de puur muziek
de
07.11.13 | 20:00 | CONCERTZAAL
DIalogos & Kantaduri Muziekcentrum Gent
Ketterse engelen
Programma Si kamin Grafschrift Kosor, Bosnië-Herzegovina, vóór 1411
O Gospojo uzvišena Lied voor de Heilige Maagd Toma Babic’, Cvit razlika mirisa duhovnoga, 1726 Gebaseerd op een traditionele melodie uit ˇ Cemerno, Bosnië
Glava Hr’stova Bezwering van de geesten, St-Sisinnius-amulet Bibl. Apostolica Vaticana, Borg. Illir. 11, 14de-15de eeuw
I znamenie velie Openbaring (fragment), Boek van Radosav Biblioteca Apostolica Vaticana, Borg. Illir. 12, 1444-1461
Iskoni bje slovo Evangelie van Johannes (Proloog), Boek van Radosav Biblioteca Apostolica Vaticana, Borg. Illir. 12, 1444-1461 Zašto Gospod Bog satvori sai sviet ? Over de schepping van de wereld, Bosnische bron Plovdiv, Bibl. Narodna, ms 116 (54), 14de eeuw
Brac’o, brata sprovodimo Begrafenislied uit een broederschap Recueil de Paris, Paris, BNF, ms. slav. 11, 14de eeuw Gebaseerd op een traditionele melodie uit Ravni Kotari, Kroatië
A se leži Bratmio Grafschrift Peljave, Bosnië-Herzegovina, 16de eeuw
Glas veliki trublje ove Gebed voor het Laatste Oordeel Vartal, Zagreb, Archives HAZU, ms. IV a 31, 16de eeuw
Zaklinam tebe, prinecisti dusce Exorcisme Bartol Kasic, Rituale Romanum Illyrica Lingua, 1640
Dan od gnjiva Begrafenissequens Gebaseerd op een traditionele melodie uit Cˇemerno, Bosnië
Koli že krešten ne budet Excommunicatie Dusanov zakonik, Beograd, Narodni muzej, ms. 688, 14de eeuw
Pisma od tašte slave Gedicht over ijdelheid Toma Babic’, Cvit razlika mirisa duhovnoga, 1726
Oˇce Onze Vader, Boek van Radosav Biblioteca Apostolica Vaticana, Borg. Illir. 12, 1444-1461
Bože, davno ti sam legao Grafschrift Bosnië-Herzegovina, 14de-16de eeuw
Kad se duša s tilom dili Dialoog tussen de goede en de slechte engel Zagreb, Arhiv HAZU, IV a 77, Cokovac-Tkon, 1614
Stah, boga molec’i Grafschrift Bosnië-Herzegovina, 14de-16de eeuw
2
Dialogos & Kantaduri Ketterse engelen
Si knigi piše Radosav krstienin Epiloog, Boek van Radosav Biblioteca Apostolica Vaticana, Borg. Illir. 12, 1444-1461
Het middeleeuwse Bosnië verrast ons met de rijkdom van zijn tradities en religies: katholieke, orthodoxe Bosnische christenen en ketters, maar ook joden en moslims leefden er zij aan zij. Hun teksten en rituelen werden zowel overgeleverd in Latijnse, Cyrillische, Glagolitische, Arabische en Hebreeuwse manuscripten, als in tal van populaire orale tradities en volksovertuigingen.
Uitvoerders Dialogos Zang, regie | Katarina Livljanic’ Vielle, rebec | Albrecht Maurer Fluit | Norbert Rodenkirchen
Het onderwerp Het eerste idee voor dit programma kwam in me op via een tekst op een Bosnische grafsteen uit de middeleeuwen: “Ik wou bestaan, maar ik kon het niet.” Bij het lezen van die tekst, gegraveerd in de steen van een monument, verborgen in de velden rondom de dorpen van Bosnië en Herzegovina, gingen mijn gedachten uit naar alle mannen en vrouwen tijdens de oorlog in ex-Joegoslavië waarover men vijftien jaar geleden sprak in de kranten. Zij die “wel wilden, maar niet konden bestaan”, omdat men er anders over besliste. Ik besloot deze grafsteen tot leven te wekken, om hem te laten spreken, bestaan en zingen, en creëerde rond deze aangrijpende tekst een nieuw programma voor Dialogos.
Kantaduri ’ Zang, regie | Joško Caleta Zang | Nikola Damjanovic’, Srec’ko Damjanovic’, Milivoj Rilov Zang, gusle, diple, dvojnice | Jure Miloš Scenario en tekstbewerking | Katarina Livljanic’ Muzikale reconstructie | Katarina Livljanic’, ’ Joško Caleta Filologisch adviseurs | Marinka Simi, Marija Ana Dürrigl Boventiteling | Jean-Marie Jobard
Mijn onderzoek leidde me naar andere teksten op middeleeuwse grafstenen (stecci genaamd) in de regio. Het bracht het me ook bij middeleeuwse manuscrip-
3
ten uit Bosnië, Kroatië en Servië, met teksten over katholieke en orthodoxe kerken, zelfs over een Bosnische kerk die als ketters werd beschouwd. Deze religieuze traditie, bogoumile, of Bosnisch christendom, werd dikwijls onderworpen aan zware straffen door katholieken en orthodoxen. De Dusanov Zakonik, voorloper van de Servische grondwet, voorzag zelfs lijfstraffen voor leden van deze kerk.
bezingen van de geesten om het kind ter wereld te laten komen; we zingen het Onze Vader en tot slot de korte epiloog van ons programma waar de kopist van dit boek zijn ware identiteit onthult. Het was daarom noodzakelijk om een scenario te schrijven dat de gebeden, de bezweringen, de duiveluitdrijvingen, de grafschriften (die heb ik gebruikt als korte commentaren op het verhaal, verteld door oude koren) en de meditaties van een ongewone kracht en finesse (Zasto Gospod Bog satvori sai sviet, verrassende poëtische visie op het scheppen van de wereld, geschreven in een Bosnisch-christelijke context) met elkaar kon verbinden.
Slechts enkele manuscripten van deze gemeenschappen bleven bewaard. De apocriefe en poëtische teksten verbaasden me met hun directe, soms ruwe expressie. De heidense overtuigingen en praktijken leven verder in christelijke rituelen. De riten en teksten worden bevolkt door een grote hoeveelheid engelen, goede en slechte, neergedaald als kleine huisgodjes die op de hoek van het vuur wonen en in het geheim kunnen communiceren met geïnitieerde grootmoeders …
Binnen dit geduldige werk van het creëren van een mozaïek gebaseerd op oude teksten, is het hoofdthema geleidelijk aan duidelijk geworden: het programma is gebaseerd op twee belangrijke overgangsriten uit het menselijk leven – de geboorte en de dood, weerspiegeld in visioenen over de schepping en vernietiging van de wereld.
Voor het samenstellen van een dergelijk poëtisch en muzikaal parcours heb ik heel wat bronnen geconsulteerd, afkomstig van katholieke gemeenschappen in het Dalmatische achterland, van andere Servische orthodoxe of Bosnisch-christelijke kerken. Onder laatstgenoemde geldt het Boek van Radosav, één van de belangrijkste manuscripten, in het midden van de 15de eeuw neergeschreven in het Cyrillische alfabet (met enkele Glagolitische aanvullingen). We zingen fragmenten uit de Apocalyps; uit de proloog van het evangelie volgens Johannes, traditioneel gezongen na het
Van tekst naar muziek Verschillende teksten bevatten reeds passages met muzieknotatie (met name het Rituale romanum illyrica lingua). Dit deed dienst als een vertrekpunt van waaruit ik een deel van het muzikale programma kon ontwikkelen. Maar het merendeel van de geschreven bronnen van gebeden en bezweringen werd overgeleverd zonder muziek. Bij het afwegen van mogelijke muzikale stijlen die zouden overeenstem-
4
fone gezangen van het ganga-type; deze zijn erg dissonant, uitroepen bijna.
men met de teksten werd duidelijk dat de huidige traditionele zangstijlen uit BosniëHerzegovina nog steeds de kenmerken in zich hebben van een archaïsche muzikale taal, ruw en essentieel. Het was dan ook nodig een lang werk van reconstructie en hercompositie aan te gaan, vertrekkend van oude fragmenten en van formules gebruikt door traditionele zangers.
Grafschrift waardoor de doden met de levenden spreken verschijnen als een draad van Ariadne en markeren de eindeloze cyclus van geboorte en dood. Zo zoeken ze vrede en zingeving in dit gebied verwoest door oorlogen, waarvan de stigma’s nog steeds zichtbaar zijn.
In dit muzikale parcours ontmoette het ensemble Dialogos traditionele muzikanten uit de entourage van Joško Ćaleta, één van de jongste erfgenamen van de epische zangers uit Herzegovina. Mediëvistische en traditionele muzikanten vermengden zich in diverse formaties om in een bijzonder ‘laboratorium’ een veelvoud aan kleuren te exploreren. Samen reconstrueerden ze de verloren wortels van een muzikale taal waarvan sommige aspecten terug te vinden waren in middeleeuwse manuscripten, andere in mondelinge tradities.
Katarina Livljanić
Muzikale stijlen Bepaalde vocale stukken uit dit programma zijn gereconstrueerd naar polyfone genres die vandaag nog bestaan in profane en religieuze muziekpraktijken uit deze regio. De muzikale stijlen typeren de traditionele vormen van westelijk Herzegovina en het Dalmatische achterland. De grafschriften worden gezongen in een stijl die ganga genoemd wordt. Dit type van zang is nauw verbonden met de adem, omdat de lengte van een dergelijk lied berekend wordt aan de hand van de duur van een ademhaling bij de leidende zanger. Er wordt tweestemmig gezongen, waarbij één zanger leidt, terwijl de anderen de hoofdmelodie volgen, begeleiden en onderbreken. De melodieën zijn gebaseerd op uiterst beperkte, repetitieve, microtonale en hoofdzakelijk chromatische formules. Orale overlevering bleek de enige manier om de liederen aan te leren. Deze overdracht heeft ons begeleid bij de voorbereiding van het programma, omdat we samenwerkten met Jure Miloš, één van
De gezangen, aangrijpend en bitter, onderbreken een verhaal op de drempel van het muzikale theater, dat het publiek uitnodigt om de riten te volgen die geboorte en dood, schepping en einde bezingen. De zegeningen en de vloeken, de aanroepingen van de engelen om een kind ter wereld te helpen, de uitdrijvingen van kwade geesten markeren de rituelen die nog doordrongen zijn van het heidendom. De ballades begeleid door instrumenten (zoals Kad se dusa s tilon dili, een ongelofelijke dialoog tussen de goede en de slechte engel, discussiërend over het lot van de ziel) worden afgewisseld met poly-
5
de jonge getuigen van de tradities die hem aangeleerd werden door zijn grootvader.
een eerder scherp register, een eenvoudige polyfonie creëert ten opzichte van het instrument). De guslari, epische zangers, zijn zowel zangers als dichters, die lange narratieve gedichten memoriseren of zelfs improviseren om ze te kunnen overbrengen volgens de voorouderlijke traditie.
Met uitzondering van de vocale delen uit ons programma, worden de traditionele instrumenten uit Dalmatië en Herzegovina samengebracht met middeleeuwse instrumenten: fluiten, viool en rebec, maar ook dvojnice en gusle (snaarinstrument, typisch voor de begeleiding van het epische lied, waarbij de stem, gebruikt in
Joško Ćaleta
Bio Dialogos Sinds zijn oprichting in 1977 ontwikkelde Dialogos, het vocale ensemble geleid en gesticht door Katarina Livljanić, zich tot één van de meest opvallende en originele middeleeuwse muziekensembles. De projecten van het ensemble verbinden vernieuwend musicologisch onderzoek met een expressieve en theatraal geïnspireerde uitvoering van het middeleeuwse repertoire. Dialogos werkt met zowel mannen- als vrouwenstemmen.
De programma’s van het ensemble focussen op gregoriaans, vroege polyfonie en muziektheater. Recente projecten als Ketterse Engelen of Dalmatica ontstonden uit een samenwerking met Kantaduri, een groep traditionele zangers uit Kroatië. Dialogos is in residentie bij de Royaumont Foundation (2011-2014) en ontvangt een subsidie van DRAC–Frans ministerie van Cultuur en Communicatie; Mécénat Société Général is de belangrijkste mecenas van het ensemble.
Sinds hun eerste project werd Dialogos toegejuicht door de critici en traden ze op in de meest prestigieuze concertzalen en festivals wereldwijd. Het ensemble maakte tot dusver vijf opnames (verschenen bij Arcana, Sony-BMG, Ambronay Editions en Empreinte Digitale) die in de internationale muziekpers ruime weerklank vonden (Diapason d’or, Choc du Monde de la musique en Goldberg 5 stars).
Katarina Livljanic Katarina Livljanić, zangeres en musicologe, is één van de belangrijkste internationale specialisten in middeleeuwse zangperformance. Ze studeerde aan het conservatorium van Zagreb en studeerde nadien in Parijs zang en musicologie. Ze leidt het vocale ensemble Dialogos, gespecialiseerd in middeleeuwse zang en liturgisch theater
6
van de Glagolitsche traditie. Voor haar haar culturele prestaties werd ze in 2002 gedecoreerd door de president van Kroatië. Ze behaalde haar doctoraat aan de Ecole Pratique des Hautes Etudes in Parijs. Momenteel is ze maître de conférences aan de Sorbonne in Parijs, waar ze mede aan het hoofd staat van een masterprogramma middeleeuws muziek. In 1998 stichtte ze een programma voor de uitvoering van gregoriaans aan de universiteit van Limerick in Ierland.
Kagel-‘school’, onder wie Maria de Alvear, Carola Buckholt en Manos Tsangaris. In de jaren 1990 begon hij ook kamermuziek voor jazzmusici en kamerensembles te componeren. Hij trad op met talrijke jazzmusici en speelt sinds 2004 ook middeleeuwse muziek, met musici als Norbert Rodenkirchen, Maria Jonas, Benjamin Bagby, Eric Mentzel en Wolgang Klein Richter. Hij maakte meer dan 50 radioopnames en 25 cd’s.
Kantaduri Het ensemble Kantaduri brengt rond Joško Ćaleta vijf zangers samen, afkomstig uit verschillende regio’s rond het Kroatische Dalmatië. Zij zijn getuigen van de rijkdom van de volkstradities in die regio.
Norbert Rodenkirchen Norbert Rodenkirchen studeerde fluit en barokfluit aan de Keulse Musikhochschule. Naast het componeren van heel wat opdrachtwerken en het producen van cd-opnames draagt de studie van de middeleeuwse muziek zijn belangstelling weg. Norbert Rodenkirchen is als bespeler van middeleeuwse fluiten lid van Dialogos en Sequentia en werd hij talloze keren uitgenodigd op internationale festivals met beide ensembles. Hij werkte ook met zangeressen Sabine Lutzenberger en Maria Jonas en met componist Albrecht Maurer. Hij doceerde workshops aan het Mozarteum in Salzburg, op festivals in Vancouver en Ambronay, aan de conservatoria van Lyon en Luik. Sinds 2003 is hij artistiek directeur van de concertreeks Schnuetgen Konzerte – Musik des Mittelalters in het middeleeuwse museum van Keulen.
Joško Caleta Joško Ćaleta werkt aan het Instituut voor Etnologie en Folklore van Zagreb. Hij studeerde muziek aan de universiteit van Split en musicologie in Vancouver; hij schreef een doctoraat over de muzikale tradities van het Dalmatische achterland en publiceerde heel wat artikels over traditionele en volksmuziek uit Kroatië. Naast zijn onderzoekswerk is hij actief als zanger, arrangeur, dirigent en componist. Albrecht Maurer Violist, vedelspeler en componist Albrecht Maurer studeerde viool en piano aan de Keulse Musikhochschule. Daarnaast bestudeerde hij niet-Europese tonale systemen en computermuziek. Hij deed ervaring op met nieuwe en experimentele muziek via samenwerking met componisten van de
7
binnenkort ZA | 09.11.13 | 20:00 | De Centrale Ostad Dolatmand, Win-Bang Ensemble Traditionele en klassieke muziek uit Tadzjikistan en Iran
ZO | 17.11.13 | 15:00 L’Orchestre des Champs-Elysées, Collegium Vocale Gent, Philippe Herreweghe (dirigent) Lekeu, Bruckner, Fauré
ZA | 09.11.13 | 20:00 | Kraakhuis Christiane Stotijn (mezzosopraan), Rick Stotijn (contrabas) & Joseph Breinl (piano) De Kanter, Bottesini, Ravel, Glinka, Rorem, Tabakov, Bolcom, Van der Aa
DI | 19.11.13 | 19:00 How Town, Tiptoe Company Bijloke-Manufactuur
WO | 13.11.13 | 20:00 | Kraakhuis Moneim Adwan (zang), Sofie Vanden Eynde (luit, theorbe) & Clare Wilkinson (zang) Ferrabosco, Dowland, Smetryns, Johnson, Lanier WO | 13.11.13 | 20:15 | Handelsbeurs Fauré Quartett Mahler, Beethoven, Strauss VR | 15.11.13 | 14:00 | Kraakhuis Olga Pashchenko (pianoforte) Beethoven, Schubert, Woelfl ZO | 17.11.13 | 10:00 Kunstendag voor kinderen Het volledige programma vind je debijloke.be
WO | 20.11.13 | 20:00 | Kraakhuis Marc Masson, Gabi Sultana, Johan Duijck Nuyts DO | 21.11.13 | 20:00 | Kraakhuis | UITVERKOCHT Kellylee Evans Jazz NIEUW! 24 uur voor en na het concert Vind snel meer achtergrondinfo. Bereken je route naar De Bijloke. Deel je mening over dit concert.
debijloke.be/nu
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Helena Balcaen (vertaling) Di - vr 10:00 - 12:30 & 13:30 - 17:00 | Za 13:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
