de puur muziek
de
14.02.14 | 20:00 | CONCERTZAAL
René Jacobs & Muziekcentrum Gent Akademie für alte musik berlin wolfgang amadeus Mozart, joseph Haydn
Programma
Uitvoerders
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) Symfonie in C ‘Linz’, KV 425 (1783) I. Adagio - Allegro spiritoso II. Andante III. Menuetto IV. Presto
Akademie für Alte Musik Berlin Dirigent | René Jacobs Viool | Patricia Kopatchinskaja Viool | Bernhard Forck, Gudrun Engelhardt, Kerstin Erben, Barbara Halfter, Santiago Medina, Dörte Wetzel, Erik Dorset, Thomas Graewe, Uta Peters, Gabriele Steinfeld
Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) Concerto voor viool en orkest in D, KV 218 (1775) I. Allegro II. Andante cantabile III. Rondeau (Andante grazioso – Allegro ma non troppo)
Altviool | Sabine Fehlandt, Anja-Regine Graewel, Clemens-Maria Nuszbaumer, Stephan Sieben Cello | Piroska Baranyay, Barbara Kernig, Kathrin Sutor
PAUZE Contrabas | Walter Rumer, Harald Winkler Joseph Haydn (1732-1809) Symfonie nr. 91 in Es (Hob I:91) (1788) I. Largo - Allegro assai II. Andante III. Menuetto IV. Finale: Vivace
Fluit | Christoph Huntgeburth Hobo | Xenia Löffler, Michael Bosch Hoorn | Erwin Wieringa, Stefan Blonk
Dit programma is gewijzigd ten opzichte van het programma dat oorspronkelijk in onze seizoensbrochure werd voorzien.
Fagot | Christian Beuse, Katrin Lazar Trompet | Martin Patscheider, Sebastian Kuhn
24 uur voor en na het concert Vind snel meer achtergrondinfo. Bereken je route naar De Bijloke. Deel je mening over dit concert.
Pauk | Heiner Herzog
debijloke.be/nu
Dit concert wordt opgenomen door Klara en uitgezonden op dinsdag 25 februari 2014 in het programma ‘In de loge’ (19-22 uur).
2
René jacobs & akademie für alte musik berlin De kneepjes van het vak: snel componeren, dubbel verdienen Een vluggertje van formaat Mozart, Symfonie nr. 36 ‘Linz’ in C, KV 425 (1783) “Graaf, geef mij vier dagen!” Als Mozart het al niet met zo veel woorden heeft gezegd, dan heeft hij het minstens gedacht. Hoe gaat dat: je bent op reis met je kersverse echtgenote, komt aan in een nieuwe stad en wordt er gastvrij onthaald – om dan ontzet vast te stellen dat je geen symfonie op zak hebt. Even Apeldoorn bellen zit er niet in, want de telefoon wordt pas over een goede 100 jaar uitgevonden, koeriers, postduiven of rijtuigen zijn te langzaam, Salzburg honderddertig kilometer ver. Dus schrijf je er snel eentje – een volwassen symfonie van goed een half uur. (Hoe je vervolgens voor je werk dubbel betaald kan worden, had je even aan ‘papa’ Haydn kunnen vragen – die kent de knepen van de kunst.)
duurde het meer dan een jaar eer Mozart aan zijn vader in Salzburg zijn echtgenote kon voorstellen. Op de terugreis naar Wenen hielden ze meer dan twee weken halt in Linz, waar de muziekliefhebber graaf Johann Joseph Anton, graaf von Thun-Hohenstein (17111788) resideerde. Thuns schoondochter was een pianoleerlinge van Mozart. In zijn brief van 31 oktober 1783 doet hij zijn vader Leopold verslag: “Als wir den andern Tag zu Linz beim Thore waren, war schon ein Bedienter da, um uns zum alten Grafen Thun zu führen, allwo wir auch nun logiren. Ich kann Ihnen nicht genug sagen, wie sehr man uns in diesem Hause mit Höflichkeiten überschüttet. Dienstag als den 4. November werde ich hier im Theater Akademie geben, und weil ich keine einzige Sinfonie bei mir habe, so schreibe ich über Hals und Kopf an einer neuen, welche bis dahin fertig sein muß. Nun muß ich schließen, weil ich nothwendigerweise arbeiten muß.”
In oktober 1783 keerden Mozart en zijn vrouw naar Wenen terug vanuit Salzburg, waar hij Constanze aan zijn onwelwillende vader Leopold had voorgesteld. Al sinds april 1782 had Mozart geprobeerd om van zijn vader toestemming te krijgen voor een huwelijk met Constanze Weber, maar hij stootte telkens op Leopolds ernstige bezwaren. Pas op 4 augustus 1782, kort na de succesvolle première van Die Entführung aus dem Serail, was het huwelijk in de Stephansdom in Wenen voltrokken – met tegenzin had Leopold ingestemd. Door allerlei omstandigheden
(Toen we aan de stadspoorten van Linz aankwamen, stond een dienaar ons al op te wachten om ons naar de oude graaf Thun te begeleiden. Daar verblijven we nu nog steeds. Ik kan je niet zeggen hoe we in dit huis met vriendelijkheid worden overstelpt. Op dinsdag, 4 november, geef ik hier een concert in het theater, en omdat
3
ik geen enkele symfonie bij me heb, ben ik er nu halsoverkop een nieuwe aan het schrijven, die tegen dan klaar moet zijn. Nu rond ik af, want ik moet verderwerken.)
zou de langzame inleiding stilaan veld winnen, getuige ook de late symfonieën van Joseph Haydn, de illustere broer van. Het langzame deel werd in de oude uitgaven (waaronder de Mozart-Ausgabe uit 1880) als Poco adagio aangeduid, wat een vrij langzaam tempo en een té romantische interpretatie suggereert. Pas vrij recent werd vastgesteld dat Mozarts oorspronkelijke tempo-aanduiding Andante luidde, wat het siciliano-karakter meer laat doorschemeren. Dit dansritme in 6/8-maat had Mozart tot dan toe enkel in de Parijse symfonie toegepast; het wijst vooruit naar de toekomstige symfonieën 38 en 40. Opvallend is dat Mozart ook in dit trage deel trompetten en pauken aan het woord laat. In alle delen valt Mozarts melodische inventiviteit op, onder meer in de wijze waarop hij er in slaagt om net niet te beantwoorden aan de standaardfraseringen (van motieven en halfzinnen) van telkens vier maten lang, maar net zinnen weet te bouwen van zes, zeven of tien maten die even ‘natuurlijk’ klinken.
Na de succesvolle première in Linz moet Mozart uitgeput zijn geweest – hij keerde ziek terug naar huis. Het werk ging enkele maanden later ook in Wenen in première, op 1 april 1784. De symfonie is geschreven voor een bezetting van twee hobo’s, twee fagotten, twee hoorns, twee trompetten, pauken en strijkers. In deze periode componeerde Mozart relatief weinig symfonieën, maar het waren wel stuk voor stuk werken die tot het grote repertoire zijn blijven behoren: naast de Linzer symfonie zijn dit de Haffner-symfonie uit 1782 (geschreven voor het huwelijk van de gelijknamige vriend) en de Praagse symfonie uit 1786. De Linzer symfonie is de eerste waarbij een langzame inleiding aan de snelle beweging van het eerste deel voorafgaat. Hij zou het later toepassen in zijn Praagse symfonie en in de Symfonie nr. 39 in Es KV 543, maar nog tijdens zijn verblijf in Linz bleef het idee van de langzame inleiding hem bezighouden. Mozart componeerde er immers nog een tweede langzame inleiding, maar dan bij een al bestaande symfonie in g. Hoewel het hele werk als Mozarts 37ste symfonie bekend werd, bleek achteraf enkel de inleiding van zijn hand, terwijl de overige muziek van Michael Haydn was. Als vernieuwing in het symfonische genre
Mozarts originele handschrift van deze symfonie bleef niet bewaard – een uitzondering voor Mozarts symfonieën. Wel zijn er een aantoonbare kopie van zijn oorspronkelijke handschrift uit 1784 én een kopie van een kopie uit 1786 overgeleverd. Deze verschillen in details, zoals ritmiek, instrumentatie en frasering. De verschillen zijn mogelijk her en der te wijten aan kopistenfouten, maar evengoed zijn er aanwijzingen – zowel in de Linzer symfonie als in andere werken – dat Mozart zijn
4
“Auf die Nacht beim Souper spielte ich das Straßburger Concert; es ging wie Öl; alles lobte den schönen reinen Ton.”
composities soms reviseerde, met het oog op een nieuwe uitvoering, of op vraag van een impresario of een uitvoerder. Dat was voor de Linzer symfonie zeker het geval: het is bekend dat het werk in de jaren 1790 in Toscane circuleerde in handschrift, en dat het rond 1796 in gedrukte vorm ook in Odense (Denemarken) werd verspreid en uitgevoerd.
(’s Avonds, na het diner speelde ik het Straatsburgse concerto. Het ging gesmeerd [‘als olie’], iedereen had lof voor de zuivere toon.) Mozart speelde het concerto wel vaker zelf. Uit een brief van Leopold kunnen we afleiden dat het ook door anderen werd gespeeld, zoals door de violist Antonio Brunetti, een virtuoos die Mozart in 1777 zou opvolgen als concertmeester bij de Salzburgse aartsbisschop. Desondanks laten Mozarts brieven duidelijk merken wat hij van Brunetti vond – hij kon de man niet luchten omwille van zijn boerse en onbehouwen gedrag en liederlijke levensstijl.
Olie bij het avondeten Mozart, Vioolconcerto nr. 4 in D, KV 218 (1775) Mozart leerde als kind viool en klavier spelen, en componeerde voor deze instrumenten concerti: zevenentwintig voor piano, vijf voor viool. Terwijl zijn pianoconcerti over heel wat jaren gespreid ontstonden, dateren alle vioolconcerti uit 1775, toen hij concertmeester was van het hoforkest van de Salzburgse aartsbisschop Colloredo. Mozart dateerde zijn autograaf, die nu wordt bewaard in de Biblioteka Jagiellońska in Krakau, “Salzburg, oktober 1775”. Het is een concerto voor een relatief bescheiden bezetting van twee hobo’s, twee hoorns, fagotten ad libitum en strijkers.
Het concerto heeft de gebruikelijke driedelige structuur. Anders dan in de eerste drie vioolconcerti durft Mozart hier de lyriek sterker te laten primeren en een vrijere vormentaal te hanteren. In het eerste deel keert de drieklankopening voor de tutti en de solo-expositie niet terug in de reprise. Opvallender is de afwisseling tussen thema’s in verschillende maatsoorten in het slotrondo: het eerste thema is een Andante in 2/4, terwijl andere thema’s in een sneller 6/8 Allegro of in een trager 2/2 staan. Zo geeft Mozart elk thema telkens een volledig ander karakter – en lijkt het of hij de luisteraar telkens op het verkeerde been probeert te zetten.
In zijn brieven spreekt Mozart her en der over het “Straßbourger concert”; algemeen wordt aangenomen dat het over het Vierde Vioolconcerto gaat. Zo vermeldt hij in een brief vanuit Augsburg op 23 oktober 1777 dat hij de voorgaande zondag (19 oktober) met zijn neef te gast was in het klooster Heiligenkreuz en er voor deken Zeschinger speelde, een goede kennis van zijn vader Leopold:
5
Drie voor de prijs van zes Haydn, Symfonie nr. 91 in Es, Hob I/91 (1788) ‘Componist, schrijf mij drie symfonieën!’ Opnieuw geen historisch verifieerbare uitspraak, maar zo luidde in ieder geval de inhoud van de boodschap, van twee bestellers deze keer: de Parijse aristocraat graaf d’Ogny en de Beierse prins KrafftErnst van Oettingen-Wallerstein. Hoeveel tijd de vlijtige Haydn voor de drie symfonieën kreeg is niet bekend. Te weinig tijd om goed werk te leveren, moet hij eerst hebben gedacht, want begin 1788 hij wou de opdracht van prins Krafft afwijzen wegens tijdgebrek. Pas toen ook d’Ogny met een nieuwe opdracht voor het grote orkest van de Concerts de la Loge Olympique voor de dag kwam, zegde Haydn beide toe. Voor d’Ogny had Haydn al eerder gewerkt: hij was de opdrachtgever van de zogenaamde ‘Parijse’ symfonieën (nrs. 82-87), voltooid in 1786, die Haydn 25 louis d’or per stuk hadden opgeleverd.
ducaten en een gouden snuifdoos. Symfonie nr. 91 is geschreven voor fluit, twee hobo’s, twee fagotten, twee hoorns, continuo en strijkers; het is Haydns laatste symfonie waar geen trompetten en pauken aan te pas komen. Het eerste deel opent met een langzame inleiding – een opkomende trend in het symfonische genre, vergelijkbaar met wat Mozart vijf jaar eerder in zijn Linzer symfonie had gedaan. Het eerste thema is ontleend aan Haydns cantate Arianna a Naxos uit hetzelfde jaar, een chromatisch thema in ‘omkeerbaar contrapunt’. Dat betekent dat de melodie- en baspartijen uitwisselbaar zijn, wat Haydn na het eerste klinken van het thema meteen demonstreert. Het tweede thema is dansanter; beide thema’s zijn nauw verbonden met het melodisch materiaal van de langzame inleiding. Anders dan gebruikelijk verkent Haydn regelmatig ‘exotisch’ klinkende toonaarden in dit eerste deel. Misschien verklaart dat waarom hij in een brief van 17 oktober 1788 wijst op de “vele bijzondere effecten, die minstens eenmaal moeten worden gerepeteerd, met zorg en bijzondere concentratie”. Het langzame deel is een variatiereeks, waarbij de fagot – net als in het daaropvolgende menuet en trio – even op de voorgrond treedt, begeleid door de strijkers. De finale toont Haydn in grootse doen, in een perfecte balans tussen melodieuze finesse, ritmische energie, harmonische inventiviteit en een snuifje dramatiek dat af en toe Beethovens Eroica (1804, ook in Es) al lijkt aan te kondigen.
Haydn schreef de nieuwe symfonieën (90 tot 92) in 1788; de nummers 91 en 92 kregen een persoonlijke opdracht aan d’Ogny. Hem bezorgde Haydn zijn enige autografe partituren – terwijl prins Krafft de partijen kreeg. È vero… e bene trovato: Haydn gaf de prins als argument dat de lamentabele conditie van zijn ogen hem noodzaakte om afzonderlijke partijen te bezorgen, omdat de orkestpartituren zelf quasi onleesbaar waren. Een onleesbare voorbeeldpagina uit een partituur voegde hij als bewijsstuk bij de zending. De truc werkte, want Haydn kreeg enige tijd later een nieuwe symfoniebestelling, beloond door vijftig
6
Bio René Jacobs René Jacobs studeerde klassieke talen en zang in Gent. Hij werd wereldwijd bekend als contratenor en als dirigent van baroken vroegklassieke opera’s. Hij dirigeerde in de belangrijkste huizen van Europa. Hij was gastdirigent en artistiek adviseur voor barokrepertoire aan de Berlijnse Staatsoper, verbonden aan het Centre de Musique baroque de Versailles en artistiek leider van het Innsbruck Festival. Hij gaf lange tijd les aan de Schola Cantorum Basiliensis, een instelling waarmee hij nog steeds een nauwe band onderhoudt en waar hij verschillende zangers opleidde die nu internationaal bekend zijn. In 2001 verleende de Académie Charles Cros Jacobs haar hoogste onderscheiding, de ‘Prix in honorem’ voor zijn hele carrière. Hij werd tot ‘Artiest van het jaar’ gekozen door MIDEM (2005), en kreeg de Klaracarrièreprijs (2008) en de Telemann-prijs van de stad Magdeburg (2008). Heel wat van zijn opnames werden bekroond.
Behalve optredens onder haar verschillende concertmeesters (Midori Seiler, Stephan Mai, Bernhard Forck en Georg Kallweit) heeft het orkest al bijna vijfentwintig jaar een nauwe band met René Jacobs, onder wiens leiding het talrijke opera’s en oratoria heeft uitgevoerd en opgenomen. Verder werkt de Akademie regelmatig samen met het RIAS Kammerchor, met solisten als Andreas Scholl, Sandrine Piau en Bejun Mehta en het dansgezelschap Sasha Waltz & Guests.
Patricia Kopatchinskaja Violiste Patricia Kopatchinskaja beheerst een repertoire van barok tot hedendaags. Ze werkte met de belangrijkste Europese orkesten en dirigenten en speelde in de belangrijkste Europese en Australische concertzalen. In 2013/14 treedt ze regelmatig op met het London Philharmonic Orchestra en Vladimir Jurowski tijdens een grote Europese tournee. Ze speelt met het Philharmonia Orchestra onder leiding van Vladimir Ashkenazy, met de Akademie für alte Musik Berlin onder René Jacobs en met Musica Aeterna onder Teodor Currentzis. Onder leiding van de componist speelt ze Peter Eötvös’ recente vioolconcerto DoReMi met het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks. Tijdens het Beethovenfest Bonn 2013 is ze in residentie als kamermusicus en als soliste in Beethovens Vioolconcerto.
Akademie für alte Musik Berlin De Akademie für Alte Musik Berlin vierde in 2012 haar dertigste verjaardag. Het ensemble werd in 1982 in Berlijn opgericht en werd snel een van de belangrijkste barokorkesten. Het is als orkest van variabele grootte een vaste gast in het Konzerthaus Berlin en in de Berlijnse Staatsoper Unter den Linden. Sinds 2012 is heeft het orkest ook een vaste concertreeks in het Münchense Prinzregententheater.
7
binnenkort ZA | 15.02.14 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen Schubert, Korngold, Strauss DO | 20.02.14 | 20:00 | Kraakhuis Jerusalem Cantors Consort Joodse tradities in een islamitische omgeving VR | 21.02.14 | 20:00 | Concertzaal La Main Harmonique De Rore, Willaert, Markéas ZA | 22.02.14 | 20:00 | Kraakhuis Artvark Saxophone Quartet feat. Claron McFadden Jazz DI | 11.03.14 | 20:00 | Kraakhuis Bijloke-Manufactuur WO | 12.03.14 | 20:00 | Kraakhuis Tiburtina Ensemble Codex Calixtinus, Leoninus, Abélard, Perotinus WO | 12.03.14 | 20:00 | Concertzaal Tomasz Stanko & New York Quartet Jazz
VR | 14.03.14 | 18:00 ZA | 15.03.14 | 18:00 Voorwaarts Mars / En Avant Mars Houten jubileum van het jaarlijkse minifestival georganiseerd door vzw Hardscore ZO | 16.03.14 | 15:00 | Concertzaal deFilharmonie Bartók, Nielsen DO | 20.03.14 | 20:00 | Kraakhuis | UITVERKOCHT Raquel Andueza & La Galanía Monteverdi, Mazzochi, Sances, Merula, Ferrari VR | 21.03.14 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen Neyrinck, Lindberg, Mozart ZA | 22.03.14 | 20:00 | Miryzaal (Hoogpoort 64) Brentano Quartet Mozart, Sjostakovitsj, Beethoven ZO | 23.03.14 | 16:00 | Concertzaal deFilharmonie, Dirk Brossé (dirigent), Nico Sturm (acteur) KIDconcert | Pinokkio (6+) met workshop van 13:00 tot 15:00
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Pieter Mannaerts Di - vr 10:00 - 17:00 | Za 13:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
