de puur muziek
de
19.12.14 | 20:00 | CONCERTZAAL
ACADEMY OF ANCIENT MUSIC Muziekcentrum Gent
HAENDEL: MESSIAH
UITVOERDERS
PROGRAMMA
ACADEMY OF ANCIENT MUSIC
GEORG FRIEDRICH HAENDEL (1685-1759) Messiah (HWV 56)
CHOIR OF THE ACADEMY OF ANCIENT MUSIC PART ONE Sinfony (Grave - Allegro moderato) Comfort ye my people (Accompagnato) Ev’ry valley shall be exalted (Aria) And the glory of the Lord shall be revealed (Koor) Thus saith the Lord of Hosts (Accompagnato) But who may abide the day of his coming (Aria) And he shall purify (Koor) Behold, a virgin shall conceive (Recitatief) O thou that tellest good tidings (Aria) For behold, darkness shall cover (Accompagnato) The people that walked in darkness (Aria) For unto us a child is born (Koor) Pifa (Pastoral Symphony) There were shepherds abiding in the field (Recitatief) And lo, the angel of the Lord (Accompagnato) And the angel said unto them (Recitatief) And suddenly there was with the angel (Accompagnato) Glory to God in the highest (Koor) Rejoice greatly, o daughter of Zion (Aria) Then shall the eyes of the blind (Recitatief) He shall feed his flock (Aria) His yoke is easy, his burthen light (Koor)
Richard Egarr | muzikale leiding Ailish Tynan | sopraan Tim Mead | contratenor Robert Murray | tenor Stephan Loges | bas
2
Pauze PART TWO Behold the lamb of God (Koor) He was despised (Aria) Surely he hath borne our griefs (Koor) And with his stripes we are healed (Koor) All we like sheep have gone astray (Koor) All they that see him (Accompagnato) He trusted in God (Koor) Thy rebuke hath broken his heart (Accompagnato) Behold, and see if there be any sorrow (Arioso) He was cut off out of the land (Accompagnato) But thou didst not leave his soul (Aria) Lift up your heads, o ye gates (Koor) Unto which of the angels (Recitatief) Let all the angels of God worship him (Koor) Thou art gone up on high (Aria) The Lord gave the word (Koor) How beautiful are the feet (Aria) Their sound is gone out (Koor) Why do the nations so furiously rage (Aria) Let us break their bonds asunder (Koor) He that dwelleth in heaven (Recitatief) Thou shalt break them (Aria) Hallelujah (Koor)
PART THREE I know that my Redeemer liveth (Aria) Since by man came death (Koor) Behold, I tell you a mystery (Recitatief) The trumpet shall sound (Aria) Then shall be brought to pass (Recitatief) O death, where is thy sting (Duet) But thanks be to God (Koor) If God be for us (Aria) Worthy is the Lamb that was slain – Amen (Koor)
NIEUW! 24 UUR VOOR EN NA HET CONCERT Vind snel meer achtergrondinfo. Bereken je route naar De Bijloke. Deel je mening over dit concert.
debijloke.be/nu
3
ACADEMY OF ANCIENT MUSIC HÄNDEL: MESSIAH
EEN ONGEWONE KLASSIEKER
II. Volgens de legende was de Engelse koning George II bij de eerste uitvoering van het werk in Londen zo onder de indruk dat hij spontaan ging rechtstaan bij het Hallelujah. Het publiek kon niet anders dan het koninklijke voorbeeld volgen.
Messiah is een bijzonder werk uit het klassieke repertoire. Het werd voor het eerst uitgevoerd in Dublin op 13 april 1742, en sedertdien werd het oratorium zeer snel een vaste waarde op de affiche. In tegenstelling tot de meeste andere grote barokwerken is het nooit vergeten en pas veel later herontdekt – het is nooit weggeweest. In die meer dan 270 jaar ontstonden rond de uitvoering van Messiah enkele bijzondere tradities. De oude traditie van de grootschalige uitvoeringen met honderden, zelfs duizenden zangers is sedert enkele decennia verleden tijd, maar heel wat andere Messiahtradities zijn nog levend en wel.
OP ZOEK NAAR IETS NIEUWS Ondanks de faam die het werk nu geniet, ging het Haendel niet zomaar van een leien dakje. Nadat de Duitse componist zich na enkele jaren in Italië in 1711 in Londen had gevestigd, introduceerde hij er met succes de Italiaanse opera. Zijn opera Rinaldo was de eerste in een lange reeks van successen. In de loop van de jaren 1730 en 1740 begon het tij echter te keren. Het publiek werd minder enthousiast over de Italiaanse opera en ging op zoek naar andere genres. Sinds 1728 was er concurrentie van veel toegankelijker vormen van opera in het Engels (A Beggar’s opera) en aan het eind van de jaren 1730 wordt het oratorium de nieuwe hype, een trend waar opnieuw Haendel de gangmaker van werd.
Eén ervan is om het oratorium uit te voeren ten bate van een goed doel – net als dat het geval was bij de eerste uitvoeringen in Dublin en Londen (in 1742 en 1743) en een gevestigde traditie met de jaarlijkse uitvoering van Messiah voor het Londense weeshuis, het Foundling Hospital (vanaf 1750). In Engeland en de VS is het nog steeds een traditie om het werk in de kerstperiode uit te voeren, net zoals in De Bijloke vandaag. De oorspronkelijke uitvoeringen vonden meestal plaats in de periode rond Pasen. Vanuit de inhoud gezien – het verhaal van de geboorte tot de verrijzenis van de Schepper – zijn beide momenten uiteraard zinvol. In enkele landen is het ook de gewoonte om recht te staan bij het Hallelujah aan het eind van deel
Het genre ‘oratorium’ (afgeleid van het Italiaanse ‘oratorio’, bidplaats) kan misschien nog het duidelijkst omschreven worden als ‘opera zonder enscenering’. Traditioneel was een oratorium geschreven op Italiaanse tekst, met een dramatisch religieus of bijbels verhaal als onderwerp, waarbij de solisten specifieke personages vertolkten, soms versterkt door een koor. Tijdens zijn verblijf in Rome had
4
TOPPRESTATIE…
Haendel in 1707 en 1708 twee Italiaanse oratoria gecomponeerd. In 1718 componeerde hij met Esther zijn eerste oratorium in het Engels. Even succesvol waren nadien ook Deborah en Athalia, die onder meer in het Sheldonian Theatre in Oxford werden uitgevoerd medio 1733. Het verhaal ging dat de voorstellingen zo populair waren dat studenten die deze wilden bijwonen zelfs hun meubelen verkochten om de dure tickets van vijf shilling te kunnen kopen.
De partituur van Messiah en zijn ongewone karakteristieken laten zien dat Haendel zeer precies voor ogen had hoe zijn oratorium er moest uitzien. Deze indruk wordt versterkt door de snelheid waarmee het werk tot stand kwam, in exact 23 dagen tijd. Haendel begon te werken aan zijn compositie op 22 augustus 1741, in minder dan een week was Deel I gecomponeerd (28 augustus 1741), na opnieuw een week Deel II (6 september). Over Deel III deed hij nog eens zes dagen (12 september). Na nog twee dagen voor het invullen van enkele leemtes was de partituur volledig klaar op 14 september 1741, een manuscript van 259 pagina’s.
ATYPISCH Messiah was Haendels zesde oratorium, maar is als compositie anders opgevat dan het traditionele oratorium tot dan toe. In de eerste plaats is Messiah dus een oratorium in het Engels. Net als zijn voorganger, Haendels Israel in Egypt uit 1739, is het een ‘niet-dramatisch’ oratorium, waarvan het libretto is samengesteld uit zuiver bijbelse teksten. Bovendien heeft het een groot aantal delen die enkel voor het koor zijn; het koor is als het ware de ‘vijfde solist’. Hiermee sluit Haendel aan bij de traditie van het Engelse anthem voor koor.
Dit mag bovenmenselijk lijken, maar anders dan vaak aangenomen wordt was het componeren van zeer grote hoeveelheden muziek op korte tijd niet zo ongewoon voor Haendel of zijn tijdgenoten. Als operacomponist diende hij vooral te componeren in de zomervakantie, in de periodes tussen de theaterseizoenen in. Zo begon hij een week na de voltooiing van Messiah aan zijn volgende oratorium, Samson, dat een maand later klaar was. Ook van Mozart zijn dergelijke ‘stunts’ bekend, zoals zijn opera La Clemenza di Tito die hij ‘tussendoor’ componeerde, op 18 dagen tijd, voor de kroning van Leopold II tot koning van Bohemen. Daarenboven hielp het ook dat Haendel een aantal onderdelen ‘ontleende’ aan reeds bestaande muziek, van zichzelf en van andere componisten, een gangbare praktijk in die tijd.
De tekst, samengesteld door Charles Jennens, bevat geen individuele personages of directe rede. Daardoor is het verloop minder dramatisch, maar eerder een ‘universele’ beschouwing over het verhaal van de Verlosser. Dit belangrijke onderscheid met de doorsnee oratoria uit zijn tijd werd door Haendels tijdgenoten ook opgemerkt. Eén onder hen schreef dat “although [it is] called an Oratorio, it is not dramatic but properly collection of Hymns or Anthems drawn from the sacred Scriptures”.
…DANKZIJ WELLNESS Niettemin laat dit zien dat Haendels werk-
5
CREATIE ZONDER HOEPELROKKEN
kracht tegen 1741 opnieuw volledig hersteld was. Exact vier jaar eerder, op 13 april 1737, kreeg hij immers een zware beroerte. Enkel een kuur in de warmwaterbaden van Aken bracht hem genezing. Hoewel zijn artsen hem adviseerden om niet langer dan twee uur per dag te baden, bracht Haendel – duidelijk een man van uitersten – niet minder dan negen uur per dag in het hete water door. Gesterkt door de baden en een ijzeren wil was Haendel enige tijd later weer de oude. Deze episode uit Haendels leven wordt indringend weergegeven in het vierde hoofdstuk van Stefan Zweigs boek Sternstunden der Menschheit (1927). Volgens datzelfde verhaal kreeg Haendel enkele jaren later, in 1741, een pakket op zijn schrijftafel bezorgd met de tekst van Messiah. Zweig beschrijft hoe Haendel de tekst doorleest en er ‘automatisch’ de muziek bij hoorde en zo wist dat zijn scheppende krachten weer volledig hersteld waren.
Kort nadat hij met het tekstpakket van Jennens aan de slag was gegaan, resideerde Haendel op uitnodiging van William Cavendish, de hertog van Devonshire, gedurende enkele maanden in Dublin, waar hij in het winterseizoen twee concertreeksen organiseerde in de Music Hall in Fishamble Street. Na afloop van deze reeksen voerde hij onderhandelingen over een liefdadigheidsconcert dat in april 1742 moest plaatsvinden. Op het programma: de première van Messiah. Voor die uitvoering engageerde Haendel een ensemble van een vijftigtal musici. De sopraan- en altsoli waren vrouwen, terwijl het koor bestond uit 16 knapen- en 16 mannenstemmen, van wie een aantal ook solo’s voor zijn rekening nam. De koristen waren gerecruteerd uit de kerkkoren van St Patrick’s en Christ Church. De voorbereiding van de première ging gepaard met de nodige strubbelingen, vanwege de combinatie van kerkzangers met theatermusici – die vaak een bedenkelijke reputatie genoten. Bovendien vonden de uitvoeringen ook plaats in een theater en niet in een kerk, ondanks het gebruik van bijbelteksten. Dit alles zorgde voor de nodige argwaan.
STRUCTUUR De tekst van Jennens bestaat uit drie delen, telkens gebaseerd op bijbelteksten uit het Oude en Nieuwe Testament. Deel I evoceert de voorspelling van de komst van Christus door de profeet Jesaja tot aan de verkondiging van Zijn geboorte aan de herders. Het tweede deel schetst het verhaal van Jezus’ lijden en besluit met het beroemde Hallelujah. Deel III beschrijft tot slot Christus’ verrijzenis en verheerlijking in de hemel en stelt het eeuwige leven als een symbool voor het christelijke geloof. De nummers bestaan uit een afwisseling van recitatieven (‘accompagnato’, begeleid door het orkest), aria’s voor de solisten en koorpassages.
Voor de première maakte Haendel nog talrijke aanpassingen in de partituur, in overeenstemming met de talenten van de beschikbare musici; ook in latere jaren bleef hij het werk telkens aanpassen aan de uitvoeringsomstandigheden en de solisten. Uiteindelijk verliep de première op 13 april 1742 erg succesvol, voor een publiek van 700
6
aanwezigen. In de reclame voor de uitvoering die werd verspreid, werden dames expliciet verzocht geen hoepels in de rokken te dragen, zodat een maximaal aantal aanwezigen in de ruimte zou kunnen. Om dezelfde reden werden de heren verzocht hun sabels thuis te laten.
uitvoering plaats in Westminster Abbey door 500 uitvoerders. Enkele jaren later, in 1789, maakte Mozart een bewerking van Haendels oratorium, voornamelijk door de orkestratie uit te breiden door toevoeging van extra blazerspartijen. In de late achttiende en de negentiende eeuw zien we dan de traditie ontstaan om Messiah uit te voeren met zeer grote aantallen musici. In 1785 werd Messiah gezongen en gespeeld door zo’n 600 musici; een aantal dat door de jaren heen steeds verder zou stijgen. Het hoogtepunt werd bereikt in 1857, toen in het Londense Chrystal Palace bijna 2500 man deelnam aan de uitvoering van het werk.
Een jaar later vond de première in Londen plaats, in maart 1743, in het theater van Covent Garden. Voorzichtig geworden na de ervaring in Dublin, en omwille van het gebruik van bijbelteksten in een theater, presenteerde Haendel zijn werk onder de titel A Sacred Oratorio – pas twee jaar later zou het werk onder de titel Messiah in Londen worden uitgevoerd. Ondanks een goede opkomst bleef de kritiek op het gebruik van de teksten in een theater niet uit.
In 1928 werd Messiah voor het eerst in een (bijna) volledige versie opgenomen op 78-toerenplaat. In de jaren 1960 begon een tendens om terug te keren naar meer authentieke versies, die Haendels oorspronkelijke bezetting van vijftig musici opnieuw benaderen. Zo maakte de onlangs overleden Christopher Hogwood met ‘zijn’ Academy of Ancient Music in 1980 zijn eerste opname van Messiah. Hiermee was hij één van de pioniers in de herontdekking van het werk in zijn originele gedaante. Het werd een traditie die het ensemble inmiddels al meer dan dertig jaar met aanstekelijk enthousiasme verderzet.
EEUWIGE ROEM Vanaf 1750, toen Haendel jaarlijks zijn werk zou dirigeren ten bate van het Foundling Hospital, won Messiah in snel tempo aan populariteit. Vanaf 1757 werd het een onderdeel van het beroemde Three Choirs Festival in de kathedralen van Gloucester, Worcester en Hereford. Al in 1770 werd een selectie van een aantal delen uitgevoerd in New York. In 1784, bij de vermeende honderdste verjaardag van de geboorte van Haendel, vond een
7
BINNENKORT WO | 07.01.15 | 14:00 | Kraakhuis Lavinia Meijer Glass, Satie
ZA | 24.01.15 | 20:00 | Concertzaal Brussels Philharmonic Der letzte Mann
DO | 08.01.15 | 20:00 | Miryzaal (Biezekapelstraat) Edding Quartet & Blazers Beethoven, Schubert
ZO | 25.01.15 | 16:00 | Concertzaal deFilharmonie KIDconcert: De onsterfelijke geliefde (6+)
VR | 16.01.15 | 20:00 | Concertzaal Symfonieorkest Vlaanderen, Jan Latham-Koenig, Liebrecht Vanbeckevoort (piano) Korngold, Liszt, Devreese, Ravel
DO | 29.01.15 | 20:00 | Kraakhuis Bijloke-manufactuur Liesbeth Bodyn, Benjamin Glorieux
ZA | 17.01.15 | 20:00 | Kraakhuis Richard Egarr J.S. Bach, Haendel ZO | 18.01.15 | 15:00 | Concertzaal deFilharmonie Nieuwjaarsconcert Stad Gent VR | 23.01.15 | 20:00 | Concertzaal Cappella Mediterranea, Choeur de Chambre de Namur Falvetti: Il diluvio universale
VR | 30.01.15 | 20:00 | Concertzaal Brussels Jazz Orchestra, Enrico Pieranunzi (piano) & Bert Joris (trompet) Jazz ZA | 31.01.15 | 20:00 | Miryzaal (Biezekapelstraat) Scherzi Musicali Rossi, Merula, Monteverdi, de’ Cavalieri, Caccini, Kapsberger, Peri, Falconiero, Sartorio, Landi WO | 04.02.15 | 20:00 | Kraakhuis Michael Wollny (piano) & Tamar Halperin (klavecimbel) Jazz
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent Colofon J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Tekst programmaboekje | Pieter Mannaerts Ma - vr 10:00 - 17:00 v.u. | Daan Bauwens 09 269 92 92 |
[email protected] | www.debijloke.be © Muziekcentrum De Bijloke Gent Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)
