imbur VAR L n a v e tgav Een ui
g Jaargang 5, nummer 4
November 2010
Verpleegkundig Magazine Limburg Oratie hoogleraar verplegingswetenschap Marieke Schuurmans: 'Verpleegkundigen kunnen zorgvraag verminderen' -Door- M. Erven Verpleegkundig handelen zou zich meer moeten richten op problemen die van invloed zijn op het dagelijks functioneren van patiënten. Het vroeg opsporen en het voorkomen van deze problemen kan de extra zorgvraag door onder meer de vergrijzing verminderen. Dat stelt hoogleraar verplegingswetenschap Marieke Schuurmans (Universiteit Utrecht / UMC Utrecht) in haar oratie van woensdag 31 maart. De vraag naar verpleegkundige zorg neemt de komende decennia sterk toe
door de toename van het aantal chronisch zieken. Schuurmans vindt dat er te weinig nagedacht wordt over hoe verpleegkundige handelen juist kan bijdragen aan het verminderen van die zorgvraag. Ze stelt dat verpleegkundige zorg uit zou moeten gaan van optimaliseren van het dagelijks functioneren. “Dat gaat echter moeilijk in de huidige gezondheidszorg: die is juist gericht op beperkingen. Omdat de gezondheidszorg zo reactief is ingesteld, blijven kansen liggen. Zeker bij ouderen en chronisch zieken die
Verpleegkundige zorg van reactief naar pro-actief
voorspelbare problemen ontwikkelen is preventie een onontgonnen gebied. Een deel van de zorgvraag
die we creëren is dus voorkombaar.” Als voorbeeld geeft Schuurmans het delier. Jaarlijks ontwikkelen zeker 20.000 mensen van 65 jaar en ouder een delirium tijdens de ziekenhuisopname. Een delirium leidt tot verlies in dagelijks functioneren waardoor mensen vaker in het verpleeghuis komen. Vervolg op pagina 2
Van de redactie Hoe is het gesteld met de toekomst van de zorg? Met de nieuwste stroom bezuinigingen aangekondigd houden verpleegkundigen hun zorghart vast. Uit onderzoek
blijkt dat bij bezuinigingsronden juist gekort wordt op scholingsmogelijkheden en ontwikkeling. Uit ander onderzoek blijkt dat deze scholingsmogelijkheden mede zorgen voor het plezier houden in het werk. Maken onze beleidsmakers de juiste keuzes? Hoe ervaren verpleegkundigen
dit? In de nursingnieuwsbrief was recent te lezen dat ICverpleegkundigen het vak willen verlaten vanwege te weinig ontwikkelingsmogelijkheden. Een groep verpleegkundigen waar toch al tekorten spelen. Werken in de zorg, zorgelijk?
In dit nummer: Column
2
Vervolg oratie Marieke Schuurmans
2
Nieuwe methode Exbelt helpt bij afschaffen gebruik onrustbanden
2
Screening op 3 ondervoeding, een MUST voor verpleegkundigen
High Risk medicatie
4
Colofon
6
In Amsterdam wordt naar verwachting in 2013 een Nationaal Kinderoncologischcentrum (NKOC) geopend. Het centrum gaat samenwerken met het Nederlands Kanker Instituut – Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI-AVL) Het NKOC wordt een topziekenhuis voor kinderen met kanker in Nederland. Het wil wetenschappelijk toponderzoek en topkinderoncologische zorg concentreren in een internationaal vooraanstaand centrum.
Top 98 Heeft u de laatste weken ook zo slecht geslapen? Last van hartkloppingen, nachtzweten en koude rillingen, terwijl het nog een beetje nazomerde?? Zijn uw nagels ook weer helemaal op hygiënisch niveau bij gebeten? Zagen de valiumtabletjes er in de afdelingsmedicijnkast opeens heel aanlokkelijk uit? Lukte het u ook niet om rustig het nieuws te bekijken of de krant te lezen zonder bang te zijn of hij er alweer zou zijn? Ja! Nou, normaal gesproken zou ik zeggen ga eens langs een dokter met die klachten! Maar in deze tijd kan ik -als zelfbenoemde stressspecialist- u gelukkig geruststellen. Elk jaar rond deze tijd treden deze klachten bij meerdere medewerkers in de gezondheidszorg op en wijzen zij op een belangrijke komende gebeurtenis! Nee, niet persé de troonrede op de derde dinsdag van september. We weten toch allemaal wat daarin staat. Toch? Bezuinigen op de gezondheidszorg en efficiënter werken met minder medewerkers. Een hoger eigen risico en een hogere ziektekostenpremie! Dat ze daar nou zo’n heel circus omheen verzinnen, gaat mijn verstand te boven. Maar de troonrede is dus niet de oorzaak van al de bovengenoemde klachten. Welnee het is weer lijstjestijd. En het spits werd nu weer eens afgebeten door het AD met de ziekenhuis top 98. Ieder ziekenhuis in Nederland heeft weer braaf alle gegevens aangeleverd (hier en daar een beetje opgepoetst natuurlijk) en van daaruit is een top 98 samengesteld. Zo kun je als patiënt makkelijk(?) uitzoeken waar je het beste geholpen wordt. Zo kun je beter niet in Stadskanaal naar het ziekenhuis gaan, maar ook Delfzijl en Winschoten zijn no-go-areas voor patiënten (gek hè, dat de noordelijke regio in hoog tempo ontvolkt). Nee, voor topzorg moet je in Almere zijn. Komt er toch iets heel goeds voort uit de polder. Maar nu niet allemaal en masse naar de polder rennen want natuurlijk mogen we toch een beetje trots zijn op de Limburgse ziekenhuizen. Niet alleen staat het OMC heel hoog met een 4e plaats. Het VieCuri stijgt ruim 50 plaatsen naar de 26e en ook het Atrium MC Parkstad staat nog in de top 30! Het Laurentius ziekenhuis Roermond stijgt met stip de top 50 in, terwijl het AzM consolideert rond de 55e plaats. En ook het Sint Jansgasthuis in Weert timmert aan de weg en maakt een flinke sprong van 94 naar 76! Ik weet niet hoe het u vergaat bij deze lijstjes, maar mij zeggen ze weinig want binnenkort komt de Elsevier vast ook wel weer met hun top 100 en dan kan alles weer anders liggen. Nu kunnen de beleidsmakers in de zorg weer even of met hun borst vooruit lopen of enigszins beschaamd roepen dat zij nog harder hun (het personeel dan) best gaan doen om de cijfers te verbeteren. En dat betekent nog meer lijstjes en formulieren invullen voor de verpleegkundige. Ik hoop alleen dat het invullen en bijhouden van al die lijstjes niet nog meer ten koste zal gaan van de directe patiëntenzorg of het tijd nemen voor een praatje. Maar ik ben er bang voor, want helaas worden die zaken niet gescoord als prestatie-indicator. En die prestaties bepalen de Top 98!
Charles André, praktijkcoördinator dialyse, Laurentius Ziekenhuis Roermond Vervolg van pagina 1
Bovendien is voor mensen met een delier de kans om tijdens of kort na de ziekenhuisopname te overlijden twee tot zes keer hoger dan voor ouderen zonder delier. Mensen met een delier zijn verward, denken niet meer georganiseerd en zijn gedesoriënteerd. Ze hebben vaak geheugenproblemen en reageren niet meer adequaat op hun omgeving. Terwijl de oplossing hiervoor al lang bekend is, stelt Schuurmans in haar oratie. Een aanzienlijk deel van de delieren is te voorkomen wanneer mensen zich in het ziekenhuis kunnen oriënteren, gedurende de dag iets te doen hebben, ’s nachts slapen, voldoende eten en drinken, voldoende bewegen en in staat worden gesteld goed te kunnen zien en horen wat er gebeurt. Marieke Schuurmans sprak haar oratie uit op 31 maart om 16.15 uur in het Academiegebouw in Utrecht. Sinds 1 mei 2009 is zij hoogleraar Verplegingswetenschap aan het UMC Utrecht.
Nieuwe methode Exbelt helpt bij afschaffen onrustbanden De Universiteit Maastricht heeft onderzoek gedaan naar het effect van de methode Exbelt in het terugdringen van fixatie van bewoners in verpleeghuizen. Deze methode bestaat uit verschillende onderdelen: 1.
Verbieden van fixatie door bestuur instelling en actief ondersteunen van cultuuromslag
2.
Scholing van personeel in alternatieven
3.
Ondersteuning van uitvoering door gespecialiseerd verpleegkundige
4.
Betrekken van familie van bewoner
5.
Aanbieden van alternatieve hulpmiddelen
De methode leidt niet tot toename van gebruik van kalmerende middelen of valincidenten. Innovatiekring Dementie pleit voor een wettelijk verbod op het vastbinden. De stichting gaat samen met de Universiteit Maastricht de methode landelijk verspreiden in de tour ‘Niet fixeren is een kunst!’ Bron: Academisch Ziekenhuis Maastricht
Pagina 2
Verpleegkundig Magazine Limburg
Screening en behandeling van ondervoeding: een MUST voor verpleegkundigen -Door- R. Secchi De prevalentie en gevolgen van ziektegerelateerde ondervoeding is in een hoeveelheid aan wetenschappelijk onderzoek beschreven. De prevalentie in ziekenhuizen is erg hoog en varieert tussen de 25 en 40%. Ondervoeding kan leiden tot verlies van spiermassa, vertraagde wondgenezing, verminderde weerstand, verminderde spierkracht en toename van (postoperatieve) complicaties. Ondanks de inspanningen van de overheid en belangenorganisaties om ondervoeding tegen te gaan, blijft de prevalentie aanzienlijk hoog. “Ja, dat is mooi” denk je als verpleegkundige, “als het de overheid en andere belangenorganisaties al niet lukt om ondervoeding tegen te gaan, waarom zou het mij dan wel lukken? Het antwoord is heel simpel. Voedingszorg behoort tot de basiszorg en zodoende tot één van de taken van de verpleegkundige beroepsgroep. Daarnaast heeft de verpleegkundige een regierol in de zorg rondom de patiënt en dus ook in de voedingszorg. Een voorwaarde om een patiënt te ondersteunen in het in stand houden cq bereiken van een optimale voedingstoestand is de aanwezigheid van optimale kennis en attitude van voedingszorg bij verpleegkundigen. Oog voor voedingstoestand Verpleegkundigen dienen te weten waarom het voor een patiënt zo belangrijk is om, in een fase van ziekte of herstel, een optimale voedingstoestand te bezitten. Je hoeft hierbij geen uitgebreide kennis te hebben van
voedingsleer, maar kennis van enkele basisbegrippen is essentieel. Voeding is van net zo´n vitaal belang als medicatie en andere vormen van behandeling. Tegenwoordig wordt er minimaal aandacht besteed aan voedingsleer binnen het curriculum van verpleegkundige opleidingen. Dit neemt echter niet weg, dat gezondheids-
zorginstellingen en verpleegkundigen een eigen verantwoordelijkheid bezitten om de kennis en attitude met betrekking tot dit onderwerp op peil te houden en mogelijk te bevorderen. Verder is het van belang om (risico op) ondervoeding, bij een patiënt, vroegtijdig te signaleren. Hoe eerder je als verpleegkundige weet of een patiënt ondervoed is of een risico loopt ondervoed te geraken, hoe eerder men hierop kan interveniëren. Een screeningsinstrument (bijvoorbeeld MUST of SNAQ) kan je hierin ondersteunen. Het is raadzaam om een patiënt binnen 24 uur na opname te screenen. Vervolgens dient men dit iedere week, gedurende het verblijf van de patiënt, te herhalen. Toe te passen interventies Indien een patiënt ondervoed is ( of een risico heeft ondervoed te
(eenvoudige) interventies inzetten: 1. Voorlichting aan patiënt geven;denk hierbij aan uitleg waarom inname van voldoende eten en drinken juist nu zo belangrijk is, adviezen om bijvoorbeeld vaker per dag een kleine portie te eten, brood extra dik besmeren met dieetmargarine of roomboter, brood beleggen met een extra plak kaas of vleeswaren etc. 2. Aanbieden van tussendoortjes (energie- en eiwit rijke producten, bijvoorbeeld Snickers, M&M pinda’s, volle chocomelk etc. De juiste producten kunnen het beste in overleg met een diëtiste worden gekozen. Energie – en eiwitverrijkte maaltijden verstrekken ( deze kunnen (meestal) eenvoudig bij de keuken worden aangevraagd) 3. Inschakelen van diëtiste (indien patiënt ondervoed is) Ondersteuning bij nuttigen maaltijd Naast het inzetten van interventies heb je als verpleegkundige ook een belangrijke taak in de ondersteuning van patiënten tijdens de maaltijden. Denk hierbij aan het ondersteunen van patiënten welke niet (geheel of gedeeltelijk) zelfstandig kunnen eten of drinken, het in de juiste houding zetten van een patiënt tijdens de maaltijd, maaltijden binnen handbereik van de patiënt plaatsen enzovoorts. Het beschrijven van bovenstaande taak lijkt misschien overbodig, maar eigen praktijkervaringen hebben me geleerd, dat deze ondersteuning niet altijd vanzelfsprekend blijkt te zijn. Vervolg op pagina 4
Jaargang 5, nummer 4
vervolg van pagina 3
Tenslotte twee eenvoudige tips om de patiënt te ondersteunen in het bereiken van een optimale voedingstoestand: * Zorg ervoor, dat de patiënt tijdens de maaltijden zo min mogelijk gestoord worden ( dus geen artsen die mijnheer of mevrouw nog snel even willen onderzoeken tijdens de maaltijd) * Wees creatief en patiëntgericht ( denk hierbij aan een patiënt welke het ontbijt niet heeft genuttigd, omdat bij verder navraag blijkt dat hij/zij ´s morgens gewend is fruit te eten) Aandacht voor en na de opname Ondervoeding zal niet alleen binnen de ziekenhuismuren, maar ook daarbuiten dienen te worden aangepakt. Verdere ontwikkeling van screening en behandeling vóór en na opname in het ziekhuis is dan ook essentieel. Regionaal overleg en afstemming met 1e- , 2e- en 3e lijn gezondheidszorginstellingen is dan ook wenselijk om zodoende keten(voedings)zorg te realiseren. Weliswaar zijn wij (als verpleegkundigen) niet als enige verantwoordelijk voor de voedingszorg in “onze” ziekenhuizen, maar wij hebben wel een belangrijke rol in screening en behandeling van ondervoeding. Laten we deze verantwoor-delijkheid nemen en ervoor zorgen dat de ziekenhuisinstellingen waar we werkzaam zijn (in de toekomst), gelden als een sterke schakel binnen de keten (voedings)zorg. Zodat het gezegde “een voedingszorgketen is zo sterk als zijn zwakste schakel “ in de toekomst in Limburg niet meer van toepassing is.
Renaldo Secchi MSc Stafadviseur RvT Stafgroep Verpleging Stafdirectoraat Zorg & Leren Maastricht Universitair Medisch centrum (MUMC+) tel: (+31) 043 38 72378
Pagina 4
High Risk Medicatie -Door- A. Klaassen In het aprilnummer van het Verpleegkundig Magazine is een artikel geplaatst over het Veiligheidsprogramma van VMS zorg, waarin uiteengezet wordt wat het doel en de aanpak van het programma is. Daarnaast werd aandacht besteed aan één van de tien thema’s, nl. ‘Vroege herkenning en behandeling van pijn’. In deze uitgave is het thema ‘High Risk Medicatie: klaarmaken en toedienen van parenteralia’ aan de beurt. In deze praktijkgids worden de processtappen van klaarmaken en het toedienen van parenterale geneesmiddelen in niet-acute en acute situaties beschreven. Fouten met medicatietoediening Veel incidenten in de zorg zijn gerelateerd aan medicatie. Regelmatig treffen we berichten in de media aan over het maken van fouten bij het voorschrijven, berekenen, bereiden en toedienen van medicatie door artsen en verpleegkundigen. Een geneesmiddel voor parenterale (alle geneesmiddelen die worden geïnjecteerd) toediening moet vaak nog een bewerking ondergaan, voordat het aan de patiënt
dag beschikbaar, terwijl dat bij verpleegkundigen en OK-/anesthesiemedewerkers wel het geval is. Het toedienen van parenterale medicatie is risicovol voor een patiënt, omdat de toedieningsweg biologische barrières tegen micro-organismen passeert. Daarnaast kunnen parenteralia een smalle therapeutische breedte hebben, een snel klinisch effect sorteren en een direct effect hebben op de vitale functies. Ook zijn voor het toedienen van deze geneesmiddelen speciale handelingen en -kennis vereist. Veilig medicatie toedienen De gevolgen van fouten bij het klaarmaken en toedienen van parenteralia kunnen variëren van niet schadelijk tot in het ergste geval de dood van een patiënt. Verbetering van de werkwijze rondom het klaarmaken en toedienen van deze medicatie is van groot belang om de medicatieveiligheid op verpleeg- en behandelafdelingen te verhogen. Een afname van het aantal klaarmaak- en toedienfouten is lastig aan te tonen. Op dit moment registreert slechts een deel van de ziekenhuizen (ca 40 %) medicatiefouten in een landelijke databank, de Centrale Medicatie Registratie (CMR), van de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuis Apothekers (NVZA).
De doelstelling van het thema ‘High Risk Medicatie’ is de volgende:
kan worden toegediend. Dit wordt ‘voor toediening gereed maken’ of afgekort ‘VTGM’ genoemd. Het is een risicovol proces, dat overwegend door verpleeg-kundigen uitgevoerd wordt. Er zijn momenteel nog maar weinig ziekenhuizen waar apotheekmedewerkers op grote schaal het klaarmaken, uitvoeren en/of een breed assortiment spuiten op voorraad klaarmaken, voor hun rekening nemen. Apotheekmedewerkers zijn echter niet 24 uur per
‘Voor december 2012 hebben alle
ziekenhuizen het proces van klaarmaken en toedienen van parenterale geneesmiddelen geïmplementeerd, waardoor het juiste geneesmiddel, in de juiste dosering, op de juiste wijze klaargemaakt, via de juiste toedieningsweg, op het juiste tijdstip, op de juiste toedienwijze, aan de juiste patiënt wordt toegediend’.
Verpleegkundig Magazine Limburg
Het VMS thema richt zich op:
•
het klaarmaken en toedienen,
•
de parenterale geneesmiddelen,
•
niet acute en acute situaties;
•
alle afdelingen in het ziekenhuis.
De gekozen interventies voor het proces van klaarmaken zijn gebaseerd op de richtlijn ‘Voor Toediening Gereed Maken (VTGM) van parenteralia op verpleegafdelingen in ziekenhuizen’ (NVZA, V&VN, 2009).
niet acute situaties wordt ingegaan op de volgende aandachtspunten:|
•
het controleren van het voorgeschreven geneesmiddel (juiste geneesmiddel in de juiste dosering op het juiste toedientijdstip)
•
de voorbereiding van de toediening volgens de ziekenhuisbrede toedienprotocollen. In het Handboek Parenteralia is meer informatie te vinden over de toedieningsweg, verenigbaarheid van geneesmiddelen, concentratie en toediensnelheid.
In de praktijkgids wordt bij het klaarmaken van parenteralia in nietacute situaties uitgebreid ingegaan op de volgende zaken:
• •
•
het verzamelen en klaarleggen van de benodigde materialen en controleren van het toedienetiket.
•
het identificeren van de patiënt
•
het laten controleren door een tweede persoon (op juistheid medicatieopdracht, geneesmiddel, dosering, toedieningsweg, toediensnelheid, patiënt en tijdstip)
•
het desinfecteren van handen en het toepassen van hygiënemaatregelen, conform voorschriften van de instelling en WIP
•
het aansluiten en evalueren op basis van de verwachte werking en/of bijwerkingen.
het controleren van het voorgeschreven geneesmiddel het maken en invullen van het toedienetiket, waarop datum en tijd van bereiding, de naam van het geneesmiddel, de sterkte van het klaargemaakte geneesmiddel, de naam en hoeveelheid van het verdunningsmiddel, de houdbaarheid en twee parafen opgeschreven dienen te worden.
•
het berekenen van de benodigde hoeveelheden
•
het desinfecteren van handen en werkblad en het toepassen van de hygiënemaatregelen (conform WIP-richtlijnen)
•
het verzamelen en klaarleggen van de benodigde materialen
•
het klaarmaken van het geneesmiddel
•
het paraferen van het toedienetiket
•
het controleren en paraferen van het toedienetiket door een tweede persoon
Bij het toedienen van parenteralia in
Jaargang 5, nummer 4
Met betrekking tot het klaarmaken en toedienen van parenteralia in acute situaties wordt geadviseerd om closed-loop communicatie te gebruiken. Hierin geeft de arts een mondelinge opdracht voor het geven van een medicament en herhaalt degene die het medicament gaat geven de opdracht. Pas na bevestiging door de opdrachtgever wordt het medicijn daadwerkelijk toegediend. Er moet ook in acute situaties zoveel mogelijk
gehandeld worden volgens de stappen die in de niet-acute situatie is beschreven. De bereiding en de gebruikte materialen dienen ook dan te worden gecontroleerd door een tweede persoon. Alleen in levensbedreigende situaties mag deze controlestap achteraf plaatsvinden. In de praktijkgids staan de interventies nader uitgewerkt met tal van handige tips. Je kunt de praktijkgids downloaden bij www.vmszorg.nl. De richtlijn ‘Voor Toediening Gereed Maken van parenteralia op verpleegafdelingen in ziekenhuizen is te vinden op: http://www.venvn.nl/Portals/20/ publicaties/0910_Instructie_VTGM_zi ekenhuizen.pdf |
Annemiek Klaassen Stafmedewerker verpleegkunde Atrium MC Parkstad
Handboek parenteralia: http://www.atriummc.nl/HandboekParenteralia-Handle.12026.0.html
Pagina 5
VAR Limburg Atrium MC Parkstad Orbis MC, Sittard-Geleen azM, Maastricht; Laurentius ziekenhuis, Roermond VieCuri MC, Noord-Limburg; St. Jans Gasthuis, Weert
De redactie van het Verpleegkundig Magazine Limburg is altijd op zoek naar suggesties, reacties en/of artikelen voor het magazine.
Redactie:
[email protected] Telefoon: (045) 5766776
Mail naar
[email protected] Marieta Brand redactie. Met dank aan: Marlie Erven, Charles André, Annemiek Klaassen, Ronaldo Sechi, Ine Vaessen
November 2010 Jaargang 5 Nummer 4 ISSN 1871-658X Verenigd sterk!
VAR Limburg VAR Limburg Kwaliteit en veili ghe id van ver plee gkun dige zorg waar borge n en ver betere n.
Kwaliteit en veiligheid van verpleegkundige zorg waarborgen en verbeteren.
Organisatie Organisatie
Provinciaal Provinciaal
Landelijk Landelijk
Expertise overdragen Expertise overdragen (vakinhoudelijk en procesmatig) (vakinhoudelijk en procesmatig)
Gezamenlijk organiseren van Gezamenlijk organiseren vandag refereermomenten, symposia, refereermomenten, symposia, dag van de verpleging van de verpleging
Invloed uitoefenen op beleid Invloed uitoefenen op beleid (politiek en AVVV, curriculum (politiek en AVVV, curriculum van de vakinhoud) van de vakinhoud)
www.cbo.nl www.cbo.nl www.avvv.nl www.avvv.nl www.levv.nl www.levv.nl www.nizw.nl www.nizw.nl www.prismant.nl www.prismant.nl
Interessante websites Interessante websites www.bigregister.nl www.Webnurse.nl www.bigregister.nl www.decubitus.nl www.decubitus.nl www.verpleegkunde.net www.verpleegkunde.net www.verpleegkunde.pagina.nl www.verpleegkunde.pagina.nl www.verpleegkundige.goedbegin.nl www.verpleegkundige.goedbegin.nl
www.Webnurse.nl www.nursing.nl www.nursing.nl www.verpleegkunde.startkabel.nl www.verpleegkunde.startkabel.nl www.gobnet.nl www.gobnet.nl www.venvn.nl
Agenda 20-24 augustus International Continence Society ( Rotterdam ) de Agenda van interessante symposia, lezingen en workshops verwijzen wij U 13 Voor september Symposium V&VN Palliatieve Verpleegkunde Zorgen voor jezelf ( Antwerpen ) 14 september naar de site 6e Congres Spoedzorg; VWS, Universiteiten van Utrecht en Nijmegen www.integratedcare.nl van VAR Atrium MC Parkstad: www.atriummc.nl/var 14 september Workshop richtlijnen, LEVV, Utrecht 20 – 27 september Cursus Stomazorg ( basisprogramma ), Amsterdam 21 september Overgewicht in de jeugdzorg, Nunspeet Andere informatie? Bezoek: 27 september Nurse Practitioner als onderzoeker 28 september Workshop Patiëntveiligheid, LEVV , Utrecht www.varlimburg.nl 4 oktober V&VN Netwerkdag VAR ( Ede ) 5 oktober Humor in de hulpverlening, Geestelijke Gezondheidszorg Duffel ( België ) 8 oktober Refereeravond Wetenschap in Praktijk www.venvn,nl 11 oktober Jonge drenkelingen, Nijmegen 19 oktober Afasie, Neurologie Duffel ( België ) 25-27 oktober 5th European Congresswww.nursing.nl on Violence in Clinical Psychiatry (Amsterdam) November 2007 Tweedaagse workshop palliatieve zorg Turnhout ( België ) info bij: Felix Punt, telefoon: 06-52087858, e-mail:
[email protected] November 2007 Leerwerkafdelingen: hype of de toekomst? www.google.nl Vooraankondiging symposium over het project ZIC (samenwerking onderwijs- en zorginstelling). Plaats: Heerlen. Kosten: niet bekend. Organisatie: Sevagram www.zicsevagram.nl
Voor meer informatie:
www.venvn,nl of www.nursing.nl of w ww.google.nl