lefedettségét és egy biztonsági kezdeményezést indít útjára. A lefedettség a tónak azon területét érinti, ahol a halászati tevékenység 80 százaléka zajlik és ahol ezek után lehetõvé válik a telefonos kommunikáció, valamint az SMS-ezés. Ez a fejlesztés nemcsak elõsegíti a tóparti közösségek gazdasági és társadalmi fejlõdését, hanem potenciálisan csökkenti a halászat közben történõ halálos tragédiák számát is. Az Ericsson, a Zain és a GSMA közösen dolgozott a mobillefedettség kiterjesztésén és a Viktória-tó biztonságosabbá tételén. A projekt segítségével a tó térségében mostantól további 21 energiahatékony telephely található, amelyek közül három napenergiával mûködik, de ezen túl létrejött egy mentéskoordinációs központ is. A projektet támogató helyi szervezetek között van a Nemzetközi Tengeri Mentési Szövetség (International Maritime Rescue Federation, IMRF) és an-
nak helyi képviselõje, a Nemzeti Tavi Mentési Intézet (National Lake Rescue Institute, NLRI) is. A Viktória-tó a világ második legnagyobb tava, partjain közel 200 ezer halász és összesen 35 millió ember él; halászati állománya több mint 70 ezer hajóból és csónakból áll. Ezek az evezõvel vagy kis motorral meghajtott hajók és csónakok a rendelkezésre álló kommunikációs rendszerek hiánya miatt nem túl biztonságosak. A tavon az idõjárási körülmények hirtelen változnak meg, így különösebb figyelmeztetõ jel nélkül támad erõs szél, a hajók pedig gyakran túlterheltek, az emberek többsége nem tud úszni, az életmentõ berendezések nehezen érhetõek el. A nehéz körülmények miatt sokan vesztik életüket a tavon (a becslések szerint évente kb. ötezren fulladnak vízbe). A várakozások szerint az új kommunikációs rendszer sokat tesz majd a tó biztonságosabbá tételében. E kezdeményezés nagymértékben segíti a Viktória-tó környékének közösségeit és jelentõsen javítja az egész térség társadalmi és gazdasági fejlettségét, megfelelõ alapot adva a fenntartható fejlõdéshez” – nyilatkozta Chris
Gabriel, a Zain Africa elnök-vezérigazgatója. „A mobilkommunikáció fontos szerepet játszik abban, hogy segítsük a közösségeket a fenntarthatóság kialakításában” – nyilatkozta Lars Lindén, az Ericsson szubszaharai vállalatának elnöke. „Mivel a kelet-afrikai közösség most elõször csatlakozik tengeralatti kábelekhez, a Viktória-tó közösségei számára most már elérhetõ egy mobil biztonsági háló” – nyilatkozta Gabriel Solomon, a GSM Association vezetõ alelnöke. A GSM-hálózat lehetõvé teszi a hang- és adatkommunikációt a Viktória-tavon és környékén. A Zain olyan értéknövelt szolgáltatásokat fejlesztett ki, amelyek lehetõvé teszik a tavon dolgozó halászok számára, hogy SMSüzenetek vagy hanghívások során olyan kulcsfontosságú információkhoz juthassanak hozzá, mint a halak és egyéb árucikkek árai, és hogy idõjárási és biztonsági riasztásokat kapjanak. A kiterjedt kommunikációs hálózat lehetõvé teszi majd összesen több mint 1400 kenyai, ugandai és tanzániai parti irányítási egység adatainak a napi fogásról szóló összegyûjtését is. Az új hálózat elengedhetetlen információkat biztosít a nagy mennyiségû létfontosságú szolgáltatás lehetõvé tételéhez, mint pl. a mentés, a flottamozgatás és a nyomon követés. Az Ericsson mobil helyzetmeghatározási rendszere révén a vészhelyzeti hatóságok képesek lesznek meghatározni a tavon vészhelyzetbe kerülõk mobiljeleinek kiindulási helyét, majd az adatokat továbbítani az NLRI által üzemeltetett mentéskoordinációs központba. Technika 2009/8
25
ÉLELMISZER
Elõnyeire és veszélyeire egyaránt felhívják a figyelmet
Nanoennivalók a mérlegen Az un. nanoélelmiszerek és takarmányok gyártása és forgalmazása már 750 milliárd eurós üzlet, ami öt éven belül elérheti a 2000 milliárd eurót. Ahhoz képest, hogy sokan ellenzik, szépen menetel felfelé az új technológia az élelmiszergyártóknál. Ezt az is lehetõvé teszi, hogy a fogyasztóknak fogalmuk sincs arról, mit esznek. Rögtön tisztázzuk, hogy nanoélelmiszeren nem a milliméter egymilliomod részére zsugorított zsemlét kell érteni (1 nm = a mm egymilliomod része), hanem nanotechnológiával készült élelmiszert. Ebben a parányi mérettartományban ugyanis az anyagok fizikai-kémiai tulajdonságai jelentõsen megváltoznak, megnõ a reakcióképességük és a fajlagos felületük Az ezekbõl adódó elõnyöket használja fel az élelmiszeripar is, jelenleg már 400 vállalat a világban, amelyek fejlesztenek és gyártanak. A kutatásokban az EU messze az USA és Kína mögött van. BIZTONSÁGOSABB, EGÉSZSÉGESEBB Mint a Hús címû folyóirat egyik tanulmánya rámutat, a nanotechnológia alkalmazásával biztonságosabb, egészségesebb tápanyag-összetételû és nagyobb hozzáadott értékû élelmiszerek állíthatók elõ. Például, ha az élelmiszerekbe nanohordozókkal (nanokapszulák, nanoemulziók) viszik be a vitaminokat, antioxidánsokat, ízesítõket, színezõket, tartósítókat és az antimikróbális anyagokat, azok e funkciónális összetevõket megõrzik a termék teljes életútja során, illetve eljuttatják õket a
26
Technika 2009/8
szervezet célterületére. Nanoborítással (1-100 nm vékony filmréteggel) megnövelhetõ a bevont termék minõsége, eltarthatósága. Például a szilikát nanorészecskékkel felvértezett film meggátolja az oxigén bejutását az élelmiszerbe, a termék kiszáradását is. A magnézium-oxid és a cink-oxid nanorészecskék hatékonyan gátolják a mikroorganizmusokat. ÖNJAVÍTÓ CSOMAGOLÓANYAGOK Nanokapszulákban értékes tápanyagok vihetõk be az élelmiszerekbe. Egy ausztrál pékség telítetlen zsírsavakban gazdag halolajat tartalmazó kapszulákat alkalmaz egyik kenyerében. A kapszula csak a gyomorsavban oldódik fel, így a halolaj kellemetlen íze nem is érzõdik. Egy másik vállalat megoldotta, hogy a nanorészecskék tartalmazta tápanyagok nanoméretû folyadékrendszerrel egyenesen a sejtekbe jussanak. A technológia óriási lehetõségeket rejt az élelmiszer-csomagolásban. Nanokompozitokkal kezelt palack például 26 hétig is megõrzi a sör minõségét. De nanotechnológiával készíthetõ olyan csomagolópapír, amely maga kijavítja a hibáját, a szakadást, kilyukadást. A fóliák gázzáró tulajdonságait szilícium alapú nanorészecskékkel javítják. Nanotechnológiával az élelmiszerbiztonság is fokozható. Például a nanokompozitok alkalmasak az élelmiszerek jelölésére és nyomonkövetésére akár a raktártól a fogyasztó ebédlõasztaláig.
Segítségükkel könnyen leleplezhetõ az élelmiszerhamisítás. Nanoszenzorokkal kimutathatók az élelmiszerekben megbújó vegyi anyagok, patogének, toxinok, van olyan nanoszenzor, amely látható fénnyel jelzi az élelmiszer szennyezettségét. TOVÁBBI VIZSGÁLATOK SZÜKSÉGESEK Túlságosan kevés adat áll rendelkezésre az ilyen élelmiszerek folyamatos fogyasztásáról, a nanoanyagok szervezetbe való felszívódásáról, kölcsönhatásukról más, idegen anyagokkal. Egy szervezet például azt vetette fel, hogy mivel a nanorészecskék igen nagy fajlagos felületûek, ez erõsen bioaktívvá teszi õket, vagyis igen gyorsan abszorbeálódnak a sejtekbe, szövetekbe, és ezután toxikus hatásúak lehetnek a nagy oxidatív stressz kiváltása révén. Ezzel kapcsolatban tehát fennáll a túladagolás veszélye is, ha például a vitaminokat nanorészecskék formájában viszik be az emberbe. Ez a szervezet azt is kimutatta, hogy az étrendkiégészítõkben használt ezüst, titán-dioxid, cink és cink-oxid nanorészecskék erõsen toxikusnak mutatkoztak a laboratóriumi tesztekben. Találtak olyan csecsemõknek szánt kakóitalt, amelyben 300 nm-es vas volt. Meglepõ, de a nanotechnológiát alkalmazó élelmiszeripari üzemekben a dolgozóknál is kimutathatók voltak olyan betegségek, amelyek az ilyen élelmiszerek fogyasztóinál is elõfordultak. Mindezek alapján ez a szervezet is azt javasolja, hogy a tudományos vizsgálatok lezárásáig e technológia alkalmazására az élelmiszergyártásban rendeljenek el moratóriumot. K. F.
KÖRNYEZET
Az USA elsõ klímatörvénye
Biztonságpolitika és éghajlatváltozás Az amerikai képviselõház – igaz, csupán 7 többségi szavazattal – elfogadta az ország elsõ klímatörvényét, amely még a szenátus jóváhagyására vár. Nem kisebbítve az eddig a kiotói egyezmény mellõzésérõl híres USA nemes szándékát, a fordulathoz bizonyára annak is köze van, hogy a Pentagon számbavette a klímaváltozással kapcsolatos jövõbeli biztonságpolitikai feladatait. Az összesen 1300 oldalas klímatörvény, amely elsõ az USA történetében, a négy évvel ezelõtti szinthez képest 17 %-al, 2050-ig 83 %al írja elõ a károsanyag-kibocsátás csökkentését, bevezeti az un. kibocsátási kereskedelmet és meghatározza, hogy 2020-ig az elektromos áram 15 %-át megújuló energiaforrásokból kell elõállítani. Az amerikai ipar és energiatermelés hatalmas potenciálját tekintve így jelentõsen csökkenhet a világra nehezedõ környezeti terhelés, ha a programot végrehajtják. A PENTAGON UTÁNANÉZETT A demokrata kormányzatnak nagy republikánus ellenállást kellett leküzdenie a törvény elfogadtatásához, amit mutat a csekély plusz 7 szavazat is. Az ellentábor kifogásai – az amerikai életforma, az ipar, a munkalehetõségek veszélyeztetése, stb.– bizonyítja, bár a tervvel lehet hangzatos érveket szembeállítani, ám a vitát – az USA világhatalmi pozíciójából következõen – eldöntheti, sõt el is döntötte az éghajlatváltozás és a biztonságpolitika kérdésének összekapcsolása. Nem sokkal a törvény beterjesztése elõtt ugyanis a Pentagonban
modellezték azt az esetet, melynek során Bangladesbõl tömeges menekültáradat indul meg India felé a megnövekedett esõzések és a gyakoribbá váló tájfunok hatására. A menekülés óriási migrációs folyamatot indít el, az éghajlatváltozás hatása kiterjed egész DélkeletÁzsiára: a mezõgazdasági termelést elmossák az esõzések, éhséglázadások destabilizálják az országok nehezen kivívott rendjét. A modellezés szerint a Pentagon sem maradhat tétlen a térség felfordulása láttán... De az USA-nak másutt is, például az északi jégtakaró olvadása miatt keletkezett új vízi utak védelmében is lesz szerepe, mint ahogy nem nézheti behúnyt szemmel az egész kontinensekre kiterjedõ erdõpusztításokat és más környezeti rombolásokat sem. TÖRTÉNELMI PÉLDÁK, TANULSÁGOK A történelem számos példát szolgáltatott arra, miként befolyásolta az idõjárás megváltozása az emberi civilizációk, birodalmak sorsát. Egy Jeruzsálem közeli barlang cseppköveinek vizsgálatával kiderült, hogy a római birodalom itteni hatalomvesztésével idõben teljesen egybeesett az egyre szárazabb idõjárás. Már az is tudott, hogy a korai perui civilizáció az El Nino hatására szûnt meg: a nagy esõzések elmosták a termõföldeket, amelyek egy részét nem is a megfelelõ helyeken alakították ki, hanem általában az erdõk kivágásával. A maják pusztulásában is tetten érhetõ a termõföld kizsákmányolása, amihez a papság féktelen adókövetelései vezettek. Európát a 13-19. század közötti un. „kisjégkorszak” viselte meg, komoly élelmezési gondokat okozva. A Golf-áramlat hosszabb útra térve felmelegítette az északi jégtakarót, az elolvadva lehûtötte
az egész kontinenst, hosszú idõkre befagytak a kikötõk, az esõk és a szárazságok gyors váltakozása felborította a mezõgazdaságot. Az ellátási gondok nem egy országban forradalmakhoz vezettek. KOMOLY BIZTONSÁGI KOCKÁZATOK A „kisjégkorszak” a Kárpátmedencében is gondokat okozott. Az éghajlat hûvösebbé és csapadékosabbá vált, a folyók telente teljesen befagytak (szekerekkel lehetett átkelni a Dunán). A gyakori takarmányhiány miatt az állatállomány lefogyott, miközben a piacon keletkezett húsbõség vészesen levitte az árakat. A kutatók rámutatnak arra, hogy most a felmelegedéshez való alkalmazkodás nekünk nem lesz könnyebbb, mint elõdeinknek volt a „kisjégkorszak” megpróbáltatásaihoz. Az Intenational Alert londoni konfliktuskutató intézet szerint a mostani klímaváltozás 46 országban, 2,7 milliárd lakosságú területen súlyos konfliktusok kockázatát idézheti elõ, 56 országban pedig komoly politikai labilitással lehet számolni. Ebbõl a szempontból a legjobban veszélyeztetett Nyugatés Közép Afrika, Banglades és India a Gangesz folyó mentén élõ 400 millió lakosa, Latin Amerika a jéghegyek olvadása, a Közel-Kelet a vízhiány miatt. A globális felmelegedés ellen tehát globális védekezésre van szükség, ezért jelentõs lehet, ha az USA is csatlakozik ehhez az összefogáshoz. Mert nem felejthetõ egy nagy különbség a történelmi példák és a ránk váró nehézségek között. Míg a korábbi éghajlatváltozásokban az embernek semmi szerepe nem volt, a mostani változásban már tettestársak vagyunk. K.F. Technika 2009/8
27
ENERGETIKA
Versenyképes a Fõtáv szolgáltatása
Távlata van a távfûtésnek Az utóbbi idõben számos budapesti lakóépület foglalkozott a távfûtésrõl való leválás lehetõségével annak kapcsán, hogy az Alkotmány Bíróság határozata is megkönnyítette az egyedi fûtésre való átállást. Hogyan reagál az új helyzetre a Fõtáv, mit tesz versenyképessége javításáért. Errõl beszélgettünk Balog Róberttel, a Fõtáv szóvivõjével. – Budapesten szeptembertõl átlagosan 7,8-8,8 százalékkal csökken a lakossági fogyasztóknak a távhõszolgáltatás díja, a nem lakossági fogyasztóknak pedig 7,2-8,7 százalékkal. Hány lakás, illetve család terhei csökkennek ezáltal? – Ez az intézkedés 240 ezer budapesti lakást és több, mint 7 ezer üzleti és kommunális fogyasztót érint elõnyösen. Az utóbbiak közé tartoznak bevásárló központok, sportcsarnokok, intézmények egészen a köztársasági elnök hivataláig. Ma Magyarországon összesen 650 ezer távfûtéses lakás van, ezek harmada található Budapesten. Például a kiemelt környezeti védelme miatt az egész Budai Várat mi fûtjük, hiszen ott a régimódi, kéményes fûtés nem engedélyezhetõ. Reméljük, hogy a fûtési díj csökkentésével és más módokon is bõvülhet a távfûtés a fõvárosban. – Az elpártolásnak a Fõtávtól a magasnak tartott távhõ díj volt az oka, nem lehetett volna korábban mérsékelni a díjakat? – A mostani hõdíj mérsékléséhez a lehetõséget az adta meg, hogy idén júliustól a vállalat kiléphetett a szabadpiacra. Kiderült, hogy a szabadpiacon elõnyösebben tud vásárolni gázt a Fõtáv, s ez módot ad a fûtési díj csökkentésére. Idetartozik az
28
Technika 2009/8
is, hogy az áfa-emeléskor a távfûtést a kedvezményes 18 százalékos áfakörbe sorolták, ami szintén megtakarítást tesz lehetõvé a családoknak. De ne felejtsük el, hogy a Fõtáv belsõ, üzemi hatékonyságának javítása eredményeként a közeljövõben mérsékeljük az alapdíjakat is. – Ezek az örvendetes hírek azonban nem változtatnak azon, hogy a távfûtött lakások tulajdonosai még ma sem tudják szabályozni, ha kell, mérsékelni a távfûtést, ezáltal a számlát. Ennek elõsegítése végül is jelentõs energiatakarékosságot is eredményezne. Mit tesznek ezért? – A Fõtáv megindította ÖKOPlusz programját, hogy a fogyasztók 21. századi fûtési technológiához jussanak. Az ÖKOPlusz program lehetõvé teszi a lakás fûtésének szabályozhatóságát, és igény esetén a fogyasztás kimutathatóságát is. E
program keretében tavaly 20 lakóépületben készült el ilyen felújítás, aminek eredményeként átlagosan 17 százalékos megtakarítást értek el a lakók. A www.okoplusz.hu oldalon be is mutatjuk ezeket az épületeket. Idén a Fõtáv már 512 épületre, mintegy 2,8 milliárd Ft állami támogatásra adott be pályázatot a lakóközösségek érdekében, ezért 2010 õszéig 45 ezer lakásban tudjuk elvégezni a szabályozó szelepek felszerelését, sõt, az épületek hidraulikus beszabályozását is, ami akadálytalanná teszi a hõ eljutását a lakásokba. – Nem túl drága a lakóknak ez az átalakítás? – Ez lakásonként 150 ezer forintba kerül, ebben benne van a felújí-
tás tervezése, kivitelezése, szabályozó szelepekkel való felszerelése és a hõ-felhasználás költségosztókkal való kimutatása. Ez év júliusáig 50 százalékos támogatást biztosított állam egy pályázat keretében, a Fõtáv vállalta a pályázatok megírását, beadását és a korszerûsítést elvégzõk 2008 január 1-jétõl 10 százalékos alapdíjkedvezményt kaptak akár visszamenõleg is. – Mindezzel milyen mértékben javíthaja vállalatuk a távfûtés versenyképességét? – A távhõ díjak csökkentésével, majd a késõbbi alapdíj-csökkentéssel, az Ökoplusz program szélesedésével – általános megítélés szerint – a távfûtés versenyképes, hamarosan akár a legolcsóbb fûtési mód lesz Budapesten. Ám a távfûtés azért fontos, mert központilag tudja használni az erõmûvek, az ipari üzemek úgynevezett hulladék-hõmennyiségét, rendszeréhez kapcsolhatóak megújuló hõforrások például biomassza-erõmûvek. Mindezzel az egyedi hõtermelésnél sokkal kevesebb széndioxidot juttatva a levegõbe. Ezt a logikát követik a távfûtésben a fejlett nyugati államok, de itthon még nem tartunk itt, elsõsorban a lakások korszerûtlensége miatt. Gyakran elhangzik, hogy a távhõ-hálózat elavult. Ez nem igaz, a lakások elavultak ebbõl a szempontból, maga a távhõ hálózat és a hõtermelés jó állapotban van. Említhetném a Solanovo projektet, ami egy dunaújvárosi 56 lakásos házban valósult meg. Itt az épület korszerûsítésével a korábbi energia-felhasználás 70 százalékkal csökkent és így a költsége is, hogy csak egy példát említsek arra, nem a távhõ hálózatával, hanem a felhasználás pazarló voltával van ma a fõ gond. Welek Margit
ATOMENERGIA
A németországi parlamenti választások tétje
Atomerõmûvekkel vagy nélkülük? Több megfigyelõ egyetért abban: az, hogy a németországi atomerõmûvek jövõje a gazdasági recesszió kezelésével egyenrangú kampánytémává vált, bizonyítja, ott az atomenergia jórészt politikai csatározások eszköze. Németországban jelenleg 17 atomerõmû a 82 milliós ország áramellátásának mintegy harmadát fedezi, tehát igen jelentõs a szükséges 2,62 millió gigawatt órás elektromos áram össztermelésben. Ennek ellenére 2000 júniusában az akkor kormányzó SDP (szociáldemokrata) és zöld pártok koalíciója lemondott az atomenergiáról és két év múlva ezt törvénybe is iktatták: megtiltották új atomerõmûvek építését, a mûködõ erõmûvek üzemidejét 32 évre maximálták, fokozatos leépítésüket tervbe vették. Az új, CDU-SPD-CSU koalíció kormányzása idején két fejlemény történt: az egyik atomerõmûvek mellett, a másik a koalícióból kilógó SPD szerint ellene szólt. Németországnak az EU klímahatározatai alapján el kellett határoznia, hogy 1999-hez képest 2020ig a CO2 kibocsátását 40 százalékkal csökkenti, ami csak a CO2-t nem kibocsátó, tehát klímabarát atomerõmûvekkel képzelhetõ el. Igaz, a célkitûzéshez a megújuló energiák fokozott felhasználásával is számolnak – például Liberose mellett már átadták a világ második legnagyobb naperõmûvét, a 210 focipálya nagyságú területen félmillió napelem 15 ezer háztartást lát el árammal – de abban nem hihetnek, hogy 2020-ig ilyen megoldásokkal megtermelhetik az atomerõmûvek által biztosított villamos áramot, az össz-fogyasztás harmadát-felét. Egyrészt a mindössze 53 megawatt teljesítmény kiépítése Liberose-ban
160 millió euróba került, tehát hatalmas összegbe, másrészt logikátlan lenne, ha a megújuló energiákkal nem a CO2-t kibocsátó szénerõmûveket váltanák ki, hanem a CO2-t nem kibocsátó atomerõmûveket. De mi szólt ellenük? Tulajdonképpen csupán egy rövidzárlat a Krümmel atomerõmûben, aminek következtében Hamburg egy része néhány órára sötétségbe borult. Ez idén június 24-én történt, a választási kampány idején, és két évvel azután, hogy ugyanebben az erõmûben egy transzformátor kigyulladt és ezért két évre leállították az erõmû mûködését. A rövidzárlat röviddel az erõmû újraindítása után keletkezett. Ám ez, mint a két évvel korábbi trafótûz is nem a primerkör (ahol sugárzás van) meghibásodása volt. Persze egy atomerõmûi üzemzavar csak rosszkor jöhet, de elég jókor azoknak, akik ezt ki tudják használni a választók meggyõzésére. Így az SPD és környezetvédelmi minisztere a kampányban éles hangon követelte az atomerõmûvek bezárását elõbb, mint 2020, ahogyan azt a koalícióba való belépésükkor, 2005-ben az õ nyomásukra a koalíciós szerzõdésbe foglalták. Angela Merkel kancellár visszautasította a követelést és a kisebb krümmeli rövidzárlat után azonnal tájékozódott a német atomerõmûvek biztonságáról és kijelentette, Németországban csak biztonságos atomerõmûvek mûködnek, megfelelõ szakemberek felügyelete alatt, az atomerõmû-
Németország a 70-es években az európai nukleáris ipar zászlóvivõje volt, 19 atomerõmûve több mint 20 ezer MW teljesítménnyel 28 százalékát adta – s adja ma is – a nemzeti villamos-energia termelésnek (lignit 27%, kõszén 25%, gáz 10%, olaj 1%, szél 3%, a többi egyéb). A német Atomfórum reprezentatív felmérése szerint a német lakosság 49 százaléka – más felmérések szerint 52 százalékos többsége – támogatja, hogy 2021 után is üzemeljenek az országban lévõ atomerõmûvek. A Deutsche Bank egy tanulmánya szerint a német atomerõmûvek élettartamának 60 évre emelése 19 GW (19 milliárd watt) nukleáris energia termelõi kapacitást jelentene, amit máskülönben más forrásból kellene pótolni. A német atomerõmûveket üzemeltetõ RWE, E-ON, Energy BadenWüttenberg és Wattenfall energiavállalatok felajánlották, hogy ha engedélyt kapnak blokkjaik üzemidejének 25 évvel való meghosszabbítására, a 250 milliárd euró extrajövedelmüket a megújuló energiák hasznosítására fordítják.
veket mindenképpen tovább kell mûködtetni. Merkelék nyilvánvalóan a realitásokból indultak ki: az atomerõmûvek ma és holnap minden beruházás nélkül áramot szolgáltatnak, míg lecserélésükre honnan is lenne pénz. Emellett nem is veszélyesek a környezetre. A német atomerõmûvek sorsa a szeptember végi választásokon dõlhet el. Az elemzések szerint Angela Merkel gyõzelme esetén CDUFDP koalíció várható, míg az SPD a zöldek partnerségét keresné. Merkel még 2007 januárjában kijelentette: „nem várható a közeljövõben az atomerõmûvek leépítéssel kapcsolatos szabályozás felülvizsgálata, bár én ezt személy szerint ellenzem, együtt a CDU-val és a koalíció harmadik tagjával a CSUval.” Gyõzelme esetén azonban más koalíciós partnerekkel a szabályozás felülvizsgálata elképzelhetõ. K.F. Technika 2009/8
29
ÛRKUTATÁS
S O R O Z A T
A világban az ûrkutatás a mai tudomány egyik legfontosabb területe, mivel nemcsak az alap- és alkalmazott kutatást foglalja magában, hanem idetartozik még az ûrkutatáshoz szükséges technikai eszközök fejlesztése, gyártása, alkalmazása is. Magyarország elsôsorban az alkalmazott kutatási témák kidolgozásában és eszközök fejlesztésében, gyártásában és az alkalmazási feladatokban vállal szerepet. Hogy milyen területen, kik és min dolgoznak? – ennek megismertetéséhez szeretnénk hozzájárulni a Magyar Ûrkutatási Iroda segítségével.
A MetOp-A mûhold felhasználásának sokszínûsége Az elsõ európai poláris mûholdat – mely az EUMETSAT (European Organisation for the Exploitation of Meteorological Satellites – Meteorológiai Mûholdak Hasznosításának Európai Szervezete) és az ESA (European Space Agency – Európai Ûr Ügynökség) közös fejlesztése – a MetOp-A-t 2006. október 19-én lõtték fel. Ez a mûhold úttörõ jelentõségû az európai megfigyelések tekintetében, felszereltsége a jelenlegi amerikai poláris mûholdakét is meghaladja. A MetOp fedélzetén számos olyan ún. szondázó mûszer található, mely a légkör összetételének és a numerikus idõjárás elõrejelzõ modellek számára kiemelt fontossággal bíró vertikális hõmérséklet-, és nedvességprofilok mérésére alkalmas: • AMSU (Advanced Microwave Sounding Units, Fejlett Mikrohullámú Szondázó Egység), • MHS (Microwave Humidity Sounder, Mikrohullámú Nedvesség Szondázó), • HIRS (High-resolution Infrared Sounder, Nagyfelbontású Infravörös Szondázó), • GRAS (Global navigation satellite system Receiver for Atmospheric Sounding, Mûholdra helyezett GPS vevõ légköri szondázási céllal) • IASI (Infrared Atmospheric Sounding Interferometer, Infravörös Légköri Szondázó Interferométer) • GOME-2 (Global Ozone Mo-
30
Technika 2009/8
nitoring Experiment-2, Globális Ózon Megfigyelõ Kísérlet-2) mûszerek. Az IASI a vertikális szondázás mellett a légkör kémiai összetételének mérésére is képes. A nyomgázok detektálására kifejlesztett mûszer, a GOME-2 segítségével a légoszlop teljes nyomgáz tartalma mellett a vertikális nyomanyag profil is meghatározható. Az ASCAT (Advanced Scatterometer, Fejlett Szkatterométer) mûszert arra fejlesztették ki, hogy a tenger felszínén fújó szelek nagyságát és irányát mérje. A mûholdon olyan mûszer is található, mely a légköri jelenségek, valamint a felszín megfigyelését segíti elõ (AVHRR, Advanced Very High Resolution Radiometer, Fejlett Nagyfelbontású Radiométer). Az ûridõjárás megfigyelésére helyezték el a MetOp-on a SEM-2 (Space Environment Monitor-2, Világûr Megfigyelõ Berendezés-2) mûszert. Mindezek mellett a holdon egyéb kommunikációs, illetve a mûködést elõsegítõ berendezések is helyet kaptak. A továbbiakban a teljesség igénye nélkül szeretnénk bemutatni az IASI, a GOME-2 és az ASCAT mûszerek méréseibõl származó adatok hasznosságát. Az ASCAT az egyetlen olyan mûszer a MetOp fedélzetén, mely aktív eszközként mûködik. Rádióhullámokat bocsát ki az óceánok felé, majd méri az óceán felszínérõl visszavert hullámokat, melyekbõl a felszín közeli szelek
nagysága és iránya meghatározható. A mûszer segítségével megfigyelhetõvé válik például az óceán felett elhelyezkedõ hurrikán felhõzete alatt fújó szelek nagysága és iránya (1. ábra).
1. ábra A Gustav hurrikán 2008-ban a MetOp-A/AVHRR mûhold szemével. A bal alsó sarokban a mûholdon elhelyezett ASCAT mûszerrel mért szélvektorokból jól látszik a hurrikán felhõzete alatt fújó szelek iránya. (Forrás: EUMETSAT-OSI SAF.)
Az utóbbi idõben egyre több figyelmet fordítunk a légkörben lévõ szennyezõanyagokra. Ezek mennyiségének meghatározása ma már mûholdas mérésekbõl is lehetséges. A mûholdról történõ mérések területi felbontása sokkal jobb, mint a felszíni nyomanyag mérõhálózaté. Ennek következtében árnyaltabb képet kapunk az adott nyomanyag területi eloszlásáról. A MetOp-A mûholdon elhelyezett GOME-2 és IASI mûszerek segítségével meg lehet határozni a különbözõ nyomanyagok mennyiségét. A GOME-2 egy olyan spektrométer, mely az UV és a látható tartományokban mér. A szórt napsugárzás spektrumát méri, és az elnyelõ gázok spekt-
ÛRKUTATÁS
rumvonalai alapján határozza meg a mennyiségüket. A GOME-2 méréseibõl származtatható teljes ózon, bróm-oxid, nitrogén-dioxid, kén-dioxid, formaldehid, klór-dioxid, vízgõz tartalom, troposzférikus ózon és nitrogén-dioxid tartalom, valamint ózon profil és különbözõ UV sugárzásra vonatkozó adatok. Az elmúlt hónapokban egyre több szó esett a médiában az UV-B sugárzásról. A szakemberek próbálják felhívni a figyelmet ennek veszélyeire. Ma már mind tudjuk, hogy az UV-B sugárzás mennyire ártalmas az emberi egészségre, túlzott mértékben bõrrákot is okozhat. Azzal viszont az emberek többsége nincsen tisztában, hogy a sztratoszférikus ózonréteg elvékonyodása hogyan függ össze az UV-B sugárzás növekedésével. A sztratoszférában található ózon kiszûri a káros UV sugárzást. Ha viszont az ózon mennyisége csökken, melyet fõként a légkörbe bocsátott CFC gázok (halogénezett szénhidrogének) okoznak, kevesebb sugárzást képes kiszûrni, így az nagyobb mennyiségben jut le a felszínre azonos felhõmennyiség mellett. Természetesen a felhõzet is szûri a sugárzást, de az ózonréteg vékonyodása okozza alapvetõen a káros sugárzás növekedését. A GOME-2 mérései alapján meghatározható a légköri összózonmennyiség. Tudjuk, hogy a troposzférában található ózon nagyságrendileg kisebb a sztratoszférikus ózonnál, így az összózon produktum lényegileg a sztartoszférikus ózon mennyiségét adja meg. 2009. június közepén a szakemberek figyelmeztették a lakosságot, hogy nagyon erõs UV-sugárzás várható. Ezekben a napokban Magyarország felett az ózontartalom kevesebb volt az átlagosnál a különbözõ légköri áramlatoknak köszönhetõen. Ez jól látszik a GOME-2 összózon képen is (2. ábra).
2. ábra 2009. június 14. Összózontartalom. (Forrás: EUMETSAT-O3MSAF.)
2008. május 11-én a görög szigetvilág felett a GOME-2 mûszer nagymennyiségû (több mint 20 DU) kén-dioxidot detektált. A trajektóra visszakövetések eredménye azt adta, hogy az Etna 2008. május 10-ei kitörésének következtében került a nyomgáz a légkörbe, körülbelül 12 km-es magasságig jutott fel az anyag. A kitörés körülbelül négy órán át tartott, mely során jelentõs mennyiségû láva lepte el a vulkán keleti oldalát. A gyenge látási viszonyok miatt az aktivitást nem lehetett pontosan megfigyelni, de valószínûsíthetõ, hogy 2001 óta ez volt a dél-keleti kráter legnagyobb kitörése. A következõ napokban tovább mozgott a felhõ keleti irányba. A harmadik napon elérte Irán és Türkmenisztán területét (3. ábra).
megbetegedéseket okoz, valamint súlyos tüdõbetegségnek is lehet a kiváltója. A vulkán kitörések az éghajlatot is befolyásolják. A kitöréskor felszabaduló hamu és gázok a légkör felsõbb rétegeibe feljutnak, majd hosszútávon hõmérséklet csökkenést eredményeznek. Az Etna kitörésekor keletkezett kén-dioxid felhõt a MetOp-on egy másik mûszer a IASI is érzékelte (4. ábra).
4. ábra A IASI mûszer is a GOME-2höz hasonlóan érzékelte a kén-dioxid felhõt Krétától északra, 2008. május 11. (Forrás: EUMETSAT.)
Az IASI a Föld hõmérsékleti sugárzását méri az infravörös tartományban (3,65-15,5µm). A mûszert alapvetõen arra fejlesztették ki, hogy nagy vertikális felbontású pontos hõmérsékleti és nedvességi profilokat lehessen meghatározni. Mivel a mûszer abban a széles tartományban mér, ahol a különbözõ légköri gázok elnyelési sávjai találhatóak, ezért bizonyos légköri nyomanyagok mennyiségei is
3. ábra A MetOp-A mûholdon található GOME-2 méréseibõl készült kén-dioxid kompozit kép, 2008. május 11-12-13. (Forrás: EUMETSAT-O3MSAF.)
Kén-dioxid nem csak vulkán kitörések alkalmával juthat a légkörbe, hanem antropogén módon is, mint például fosszilis tüzelõanyagok égetésekor. A kén-dioxid komoly egészségkárosító hatásokkal rendelkezik, különbözõ légúti
meghatározhatóak a mérésekbõl. Így lehetséges, hogy a GOME-2 mellett ez a mûszer is érzékelni tudta az Etna kitörésekor felszabaduló kén-dioxidot. Az IASI a kén-dioxid mellett képes többek között ózon, szén-
Technika 2009/8
31
INFORMATIKA
dioxid, szén-monoxid, salétromsav, aeroszol érzékelésére is. 2008. március 4-én egy homokvihar húzódott keresztül Szaúd-Arábia keleti részén. A homokvihar jól megfigyelhetõ az AQUA/MODIS képen. A légkörbe jutott port az IASI is jól látta (5. ábra).
5. ábra Homokvihar Szaúd-Arábia felett 2008. március 4-én. Balra AQUA/MODIS természetes színezésû kompozit kép, jobbra IASI aeroszol kép.
A MetOp-on elhelyezett mûszerek úgy lettek kifejlesztve, hogy a hagyományos meteorológiai célok (idõjárás megfigyelése) mellett az egyéb jellegû felhasználásokra
alkalmas legyen. Ilyen például a környezet megfigyelés, növényzet megfigyelés, éghajlat megfigyelés, levegõkémia, levegõ állapot minõség megfigyelés. A fentiekben próbáltuk szemléletesen bemutatni, hogy milyen módon is alkalmazhatjuk ezeket az adatokat a hagyományos idõjárás elõrejelzés mellett. Egyes példáknál az EUMETSAT által megalakított úgynevezett munkacsoportok munkáját használtuk fel. A szervezet több témában is szervezett munkacsoportokat, abból a célból, hogy algoritmusokat, szoftvereket állítsanak elõ a meteorológiai mûholdadatok magasszintû, egységes feldolgozására. Igen sok produktumot fejlesztenek ezek a munkacsoportok, ebbõl mutattunk be ebben az esettanulmányban néhány példát. A munka-
csoportok által készített produktumok a tagállamok részére szabadon hozzáférhetõek. Magyarország 2008 októbere óta teljes jogú tagállam. Az EUMETSAT produktumokról egy összefoglaló ismertetõt készítenek az OMSZ munkatársai, hogy ezzel is segítsék hazai kutatók gyorsabb tájékozódását. Az összefoglaló ismertetõ bármely magyarországi intézménynek hozzáférhetõ, az OMSZ honlapjáról szabadon letölthetõ. Az ismertetõ elkészítését a Környezetvédelmi és Vízügyi Minisztérium és az NKTH a „Magyar Ûrkutatás támogatására” kiírt, K-3608-00050K számú, „Az EUMETSAT produktumok hazai széleskörû hasznosításának elõsegítése” címû 2008. évi pályázat támogatja. Kocsis Zsófia, Putsay Mária Országos Meteorológiai Szolgálat
Admatis: jelentõs ûripari megrendelés Mérföldkõ a hazai ûripar történetében, hogy a miskolci Admatis Kft. részt vesz az Európai Unió (EU) és az Európai Ûrügynökség (ESA) közös ûrvállalkozásában, a Sentinel programban. A Sentinel mûholdsorozat tagjai alkotják az EU és az ESA közös vállalkozása, a GMES program mûholdas szegmensét. (A GMES – Global Monitoring for Environment and Security – program célja a mûholdas felvételek és távérzékelési módszerek egységes európai al-
32
Technika 2009/8
kalmazásának kifejlesztése elsõsorban a környezetvédelmi és biztonsági alkalmazások céljaira.) A Sentinel–2 egy másfél tonnás, környezetvédelmi és mezõgazdasági célokat szolgáló, sokcsatornás infraoptikai mûhold. Célja a földfelszín nagyfelbontású folyamatos megfigyelése, s a felszín változásainak a regisztrálása. Az Admatis Kft. a Sentinel–2 mûhold multispektrális berendezésének 16 alkatrészét fogja megtervezni, legyártani és beszállítani. A Sentinel–2 (fõvállalkozó: Astrium–D) legfontosabb része a Multi Spectral Instrument (alvállalkozó: ASTRIUM - SAS) – s ennek tartozéka a Metallic Mechanical Thermal Hardware (Admatis). A megrendelés egy protomodell és két repülõpéldány legyártásáról szól. A leszállítandó darabok összes mûszaki paraméterének (méretek, mechanikai, optikai, reflexiós, környezetrontó tulajdonságok) válto-
zatlannak kell maradniuk legalább tíz év ûrbeli mûködés (továbbá elõtte maximum nyolc év földi raktározás) során. Ezért a tervezési folyamat során a beépített anyagok kiválasztásának rendkívüli szerepe van. A mûszaki hátteret az ESC szabványok és az ESA saját, folyamatosan frissített „anyag és technológia” adatbankja adja. A megfelelõ felületállapot (érdesség, emisszivitás, reflektivitás, tisztaság) biztosítása különleges technikákat követel. Az alkatrészeket vibrációs, termikus és mechanikai tesztekkel kell minõsíteni. Az összetett munkában az Admatis több kisvállalkozással dolgozik együtt. Az együttmûködés kialakításában alapvetõ szerepet játszik a Magyar Ûripari Klaszter, ami két éve épp a magyar ûripar útjainak kitaposása végett alakult. A klaszter további tenderek benyújtásával is foglalkozik. W. M.