de puur muziek
de 22.11.14 | 20:00 | CONCERTZAAL
ASKO|SCHÖNBERG Muziekcentrum Gent
LOUIS ANDRIESSEN 75
Programma
Uitvoerders
LOUIS ANDRIESSEN (1939) Hoketus (1975-1977)
ASKO|SCHÖNBERG ARTVARK SAXOPHONE QUARTET
ARTVARK SAXOPHONE QUARTET Improvisations on Facing Death by Louis Andriessen (2014)
SILBERSEE Dirigent | Etienne Siebens Spreekstem | Fanny Alofs
Half Turk Shuffle (2013) Charles in Detroit (2013)
Pauze
Bio’s & namen van alle musici vind je op debijloke.be/nu
LOUIS ANDRIESSEN De Stijl (1985)
NIEUW! 24 uur voor en na het concert Vind snel meer achtergrondinfo. Bereken je route naar De Bijloke. Deel je mening over dit concert.
debijloke.be/nu
2
ASKO|SCHÖNBERG LOUIS ANDRIESSEN 75 Louis Andriessen: Hoketus Midden jaren zeventig besloot Andriessen samen met zijn studenten aan het Haags conservatorium theorie en praktijk te onderzoeken van het Amerikaanse minimalisme. Het project zou worden afgesloten met een compositie die gebruik maakt van alle daarin toegepaste stijlmiddelen. En passant levert deze kritisch commentaar op het minimalisme.
“Essentieel voor mijn manier van componeren is het besef dat muziek altijd over andere muziek gaat. […] Het is een houding die ertoe leidt dat je voortdurend je interesses verplaatst. Bij componisten die altijd maar in één richting doorwroeten, zoals Schönberg, voel ik me niet thuis. Eerder bij de alleskunners: de Purcells en de Stravinsky’s, die van allerlei markten thuis zijn, links wat lenen, rechts wat stelen, en – niet te vergeten – veel voor het theater gewerkt hebben.” Aldus Louis Andriessen in 1993, in een componistenbrochure van muziekuitgeverij Donemus.
In een eigen toelichting schrijft Andriessen: “De voornaamste kwaliteit van minimal art composities is de consequente beperking van muzikaal materiaal: het voordeel daarvan is dat alle mogelijkheden van één muzikaal aspect (meestal ritme) volledig kunnen worden onderzocht en uitgewerkt.” Hij focust op de middeleeuwse techniek van de ‘hoketus’, een manier van uitvoeren waarbij de melodietonen door afzonderlijke instrumenten worden geproduceerd. Er wordt als het ware gemusiceerd ‘met de hik’.
Met dit adagium in gedachten schiep Andriessen een geheel eigen stijl, waarin zulke uiteenlopende bronnen samenkomen als jazz, oude muziek, minimalisme en popmuziek. Zijn percussieve, op contrasterende muziekblokken gebaseerde stijl leidde tot iconische werken als De Staat, Mausoleum, De Tijd en Hoketus. De bijtende, welhaast agressieve manier van componeren kreeg al snel het stempel ‘Haagse School’ opgedrukt, aangezien Andriessen lesgaf op het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Hij beïnvloedde componisten als Cornelis de Bondt, Steve Martland en de musici van het Amerikaanse Bang on a Can Ensemble. Samen met Reinbert de Leeuw stond hij aan de basis van de Nederlandse ensemblecultuur.
Andriessen zette Hoketus voor twee kwintetten van panfluit, een gewone en een elektrische piano, een basgitaar en conga’s, en speciaal voor de eerste uitvoering werd het ensemble Hoketus in het leven geroepen, dat tot 1986 bleef bestaan. Andriessen zat zelf aan de piano, zijn vriendin Jeanette Yanikian bespeelde de basgitaar. Optioneel kunnen twee saxofoons worden
3
In 2013 maakten ze hun vijfde cd, Bluestories, geïnspireerd op de bluesmuziek. Vanuit hun zoektocht “naar verhalen die zich het beste door saxofoons laten vertellen” maakten ze veertien korte nummers met beeldende titels. In Half Turk Shuffle combineren ze een duistere Chicago shuffle met een Turkse melodie in kwarttonen. Charles in Detroit verwijst naar het energieke, bluesy spel van de legendarische contrabassist Charles Mingus.
toegevoegd en dat is de versie die vandaag wordt uitgevoerd. De beide ensembles staan aan weerszijden van het podium en spelen bijna identiek materiaal, zowel melodisch als ritmisch. De musici spuwen elkaar bijkans hun korte frasen toe, waarbij het snelle tempo noopt tot een bijzonder exacte timing. Omdat de musici op het scherp van de snede spelen en hun aandacht geen moment mag verslappen, is Hoketus ook een visueel spektakel dat niemand die het ooit gezien – en gehoord – heeft ooit zal vergeten. Opmerkelijk is dat zij werken met chromatisch materiaal: Hoketus ziet radicaal af “van de tonale continue klankmassa’s die de meeste minimal art kenmerken, inclusief alle kosmische rimram die daar omheen hangt”, zoals Andriessen het enigszins sardonisch verwoordde.
Tot slot presenteert Artvark Improvisations on Facing Death, vrij naar het strijkkwartet Facing Death van Louis Andriessen. Het stuk, in 1991 voor het Kronos Kwartet gecomponeerd, is een ode aan de saxofonist Charlie Parker, die in het aangezicht van de dood razendsnelle beboploopjes produceerde. Artvark vatte Andriessens adagium “links wat lenen, rechts wat stelen” letterlijk op. Mete Erker benadrukt: “Het is geen arrangement, maar een geheel nieuw door ons gecomponeerd stuk op basis van twee contrasterende thema’s uit het origineel: een thema met een jazzkarakter en een thema met een hedendaags karakter, twee werelden die we proberen te laten samensmelten.”
Artvark Saxofoonkwartet: Half Turk Shuffle & Charles in Detroit; Improvisations on Facing Death Het saxofoonkwartet Artvark maakte tien jaar geleden zijn entree tijdens het Jazzfestival Amersfoort, waar Rolf Delfos, Bart Wirtz, Mete Erker en Peter Broekhuizen een programma presenteerden met eigen muziek. Het was de eerste keer dat ze van blad speelden, daarna werd de muzieklessenaar in de ban gedaan en werd uitsluitend nog uit het hoofd gemusiceerd. De vier musici vinden elkaar in hun afkeer van geijkte paden en dito concertformules en balanceren op het snijvlak van jazz, impro, blues en hedendaagse gecomponeerde muziek.
Louis Andriessen: De Stijl Louis Andriessen groeide op in een bijzonder muzikale familie. Zijn vader was de organist en componist Hendrik Andriessen en al zijn broers en zussen op één na gingen in de muziek. Hij studeerde bij zijn vader, zijn oudere broer Jurriaan en bij
4
schilderij Compositie met Rood, Geel en Blauw van Piet Mondriaan. Hierin speelt hij met verschillende dansvormen, van stampende disco tot de ietwat hinkende boogiewoogie – Mondriaan hield veel van jazz en danste graag.
Kees van Baaren, een groot voorvechter van de atonale muziek in Nederland en opvolger van zijn vader als directeur van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Zoals bijna alle componisten van zijn generatie bekwaamde Andriessen zich enige tijd in de seriële compositietechnieken. Daarbij nam hij het niet altijd even nauw, zoals Reinbert de Leeuw memoreerde tijdens de viering van zijn vijfenzeventigste verjaardag in mei 2014 in het Muziekgebouw aan ’t IJ te Amsterdam. Toen De Leeuw hem ooit ontzet wees op enkele parallelle octaven – strikt verboden in de seriële muziek – antwoordde Andriessen laconiek: “Bel de politie!”
De zangeressen, blazers en slagwerkers creëren een opwindend weefsel van hoekige ritmes en kristalheldere, oordoorborende samenklanken, dat halverwege verstomt. Dan begint achterin de zaal een ‘boogiewoogiepiano’ te spelen, terwijl de danseres een herinnering aan Mondriaan reciteert van Maaike van DomselaerMiddelkoop. Na dit intermezzo keert de opzwepende muziek terug, waarna de welhaast furieuze slagakkoorden wegsterven in een herhaald motief van vier tonen, es-d-f-c.
In 1985 componeerde Andriessen De Stijl, het derde deel van zijn opera De Materie. Dit stuk voor vier sopranen, groot ensemble en reciterende danseres is in zijn eigen woorden een ‘muzikale beelding’ van het
tekst: Thea Derks eindredactie: Elmer Schönberger
Met dank aan:
5
Liedtekst: De Stijl Koor Een volstrekte cirkellijn (is) geen volstrektheid van eerste orde. Een volstrekte cirkellijn is volstrekt als lijn. Maar zij is niet volstrekt zonder eenige beperking, zij is niet volstrekt als oneindige lijn, zij is geen volstrektheid van eerste orde, zij is niet de volstrekte lijn. De volstrekt-rechte lijn is ‘de’ volstrekte lijn. Waarom? Omdat alléén zij als lijn een volstrektheid is van eerste orde. Ook haar straal, de volstrekt-oneindige straal, is volstrektheid van eerste orde. De volstrekt-oneindige straal is ook ‘de’ volstrekte straal. Want alléén hij is als straal een volstrektheid van eerste orde. De kruisfiguur. De figuur, die de begripvoorstelling van het paar volstrektheden van eerste orde objectiveert, is de figuur der volstrekte rechthoekigheid of: de kruisfiguur. ’t Is de figuur, die straal-en-lijn voorstelt, herleid tot volstrektheid van eerste orde. Zij karakterizeert de verhouding der volstrektheden van eerste orde als een volstrekt rechtehoekige verhouding, een ‘kruis’verhouding. Deze figuur is wezenlijk ‘open’.
Danseres (gesproken) In die dagen kwam er bericht van Piet Mondriaan, dat hij in Holland was en niet naar Parijs terugkon. Mevrouw Hannaert vroeg hem te logeren en toen ik op een middag binnenkwam, zat hij bij haar aan tafel. Hij maakte een merkwaardige indruk op me door zijn aarzelende manier van spreken en het nerveuze trekken met zijn mond. In de zomer van 1915 is hij in Laren gebleven en huurde een klein atelier aan de Noolse weg. ’s Avonds gingen we vaak naar Hamdorf omdat Piet dol op dansen was. Wanneer hij met een (liefst héél jong) meisje had afgesproken, was hij voelbaar in een goed humeur. Hij danste rechtop, met zijn hoofd schuin naar boven en maakte ‘gestileerde’ passen. De Larense artiesten hadden hem dan ook spoedig de ‘dansende madonna’ gedoopt! In ’29 was ik een middag bij hem in Parijs en trof de Hoyacks op zijn atelier. Na een tijdje zette hij, zonder iets te zeggen, een klein grammofoontje aan (dat precies zo als een zwart vlakje op een wit tafeltje onder een schilderij stond, dat het er de ruimtelijke voortzetting van leek) en begon rustig en afgemeten met mevrouw Hoyack door het atelier te steppen. lk nodigde hem uit om nogeens als vanouds ergens samen te gaan eten. Lopend op de Boulevard Raspail had ik ineens het gevoel dat hij kleiner was
6
geworden. ’t Was een vreemde gewaarwording. In de métro namen we afscheid; toen we het fluitje hoorden, legde hij even zijn hand in mijn arm en omhelsde me. Ik zag hem langzaam naar de uitgang lopen, zijn hoofd enigszins opzij gebogen, in zichzelf teruggetrokken, eenzaam. Dat was onze laatste ontmoeting.
Koor Een ‘kruis’-verhouding. We kunnen haar trekken dóórtrekken naar alle zijden zoover we willen, zonder haar wezenlijk karakter te veranderen, en hoe ver we de trekken dier figuur ook dóórtrekken, zij krijgt daardoor nooit een ‘omtrek’, ze wordt daardoor nooit ‘gesloten’, ze is geheel en wezenlijk onbegrensd, en daadwérkelijk onbegrensd: ze sluit alle begrenzing uit. Omdat die figuur geheel vanzelf uit onze begripvoorstelling geboren wordt, karakterizeert zij de begripvoorstelling van volstrekte tegendelen van eerste orde, als een begripvoorstelling van het wezenlijk ‘opene’, het wezenlijk en daadwerkelijk ‘onbegrensde’.
Bronnen Koor: Delen uit: Dr. M.H.J. Schoenmakers, Beginselen der beeldende wiskunde, C.A.J. van Dishoeck, Bussum (1916) Danseres: Delen uit: M. van Domselaer-Middelkoop, Herinneringen aan Mondriaan, Maatstaf (1959/1960)
7
binnenkort ZO | 23.11.14 | 16:00 | Concertzaal deFilharmonie KIDconcert: Stuk Stroganoff (6+)
DI | 09.12.14 | 20:00 | Kraakhuis Bram De Looze Septych Jazz
WO | 26.11.14 | 20:00 | Concertzaal Nederlands Kamerkoor Regnart, Van Weerbeke, Caron
WO & ZA | 10 & 13.12.14 | 15:00 | Kraakhuis Gerda Dendooven Het verloren paradijs: muzikale vertelling voor kinderen (10+)
DO | 27.11.14 | 20:00 | Concertzaal Elias String Quartet Beethoven, Haydn VR | 28.11.14 | 20:00 | Concertzaal Steve Swallow Quintet Jazz ZA | 29.11.14 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen Copland, Beethoven, Moessorgski DO | 04.12.14 | 20:00 | Concertzaal LOD Muziektheater Lâchez tout ! | Enough already
WO | 10.12.14 | 20:15 | Handelsbeurs Belcea Quartet Beethoven, Brahms DO | 11.12.14 | 20:00 | Concertzaal Les Siècles & Vlaams Radiokoor Félicien David VR | 12.12.14 | 20:00 | Concertzaal Ensemble Adapter Longitude ZA | 13.12.14 | 20:00 | Concertzaal Il Fondamento Francisco Antonio De Almeida
VR | 05.12.14 | 20:00 | Concertzaal SPECTRA Francesconi, Janssens, Mundry
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Thea Derks Ma - vr 10:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
