de puur muziek
de
11.09.15 | 20:00 | CONCERTZAAL
L'arpeggiata Muziekcentrum Gent
nuovo mediterraneo
PROGRAMMA
uitvoerders
1. Traditional (Canto greco-salentino), Are mou Rindineddha 2. Carlos Paredes (1925-2004, Portugal), Sem Saber 3. Anoniem (17de eeuw), Tres sirenas 4. Traditional (Salento), Pizzica di San Vito 5. Improvisatie (Italië), Tarantella Napoletana 6. Henry de Bailly (†1637), Yo soy la locura 7. Traditional (Griekenland), Amygdalaki tsakisa 8. Alfredo Marceneiro (1891-1982, Portugal), O Pájem (Fado Capital) 9. Traditional (Portugal), Rosa negra (Fado Corrido) 10. Improvisatie (Griekenland), Hasapiko 11. Traditional (Carpino), La Carpinese 12. Traditional (Mallorca), De Santanyí vaig partir 13. Traditional (Griekenland), Thalassa Lypisou 14. Carlos Gonçalves (°1938, Portugal), Amor de mel, amor de fel 15. Traditional, Cantigas de portugueses 16. Traditional (Canto greco-salentino), Oriamu Pisulina 17. Traditional (Catalonië), La dama d’Aragó 18. Traditional (Puglia), Pizzicarella mia 19. Traditional (Catalonië), La Margarideta 20. Traditional (Italië), Silenziu d’amuri 21. Improvisatie (Portugal), Variaciones 22. Traditional (Italië), Lu passariellu
L’Arpeggiata Christina Pluhar – theorbe & muzikale leiding Mísia – fadozang Nuria Rial – sopraan Katerina Papadopoulou – sopraan Vincenzo Capezzuto – sopranist Doron Sherwin – cornet Veronika Skuplik – barokviool Margit Übellacker – psalterium Marcello Vitale – chitarra battente & barokgitaar David Mayoral – percussie Boris Schmidt – contrabas Francesco Turrisi – klavecimbel Daniel Pinto – Portugese gitaar Sandro Daniel – fadoviool Sokratis Sinopoulos – Griekse lyra
NIEUW! 24u voor en na het concert VIND SNEL MEER ACHTERGRONDINFO. BEREKEN JE ROUTE NAAR DE BIJLOKE. DEEL JE MENING OVER DIT CONCERT.
debijloke.be/nu
2
l'arpeggiata
nuovo mediterraneo De zee scheidt geen culturen, maar verbindt ze
de Griekse cultuur naar Italië gebracht en vermengde het zich er met de lokale gebruiken. De Romeinen benoemden het gebied, bestaande uit Sicilië, Calabrië en Apulië Magna Graecia omdat het zo dicht door Grieken bevolkt was. Vele van de nieuw gestichte Griekse steden werden snel rijk en machtig, zoals Napels (Neapolis, ‘nieuwe stad’), Syracuse, Taranto, Bari, en vele andere.
De olijfgrens en onze muzikale reis Het territorium van de olijfboom wordt algemeen aanvaard als een leidraad voor de grenzen van het middellandse zeegebied, wat de verwijzing naar een ‘olijfgrens’ verklaart. Slechts een deel van Frankrijk, Turkije en de Noordafrikaanse landen behoren tot deze regio, terwijl Portugal en Jordanië er om culturele en klimaatredenen volledig toe behoren, al hebben ze geen kustlijn aan de Middellandse Zee.
Tussen de achtste en de elfde eeuw werd Zuid- Italië nog sterker vergriekst door de vestiging van een etnolinguïstische gemeenschap die tot vandaag bestaat. In 727 decreteerde de Byzantijnse keizer Leo III dat beelden en symbolen van het heilige in het volledige Oost-Romeinse Rijk moesten worden vernietigd. Een ernstige onrust brak overal uit, geleid door monniken die weigerden de keizerlijke bevelen te gehoorzamen. Een eerste iconoclastische periode van meerdere decennia volgde (730-787) en ontwikkelde zich al snel tot een bloederige burgeroorlog. Om aan het geweld te ontkomen vluchtten duizenden monniken uit het oosten van het Rijk naar het zuiden van Italië, naar Calabrië en Sicilië, waar ze talrijke kloosters stichtten. Deze nieuw gekoloniseerde gebieden werden bloeiende centra van Griekse cultuur en floreerden ook sociaal en economisch. Naast gebed en versterving, legden de monniken
Het uitgangspunt voor het Mediterraneoprogramma waren de canti greci-salentini, liederen en tarantella’s die hun oorsprong hebben in Italië maar al eeuwenlang worden gezongen in het Grieks door de Griekssprekende bevolking van Salento. Dit fascinerende mengsel van ZuidItaliaanse en Griekse cultuur daagde ons uit tot een muzikale ontdekkingsreis langs de Middellandse Zee, op zoek naar verdere verbanden. Onze reis loopt vanuit Zuid-Italië oostwaarts naar Griekenland en Turkije, en westwaarts naar Spanje (Mallorca en Catalonië) en Portugal. Canto greco-salentino De Grieken vestigden zich in Zuid-Italië vanaf de achtste eeuw voor Christus. Tijdens dit koloniseringsproces werd
3
zich immers toe op de bewerking van de velden en de productie van wijn en olie.
franciscaanse en dominicaanse kloosters. Na het Concilie van Trente in 1563 werd de Grieks-orthodoxe clerus ook vervangen door katholieke priesters, en werden de gemeenschappen verplicht om hun liturgie in het Latijn te houden, een taal die ze niet beheersten. Bijgevolg daalde het aantal Griekssprekende inwoners geleidelijk, vooral in de dorpen aan de Ionische Zee.
Deze eerste immigratiegolf werd gevolgd door een tweede langere golf. In 867 werd de troon van Constantinopel bezet door keizer Basilius I. Deze had zich voorgenomen de Arabische invallen in zowel het westelijke als het oostelijke Rijk te stoppen. Grote delen van Zuid-Italië waren in handen van Arabieren gevallen die de steden en het platteland hadden vernield. De monniken zagen zich gedwongen om Sicilië en Calabrië te ontvluchten en vonden in Salento een veilig onderkomen. Vele nederzettingen bevonden zich in de omgeving van Taranto waar de morfologie van de omgeving, met zijn kloven en steile kliffen, het bouwen van goed beschermde dorpen mogelijk maakte. Het resultaat van deze migratie was een veertigtal dorpen in het centrum van de regio van Salento, tussen Otranto en Gallipoli.
De Griko en het Griko De term ‘Griko’ duidt niet enkel de Griekssprekende bewoners van Salento en Calabrië aan maar ook hun taal. De Griekse dialecten van vandaag verschillen van dorp tot dorp en zijn doorspekt met woorden uit de dialecten van Salento en Calabrië, wat hun een speciale muzikale kwaliteit verleent. In 1945 waren er in Grecia Salentina – de regio in ZuidApulië, de uiterst zuidelijke punt van het Italiaanse schiereiland – nog zo’n 40.000 inwoners die vlot het Griko spraken. Er is ook een Calabrisch Griko-gebied dat negen dorpen omvat in de ontoegankelijke bergregio van Bovesia, en vier districten van de stad Reggio Calabria, maar de Grieks bevolking hier was aanzienlijk kleiner dan in Salento. Na de Tweede Wereldoorlog verkleinde het aantal Griko-sprekenden nog verder door de invloed van radio en televisie, scholen en kranten. Vandaag spreken nog weinigen de taal, aangezien deze vooral door ouderen wordt gesproken en dan nog enkel in hun thuisomgeving. Recent groeit echter het bewustzijn van de geschiedenis en tradities in hun taal, en is
In de vroege elfde eeuw volgden de eerste invallen uit het noorden van Europa: in enkele decennia tijd beëindigden de Noormannen de macht van het Byzantijnse Rijk in Zuid-Italië, richtten ze een eenheidsstaat op en brachten ze er de feodaliteit. De nieuwe heersers waren nu Rooms-katholiek eerder dan orthodox, maar lieten de Grieks bevolking met rust. Hoewel er geen religieuze conflicten waren met de orthodoxe Grieken in Zuid-Italië, waren tegen de vijftiende eeuw de orthodoxe kloosters volledig verdwenen en ruimden ze plaats voor
4
het vooral de muziek en de oude traditionele liederen die over de generaties heen blijven bestaan. Het Italiaanse parlement heeft de Griko erkend als een etnische en taalkundige minderheid (‘minoranze linguistiche grike dell’etnia griko-calabrese e salentina’). De muzikale traditie van de Griko vertoont in essentie de stijl, harmonie en melodie van de volksmuziek uit ZuidItalië, maar bezit ook Turkse en Arabische invloeden. De belangrijkste muziekvormen zijn de ninna nanna (wiegenlied voor pasgeborenen, waaronder ook het Christuskind), matinata en serenata (ochtend- en avondliederen voor jonge geliefden), stornello (uitdagingen tot het gevecht voor dorpelingen), moroloja (rouwliederen die de begrafenisstoet begeleiden), tarantella, en pizzica. Het fenomeen van de tarantella – een soort muziektherapie die spinnenbeten moet genezen – is tot vandaag in Grecia Salentina bewaard gebleven. Er zijn drie vormen van deze tarantella:
de kerk en op het kerkplein. Zo verenigden archaïsche met christelijke gebruiken.
2. Pizzica de core (della gioia), pizzica van het hart van vreugde
Deze dans werd voornamelijk gedanst bij feesten, huwelijken, doop- en familiefeesten. Het was oorspronkelijk een snelle koppeldans maar wordt nu gedanst in rijen van twee of als een quadrille. De dans drukt vreugde, liefde, hofmakerij en passie uit.
3. Pizzica scherma (danza dei coltelli), scherm-pizzica of messendans
Deze dans wordt uitgevoerd in de nacht van 15 op 16 augustus tijdens het feest van Sint-Rochus (San Rocco) in het dorp Torrepaduli in de provincie Lecce. Ze wordt gedanst door twee mannen, oorspronkelijk met messen in de hand. De dans vereiste de beste tamburell spelers, want ze kon uren duren, vaak zelfs de hele nacht lang. Vandaag worden de messen verbeeld door de wijs- en middelvinger als een dreigend wapen. De bewegingen en gezichtsuitdrukkingen, de aanvallende en verdedigende houdingen beantwoorden aan een zekere erecode. De dans moest geschillen en hiërarchische problemen in de gemeenschappen van zigeuners en paardenhandelaren oplossen.
1. Pizzica tarantella, dans van de gebetenen
Dit is een individuele of collectieve genezingsdans die bewaard is in geschreven bronnen vanaf de middeleeuwen. Ze werd beschouwd als de enige remedie tegen de beet van de tarantula. Mogelijk gaat deze traditie terug op archaïsche rites ter ere van de Oudgriekse mythologische figuur Arachne. Op 29 juni, het feest van SintPaulus gingen de zieken op pelgrimstocht naar de kapel van het Griekse dorp Galatina om er de tarantella te dansen in
Fado
De naam fado is afkomstig van het Latijnse woord fatum (lot of goddelijke wil). Sommigen zien een oorsprong in de middeleeuwse cantigas de amigo (‘liederen over een vriend’), een vorm van
5
liefdeslyriek waarvan de oudste voorbeelden dateren uit de jaren 1220. Gedurende meer dan 500 jaar ontstonden zo’n 1.300 cantigas de amigo. Vele ervan worden bewaard in het Cancioneiro ColocciBrancuti, bewaard in de Biblioteca Nacional in Lissabon, en in het Cancioneiro da Vaticana. Deze twee anthologieën werden samengesteld in Italië in 1525, op initiatief van de humanist Angelo Colocci.
klap begroet; in Coimbra echter toont het publiek zijn waardering met het luidruchtig schrapen van de keel.
De fado kende zijn eerste gouden tijd in het Lissabon en Coimbra van de vroege negentiende eeuw. Hij werd er uitgevoerd door voornamelijk arbeiders en zeelui en werd niet enkel gezongen maar ook gedanst, onder begeleiding van percussie. Zowel Afrikaanse ritmes als de Braziliaanse liedstijlen lundum en modinha waren populair in Lissabon en beïnvloedden de ontwikkeling van de fado. De fado bevat ook Arabische elementen, onder meer de verschillende kleine tertstoonaarden, de stijlen van vocale ornamentatie en zijn idiosyncratische melodielijnen. In de late negentiende eeuw werd de invloed van de Afrikaanse ritmes kleiner en nam het genre zijn huidige vorm aan, waarbij een mannelijke of vrouwelijke zanger wordt begeleid door de Portugese gitaar en een fadogitaar. De liederen gaan meestal over ongelukkige liefdes, sociaal onrecht, nostalgie naar voorbije tijden of verlangen naar een betere wereld – het Portugese woord saudade drukt al deze emoties tegelijkertijd uit. In Lissabon worden de uitvoeringskwaliteiten van de fadista meestal met handge-
6
binnenkort VR | 18.09.15 | 20:00 | Kraakhuis Double Bill: Jakob Bro, Thomas Morgan, Joey Baron // Linus, Økland, Van Heertum
di | 06.10.15 | 20:00 | concertzaal 2cellos
ZA | 19.09.15 | 20:00 | Concertzaal deFilharmonie van Beethoven, Mozart, Schumann
wo | 7.10.15 | 14:00 | kraakhuis stephanie proot & aurore dassesse DEBUSSY, BRAHMS, CHOPIN
DO | 24.09.15 | 20:00 | Miryzaal (Biezekapelstr.) Tempera Quartet: Sibelius, Glazoenov
DO | 8.10.15 | 20:00 | concertzaal barokopera amsterdam purcell | KING ARTHUR
DO | 1.10.15 | 20:00 | Concertzaal Slijk: Wouter Deprez Benefiet 10 jaar music fund
vr | 9.10.15 | 20:00 | Concertzaal BRUSSELS PHILHARMONIC SAINT-SAËNS, BRUCKNER
VR | 2.10.15 | 20:00 | Kraakhuis Double Bill: Criss Cross Europe Band Reijseger-fraanje-Ljungkvist-Renfrow
za | 10.10.15 | 20:00 | concertzaal CONCERTO ROMANO DA PALESTRINA, ASOLA, COSTANTINI
ZA | 03.10.15 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen Lesueur, Bruch, Schönberg, Elgar
wo | 21.10.15 | 20:00 | Concertzaal CHILDREN OF THE LIGHT TRIO JAZZ
Zo | 04.10.15 | 15:00 | miat piano & co | BOYAN VODENITCHAROV schumann, debussy
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Pieter Mannaerts Ma - vr 10:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be) Dankzij onze partners ontvangen onze artiesten lekkere lokale producten: 7
