UNIVERSITEIT GENT. Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar ALCOHOLGEBRUIK BIJ ADOLESCENTEN EN OUDERSCHAPSSTIJLEN

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar 2012-2013

ALCOHOLGEBRUIK BIJ ADOLESCENTEN EN OUDERSCHAPSSTIJLEN

Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in gezondheidsvoorlichting en -bevordering

Door Lisa Kerckhof

Promotor: Dr. Anne Hublet Co-promotor: Drs. Joris Van Damme

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar 2012-2013

ALCOHOLGEBRUIK BIJ ADOLESCENTEN EN OUDERSCHAPSSTIJLEN

Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in gezondheidsvoorlichting en -bevordering

Door Lisa Kerckhof

Promotor: Dr. Anne Hublet Co-promotor: Drs. Joris Van Damme

Abstract Achtergrond: Een hoge alcoholconsumptie kan bij adolescenten ernstigere gevolgen met zich meebrengen, vergeleken met volwassenen. Terwijl verscheidene factoren het alcoholgebruik van de adolescent beïnvloeden, speelt ouderlijke controle en de gehanteerde ouderschapsstijl hier, onafhankelijk van deze factoren, mogelijk een protectieve rol in. Doel: Daarom was het hoofddoel van dit onderzoek, om de rol van de ouderschapsstijl en ouderlijke controle in het drinkgedrag van de adolescent te onderzoeken. Onderzoeksmethode: De relatie tussen alcoholgebruik door Vlaamse adolescenten uit het middelbaar onderwijs en gepercipieerde ouderschapsstijlen en de mate van ouderlijke controle, werd in steekproef van 8255 Vlaamse adolescenten, crosssectioneel onderzocht. Dit met behulp van de resultaten van de vragenlijst uit de studie Jongeren en Gezondheid van 2010, die de adolescenten anoniem invulden. Resultaten: Een positief verband werd gezien bij de verwaarlozende stijl van de moeder, enkel bij meisjes, bij dronkenschap (β=0.070; t=3.627; p<0.001) en dronkenschap van de afgelopen 30 dagen (β=0.086; t=4.312; p<0.001). Ook tussen de mate van controle bij de moeder en dronkenschap (♂: β= -0.134; t= -6.470; p<0.001 ♀: β= -0.124; t= -6.540; p<0.001), alcoholgebruik (♂: β= -0.149; t= -9.185 p<0.001 ♀: β= -0.132; = -7.750; p<0.001) en dronkenschap van de afgelopen 30 dagen (♂: β= -0.158; t= -9.142; p<0.001 ♀: β= -0.200; t= -11.140; p<0.001), bestaat er een negatief verband. Conclusie: Dit is één van de weinige studies die het verschil in invloed van ouderschapsstijlen en ouderlijke controle op alcoholgebruik bij adolescenten nagaat. Voornamelijk de mate van controle bij de moeder, speelt een protectieve rol in het alcoholgebruik van de adolescent.

“Aantal woorden masterproef: 22 210 (exclusief bijlagen en bibliografie)”

III

If you are young and you drink a great deal it will spoil your health, slow your mind, make you fat – in other words, turn you into an adult. ~P.J. O’Rourke

Inhoudstafel Abstract ........................................................................................................................... III Inhoudstafel .................................................................................................................... III Woord Vooraf ................................................................................................................. VI Inleiding ............................................................................................................................ 7 Corpus............................................................................................................................... 9 A) Literatuurstudie ........................................................................................................... 9 Hoofdstuk 1: Alcoholgebruik bij adolescenten in Vlaanderen ......................................... 9 1.

Alcohol ...................................................................................................................... 9

2.

Prevalentie ............................................................................................................... 10

3.

Soorten alcoholgebruik ............................................................................................ 14

3.1

Niet-problematisch alcoholgebruik ....................................................................... 14

3.2

Problematisch alcoholgebruik ............................................................................... 15

3.2.1 Alcohol misbruik en schadelijk gebruik ............................................................... 16 3.2.2 Afhankelijkheid ..................................................................................................... 16 3.2.3 Binge drinken ........................................................................................................ 17 3.3

Conclusie ............................................................................................................... 18

4.

Gevolgen ................................................................................................................. 19

4.1

Korte termijn ......................................................................................................... 19

4.2

Lange termijn ........................................................................................................ 21

4.3

Tolerantie .............................................................................................................. 22

5. Beschermende en voorspellende factoren van alcoholgebruik volgens het socioecologisch model ............................................................................................................ 23 5.1

Intrapersoonlijk niveau.......................................................................................... 23

5.1.1 Proximale factoren ................................................................................................ 23 5.1.2 Distale factoren ..................................................................................................... 26 5.2

Interpersoonlijk niveau.......................................................................................... 28

5.3

Organisatorisch niveau .......................................................................................... 31

5.4

Gemeenschapsniveau ............................................................................................ 31

5.5

Beleidsniveau ........................................................................................................ 34

III

Hoofdstuk 2: Ouderschapsstijlen .................................................................................... 35 1.

Definitie ................................................................................................................... 35

2.

Controle en warmte ................................................................................................. 36

3.

Verschillende stijlen ................................................................................................ 37

3.1

Autoritatieve stijl................................................................................................... 37

3.2

Autoritaire stijl ...................................................................................................... 38

3.3

Verwennende stijl.................................................................................................. 38

3.4

Verwaarlozende stijl.............................................................................................. 39

Hoofdstuk 3: Alcoholgebruik bij jongeren en ouderschapsstijlen.................................. 40 1.

Controle en warmte ................................................................................................. 40

2.

Autoritatieve stijl ..................................................................................................... 41

3.

Autoritaire stijl ........................................................................................................ 42

4.

Verwennende stijl .................................................................................................... 43

5.

Verwaarlozende stijl ................................................................................................ 43

B) Onderzoek .................................................................................................................. 45 Hoofdstuk 1: Probleemstelling en hypothesen ............................................................... 45 Hoofdstuk 2: Methodologie ............................................................................................ 46 1.

Studiedesign ............................................................................................................ 46

2.

Steekproef ................................................................................................................ 46

3.

Meetinstrument, de HBSC-survey .......................................................................... 47

3.1

Algemeen .............................................................................................................. 48

3.2

Alcohol .................................................................................................................. 48

3.3

Gepercipieerde ouderschapsstijlen ........................................................................ 48

3.4

Gepercipieerde ouderlijke controle ....................................................................... 49

4.

Data-analyse ............................................................................................................ 49

Hoofdstuk 3: Resultaten ................................................................................................. 52 1.

Beschrijvende statistiek ........................................................................................... 52

1.1

Algemene gegevens .............................................................................................. 52

1.2

Alcoholgebruik ...................................................................................................... 52

1.3


1.4

Gepercipieerde controle ........................................................................................ 53

IV

2.

Univariate analyses .................................................................................................. 55

2.1

Alcoholgebruik ...................................................................................................... 55

2.1.1 Leeftijd .................................................................................................................. 55 2.1.2 Geslacht ................................................................................................................. 55 2.1.3 Opleiding ............................................................................................................... 56 2.2



Gepercipieerde controle ........................................................................................ 58


Alcoholgebruik, gepercipieerde ouderschapsstijlen en controle ........................... 61

3.

Multivariate analyses ............................................................................................... 65

3.1

Alcoholgebruik en ouderschapsstijlen .................................................................. 65

3.2

Alcoholgebruik en gepercipieerde controle .......................................................... 67

3.3

Alcoholgebruik, ouderschapsstijlen en controle ................................................... 68

Hoofdstuk 4: Discussie, limitaties en sterktes van het onderzoek .................................. 71 Hoofstuk 5: Conclusies en aanbevelingen voor verder onderzoek................................. 78 Bibliografie ..................................................................................................................... 80 Bijlagen ........................................................................................................................... 91 Bijlage 1: Tabellen met criteria voor een ‘Alcohol Use Disorder’, alcoholmisbruik, schadelijk gebruik van alcohol en alcoholafhankelijkheid ............................................. 91 Bijlage 2: De benodigde vragen voor de studie uit de vragenlijst van de studie Jongeren en Gezondheid uit 2010 .................................................................................................. 93 Bijlage 3: Tabellen met Pearson-correlatie coëfficiënten en paired samples t-testen tussen de gepercipieerde ouderschapsstijlen en controle ............................................... 95 Lijst met tabellen en figuren ........................................................................................... 96

V

Woord Vooraf Gedurende mijn werkervaring als vroedvrouw, kwam ik reeds met enkele patiënten in aanraking die alcohol consumeerden tijdens de zwangerschap en borstvoeding. Via de overzichtslijst met mogelijke onderwerpen, ben ik op dit onderwerp gestoten en werd mijn interesse hierin geprikkeld. Daaropvolgend heb ik mij verder geïnformeerd en besloten dat ik graag rond alcohol zou werken in mijn masterproef. Voor de verwezenlijking van deze masterproef had ik graag een aantal mensen specifiek bedankt. Dankzij hun hulp en steun was het mogelijk om deze thesis te voltooien. Mijn dankwoord gaat in eerste plaats naar mijn promotor dr. Anne Hublet en co-promotor drs. Joris Van Damme, voor de snelle respons, feedback en input. Verder had ik graag iedereen bedankt die meegewerkt heeft aan de studie jongeren en gezondheid en zo bijgedragen heeft aan de totstandkoming van de databank waarop dit onderzoek gebaseerd is. Voor de hulp, feedback en het nalezen van deze masterproef, had ik bovendien graag drs. Karen van den Bussche en Laura Kerckhof bedankt. Ook vrienden en familie worden bedankt voor de steun en aanmoedigingen. Als laatste verdienen mijn ouders ook een woord van dank voor de levenservaringen, steun en kansen die zij mij gegeven hebben.

VI

Inleiding Jongeren zijn over het algemeen kleiner en lichter dan volwassenen. Bij een gelijke alcoholinname hebben ze daarom een hoger alcoholpercentage in hun bloed. Ze worden als gevolg sneller aangeschoten of zelfs dronken bij het drinken van enkele glazen alcohol. Bovendien is hun lichaam, waaronder de hersenen en lever, nog niet volledig ontwikkeld, waardoor de effecten van alcohol een ernstigere impact hebben, in vergelijking met volwassenen (Klungers & van Dalen, 2004; Casey, Getz, & Galvan, 2008). Het is daarom van maatschappelijk belang om een inzicht in het alcoholgebruik van jongeren te krijgen. Dit maakt het mogelijk om eventuele hiaten in het alcoholbeleid op te sporen en zorgt ervoor dat campagnes gericht op alcoholpreventie bij adolescenten gericht tewerk kunnen gaan. Specifiek zal er op de gehanteerde ouderschapsstijl en mate van ouderlijke controle gefocust worden en zal de invloed hiervan op het alcoholgebruik van de adolescent nagegaan worden. In het eerste deel van deze thesis komt de literatuurstudie aan bod, die drie hoofdstukken omvat. Het eerste hoofdstuk handelt over alcohol bij adolescenten in Vlaanderen. Als eerste komen worden hier alcohol en alcoholische dranken besproken. Daarna wordt er wat dieper ingegaan op de prevalentie van alcoholgebruik bij adolescenten in Vlaanderen, waar o.a. verschillen qua opleiding en geslacht besproken zullen worden. Vervolgens komen niet-problematisch en problematisch alcoholgebruik aan bod, waar er een poging gedaan wordt om wat inzicht in de verschillende categorieën van problematisch alcoholgebruik te krijgen. Ook binge drinken wordt daar besproken, aangezien dit voornamelijk bij adolescenten veel belangstelling krijgt. De gevolgen op korte en lange termijn worden hierna behandeld, waarna er ook stilgestaan wordt bij tolerantie of gewenning als gevolg van alcoholgebruik. Beschermende en voorspellende factoren voor alcoholgebruik komen als laatste uitgebreid aan bod. Hier wordt er met behulp van het socio-economisch model nagegaan waarom verschillende groepen met eenzelfde kenmerk net vaker of minder vaak alcohol consumeren, vergeleken met andere adolescenten. In het tweede hoofdstuk worden de autoritatieve, autoritaire, verwennende en vermijdende ouderschapsstijlen, samen met de ouderlijke warmte en controle besproken. Er wordt hier dieper ingegaan op de kenmerken van iedere stijl en de invloed ervan op de adolescent. Het verband tussen de gehanteerde

7

ouderschapsstijl en het alcoholgebruik of –misbruik van de adolescent, wordt in hoofdstuk drie aangehaald. Hierbij wordt de invloed van de ouderlijke warmte en controle eveneens nagegaan. Het tweede deel van deze thesis omvat het onderzoek. Hierin wordt in de beschrijvende statistiek eerst een overzicht van de variabelen geschetst. Dit maakt het mogelijk om een beter beeld te vormen, wat betreft de opleiding, leeftijd, geslacht, variabelen voor alcoholgebruik, mate van controle en de variabelen voor ouderschapsstijlen. Daarna wordt er in de univariate statistiek dieper ingegaan op onderlinge relaties tussen deze variabelen op zich. Op die manier is het mogelijk om na te gaan welke variabelen sterk samenhangen en welke variabelen het alcoholgebruik voor een deel verklaren. Mogelijke confounders worden hier eveneens geïdentificeerd en kunnen zo in verdere analyses ingecalculeerd worden. Als laatste komt de multivariate statistiek aan bod, waar de voorspellende waarde van de ouderschapsstijlen op het alcoholgebruik van jongens en meisjes nagegaan wordt. Ook de voorspellende waarde van de mate van controle op hun alcoholgebruik wordt gecheckt. Na afloop worden alle variabelen die een significant voorspellende waarde hebben, in één model samengevoegd. In het derde deel worden de resultaten uit het tweede deel besproken en teruggekoppeld aan de literatuur. Hier worden eerst de algemene variabelen leeftijd, geslacht en opleiding kort aangehaald, waarna er dieper op de gepercipieerde mate van controle en de verschillende ouderschapsstijlen ingegaan wordt In het laatste deel van deze thesis wordt een korte conclusie gevormd en worden aanbevelingen voor verder onderzoek aangehaald.

8

Corpus A) Literatuurstudie Hoofdstuk 1: Alcoholgebruik bij adolescenten in Vlaanderen Alcoholgebruik is o.a. in West-Europa algemeen aanvaard en goed ingeburgerd. Het is reeds zodanig doorgedrongen in onze huidige maatschappij dat veel mensen niet meer stilstaan bij de effecten van alcohol en het mogelijk gezondheidsprobleem (Witpas, 2005). In dit onderdeel worden de belangrijkste aspecten van alcoholgebruik toegelicht, die voornamelijk voor adolescenten van belang zijn. 1. Alcohol Het woord ‘alcohol’ komt voort uit het Arabische woord ‘al-kuhl’, wat ‘het allerfijnste extract of poeder’ betekent (Stofferis, 2008). Ethanol is de chemische term voor alcohol en ontstaat bij de omzetting van suikers door gisten. Er wordt zo een maximaal alcoholpercentage van 15% bereikt, wat verhoogd kan worden door middel van het destilleren. Bij dit proces wordt de alcoholische drank opnieuw verhit en de als eerste verdampte alcohol opgevangen en gekoeld. Dit proces wordt herhaald tot het gewenste alcoholpercentage bereikt wordt (van der Ploeg, 2007). Alcoholische dranken die meer dan 15% alcohol bevatten worden sterke alcoholhoudende dranken genoemd, de rest zijn zwak alcoholhoudende dranken (Kerssemakers, Van Meerten, Noorlander & Vervaeke, 2008). Bieren, wijnen en gedestilleerde dranken zijn de drie soorten alcohol die te onderscheiden zijn. Een standaardhoeveelheid van deze dranken in Europa, die men bijvoorbeeld in openbare gelegenheden schenkt, bevat ongeveer 10 gram pure alcohol (De Ridder, 2001; Michels et al., 2011). Alcoholhoudende dranken worden naast puur, ook gemengd gedronken. Omdat deze mixdranken dikwijls een verschillend alcoholpercentage bevatten, is het voor jongeren vaak moeilijker om hun ingenomen hoeveelheid alcohol te bepalen (Kerssemakers et al., 2008).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

9

Strikt genomen is alcohol een drug die tot de verdovende middelen behoort. De inname ervan zorgt voor verschillende effecten op het lichaam, waaronder een vertraagde hartslag en ademhaling. Het effect van alcohol is bovendien dosisafhankelijk. Zo voelt iemand zich voornamelijk fitter bij kleine dosissen en komt de verdovende werking tot uiting bij hogere dosissen (Kerssemakers et al., 2008). Deze verschillen qua dosis zorgen er bovendien ook voor dat de gevolgen voor het gedrag verschillend zijn, maar deze worden later nog besproken (Bergsma & van Petersen, 2004). 2. Prevalentie De recentste leerlingenbevraging van de Vereniging voor Alcohol- en andere Drugsproblemen (VAD) waar reeds resultaten over bekend zijn, vond plaats in het academiejaar 2010–2011. Deze bevraging peilde o.a. naar alcoholgebruik en werd bij 21 899 leerlingen tussen 12 en 18 jaar afgenomen. Tabel 1 geeft het alcoholgebruik van alle jongeren uit het secundair die aan deze bevraging deelnamen, schematisch weer. Uit de tabel blijkt dat 71.5% van de Vlaamse leerlingen uit het secundair onderwijs ooit alcohol dronk. Vergeleken met de leerlingenbevraging van 2009–2010, is dit percentage met 0.8% gedaald (VAD, 2010; Kinable, 2011). Wanneer er naar de globale evolutie van de afgelopen tien jaar gekeken wordt, kan er over het algemeen een daling in alcoholgebruik vastgesteld worden. Deze evolutie is terug te vinden in Figuur 1. (Melis, 2013).

100,0% 80,0% 60,0% 40,0% 20,0% 0,0%

Ooit alcohol gebruikt In het laatste jaar alcohol gebruikt 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011

Alcoholgebruik in %

Evolutie van alcoholgebruik volgens de leerlingenbevraging van de VAD

Regelmatig alcohol gebruikt

Figuur 1 Evolutie van alcoholgebruik bij jongeren uit het secundair onderwijs, VADleerlingenbevraging (Melis, 2013)

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

10

Over het algemeen kan uit tabel 1 afgeleid worden dat de percentages in stijgende lijn met de leeftijd verlopen. Hoe ouder de leerling is, hoe meer, vaker en regelmatiger dat deze gemiddeld gezien alcohol ingenomen heeft. Dezelfde conclusies wat betreft de leeftijd, kunnen bij dronkenschap getrokken worden (Melis, 2013). Het is opmerkelijk dat reeds 47.8% van de 12- à 14-jarige leerlingen reeds alcohol geconsumeerd heeft, terwijl de wettelijke grens voor alcoholgebruik in Vlaanderen op 16 jaar werd vastgelegd (VAD, 2010). Tabel 1: Alcoholgebruik en dronkenschap bij jongeren uit het secundair onderwijs, academiejaar 2010 – 2011, VAD-leerlingenbevraging

Alcoholgebruik

Ooit

Laatste jaar

Occasioneel ≤ 1 keer/maand

Regelmatig

Dagelijks

≥ 1 keer/week

Alle leerlingen

71.5%

63.3%

43.7%

19.5%

0.6%

12 – 14 jaar 15 – 16 jaar 17 – 18 jaar

47.8% 85.8% 92.1%

34.2% 80.3% 89.3%

30.6% 56.6% 48.9%

3.7% 23.7% 40.5%

0.2% 0.9% 1.1%

Dronkenschap

Ooit

Nooit

Alle leerlingen 12 – 14 jaar 15 – 16 jaar 17 – 18 jaar

33.2% 9.5% 44.8% 66.2%

Laatste jaar 22.6% 4.2% 32.8% 47.0%

66.8% 90.5% 55.2% 33.8%

Bron: (Melis, 2013)

Uit deze leerlingenbevraging blijkt dat er geen significante verschillen in alcoholgebruik zijn tussen ASO, TSO, KSO en BSO. Verschillen tussen jongens en meisjes, duiken enkel op wanneer het alcoholgebruik van het laatste jaar bevraagd werd (OR: 2.3; 95% BI: 2.1–2.7). Jongens behoorden daar met 25.4% dubbel zo vaak tot de regelmatige drinkers (één of meerdere keren alcoholgebruik per week) vergeleken met 13.6% van de meisjes (Melis, 2013). Een andere survey die o.a. alcoholgebruik bij adolescenten in Vlaanderen nagaat, is de Health Behaviour in School-aged Children studie (HBSC-studie) uit 2010. Hublet, Vereecken & Maes (2010) analyseerden de Vlaamse gegevens van deze studie en kwamen tot verschillende conclusies. In tegenstelling tot de leerlingenbevraging van de VAD, werden hier wel significante verschillen gevonden naar scholingsgraad, in het tweede en derde middelbaar, als de resultaten per alcoholische drank bekeken worden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

11

Dit verschil is in tabel 2 terug te vinden en is het sterkst bij alcopops (chi² = 65.56; df = 1; p <0.001) en sterke drank (chi² = 52.84; df = 2; p <0.001). Jongens uit het BSO drinken van deze alcopops en sterke drank wekelijks het meeste, gevolgd door jongens uit het TSO en ASO. Hetzelfde geldt voor de meisjes, dit voor zowel alcopops (chi² = 21.73; df = 2; p <0.001) als sterke drank (chi² = 36.84; df = 2; p <0.001). Verder werd er eveneens een significant verschil, in het wekelijks consumeren van sterke drank (chi2 = 51.19; df = 1; p<0.001) en alcopops (chi² = 21.64; df = 1; p <0.001), tussen alle jongens en meisjes, gaande van het vijfde leerjaar t.e.m. het zevende jaar secundair, opgemerkt. Van alle jongens consumeerde 7.1% wekelijks sterke drank en 5.5% wekelijks alcopops, terwijl dit bij de meisjes respectievelijk op 3.9% en 3.6% lag. Tabel 2: Wekelijks alcoholgebruik van de 2de en 3de graad secundair onderwijs volgens opleidingsniveau en geslacht, onderverdeeld in Alcopops, sterke drank, wijn en bier, HBSC-studie 2010.

Wekelijks alcoholgebruik Jongens ASO Jongens TSO Jongens BSO Meisjes ASO Meisjes TSO Meisjes BSO

Alcopops

Sterke drank

Wijn

Bier

4% 10% 15%

7% 14% 18%

7% 8% 8%

35% 41% 34%

4% 7% 9%

4% 8% 12%

7% 9% 9%

14% 19% 10%

Bron: (Hublet et al., 2010).

Er werd bovendien ook nagegaan wie van de adolescenten ooit meer dan negen keer dronken geweest is. Er werd hier een significant verschil (chi² = 161.61; df = 1; p <0.001) tussen alle jongens (7.7%) en meisjes (2.3%), gaande van het vijfde leerjaar t.e.m. het zevende jaar secundair, opgemerkt. Dit was voor de jongens een daling van 2.4% en voor de meisjes een daling van 1%, vergeleken met de resultaten van dezelfde studie die 4 jaar eerder uitgevoerd werd. Naast het verschil qua geslacht, kan er ook een significant verschil in scholingsgraad bij de 2de en 3de graad secundair onderwijs, voor zowel jongens (chi² = 28.95; df = 2; p <0.001) als meisjes (chi² = 28.80; df = 2; p <0.001) waargenomen worden. Uit het BSO zijn 18% van de jongens reeds meer dan negen keer dronken geweest, gevolgd door jongens uit het TSO (15 %) en ASO (10%). Hetzelfde geldt voor de meisjes, waarbij 7% uit het BSO, 5% uit het TSO en 2% uit het ASO reeds meer dan negen keer dronken geweest is (Hublet et al., 2010).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

12

Om de leeftijd waarop de adolescent voor het eerst alcohol gedronken heeft en dronken was te achterhalen, werd de mediaan genomen bij de bevraging van 17- en 18-jarigen. Deze lag voor zowel jongens als meisjes op 14 jaar voor het eerste alcoholgebruik. De mediaan waarop de adolescenten het eerst dronken waren lag op 15 jaar voor de jongens en op 16 jaar voor de meisjes (Hublet et al., 2010). Ook de gegevens van de European School survey Project on Alcohol and other Drugs (ESPAD-studie) kunnen geraadpleegd worden om een zicht op de alcohol prevalentie van Vlaamse adolescenten te krijgen. Deze survey werd bij 15- en 16-jarigen afgenomen in 2011. In Vlaanderen bleek dat 69% van zowel de jongens als de meisjes alcohol gedronken had in de afgelopen 30 dagen. Dit ligt 12% hoger dan het Europese gemiddelde van de deelnemende landen aan de studie. Verder was 14% van de jongens en 10% van de meisjes was de afgelopen 30 dagen dronken. Dit ligt onder het gemiddelde van alle geïncludeerde Europese landen in de studie, dat op 17% ligt. Tot slot gaf 38% van de 15- en 16-jarigen aan, meer dan vier alcoholische standaardconsumpties gedronken te hebben tijdens eenzelfde gelegenheid. Dit ligt net onder het Europese gemiddelde (39%) van de deelnemende landen (Hibell, et al., 2012). Tot slot kan uit de surveys van de VAD, HBSC en ESPAD geconcludeerd worden dat het alcoholgebruik van de Vlaamse adolescenten geleidelijk en gestaag aan het afnemen is. Dit heeft een goede invloed op bevolkingsniveau en draagt bij tot gezondheidswinst. Alcoholgebruik

door

adolescenten,

werd

bovendien

ook

in

de

Vlaamse

gezondheidsdoelstellingen voor 2015 opgenomen. Deze doelstelling stelt dat het percentage jongeren <16 jaar dat meer dan één keer alcohol drinkt per maand, niet hoger mag zijn dan 20% tegen 2015 (Vlaams actieplan tabak, alcohol en drugs 20092015, 2009). Het alcoholgebruik van de Vlaamse adolescent gaat dus de goede kant op, maar kan nog steeds nefaste gevolgen met zich meebrengen. Er is nog een lange weg af te leggen vooraleer het alcoholgebruik bij jongeren onder 16 jaar zo goed als nihil is. Daarom is het nagaan en interpreteren van de recentste prevalentiecijfers blijvend van belang (VAD, 2009; Melis, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

13

3. Soorten alcoholgebruik Uit de prevalentie van alcoholgebruik bij adolescenten, blijkt reeds dat er onderlinge verschillen in alcoholgebruik qua frequentie en hoeveelheid zijn. Dit alcoholgebruik kan mogelijk als problematisch of als niet-problematisch gecategoriseerd worden. Hieronder volgen beide categorieën en wordt er kort even ingegaan op de verschillende criteria waaraan voldaan moet worden om ofwel als niet-problematische of als problematische gebruiker van alcohol te worden aanzien. 3.1 Niet-problematisch alcoholgebruik Onder niet-problematisch alcoholgebruik hoort het gematigd en verantwoord drinken. Deze vorm van alcoholconsumptie is vaak een sociale aangelegenheid waarbij de persoon in staat is om zich te beheersen en het geïntegreerd gebruik geen tot weinig problemen met zich meebrengt (Roemer, 2001; De Donder & Lambrechts, 2002). Voor volwassenen wordt de norm van 14 glazen alcohol voor vrouwen en 21 voor mannen gehanteerd door de British Medical Association. Indien deze norm overschreden wordt, kunnen er serieuze gezondheidsrisico’s opduiken, gerelateerd aan het alcoholgebruik (British Medical Association, 1995). De NIAAA hanteert iets strengere criteria en stelt dat vrouwen niet meer dan zeven en mannen niet meer dan 14 glazen alcohol per week mogen consumeren om nog van gematigd alcoholgebruik te spreken (Gunzerath, Faden, Zakhari, & Warren, 2006). Het U.S. Department of Agriculture (USDA) & Health and Human Services (HHS) (2010) die de ‘Dietary Guidelines’ uit de VS opstelden hanteren nóg strengere criteria. Zij stellen dat vrouwen niet meer dan één glas en mannen niet meer dan twee glazen per dag mogen consumeren, waarbij een glas 12 gram alcohol bevat. Ze voegen hier bovendien aan toe dat o.a. de categorie adolescenten beter totaal geen alcohol consumeert (USDA & HHS, 2010). Ook de VAD is van mening dat er idealiter geen alcohol gedronken wordt door jongeren onder 16 jaar en geen sterke drank onder 18 jaar. Adolescenten vanaf 16 jaar drinken volgens de VAD het best op maximum twee gelegenheden per week alcohol, maken hier best geen wekelijkse gewoonte van en drinken hierbij maximaal twee staandaardhoeveelheden per keer. De VAD raadt bovendien ook aan om alcoholgebruik zo lang mogelijk uit te stellen (VAD, 2009; Melis, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

14

3.2 Problematisch alcoholgebruik De overgang van niet-problematisch naar problematisch alcoholgebruik verloopt geleidelijk aan en wordt in figuur 2 weergegeven. Een essentieel onderdeel van problematisch alcoholgebruik of een Alcohol Use Disorder (AUD), is het nuttigen van grote hoeveelheden alcohol met een herhaaldelijke en significante mate van lijden of verminderd functioneren als resultaat (Rosiers, Hublet, Van Damme, Maes, & Van Hal, 2011; American Psychiatric Association, 2013).

Figuur 2: Schematische voorstelling van niet-problematisch versus problematisch alcoholgebruik volgens De Donder & Lambrechts (2002)

Aangezien de overgang naar problematisch alcoholgebruik geleidelijk aan gebeurd, trachten verschillende conceptuele modellen de stoornissen in het gebruik van alcohol te categoriseren aan de hand van criteria. De tiende editie van de International Classification of Diseases (ICD-10) en de vierde en vijfde editie van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR en DSM-5) zijn empirisch goed onderbouwde conceptuele modellen en worden tot op heden vaak gehanteerd. Deze modellen worden voornamelijk bij volwassenen gehanteerd, maar mogen ook bij jongeren gebruikt worden. In de ICD-10 en DSM-IV wordt het problematisch alcoholgebruik opgedeeld in alcoholmisbruik of schadelijk alcoholgebruik en alcoholafhankelijkheid. Deze twee modellen zullen naderhand verder besproken worden (American Psychiatric Association, 2000; Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 2008; American Psychiatric Association, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

15

Deze opdeling wordt in de DSM-5 echter niet meer gemaakt. Daar wordt er van een AUD gesproken wanneer minstens twee van de symptomen, uit tabel 11 in bijlage 1, binnen een tijdsperiode van 12 maanden manifesteren (American Psychiatric Association, 2013). Bij deze symptomen is er sprake van een milde AUD bij de aanwezigheid van twee of drie symptomen, matige AUD bij vier of vijf symptomen en ernstige AUD bij zes of meer symptomen (American Psychiatric Association, 2013). 3.2.1

Alcohol misbruik en schadelijk gebruik

De criteria voor alcoholmisbruik volgens de DSM-IV-TR en deze voor schadelijk alcoholgebruik volgens de ICD-10, zijn in tabel 12 in bijlage 1 terug te vinden. Indien minstens één criterium uit de DSM-IV-TR aanwezig is, dan wordt er van alcoholmisbruik gesproken. Hier wordt alcoholmisbruik gezien als een lichte vorm en mogelijk ook het voorstadium van alcoholafhankelijkheid. Er zijn voornamelijk interpersoonlijke en sociale problemen die samenhangen met het alcoholgebruik, zonder dat er reeds sprake is van controleverlies, craving of tolerantie. Aangezien er slechts van één criterium sprake moet zijn om van alcoholgebruik te kunnen spreken, ligt de drempel hier opmerkelijk lager dan de drempel voor schadelijk gebruik van de ICD-10. 3.2.2

Afhankelijkheid

Na verloop van tijd kan overmatig alcoholgebruik, alcohol misbruik en schadelijk alcoholgebruik tot alcoholafhankelijkheid leiden. Er is van geestelijke afhankelijkheid sprake, wanneer de hunkering of craving naar alcohol zodanig groot is, dat het haast alle denken en doen bepaalt. De lichamelijke afhankelijkheid zorgt ervoor dat er allerlei ontwenningsverschijnselen optreden bij een drastische vermindering of stopzetting van alcoholinname. Onder deze ontwenningsverschijnselen hoort angst, onrust, transpireren, tremor, nausea en insomnia. Deze verschijnselen verdwijnen normaal gezien wanneer er opnieuw

alcohol

geconsumeerd

wordt.

Ze

kunnen

echter

zeer

hevig

en

levensbedreigend zijn. Daarom is het aangeraden om enkel onder doktersbegeleiding te ontwennen van alcohol (De Ridder, 2001; van der Ploeg, 2007).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

16

Volgens de ICD-10, DSM-IV-TR zijn er specifieke criteria waaraan men moet voldoen om van alcoholafhankelijkheid bij een persoon te spreken. Indien aan drie of meer van de criteria uit tabel 13 in bijlage 1 voldaan wordt, is er volgens deze modellen sprake van alcoholafhankelijkheid. Aanvullend bij de criteria vooropgesteld door de ICD-10 en de DSM-IV-TR, duidt Stofferis (2008) zeven kenmerken aan die typerend zijn voor alcoholafhankelijkheid. Als eerste is er de ontkenning over het alcoholgebruik en de hoeveelheid. De ernst van het gebruik wordt gebagatelliseerd. Een tweede kenmerk is ontevredenheid met de huidige situatie, waar men liefst weer wil overschakelen naar enkel sociaal drinken. Als derde is er een machtsverhouding met alcohol, waarbij er aan alcohol een ongehoord grote macht wordt toegekend. Als vierde zijn er gewoontepatronen en dwangmatigheid ten aanzien van het alcoholgebruik. Deze dwangmatigheid of craving is er voornamelijk wanneer er geen alcohol voor handen is. Het vijfde kenmerk dat wordt aangegeven, is de grensproblematiek die alcohol teweeg brengt. Hierbij worden de eigen grenzen en eventueel die van anderen overschreden, voornamelijk wanneer de persoon op dat moment een craving ervaart. Een zesde kenmerk is energieverlies, omdat personen die afhankelijk zijn van alcohol rond de 30% à 50% van hun energie gebruiken om hun alcoholafhankelijkheid in stand te houden. Het zevende en laatste kenmerk is het hebben van een negatief zelfbeeld. Hierbij is er sprake van veel zelfkritiek en zelfveroordeling, wat samen met een lage eigenwaarde bijdraagt aan een negatief zelfbeeld. Dit omwille van het onvermogen om van de alcoholafhankelijk af te raken. Deze zeven kenmerken tonen grotendeels aan dat alcoholafhankelijk een grote impact heeft op alle facetten van het leven (Stofferis, 2008). 3.2.3

Binge drinken

Het woord ‘binge’ heeft een Engelse afkomst en betekent excessief. Binge drinken is dus het excessief consumeren van alcohol met het doel om dronken te worden en wordt door heel wat jongeren normaal gevonden (Klungers & van Dalen, 2004; Melis, 2013). Aangezien sommige landen een verschillende standaardhoeveelheid alcohol per glas gebruiken, wordt de term binge drinken door verschillende wetenschappers anders gedefinieerd.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

17

Volgens Wechsler, Lee, Kuo & Lee (2000) en het USDA & HHS (2010) kan er van binge drinken gesproken worden wanneer een vrouw vier of meer en een man vijf of meer opeenvolgende glazen alcohol per drinkgelegenheid consumeert. Het National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAAA) hanteert de tijdsperiode van twee uur. Binnen deze periode zodanig veel alcohol drinken, dat de bloed alcohol concentratie (BAC) 0.08g/dl bedraagt, is volgens hen binge drinken. Voor vrouwen is dit normaalgezien het geval na vier en voor mannen na vijf glazen met 14 gram alcohol (NIAAA, 2013). Anderson & Baumberg (2006) definiëren het dan weer als de consumptie van vier of meer standaardglazen met 10 gram alcohol bij vrouwen en zes of meer standaardglazen met 10 gram alcohol bij mannen, binnen een periode van twee uur. Deze definiëring wordt eveneens door de VAD gehanteerd, voor zowel volwassenen als adolescenten (Michels, et al., 2011; Melis, 2013). Uit de recentste leerlingenbevraging van de VAD waar reeds resultaten over bekend zijn, blijkt dat 21.7% van alle 15- en 16-jarigen en 35.5% van alle 17- en 18-jarigen uit het secundair onderwijs, ooit aan binge drinken gedaan heeft. Bij de 12- tot 14-jarigen ligt dit op 2.8% (Melis, 2013). Dit buitensporige drinkgedrag brengt extra risico’s met zich mee die de gezondheid schade toebrengen, waaronder de ontwikkeling van hartproblemen, kleinere hersenvolumes en nierfalen (Klungers & van Dalen, 2004; Lisdahl, Thayer, Squeglia, McQueeny, & Tapert, 2013). Comazuipen kan als een extreme vorm van binge drinken aanzien worden. Dit is zodanig veel alcohol consumeren tot men bewusteloos of comateus raakt (Comadrinken, 2011). 3.3 Conclusie Aangezien de overgang van niet-problematisch alcoholgebruik naar problematisch alcoholgebruik geleidelijk aan verloopt, is het moeilijk om een strikte scheiding tussen beiden te maken. Omdat het voor adolescenten aangeraden is om niets van alcohol te consumeren voor de leeftijd van 16 jaar is het bovendien moeilijk om op dit onderscheid een bepaalde hoeveelheid alcohol te kleven. Enkel bij binge drinken is de definiëring eveneens op adolescenten van toepassing.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

18

Verscheidene modellen die ook op adolescenten van toepassing zijn, trachten de diagnose van een AUD d.m.v. criteria te stellen, maar ook hier is er geen eenduidigheid en kunnen de criteria mogelijk anders geïnterpreteerd worden. Idealiter wordt dit verder onderzocht, zodat er in de toekomst een goed meetinstrument voor problematisch alcoholgebruik bij adolescenten ontwikkeld kan worden.

4. Gevolgen Jongeren zijn over het algemeen kleiner en lichter dan volwassenen. Bij een gelijke alcoholinname hebben ze daarom een hoger alcoholpercentage in hun bloed. Ze worden als gevolg sneller aangeschoten of zelfs dronken bij het drinken van enkele glazen alcohol. De korte en lange termijn gevolgen van alcoholgebruik worden hieronder weergegeven. Deze gevolgen zijn afhankelijk van de ingenomen hoeveelheid alcohol (Klungers & van Dalen, 2004; Casey et al., 2008). 4.1 Korte termijn Bij een matig gebruik heeft alcohol een stimulerend en ontremmend effect, wat op korte termijn voor ontspanning en een algemeen gevoel van welbehagen zorgt (De Ridder, 2001). Dit omdat er een verdovende werking op het doorgeven van signalen in zenuwen en hersenen plaatsvindt (van der Ploeg, 2007). Na één of twee glazen alcohol treedt een ontremmend effect op en worden jongeren zelfzekerder, losser, vrijer, vrolijker, spraakzamer en minder verlegen. Dit zorgt ervoor dat ze vaak dingen doen die ze in nuchtere toestand niet zouden durven zoals op een knap meisje afstappen en haar nummer vragen (De Ridder, 2001; Klungers & van Dalen, 2004; van der Ploeg, 2007). Na drie tot vijf glazen alcohol neemt de ontremming nog wat meer toe en zijn jongeren minder in staat om hun eigen gedrag te kunnen beoordelen. Dit leidt tot zelfoverschatting

en

onverschilligheid,

wat

prominenter

wordt

naarmate

de

alcoholconsumptie stijgt (van der Ploeg, 2007). Alcohol heeft bij matig gebruik dus in eerste instantie een stimulerend en ontremmend effect, waardoor men zich beter in zijn vel lijkt te voelen en het zelfvertrouwen toegenomen lijkt.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

19

Alcohol is echter ook verantwoordelijk voor een vermindering van het beoordelings-, reactie- en coördinatievermogen, wanneer er een grotere hoeveelheid wordt ingenomen (De Ridder, 2001). Het evenwichtsgevoel wordt aangetast, waardoor spreken, stappen en een gesloten deur openen moeizamer verloopt en de reactiesnelheid vertraagd is. Bovendien kan het vrolijke gevoel van voorheen omslaan in neerslachtigheid of agressiviteit (De Ridder, 2001; van der Ploeg, 2007). Dit zorgt ervoor dat jongeren onder invloed van alcohol sneller met vandalisme en vechtpartijen in aanraking komen. Hierop volgend gaan jongeren ook op seksueel gebied vaak verder dan zonder alcohol, wat voor een verhoogd risico op seksueel overdraagbare aandoeningen zorgt (Klungers & van Dalen, 2004). Bij een hoge alcoholinname, wordt de verdovende werking van alcohol nog meer versterkt. Hierdoor valt het stuurcentrum van de automatische spierbewegingen bijna stil, wat voor moeilijkheden zorgt bij het zien, stappen, praten en stilstaan (De Ridder, 2001). Wanneer de jongere snel extreem dronken wordt, kan dit hart- en vaatschade veroorzaken en tot acute hepatitis of pancreatitis leiden. Verder kan te veel alcohol waanbeelden oproepen die suïcidaal gedrag kunnen veroorzaken (Maillard & Finoulst, 2008). Tenslotte kan de jongere bewusteloos of comateus worden met een eventuele dodelijke afloop. De overtollige alcohol wordt meestal echter uitgebraakt, waardoor een acute dood vaak vermeden wordt (De Ridder, 2001). Na het wakker worden kunnen jongeren na een hoge alcoholinname last hebben van een kater. Dit wordt veroorzaakt door een vochttekort en kan zich uiten in hoofdpijn, nausea, diarree, anorexie, duizeligheid, tremor, tachycardie en een overgevoeligheid voor prikkels. Niet iedere kater geeft dezelfde symptomen en is bovendien verschillend van persoon tot persoon (Wiese, Shlipak, & Browner, 2000). Naast de potentiële kater, kan er ook sprake zijn van een black-out. Door de grote hoeveelheid alcohol worden de hersenen te zwaar belast. Hierdoor wordt hetgeen in het kortetermijngeheugen binnenkomt, niet doorgegeven aan het langetermijngeheugen en bijgevolg dus niet in het geheugen opgeslagen (Klungers & van Dalen, 2004).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

20

4.2 Lange termijn Naast de gevolgen op korte termijn, zijn ook de gevolgen op lange termijn belangrijk. Deze gevolgen kunnen onderverdeeld worden in problemen op lichamelijk, sociaal en geestelijk vlak (De Ridder, 2001). Op lichamelijk vlak kan er beschadiging aan het hart, spieren, zenuwen, hersenen, slokdarm, maag, en lever voorkomen (De Ridder, 2001). Verder stijgt het risico op een beroerte, verhoogde bloeddruk, borstkanker, alvleesklierontsteking en mond- en keelkanker. Dit risico stijgt al naar gelang de gemiddelde dagelijkse alcoholinname. Hoe hoger de alcoholinname, hoe sterker het gezondheidsrisico stijgt (Witpas, 2005). Alcoholgebruik is echter niet de enige oorzaak van de lichamelijke schade, aangezien dit evenzeer te wijten is aan het slechte voedingspatroon dat vaak gepaard gaat met veelvuldig alcoholgebruik, wat tot een vitaminegebrek leidt (De Ridder, 2001). De problemen op sociaal vlak kunnen ontstaan door toenemende spanningen m.b.t. het drinkgedrag, relatieconflicten met agressiviteit en eventuele financiële problemen. Voornamelijk de partner, het gezin en de vrienden uit de nabije omgeving lijden hieronder. Verdere problemen op school ontstaan mede door spijbelgedrag en ruzies. Ook op werkvlak kunnen problemen ontstaan als gevolg van het alcoholgebruik, maar aangezien adolescenten voornamelijk schoolgaand zijn komen zij hier nog niet vaak mee in aanraking (De Ridder, 2001). Op geestelijk vlak ontstaan er bij excessief alcoholgebruik vaak problemen van afwisselende

aard.

Deze

gaan

van

een

afnemend

concentratievermogen,

geheugenstoornissen en een verminderde controle van gevoelens en gedragingen tot sterke stemmingsveranderingen, angst, hallucinaties, jaloersheid, depressies en zelfs paranoia of achtervolgingswanen (De Ridder, 2001). Jongeren met een hoge alcoholconsumptie,

blijken

bovendien

ook

een

hoger

risico

te

lopen

op

alcoholafhankelijkheid, slechtere mentale gezondheid, lagere opleiding en hoger risico op crimineel gedrag als jongvolwassene. De alcoholafhankelijkheid en diens typerende kenmerken, worden verder nog besproken (Anderson et al., 2009).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

21

Vergeleken met volwassenen, brengt alcoholgebruik door jongeren nog wat extra gevolgen met zich mee. Hun lichaam, waaronder de hersenen en lever, is nog niet volledig ontwikkeld, waardoor de effecten van alcohol een ernstigere impact hebben (Klungers & van Dalen, 2004; Casey et al., 2008). Zo kan een hoge blootstelling aan alcohol in die periode tot een sterkere afname van volume en blijvende structurele veranderingen in de hippocampus leiden (De Bellis et al., 2000; Faden & Goldman, 2005; Casey et al., 2008; Ozsoy, Durak, & Esel, 2013). Dat deel van de hersenen speelt een centrale rol bij cognitieve functies waaronder het leerproces en werkgeheugen. Deze interferentie met de hersenontwikkeling wordt in verschillende studies op dieren in een laboratorium vastgesteld (Crews, Braun, Hoplight, Switzer III & Knapp 2000; White, Ghia, Levin & Swartzwelder 2000; Slawecki, Betancourt, Cole & Ehlers, 2001; Faden & Goldman, 2005). Naast de hierboven opgenoemde problemen ten gevolge van alcoholgebruik op lange termijn, is er ook een gezondheidsbevorderende effect. Dit blijkt uit een review van Grønbæk (2009) dat zowel case-control als cohortstudies onderzocht. Deze hebben aangetoond dat een lichte tot een matige alcoholinname voor een lager risico op cardiovasculaire aandoeningen en sterfte zorgt, vergeleken met mensen die geen alcohol drinken. Deze studies rapporteren een daling gaande van 25% tot 30% op het risico van een cardiovasculaire aandoening. 4.3 Tolerantie Aangezien alcohol verslavend werkt, kan het tolerantie of gewenning veroorzaken. Dit verschijnsel hoort bij overmatig alcoholgebruik. Het lichaam went aan alcohol, waardoor er bij voortdurend gebruik steeds een grotere hoeveelheid alcohol dient ingenomen te worden om hetzelfde effect te bereiken (De Ridder, 2001; van der Ploeg, 2007; American Psychiatric Association, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

22

5.

Beschermende en voorspellende factoren van alcoholgebruik volgens het socio-ecologisch model

Het socio-ecologisch model richt zich op vijf niveaus die van invloed zijn op het gedrag van het individu en erkent dat deze niveaus ook onderling interactief zijn en versterkend werken. De niveaus kunnen opgesplitst worden in een intrapersoonlijk, interpersoonlijk, organisatorisch, gemeenschaps- en beleidsniveau. Aangezien al deze niveaus onderzocht worden, wordt er niet enkel op het individu gefocust, maar wordt ook het groter sociaal systeem in rekening gebracht (Berkman & Kawachi, 2000; Bartholomew, Parcel, Kok, Gottlieb, & Fernández, 2011; Golden & Earp, 2012). 5.1

Intrapersoonlijk niveau

De voornaamste voorspellende en beschermende factoren van alcoholgebruik worden onder het intrapersoonlijk niveau besproken volgens proximale factoren, zijnde attitudes en motieven, en volgens distale factoren, zijnde persoonlijkheid, leeftijd, geslacht, opleiding, Sociaal-Economische Status (SES) en biologische factoren. Er zijn uiteraard nog andere intrapersoonlijke factoren die hier een rol in spelen, maar deze worden hier niet besproken aangezien dit niet de focus van de thesis is. 5.1.1

Proximale factoren Attitudes

Het hebben van een positieve attitude voor alcoholgebruik wordt geassocieerd met een verhoogde kans op alcoholgebruik (Fisher, Miles, Austin, Camargo & Colditz, 2007). Zo vond een longitudinaal onderzoek van Patrick, Wray-Lake, Finlay & Maggs (2010) eveneens

een

verband

tussen

positieve

of

negatieve

verwachtingen

van

alcoholconsumptie en het gebruik van alcohol zelf nagegaan. Zo bleek dat 16-jarigen met hoge positieve verwachtingen, op 16-jarige leeftijd ook effectief meer alcohol consumeren, vergeleken met 16-jarigen met lage positieve verwachtingen wat betreft alcoholgebruik. Deze positieve verwachtingen zijn een proximale voorspeller voor alcoholgebruik. De studie toonde bovendien ook aan, dat diezelfde 16-jarigen met hoge positieve verwachtingen, op latere leeftijd nog steeds meer alcohol consumeren, vergeleken met de volwassenen die op 16-jarige leeftijd lage positieve verwachtingen omtrent alcoholgebruik hadden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

23

Motieven Motieven voor alcoholconsumptie, worden gewoonlijk in de adolescentie ontwikkeld. Het is daarom belangrijk om een zicht te krijgen op deze motieven en de verschillende categorieën waarin ze geplaatst kunnen worden (Crutzen, Kuntsche, & SchellemanOffermans, 2012). Cox & Klinger (1988) stelden een motivationeel model van alcoholgebruik op, dat alle variabelen die aan de basis liggen van alcoholgebruik in kaart brengt en onderlinge verbanden aantoont. Het motivationeel model gaat ervan uit dat de beslissing die een persoon maakt om al dan niet alcohol te drinken een combinatie is van emotionele en rationele processen die gebaseerd zijn op de positieve en negatieve affectieve gevolgen die de persoon verwacht van het drinken van alcohol. Deze verwachtingen worden gevormd door verschillende historische en huidige factoren, zoals bijvoorbeeld vorige positieve of negatieve ervaringen met alcohol, en vormen op zich de motieven voor alcohol gebruik (Cox & Klinger, 1988; Engels, Wiers, Lemmers, & Overbeek, 2005; Kuntsche, Knibbe, Gmel, & Engels, 2005). Verder bouwend op het motivationeel model van Cox & Klinger (1988) beschreef Cooper (1994) dat er een verschil is tussen motieven en verwachtingen, waarbij motieven de meest proximale factoren zijn. Hiervoor ontwikkelde ze een four-factor model dat mede gebaseerd is op het conceptuele model van Cox & Klinger (1988) en een verbetering is van het three-factor model dat in 1992 ontwikkeld werd (Cooper, Russell, Skinner, & Windle, 1992). Drinkmotieven kunnen onderverdeeld worden in vier groepen, namelijk ‘social’, ‘coping’, ‘enhancement’ en ‘conformity’ motieven (tabel 5) (Cooper, 1994). Deze onderverdeling blijkt echter pas van toepassing vanaf de adolescentie (Kuntsche, Knibbe, Gmel & Engels, 2006). Zo toonde een onderzoek van Webb, Getz, Baer & McKelvey (1999) bij 276 kinderen uit het vijfde en zesde middelbaar aan dat het onderscheid tussen sociale en copingsmotieven enkel bij de kinderen uit het zesde leerjaar opduikt, wat de onderzoekers deed concluderen dat er tussen deze twee leeftijdscategorieën een belangrijke verandering plaatsvindt. Enhancement- en conformiteitsmotieven worden daarentegen pas in de late adolescentie aangetroffen (Kuntsche et al., 2005).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

24

Tabel 3 De items van het four-factor model (Cooper, 1994)

De onderverdeling van motieven, blijkt overigens niet evenredig te zijn. Sociale, copings- en enhancementmotieven lijken te stijgen, naarmate de adolescenten ouder worden. Dit terwijl de conformiteitsmotieven stabiel blijven (Schelleman-Offermans, Kuntsche & Knibbe, 2011). De resultaten uit de studie van Cooper (1994) bij 1243 13en 14-jarige adolescenten, komen hier grotendeels mee overeen. Verder lijken sociale en enhancementmotieven een hogere rol te spelen bij de alcoholconsumptie

van

adolescenten,

dan

conformiteits-

en

copingsmotieven

(Schelleman-Offermans et al., 2011). Het belang van enhancementmotieven bij een hogere alcoholconsumptie werd eveneens experimenteel aangetoond (Kuntsche & Kuendig, 2012). In deze studie lag de consumptie significant lager bij de proefpersonen die conformiteitsmotieven hanteerden en zij waren minder tot problematisch alcoholgebruik geneigd. Er werd overigens ook vastgesteld dat de personen met copingsmotieven hun consumptie gaandeweg opdreven, terwijl de alcoholconsumptie van sociale drinkers gaandeweg afnam.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

25

5.1.2

Distale factoren Persoonlijkheid

Er zijn verscheidene persoonlijkheidskenmerken die geassocieerd worden met alcoholgebruik bij adolescenten. Hiertoe behoren lage assertiviteit, laag zelfbeeld, lage zelfzekerheid en een externe locus of control. Verdere kenmerken zijn o.a. agressiviteit, impulsiviteit en sensatiezoekend gedrag (Pumariega, Rodriguez, & Kilgus, 2004; Bègue & Roché, 2009; Sargent, Tanski, Stoolmiller & Hanewinkel, 2010). Bij een hoge score op dit sensatiezoekend gedrag, is er een hogere kans op binge drinken door de adolescent (Sargent et al., 2010). Leeftijd Zoals bij de prevalentie van alcohol reeds duidelijk werd, hebben jongeren uit het secundair onderwijs die een hogere leeftijd hebben, ook een hogere kans op alcoholgebruik. Dit komt omdat het alcoholgebruik in stijgende lijn gaat met de leeftijd van de jongere (Fisher et al., 2007; Kinable, 2011; Melis, 2013). Verder is het starten met alcohol op een vroege leeftijd, een voorspeller voor vaker en hoger alcoholgebruik tijdens de adolescentie (Gilligan, Kuntsche, & Gmel, 2012). Geslacht Uit de leerlingenbevraging van de VAD in het academiejaar 2009 – 2010, blijkt dat er verschillen in alcoholconsumptie zijn tussen jongens en meisjes. Zo drinken jongens bijvoorbeeld ook vroeger hun eerste glas alcohol. Bij de bevraging van 17-jarige jongeren, blijkt 39,5% van de jongens hun eerste glas alcohol ≤12jaar gedronken te hebben. Dit tegenover 26,4% van de meisjes (Melis, 2013). Verder bleek uit deze leerlingenbevraging ook dat het percentage 12- tot 18-jarige jongens dat regelmatig alcohol drinkt op 24,3% ligt, terwijl dit bij de meisjes 16,3% is. De jongens drinken bovendien vaker bier en consumeren meer glazen alcohol per occasie (Kinable, 2011; Melis, 2013). Ten slotte toonde de HBSC-studie uit 2010 bij de bevraging van de 17- à 18-jarige jongeren aan, dat de mediaan waarop de adolescent voor het eerst dronken was voor de jongens op 15 jaar lag en voor de meisjes op 16 jaar (Hublet et al., 2010).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

26

Opleiding Op basis van de HBSC-studie uit 2002 bij 12 490 Vlaamse adolescenten, kwamen Vereecken, Maes & De Bacquer (2004) o.a. tot de conclusie dat adolescenten met een lage scholingsgraad, vaker dronkenschap rapporteerden. Ook Spijkerman, van den Eijnden

&

Huiberts

(2008)

vonden

verschillende

prevalentiecijfers

m.b.t.

scholingsgraad en alcoholgebruik bij de adolescent. Daaruit concludeerden ze dat adolescenten met een lagere scholingsgraad, hoger en extremer alcoholgebruik vertoonden, vergeleken met adolescenten met een hogere scholingsgraad. Uit de prevalentie cijfers die eerder aan bod kwamen, kan ook geconcludeerd worden dat adolescenten met een lage scholingsgraad, vaker alcohol gebruiken. Het hebben van een lage scholingsgraad als adolescent, is dus een voorspellende factor voor alcoholgebruik (Hublet et al., 2010; Hibell et al., 2012; Melis, 2013). SES Volgens een literattuurreview van Hanson & Chen (2007) blijkt er geen duidelijk significant verband te bestaat tussen SES en alcoholgebruik bij adolescenten. Zo vonden zeven studies uit de review een positief verband, waarbij een hoge SES gerelateerd was aan een hoger alcoholgebruik; vonden acht studies vonden een negatief verband, waarbij een lage SES gerelateerd was aan een hoger alcoholgebruik; en vonden 16 studies geen enkel significant verband tussen SES en alcoholconsumptie bij adolescenten. Van de studies die wel een verband vonden, werden er geen verschillen volgens leeftijd, geslacht of ethniciteit gevonden. De invloed van SES is mogelijk wel afhankelijk van de gehanteerde SES indicator. Zo wordt bij de familiale sociale status eerder een negatief verband gevonden en wordt bij familiaal inkomen en opleidingsniveau zowel een positief, negatief als geen verband waargenomen. Lemstra et al. (2008) vonden dan weer een positief verband tussen een lage SES en alcoholgebruik, met ouderlijk inkomen, opleidingsniveau en werk als SES indicator. Dit in tegenstelling tot Spijkerman et al. (2008) die eveneens familiaal inkomen en opleidingsniveau als indicator namen en geen significant verband vonden. Specifiek voor Vlaanderen, vonden Vereecken et al. (2004) geen verschil in dronkenschap tussen adolescenten waarvan de ouders een hoge of lage SES hadden. Het beroep van het gezinshoofd werd hierbij als SES indicator genomen.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

27

De rol van SES in het alcoholgebruik van de adolescent is tot op heden nog niet helemaal duidelijk. Sommige studies tonen een positief verband aan, terwijl anderen geen of een negatief verband aantonen bij eenzelfde SES indicator. Verder onderzoek hieromtrent is dus noodzakelijk. Biologische factoren Een grotere fysieke maturiteit van de adolescent vergeleken met diens leeftijdsgenoten, wordt ook geassocieerd met alcoholgebruik bij zowel jongens als meisjes (Fisher et al., 2007). Verder wezen studies bovendien uit dat genetische factoren ook een rol in het alcoholgebruik bij adolescenten spelen. Zo vonden van der Zwaluw et al. (2010) en Merenäkk et al. (2011) een positief verband tussen het hebben van een korte serotoninetransporter (5-HTTLPR) allel en van het alcoholgebruik van adolescenten doorheen de tijd. Adolescenten zonder deze korte 5-HTTLPR allel vertoonden een minder sterke stijging tot alcoholgebruik. Uit een review van Lynskey, Agrawal & Heath (2010) waarin verschillende tweelingen- en familiestudies onderzocht werden, bleek overigens ook dat verschillende genetische componenten bijdragen tot de ontwikkeling van problematisch alcoholgebruik van de adolescent. 5.2

Interpersoonlijk niveau

Bij het interpersoonlijk niveau, hebben voornamelijk het gezin en de peers een grote invloed op de adolescent en diens alcoholgebruik. Het gezin Ouders spelen een cruciale rol bij het drinkgedrag van hun kinderen. Hoe meer er thuis gedronken wordt, hoe vroeger en vaker het kind gaat drinken (Fisher et al., 2007; Spijkerman et al., 2008; De Haan & Boljevac, 2009; Pek, 2011). Zo ontdekten Adalbjarnardottir & Hafsteinsson (2001) in hun studie dat wanneer de ouders geen alcohol dronken, 58% van hun 14-jarige kinderen nog nooit alcohol gedronken had. Dit vergeleken met 37% van de 14-jarigen wiens ouders wel alcohol dronken.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

28

Eenzelfde trend is zichtbaar bij deze adolescenten op 17-jarige leeftijd. Het percentage zware alcoholgebruikers lag daar op 32% wanneer de ouders geen alcohol consumeerden, vergeleken met 44% wanneer de ouders wel alcohol dronken. Verder speelt de gezinsstructuur op zich ook een belangrijke rol. Adolescenten uit eenoudergezinnen of adolescenten met stiefouders hebben vaker een hoger alcoholgebruik,

vergeleken

met

de

alcoholconsumptie

van

adolescenten

uit

tweeoudergezinnen (Duncan, Duncan, & Strycker, 2006; Crawford & Novak, 2008 Bègue & Roché, 2009). Naast de gezinsstructuur, wordt ook de kwaliteit van de ouderkind relatie, de familiegerichte ingesteldheid, de ouderschapsstijl en de attitude van ouders t.o.v. alcohol gelinkt aan alcoholgebruik door de jongere (Pumariega et al., 2004). De invloed van de ouderschapsstijl, wordt in hoofdstuk 3 uitvoeriger besproken. De andere factoren worden hier, gezien de focus van deze paper, niet verder behandeld. Een derde belangrijke factor, komt naar voren in een studie van Fisher et al. (2007) waar een dagelijks etensmaal met het gezin aan tafel, voornamelijk voor meisjes, een protectieve factor blijkt. Deze adolescenten waren meer dan 50% minder geneigd om alcohol te gebruiken, vergeleken met diegene die nooit of af en toe samen met het gezin aan tafel aten. Tot slot hebben naast de ouders, ook de broers of zussen in het gezin een invloed op het drinkgedrag van de adolescent. Zo is het hebben van een broer of zus <21jaar die alcohol gebruikt, een voorspeller voor alcoholgebruik door de adolescent zelf (Fisher et al., 2007; Moore, Rothwell, & Segrott, 2010). Ook excessief alcoholgebruik door een oudere broer of zus, correleert positief met riskant drinkgedrag door de adolescent zelf (Windle, 2000; Gossrau-Breen, Kuntsche & Gmel, 2010) Peers De invloed van de peer- of vriendengroep waartoe de jongere behoort, is de sterkste van alle sociale invloeden. Deze peer influence is voornamelijk bij het blijvend gebruik van alcohol van belang, aangezien de jongere zich gaat associëren met diens alcoholgebruikende vrienden (Pumariega et al., 2004). Adolescenten blijken bovendien vaak hetzelfde middel te consumeren die eveneens door de peers gebruikt wordt.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

29

Zo lijken de peers dus een invloed op de middelenkeuze en het middelengebruik van de adolescent zelf te hebben (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson 2001; Kirke, 2004; Trucco, Colder, & Wieczorek, 2011). Naast peer influence is het ook belangrijk om peer selection mee in rekening te nemen. Onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat peer selection ook een belangrijke rol speelt bij het alcoholgebruik van de adolescenten en vaak samengaat met peer influence (Mundt, Mercken, & Zakletskaia, 2012). Zo zijn adolescenten bijvoorbeeld eerder geneigd om peers te selecteren die reeds een gelijkaardig middelengebruik hebben. Kirke (2004) en Poulin, Kiesner, Pedersen & Dishion (2011) concludeerden uit hun studies dat zowel peer selection als peer influence van belang zijn bij het alcoholgebruik van adolescenten. Het gelijkaardig middelengebruik onder adolescenten in de peer groep is te wijten aan zowel peer influence als peer selection. Bovendien zijn adolescenten die alcohol consumeren, eerder geneigd om nieuwe vrienden te selecteren die eveneens alcohol gebruiken. Eens die adolescenten tot hun netwerk van vrienden hoorden, oefenden ze daar peer influence uit. Als laatste, blijkt niet enkel het effectieve alcoholgebruik van de peers, maar ook het gepercipieerd gebruik een invloed op de alcoholconsumptie van de adolescent te hebben. Farhat et al. (2012) vonden een significant positief verband bij 11 277 adolescenten van 11,5 en 13,5 jaar, waarbij er een hoger alcoholgebruik was bij de adolescenten die het alcoholgebruik van hun peers hoog inschatten. Ook bij oudere adolescenten werd deze positieve associatie reeds aangetoond (Ciairano, Bosma, Miceli, & Settanni, 2008).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

30

5.3

Organisatorisch niveau

Op organisatorisch of omgevingsniveau speelt voornamelijk de school een belangrijke rol in het alcoholgebruik van de adolescent. De school De school speelt een belangrijke rol in het leven van de adolescent. Zo vertonen jongeren die met verschillende schoolactiviteiten betrokken zijn en overigens veel belang aan hun schoolprestaties hechten, een lager risico op middelengebruik (Pumariega et al., 2004). Verder vonden Henry & Slater (2007) dat adolescenten die naar een school gingen waar de meeste leerlingen aan de school gehecht waren, minder geneigd waren om alcohol te gebruiken. Dit is ongeacht van hoe sterk zij zelf aan de school gehecht waren. Deze adolescenten hadden bovendien lagere intenties om alcohol te consumeren. Ook Henry, Stanley, Edwards, Harkabus & Chapin (2009) kwamen tot gelijkaardige resultaten. Ze analyseerden de gegevens van 43 465 adolescenten en vonden een negatief verband tussen een schoolomgeving waaraan de leerlingen aangepast waren en alcoholconsumptie door de adolescent. Hieruit concludeerden zowel Henry & Slater (2007) als Henry et al. (2009) dat een verbetering van het schoolklimaat kan resulteren in een verlaging van middelengebruik bij adolescenten. 5.4

Gemeenschapsniveau

In dit onderdeel worden de voorspellers van alcoholgebruik op gemeenschapsniveau onder de loep genomen. De invloed van de buurt, alcoholreclame en alcoholgebruik in films en videoclips komen hier aan bod, evenals de economie en maatschappij. De buurt Chuang, Ennett, Bauman & Foshee (2009) onderzochten o.a. of er een verschil in alcoholgebruik was bij adolescenten in verschillende buurten. Ze vonden significante verbanden tussen het alcoholgebruik van de ouders en dat van de adolescenten in de stad en voorstad bij buurten met een middelhoge tot hoge SES. Dit verband werd

niet

meer

toegang

Lisa Kerckhof

gevonden

in

landelijke

buurten.

Mogelijk

hebben

adolescenten

tot alcohol in de stad en voorstad (Chuang et al., 2009).

Masterproef GVO

31

Bovendien hebben ze er een beter openbaar vervoer en meer faciliteiten, waardoor ze sneller naar plaatsen kunnen waar er alcohol ter beschikking is (Vlahov, Galea, & Freudenberg, 2005). Er is echter wel een verschil qua alcoholgebruik in landelijke omgevingen, al naar gelang de attitudes en gedragingen van de gemeenschap. Zo zagen De Haan & Boljevac (2009) een positief verband tussen het alcoholgebruik in de buurt, diens gepercipieerde norm en het alcoholgebruik door de adolescent zelf. Reclame Smith & Foxcroft (2009) beoordeelden zeven prospectieve cohort studies in een systematic review. Daaruit kon er geconcludeerd worden dat verschillende soorten alcoholreclame, de alcoholconsumptie van adolescenten voorspelde. De bron van reclame die de overhand nam, was afhankelijk van vorige ervaringen van de adolescent met alcohol en is niet veralgemeenbaar naar alle adolescenten. Zo waren adolescenten die op 12- à 13-jarige leeftijd reeds alcohol geconsumeerd hadden, vatbaarder voor alcoholreclame op ongewone plaatsen zoals deze in magazines, sport- en muziekevenementen. Adolescenten die daarentegen op 12- à 13-jarige leeftijd nog geen alcohol geconsumeerd hadden, waren dan weer vatbaarder voor alcoholreclame op gewone plaatsen zoals reclame in de supermarkten en buurtwinkels. De resultaten uit een studie van Anderson et al. (2009) komen hier grotendeels mee overeen. Naast advertenties rond alcohol, blijkt het hebben van API’s (Alcohol Promotional Items) of bereid zijn om deze te gebruiken, een nog grotere impact op het alcoholgebruik van adolescenten te hebben. API’s kunnen de vorm aannemen van gadgets zoals, sleutelhangers, T-shirts, badges, stylo’s … (Fisher, Miles, Austin, Camargo, & Colditz, 2007) Films en videoclips Verscheidene

media

hebben

ook

een

invloed

op

het

alcoholgebruik

van

jongeren. Zo blijken het televisiekijken op de slaapkamer, waar de adolescent in

z’n

eentje aan alcohol op televisie wordt blootgesteld, en het bekijken

van films waarin alcohol naar voor komt, voorspellers van zowel beginnend als problematisch alcoholgebruik bij adolescenten (Hanewinkel & Sargent, 2009).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

32

Verder is er ook een positief verband tussen het alcoholgebruik en de manier waarop alcohol naar voor gedragen wordt in films, videoclips en soaps. Individuele verschillen spelen hier bovendien evenzeer een rol, aangezien deze manier van blootstelling aan alcohol niet bij iedere jongere een effect teweeg bracht (Koordeman, Anschutz & Engels, 2012). Er kan bovendien een onmiddellijke impact heeft op de alcoholconsumptie van de kijkers waargenomen worden, bij blootstelling aan acteurs die alcohol drinken in een film. Hiervoor wordt het imitatiemechanisme als verklaring gegeven (Koordeman, Kuntsche, Anschutz, van Baaren & Engels, 2011). Als laatste blijken de conclusies uit bovenstaande studies, ook grotendeels van toepassing zijn op Vlaanderen. In een studie van van den Bulck & Beullens (2005) bij 2540 Vlaamse adolescenten uit het eerste en vierde middelbaar, werd onderzocht of de alcoholconsumptie tijdens het uitgaan voorspeld kon worden aan de hand van blootstelling aan alcohol op televisie en in videoclips. Ze kwamen tot de conclusie dat de deelnemers die meer naar televisie keken en bovendien ook meer blootgesteld werden aan videoclips, eerder geneigd waren om meer alcoholische dranken te nuttigen bij het uitgaan het jaar daaropvolgend. Economie en maatschappij De afgelopen jaren zijn er verschillende maatschappelijke veranderingen waaronder een verhoogde individualiteit, toegenomen werkloosheid, stijgende economische welvaart, betere mobiliteit en toegenomen prestatiedruk ontstaan. Deze veranderingen kunnen ieder op zich aanleiding geven tot alcoholgebruik of ze kunnen het huidig gebruik laten stijgen. Zo zorgt de stijgende economische welvaart er voor dat adolescenten meer geld ter beschikking hebben, waarmee ze alcoholische dranken kunnen kopen. De toegenomen prestatiedruk zorgt mogelijk voor meer stress, wat één van de motieven voor alcoholconsumptie is. Een betere mobiliteit houdt onder andere in dat adolescenten zich vlotter kunnen verplaatsen naar de stad of naar andere plaatsen waar alcohol te verkrijgen is (De Ridder, 2001). Ook de beschikbaarheid van alcohol voor adolescenten in deze maatschappij, heeft een voorspellende waarde voor alcoholgebruik. In een maatschappij waar jongeren namelijk relatief vlot aan alcohol kunnen geraken blijkt de alcoholconsumptie hoger te liggen, vergeleken met een maatschappij waar jongeren veel moeite moeten doen om alcoholische dranken te bemachtigen (Hibell et al., 2012).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

33

5.5

Beleidsniveau

Het beleid en de wetgeving spelen voornamelijk een beschermende rol in het alcoholgebruik

van

de

adolescent.

Zo

worden

hogere

prijzen,

strengere

beleidsmaatregelen en de invoering van een minimumleeftijd om alcohol te kopen bijvoorbeeld geassocieerd werden met een lager alcoholgebruik en dronkenschap bij adolescenten (Ogilvie, Gruer, & Haw, 2005; Gilligan, Kuntsche & Gmel, 2012). In België dateert de laatste wetswijziging m.b.t. alcoholgebruik van 31 december 2009. Deze wijziging ging van kracht op tien januari 2010 en hield in dat het vanaf dan verboden was om alcohol aan te bieden, verkopen of schenken aan <16-jarigen. Het werd bovendien verboden om sterke drank aan te bieden, verkopen of schenken aan <18-jarigen. Hiermee werd er een duidelijke gezondheidsboodschap uitgezonden, met als doel de beginleeftijd van alcoholconsumptie op publieke plaatsen uit te stellen. Als gevolg van deze wetgeving, mogen er ook geen alcoholhoudende dranken verkocht worden in drankautomaten zonder toezicht (VAD, 2010). Op 19 en 20 juni 2013 was er in de actualiteit sprake van een alcoholverbod voor jongeren onder 18 jaar, dit naar aanleiding van het alcoholverbod onder 18 jaar dat in Nederland van kracht zal gaan. Dit voorstel werd in de media door verscheidene politici en partijen verworpen. Er zijn in totaal 25 voorstellen die samen tot een geïntegreerd alcoholbeleid moeten leiden, waarover door de bevoegde ministers in december 2013 een beslissing zal worden gemaakt (Belga, 2013; De Morgen, 2013; Knack, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

34

Hoofdstuk 2: Ouderschapsstijlen De methoden die ouders gebruiken om hun kinderen op te voeden, kunnen sterk van elkaar verschillen en kunnen het gedrag van deze kinderen zowel positief als negatief beïnvloeden (Wubs, 2010). In dit hoofdstuk wordt er voornamelijk dieper ingegaan op de ouderlijke controle en warmte, de vier belangrijkste ouderschapsstijlen uit de Westerse wereld en op de invloed ervan op het gedrag van de jongeren. 1. Definitie Een ouderschaps- of opvoedingsstijl is volgens Darling & Steinberg (1993) het emotioneel klimaat of de context waarin ouders hun kinderen opvoeden. Psychologe Diana Baumrind (1966) identificeerde drie soorten ouderschapsstijlen, namelijk de permissieve, autoritatieve en autoritaire stijl. In 1983 voegden Maccoby & Martin hier nog een vierde aan toe en bekwamen ze de autoritatieve, autoritaire, verwennende en verwaarlozende stijl. Deze stijlen werden ontwikkeld aan de hand van twee assen of dimensies, namelijk controle en warmte. Deze komen in volgend onderdeel uitgebreider aan bod. Wanneer de twee dimensies op verschillende manieren met elkaar gecombineerd worden, komen er vier primaire ouderschapsstijlen te voorschijn. Figuur 3 geeft dit schematisch weer.

AUTORITATIEVE STIJL

VERWENNENDE STIJL

WAR MTE

VERWAARLOZENDE STIJL

CONTROLE AUTORITAIRE STIJL

Figuur 3: Dimensies en ouderschapsstijlen (Maccoby & Martin, 1983)

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

35

Deze vier ouderschapsstijlen hebben elk op zich een andere uitwerking op het gedrag van de adolescent en worden in een volgend onderdeel verder besproken. Als laatste is het ook belangrijk om te vermelden dat de gehanteerde ouderschapsstijl niet absoluut is. De ene ouder zal bijvoorbeeld eerder naar de ene ouderschapsstijl neigen, maar ook enkele elementen uit een andere ouderschapsstijl overnemen. Het karakter van de ouder speelt bovendien ook een belangrijke rol in de manier van opvoeden. In onderzoeken wordt vaak de gepercipieerde ouderschapsstijl onderzocht, aangezien dit onder andere ook makkelijker meetbaar is (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001; Wubs, 2010). 2. Controle en warmte De dimensie controle verwijst naar de mate waarin ouders het gedrag van hun kinderen naar hun hand zetten of proberen te zetten. Dit gaat van het opstellen van weinig regels en eisen, tot het hanteren van strikte regels, hoge sturing en een hoge controle (Maccoby & Martin, 1983). De mate van ouderlijke controle neemt geleidelijk aan af, naarmate de adolescent ouder wordt (Moore et al., 2010). Een hoge mate van controle correleert bovendien negatief met delinquent gedrag, geweld, onbeschermde seks, conflict, liberale attitudes wat betreft alcohol en kleine criminaliteit, middelenmisbruik in de familie, drugsgebruik en -handel (Li, Stanton, & Feigelman, 2000; Pettit, Laird, Dodge, Bates, & Criss, 2001; Moore et al., 2010). De dimensie warmte verwijst naar de mate van betrokkenheid, responsiviteit en aandacht. Deze dimensie loopt van onverschilligheid en afwijzing tot hoge betrokkenheid en warmte in het leven van het kind (Maccoby & Martin, 1983). Adolescenten die een hoge mate van warmte ervaren, leren om hun emoties beter te reguleren en kunnen beter met problemen omgaan (Visser, de Winter, Vollebergh, Verhulst, & Reijneveld, 2013).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

36

3. Verschillende stijlen De vier verschillende ouderschapsstijlen die voornamelijk in de Westerse wereld gehanteerd worden, worden hieronder weergegeven en besproken. Deze zijn de autoritatieve, autoritaire, verwennende en verwaarlozende ouderschapsstijl 3.1

Autoritatieve stijl

De autoritatieve of democratische stijl scoort zowel hoog op de as controle, als op deze van warmte (Baumrind, 1991). Ouders die de autoritatieve stijl hanteren, hebben aandacht voor de behoeften van hun kinderen, steunen hen en zijn betrokken in hun leven. Ze stellen regels op, leggen deze uit en gaan na of ze worden nageleefd (Baumrind, 1966; Wubs, 2010). De disciplinaire maatregelen die genomen worden indien de regels niet nageleefd worden, zijn er voornamelijk ter ondersteuning en niet bedoeld om de kinderen te straffen. Bovendien monitoren ze het gedrag van hun kinderen en zijn ze assertief, maar niet opdringerig of te beprekend (Baumrind, 1991). Ze erkennen de kwaliteiten van hun kinderen en stellen tegelijk standaardnormen op voor toekomstig gedrag (Baumrind, 1966). Dit stimuleert het zelfvertrouwen en de zelfstandigheid van deze kinderen. Er is een wederzijdse openheid en de kinderen worden als persoon gerespecteerd (Boost, 2006). Verder willen ouders die deze stijl hanteren ook dat hun kinderen assertief, meewerkend, sociaal verantwoordelijk en zelfregulerend zijn (Baumrind, 1966; Baumrind, 1991). Kinderen van ouders die de autoritatieve stijl hanteren, zijn meestal opgewekter, hebben meer zelfvertrouwen en hebben betere schoolresultaten vergeleken met andere kinderen. Verder vertonen ze ook minder gedragsproblemen, zijn ze meer gemeenschapsgericht, instrumenteel en cognitief competent (Lamborn, Mounts, & Steinberg, 1991; Wubs, 2010). In een studie van Baumrind (1991) werd de ouderschapsstijl bij 139 15-jarige kinderen onderzocht. Op basis van deze data, werd de impact van de verschillende ouderschapsstijlen op de jongeren omschreven. Jongeren met ouders die de autoritatieve stijl hanteren, waren erg competent, geïndividualiseerd, veerkrachtig, optimistisch, volwassen

Lisa Kerckhof

en

ze

percipieerden

hun

ouders

Masterproef GVO

als

invloedrijk

en

liefdevol.

37

Verder waren ze ook zelfstandig en sociaal verantwoordelijk en hadden een hoog gevoel van eigenwaarde. Bovendien bleken ze meer cognitief gemotiveerd en prestatiegericht en hadden ze de hoogste scores op verbale en wiskundige testen, dit vergeleken met hun peers die volgens een andere ouderschapsstijl opgevoed werden. Als laatste bleek uit deze studie ook dat ze een hoge interne locus of control hadden, wat ruwweg wil zeggen dat eventuele successen of mislukkingen aan zichzelf worden toegeschreven (Ajzen, 2002). 3.2

Autoritaire stijl

De autoritaire stijl scoort hoog op de as van controle, maar niet op deze van warmte (Baumrind, 1991). Kinderen van ouders die de autoritaire stijl hanteren, moeten zich zonder veel uitleg of discussie aan de regels houden en krijgen vaak straf wanneer ze hiervan afwijken (Boost, 2006). Hun ouders hechten veel belang aan gehoorzaamheid en status. Ze stellen duidelijke regels voorop en monitoren het gedrag van hun kinderen erg strikt (Baumrind, 1966; Baumrind, 1991). In een studie van Lamborn et al. (1991) scoorden deze adolescenten goed bij gehoorzaamheid en conformiteit. Over het algemeen hadden ze goede schoolresultaten, vertoonden ze minder deviant gedrag en vertoonden weinig zelfvertrouwen. Verder zijn deze adolescenten vaak angstig en volgzaam, of net tegendraads en agressief (Wubs, 2010). Kinderen van deze ouders ontwikkelen over het algemeen weinig zelfstandigheid. Bovendien leren ze niet om zelf na te denken en ontwikkelen zo geen eigen maatstaven (Boost, 2006). 3.3

Verwennende stijl

De verwennende stijl scoort laag op de as van controle, maar hoog deze van warmte (Baumrind, 1991). Toegeeflijke ouders, hanteren de verwennende stijl. Zij hebben net als bij de vorige ouderschapsstijl aandacht voor de behoeften van hun kinderen, maar gaan bijna en

nooit tegen hun kinderen in (Wubs, 2010). Ze stellen weinig regels

leggen

Lisa Kerckhof

weinig huishoudelijke verantwoordelijkheden op (Baumrind, 1966).

Masterproef GVO

38

Deze ouders zijn erg mild, eisen geen volwassen gedrag van hun kinderen en laten een aanzienlijke hoeveelheid zelfregulering toe. Bovendien vermijden ze confrontaties waar mogelijk (Baumrind, 1991). Hierdoor zijn er thuis weinig conflicten en zijn de ouders en kinderen gelijkwaardig (Boost, 2006). Dit heeft tot gevolg dat deze kinderen niet met grenzen leren om te gaan, zichzelf niet leren te beheersen en niet leren om rekening te houden met anderen (Wubs, 2010). Kinderen van deze ouders krijgen van hen bijna altijd hun zin, waardoor ze vaak gemakzuchtig worden. Verder krijgen ze weinig feedback van de ouders en kunnen ze zich moeilijker sociaal aanpassen (Boost, 2006). Lamborn et al. (1991) zagen in hun studie ook dat deze kinderen vaker licht deviant gedrag vertoonden, vaker aan middelengebruik deden en minder schoolgericht waren. 3.4

Verwaarlozende stijl

De verwerpende of verwaarlozende stijl scoort zowel laag op de as van controle, als op deze van warmte (Baumrind, 1991). Ouders die deze stijl hanteren, stellen weinig regels op voor hun kinderen en tonen weinig betrokkenheid (Wubs, 2010). Ze monitoren het gedrag van hun kinderen niet, brengen geen structuur aan en geven geen steun. Hun opvoedingsverantwoordelijkheden worden zelfs vaak genegeerd of actief verworpen (Baumrind, 1991). Het is vaak aan de kinderen om uit te zoeken wat goed of slecht is, aangezien het hen niet wordt aangeleerd door hun ouders (Wubs, 2010). Uit een studie van Lamborn et al. (1991) bleek, dat adolescenten die volgens deze stijl opgevoed werden vaker wangedrag vertoonden, lagere zelf-percepties hadden en vaker in psychologische nood verkeerden. Deze psychologische nood blijkt uit een hogere kans op depressies en suicide gedachten tijdens de adolescentie (Simons & Robertson, 1989). Verder bijken ze ook een grotere kans te hebben op middelenmisbruik, riskant seksueel gedrag, om in een deviante peer groep terecht te komen en een vermijdende copingsstijl te hanteren (Simons & Robertson, 1989; Montgomery, Fisk, & Craig, 2008).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

39

Hoofdstuk 3: Alcoholgebruik bij jongeren en ouderschapsstijlen Uit vorig hoofdstuk bleek reeds dat de ouderschapsstijl wel degelijk een invloed heeft op het gedrag van de jongere. In dit hoofdstuk wordt specifiek het alcoholgebruik van de jongere en de ouderschapsstijl van diens ouders onder de loep genomen. Aangezien sommige studies zich voornamelijk focussen op de warmte- en controle-as, worden deze m.b.t. alcoholgebruik hieronder als eerste aangehaald. 1. Controle en warmte Een verhoogde ouderlijke controle of monitorring wordt aan een afname van alcoholgebruik en –misbruik van de adolescent gelinkt (Mounts, 2002; Van der Vorst, Engels, Meeus, Dekovic & Vermulst, 2006; Choquet, Hassler, Morin, Falissard & Chau 2008; Spijkerman et al., 2008; Moore et al., 2010; Piko & Balázs, 2012). In tegenstelling tot ouderlijke controle, tonen verschillende studies aan dat ouderlijke warmte ofwel niet significant, wanneer dit samen met ouderlijke controle bekeken wordt, ofwel in mindere mate correleert met een afname van alcoholgebruik of – misbruik (Choquet et al., 2008; Montgomery et al., 2008; Moore et al., 2010; Visser et al., 2013). Ondanks deze minder sterke correlatie, blijft ook ouderlijke warmte een invloed op het middelengebruik van de adolescent uitoefenen (Bertrand, et al., 2013). Zo leren kinderen met een hoge mate ouderlijke warmte om hun drinkgedrag beter te reguleren, vergeleken met kinderen die een lage mate ouderlijke warmte ontvangen (Visser et al., 2013). Wanneer verschillen qua geslacht wat betreft de totale alcoholprevalentie nagegaan worden, blijkt dat een hoge mate van controle door zowel vader als moeder een protectieve factor is voor jongens. Dit terwijl een hoge mate van warmte door zowel vader als moeder en een hoge mate van controle door de moeder significante protectoren zijn voor meisjes. Dit wordt mogelijk verklaard door middel van een hogere emotionele

betrokkenheid

door

meisjes.

Wanneer

enkel

de

maandelijkse

alcoholprevalentie bekeken wordt, is dit verschil niet aanwezig (Piko & Balázs, 2012).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

40

2.

Autoritatieve stijl

Families waarin de autoritatieve ouderschapsstijl gehanteerd wordt, manifesteren een laag niveau van middelengebruik en keuren drugs en alcoholgebruik bij adolescenten over het algemeen af (Baumrind, 1991). De ouders van jongeren blijken een beschermende factor voor alcoholgebruik te kunnen zijn wanneer zij: -

hun kind emotioneel steunen;

-

open communicatiestijlen hanteren;

-

zich bewust zijn van het mogelijk gebruik van middelen door hun kinderen;

-

die het gedrag van hun kinderen en diens vrienden in het oog houden (Vakalahi, 2001).

Deze factoren kunnen grotendeels onder de autoritatieve ouderschapsstijl geplaatst worden. Hieruit kan mogelijk geconcludeerd worden dat kinderen van ouders die de autoritatieve ouderschapsstijl hanteren, minder geneigd zijn om alcohol te gebruiken. Adalbjarnardottir & Hafsteinsson (2001) voerden in Ijsland een longitudinale studie uit, die de relatie tussen de gepercipieerde ouderschapsstijl en het middelengebruik door adolescenten van hun 14 tot 17 jaar naging. Zij concludeerden daaruit dat adolescenten met ouders die de autoritatieve opvoedingsstijl hanteren significant minder alcohol gebruikt hebben. Dit geldt voor zowel het ooit alcohol gedronken hebben op 14-jarige leeftijd, als het zwaar alcoholgebruik op 17-jarige leeftijd. Deze percentages zijn in tabel 6 terug te vinden per ouderschapsstijl. Tabel 4: De relatie tussen alcoholgebruik van 14- en 17-jarigen en diens ouderschapsstijl in Ijsland.

Ooit alcohol gebruikt op 14-jarige leeftijd

Zwaar alcoholgebruik op 17-jarige leeftijd


68%

55%

Autoritaire stijl

68%

31%

Verwennende stijl

43%

46%

Autoritatieve stijl

40%

28%

Bron: (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001)

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

41

Dit verband rond ouderschapsstijlen en alcoholgebruik werd eveneens door Choquet et al. (2008) onderzocht. Ze stelden een negatief verband vast tussen de gepercipieerde mate van controle en alcoholgebruik. Eenzelfde negatieve verband werd ook op de warmte-as gevonden, maar dit verband was minder sterk. Aangezien er in de autoritatieve stijl er een hoge mate van zowel controle als warmte aanwezig is, concludeerden ze dat deze adolescenten een lagere alcoholconsumptie hadden, vergeleken met adolescenten uit anderen ouderschapsstijlen. Het verband op de controle-as werd ook in Nederlandse studies aangetoond, waar strikte regels m.b.t. alcohol negatief correleerden met het alcoholgebruik van de adolescent (Van der Vorst et al., 2006; Spijkerman et al., 2008). 3.

Autoritaire stijl

Net als de autoritatieve opvoedingsstijl, wordt ook deze stijl gekenmerkt door een hoge mate van controle, wat negatief correleert met alcoholgebruik en –misbruik door de adolescent (van der Vorst et al., 2006; Spijkerman et al., 2008; Moore et al., 2010; Piko & Balázs, 2012). Ook Choquet et al. (2008) toonden reeds aan dat een hoge controle, een lager alcoholgebruik in hun studie teweeg bracht. Een autoritaire stijl wordt echter ook gekenmerkt door een lage mate van warmte, waarbij volgens Choquet et al. een positief verband met alcoholgebruik bij de adolescent is. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het alcoholgebruik iets hoger zal liggen, dan bij adolescenten die volgens een autoritatieve ouderschapsstijl opgevoed worden. Dit wordt ook bevestigd door de studie uit Ijsland, waar ook de autoritaire ouderschapsstijl en diens invloed op het alcoholgebruik door de adolescent onderzocht werd. In tabel 6 is te zien dat zij samen met de aldolescenten uit de verwaarlozende ouderschapsstijl op kop staan bij het ooit alcoholgebruik op 14-jarige leeftijd. Op 17-jarige leeftijd blijkt echter dat het zwaar alcoholgebruik meer dan 20% lager ligt, vergeleken met dat van de adolescenten uit de verwaarlozende ouderschapsstijl (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001). De hoge mate van controle heeft hier waarschijnlijk een positief effect op gehad (Choquet et al., 2008).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

42

4.

Verwennende stijl

De studies van van der Vorst et al. (2006), Choquet et al. (2008) en Spijkerman et al. (2008) toonden reeds aan dat er een negatief verband is tussen de mate van controle en het alcoholgebruik bij adolescenten. Aangezien de verwennende ouderschapsstijl gekenmerkt wordt door een lage mate van controle, kan er geconcludeerd worden dat deze adolescenten een hoger alcoholgebruik zullen hebben. Dit vergeleken met de adolescenten in wiens opvoeding er een hoge mate van controle aanwezig is. Choquet et al. concludeerden echter ook dat dit verband op de warmte-as aanwezig was, ook al was dit verband minder sterk. Hieruit kan afgeleid worden dat het algemeen alcoholgebruik van deze adolescenten iets lager zal liggen, vergeleken met adolescenten waarbij er geen warmte noch controle in hun opvoeding aanwezig is. Dit positieve effect van warmte op het alcoholgebruik van de adolescent, komt ook in de studie van Adalbjarnardottir & Hafsteinsson (2001) tot uiting. Daar werd o.a. ook de verwennende ouderschapsstijl onderzocht. Uit tabel 6 blijkt dat het aantal adolescenten die op 14jarige leeftijd reeds alcohol gedronken heeft 20% lager ligt, vergeleken met adolescenten uit de verwaarlozende en autoritaire ouderschapsstijl. Op 17-jarige leeftijd worden de adolescenten uit de autoritaire ouderschapsstijl echter ingehaald wat betreft het zwaar alcoholgebruik. Een mogelijke verklaring voor dit opmerkelijke patroon, is de lage mate van controle waardoor deze ouderschapsstijl gekenmerkt is. Het aantal adolescenten met zwaar alcoholgebruik ligt echter nog steeds lager dan bij adolescenten uit de verwaarlozende ouderschapsstijl, wat mogelijk een gevolg is van de hoge mate warmte. 5.


De verwaarlozende stijl wordt gekenmerkt door een lage mate van warmte en controle. Beiden blijken een negatief effect te hebben op het alcoholgebruik van de adolescent, zowel

op

de

aanvang

van

alcoholgebruik,

als

op

zwaar

alcoholgebruik

(Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001; van der Vorst et al., 2006: Choquet et al., 2008; Spijkerman et al. 2008). Specifiek het negeren of vermijden van de adolescent dat bij deze ouderschapsstijl hoort, heeft eveneens een nefaste invloed en zorgt voor een verhoogd middelengebruik bij de adolescent (Simons & Robertson, 1989).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

43

Zo hebben kinderen die aan de hand van deze ouderschapsstijl opgevoed worden, een alcoholgebruik dat tot twee maal hoger dan dit van autoritatieve of autoritaire stijlen kan liggen (Luyckx, et al., 2011). Zoals reeds eerder aangegeven werd in de studie van Adalbjarnardottir & Hafsteinsson (2001) staan adolescenten die volgens de verwaarlozende stijl opgevoed worden, samen met die uit de autoritaire stijl, op kop bij het ooit alcoholgebruik op 14-jarige leeftijd. Deze adolescenten scoren op 17-jarige leeftijd eveneens erg hoog, wat betreft zwaar alcoholgebruik. In tegenstelling tot de verwennende ouderschapsstijl scoort deze stijl namelijk laag op de warmte-as, wat een mogelijke oorzaak is van deze hoge score wat betreft zwaar alcoholgebruik (Choquet et al., 2008). Het hanteren van deze stijl door de ouders, blijkt dus een slechte invloed op het alcoholgebruik van de adolescent te hebben.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

44

B) Onderzoek Hoofdstuk 1: Probleemstelling en hypothesen Uit de literatuur wordt duidelijk, dat alcoholgebruik in de adolescentie nefaste gevolgen kan hebben die mogelijk ook op latere leeftijd problemen met zich kunnen meebrengen. Zo blijkt een verhoogde alcoholconsumptie door adolescenten tot een verhoogde kans op hypertensie, hepatitis, kanker … en beschadiging van zenuwbanen, spieren, hersenen … te leiden. Specifiek de lever en hersenen lijden hieronder aangezien deze nog niet helemaal volgroeid zijn. Verder kunnen ook problemen ontstaan op sociaal vlak en is er vaak een daling in de schoolprestaties op te merken. Er zijn bovendien verschillende factoren die het alcoholgebruik van adolescenten zowel positief als negatief kunnen beïnvloeden. Eén van deze factoren is de gehanteerde ouderschapsstijl die zowel door de moeder als door de vader wordt toegepast. Internationaal werden er reeds enkele onderzoeken rond ouderschapsstijlen en alcoholgebruik bij adolescenten uitgevoerd, maar ook voor Vlaanderen is het belangrijk om na te gaan of deze resultaten vergelijkbaar zijn. Daarom wil dit onderzoek nagaan of er een verband is tussen de frequentie van alcoholgebruik en dronkenschap, en de gehanteerde ouderschapsstijl. Op basis van voorgaande literatuurstudie, zullen in deze studie de volgende drie hypothesen nagegaan worden: -

Hypothese 1: Hoe hoger de score die adolescenten aan de moeder en/of vader geven op de autoritatieve ouderschapsstijl, hoe minder vaak ze alcohol consumeren en dronken zijn, gevolgd door de autoritaire, verwennende en verwaarlozende stijl.

-

Hypothese 2: Hoe hoger de score die adolescenten aan de moeder en/of vader geven op de controle-as, hoe minder vaak ze alcohol consumeren en dronken zijn.

-

Hypothese 3: De verklarende ouderschapsstijlen en controle van de moeder en/of vader voor alcoholgebruik bij jongens, zijn verschillend van deze bij meisjes.

Aanvullend bij deze hypothesen, zal onder andere worden nagegaan of er bij een hogere leeftijd, een hoger alcoholgebruik aanwezig is; jongens hoger op alcoholgebruik scoren dan meisjes; en of jongeren uit het BSO het vaakst alcohol geconsumeerd hebben en dronken geweest zijn, gevolgd door jongeren uit het TSO/KSO en ASO.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

45

Hoofdstuk 2: Methodologie 1. Studiedesign Voor deze studie wordt gebruik gemaakt van data die in het kader van de recentste HBSC-studie uit 2010 verkregen werd. Deze cross-sectionele studie wordt in samenwerking met de World Health Organisation (WHO) iedere vier jaar op internationaal vlak uitgevoerd. Bij de aanvang van deze studie in 1983, waren er drie deelnemende landen. Ondertussen is deze studie uitgegroeid tot 43 landen of regio’s (Roberts et al., 2007; Roberts et al., 2009; Maes, Vereecken, & Hublet, 2010). Door de schoolgaande jeugd te bevragen, is het mogelijk om inzicht te krijgen in de gezondheid, het gezondheidsgedrag, de maatschappelijke context en het welzijn van jongeren. De conclusies die daaruit getrokken kunnen worden, maken het mogelijk om het gezondheidsbeleid in de praktijk per land te verbeteren (Roberts et al., 2007; Roberts et al., 2009; Maes et al., 2010). De HBSC-studie die in Vlaanderen plaatsvond, kreeg de naam Jongeren en Gezondheid en werd in Gent door het ethisch comité van het Universitair Ziekenhuis goedgekeurd. Deelname aan dit onderzoek kon geweigerd worden, indien de ouders van de geselecteerde leerlingen een ingevuld formulier terug aan de school bezorgden (Maes et al., 2010). 2. Steekproef De populatie die in Vlaanderen voor de steekproef geselecteerd werd, omvatte jongeren gaande van het vijfde leerjaar lager onderwijs t.e.m. het zesde en evt. zevende jaar middelbaar onderwijs. Bovendien werd de klas hierbij als sampling unit gekozen, aangezien dit heel wat praktischer is dan een volledige enkelvoudige sampling. Met uitzondering voor de scholen in het Bijzonder Onderwijs, verschafte de Afdeling Begroting en Gegevensbeheer van het Departement Onderwijs van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap een lijst van lagere of middelbare scholen. Hierdoor was het mogelijk om een random steekproef van zowel lagere als middelbare scholen te trekken. Er werd bij deze steekproef bovendien rekening gehouden met de verschillende onderwijsnetten.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

46

Van de 140 lagere en 270 middelbare scholen die gevraagd werden om deel te nemen aan de studie, namen er uiteindelijk 56 lagere en 66 middelbare scholen deel. Er werd aan deze scholen gevraagd om van alle klassen een lijst op te maken, met daarop het exacte aantal leerlingen, hun geslacht en onderwijsvorm voor het middelbaar onderwijs. Daarna werden de klassen per school random geselecteerd, rekening houdend met de reële verdeling naar geslacht en onderwijsvorm per leerjaar. Op die manier werden representatieve gegevens van in totaal 10 772 leerlingen verzameld (Maes et al., 2010). Voor deze studie werden enkel de data van leerlingen in het eerste t.e.m. zesde middelbaar gebruikt, wat ervoor zorgde dat het uiteindelijke aantal op 8 255 leerlingen kwam te liggen. 3. Meetinstrument, de HBSC-survey In de HBSC-studie wordt de data op school in de klas verzameld, door middel van een zelf in te vullen survey die aan de leerlingen bezorgd wordt. Voor alle surveys wordt een gestandaardiseerd onderzoeksprotocol ontworpen, dat een theoretisch kader vormt voor de onderzoeksonderwerpen, datacollectie en analyseprocedures. Dankzij dit protocol wordt vergelijkbare data bekomen. De internationale vragenlijst omvat drie niveaus met vragen. Als eerste zijn er de verplichte kernvragen waar demografische factoren, de sociale achtergrond, sociale context, gezondheidsgerelateerde outcomes, gezondheidsgedragingen en risicovolle gedragingen bevraagd worden. Alcoholgebruik wordt

hierbij

onder

risicovol

gedrag

bevraagd.

Vervolgens

zijn

er

de

onderwerpspecifieke pakketten, met o.a. vragen rond ouderschapsstijlen, waaruit het land kan kiezen en als derde zijn er landspecifieke vragen m.b.t. onderwerpen van nationaal belang (Roberts, et al., 2007) (Roberts, et al., 2009). De vragenlijsten werden samen met de richtlijnen voor de coördinatoren en toezichthoudende leerkrachten naar de scholen opgestuurd. Op die manier konden de scholen zelf kiezen op welk moment de vragenlijst afgenomen werd (Maes et al., 2010). Verschillende variabelen uit deze survey werden gebruikt om de vooropgestelde hypothesen na te gaan. Hieronder worden de opgenomen variabelen kort besproken. De vragen uit de vragenlijst die de adolescenten beantwoordden, zijn bovendien in bijlage 2 terug te vinden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

47

3.1 Algemeen De algemene variabelen uit de vragenlijst die gebruikt werden, zijn geslacht, leeftijd en opleiding. Deze hebben, naast ouderschapsstijlen en ouderlijke controle, mogelijk een invloed op het alcoholgebruik en werden daarom in de analyses mee opgenomen (Fisher et al., 2007; Spijkerman et al., 2008; Hublet et al., 2010; Kinable, 2011; Melis, 2013). Zo werden bijvoorbeeld mogelijke verschillen tussen jongens (code 1) en meisjes (code 2) nagegaan. Vanaf de tweede graad secundair onderwijs, werd ook naar de opleiding gepeild. Deze werd in drie groepen ingedeeld, zijnde ASO (code 1), TSO/KSO (code 2) en BSO (code3). De analyses gebeuren op adolescenten gaande van het eerste t.e.m. het zesde middelbaar, onafhankelijk van hun leeftijd. Aangezien jongeren in het Vlaamse schoolsysteem leerjaren kunnen overslaan of dubbelen, lopen de leeftijden die in de analyses opgenomen werden van 10 t.e.m. 21 jaar. Leerlingen die op de vragenlijst aangaven een andere leeftijd te hebben, maar toch in het middelbaar zaten, werden als missing gedefinieerd en niet in de analyses opgenomen. 3.2 Alcohol Om het alcoholgebruik van de adolescent in deze vragenlijst na te gaan, kan er van drie variabelen gebruik gemaakt worden. Zo wordt er gepeild naar aantal keer dat hij/zij de laatste 30 dagen alcohol gedronken heeft en dronken was. Hierbij zijn er voor zowel alcoholgebruik als dronkenschap zeven antwoordcategorieën gaande van “nooit” (code 1) tot “40 keer of meer” (code 7). Verder wordt er gepeild naar het aantal keer dat de adolescent in totaal reeds dronken geweest is, zijnde “nooit” (code 1) of “meer dan 10 keer” (code 5). 3.3 Gepercipieerde ouderschapsstijlen Om de mate na te gaan waarin de vader of de moeder tot een bepaalde ouderschapsstijl hoort, werd dit in de vragenlijst per stijl nagegaan, telkens aan de hand van de vraag: “Wat doet je moeder/vader wanneer je iets gedaan hebt waarvan zij denkt dat het verkeerd is?”. De adolescenten gaven voor iedere vraag een antwoord en op die

manier

Lisa Kerckhof

kregen

de

ouders

voor

iedere

Masterproef GVO

ouderschapsstijl

een

score.

48

“Mijn moeder/vader legt me uit wat ik verkeerd heb gedaan en waarom ik gestraft wordt.”, peilt naar de autoritatieve stijl; “Mijn moeder/vader straft me niet, ze let er niet op.”, peilt naar de verwaarlozende stijl; “Mijn moeder/vader vertelt me dat ik me slecht gedragen heb, maar straft me niet.”, peilt naar de verwennende stijl.”; en “Mijn moeder/vader straft me direct zonder me te vertellen waarom.”, peilt naar de autoritaire stijl. De antwoordcategorieën lopen van “zeer vaak” (code 5) tot “nooit” (code 1). Adolescenten die geen vader of moeder hebben of deze niet zien, worden hier samen met ontbrekende antwoorden als missings gedefinieerd. Aangezien zowel vaders als moeders bevraagd worden, kunnen zo in totaal acht variabelen gebruikt worden om de ouderschapsstijlen na te gaan. 3.4 Gepercipieerde ouderlijke controle Om de ouderlijke controle na te gaan, werd er afzonderlijk voor vader en moeder een schaal met vijf items gebruikt. Aan de hand van de vraag “Hoeveel weet je moeder/vader echt van je over…?” met daaronder de vijf items “wie je vrienden zijn”, “hoe je je geld spendeert”, “waar je bent na school”, “waar je ’s nachts naartoe gaat” en “wat je doet in je vrije tijd” kon deze controle gemeten worden. De antwoordcategorieën lopen van hij/zij weet veel (code 3) tot hij/zij weet het niet (code 1). Aangezien voor de schaal telkens het gemiddelde van de vijf items genomen werd, zijn waarden na de komma eveneens mogelijk. Adolescenten die op één item aangeven geen vader of moeder te hebben of deze niet zien, worden ook hier als missings gedefinieerd. Adolescenten met een ontbrekend antwoord op één van de vijf items, worden ook als missings gezien en niet in de schaal opgenomen. Voor de schalen van de ouderlijke controle werd er bij de moeder een Cronbach’s alpha van 0,804 en bij de vader een Cronbach’s alpha van 0,895 vastgesteld. Deze steeg niet indien er een item gedeletet werd. In totaal kunnen op deze manier twee schalen als variabelen gebruikt worden, om de mate van controle na te gaan. 4. Data-analyse De data-analyse gebeurde aan de hand van het statistische softwareprogramma SPSS 20. Als eerste werd de beschrijvende statistiek opgevraagd, waarna het ook

belangrijk was om eventuele beïnvloedende factoren te controleren en

deze

telkens voor alcoholgebruik, ouderschapsstijlen en controle na te gaan.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

49

Zo werd de variabele leeftijd aan de hand van Pearson correlaties; geslacht d.m.v. de independent samples t-test; en de variabele opleiding aan de hand van een one-way ANOVA onderzocht. Indien de one-way ANOVA niet geïnterpreteerd mocht worden, werden Kruskal-Wallis tests en Mann-Whitney U testen met Bonferroni correctie uitgevoerd. Bij deze correctie wordt alpha gedeeld door het aantal groepen die met elkaar vergeleken worden, om de kans op type-I fouten te doen dalen. De beïnvloedende factoren die significant correleerden werden naderhand in rekening gebracht bij de meervoudige regressie. Verder werd voor de variabelen van ouderschapsstijlen, en controle het verband a.d.h.v. Pearson correlatie coëfficiënten en het verschil a.d.h.v. paired samples t-testen nagegaan. Op die manier werd het onder andere mogelijk om na te gaan of ouders eenzelfde ouderschapsstijl hanteerden, of de controle van moeder en vader onderling verschilden en of de score van een ouder op de ene ouderschapsstijl, samenhangt met de score op een andere stijl. Om een antwoord te geven op de hypothesen werden eerst en vooral enkelvoudige lineaire regressies uitgevoerd, met de drie variabelen voor alcoholgebruik telkens als afhankelijke variabele en de variabelen voor ouderschapsstijlen en controle als onafhankelijke variabele. Dit werd nogmaals voor jongens en meisjes apart uitgevoerd, om na te gaan of er onderling verschillen aanwezig waren. Daarna werden alle variabelen die significant bleken te zijn, in de meervoudige lineaire regressies opgenomen. Aangezien er geen overduidelijke theoretische aanleiding is om te veronderstellen dat een variabele belangrijker is voor de verklaring van alcoholgebruik, werd er bij iedere meervoudige regressie analyse voor de methode ‘enter’ gekozen. De vooraf geselecteerde variabelen worden hierdoor gelijktijdig in het model opgenomen, voordat deze getoetst worden op hun verklarende waarde. Eerst en vooral werden meervoudige regressievergelijkingen voor ouderschapsstijlen opgesteld. Niet significante voorspellers konden op deze manier geïdentificeerd worden en werden niet in verdere analyses opgenomen. Daarna werden regressievergelijkingen voor controle opgesteld, waarbij ook hier de niet significante voorspellers geïdentificeerd konden worden. Als laatste werden alle variabelen die alcoholgebruik van jongens of meisjes significant voorspelden, samen in de meervoudige regressies voor de drie variabelen van

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

50

alcoholgebruik opgenomen en kon er zo nagegaan worden welke variabelen in het uiteindelijke model significant bleken te zijn. Bij alle meervoudige regressie analyses werd er voor leeftijd en opleiding gecontroleerd, waarbij de analyse eerst met enkel leeftijd uitgevoerd werd en daarna nogmaals met opleiding erbij. Dit omdat de opleiding pas vanaf de tweede graad secundair onderwijs bevraagd werd en daardoor een minder grote steekproef omvat. Indien de toevoeging van opleiding significante verschillen teweeg bracht, werden deze gerapporteerd. Voor opleiding werden er bij deze analyse twee variabelen aangemaakt, waar ASO telkens als referentiecategorie genomen werd en in de ene variabele met TSO/KSO en in de andere variabele met BSO vergeleken werd. In principe kan elke categorie als referentiecategorie genomen worden en hier werd er random voor ASO gekozen. Significantie bij alle uitgevoerde analyses werd aangenomen vanaf p< 0.05. Er werd geen rekening gehouden met trends tot significantie, aangezien het een grote steekproef betreft.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

51

Hoofdstuk 3: Resultaten 1. Beschrijvende statistiek Om een zicht te krijgen op de uitkomsten per variabele, werden frequenties en de bijhorende gemiddelden, standaarddeviaties, aantallen, percentages en missings onderzocht en hieronder telkens besproken. Op het eind van dit onderdeel is in tabel 5 een overzicht van deze waarden terug te vinden. 1.1 Algemene gegevens Uit het secundair onderwijs, zijn er 4 184 jongens (50.7%) en 4 071 meisjes die de vragenlijst ingevuld hebben. Hun leeftijd is normaal verdeeld, gaat van 10 t.e.m. 21 jaar en ligt gemiddeld gezien op 15.1 jaar met een standaarddeviatie van 1.9 jaar. Vanaf de tweede graad werd eveneens de opleiding bevraagd. Hierbij gaven 2324 leerlingen aan dat ze in het ASO zaten (42.2%); 1929 leerlingen in het TSO/KSO (35.0%); en 1253 leerlingen in het BSO (22.8%). In tabel 5 zijn de exacte gegevens m.b.t. de algemene gegevens terug te vinden. 1.2 Alcoholgebruik In figuur 4 en 5 zijn de procentuele verdelingen van de drie variabelen voor alcoholgebruik per antwoordcategorie terug te vinden. Hier gaf 60.4% van de jongeren aan nog nooit dronken geweest te zijn en lag de mediaan op nooit. Ook bij de dronkenschap van de afgelopen 30 dagen lag de mediaan op nooit en in totaal duidde 77.4% van de adolescenten dit aan. De laatste 30 dagen hadden 40.9% van de jongeren geen

alcohol

geconsumeerd

en

lag

de

mediaan

Figuur 4 Verdeling van alcoholgebruik dronkenschap van de laatste 30 dagen

en

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

op

één

à

twee

keer.

Figuur 5 Verdeling van het totaal aantal keer dat de adolescent dronken was

52

Er kan een scheve verdeling naar rechts opgemerkt worden bij alle drie de variabelen, waardoor het gemiddelde steeds hoger zal liggen dan de mediaan. Hierdoor zullen bij sommige analyses mogelijk non-parametrische testen gebruikt worden. In tabel 5 worden de exacte cijfergegevens weergegeven. 1.3 Gepercipieerde ouderschapsstijlen Wat de gepercipieerde ouderschapsstijlen betreft, hebben moeders op de verwennende stijl gemiddeld de hoogste score (

= 3.2; SD = 1.3) gekregen, gevolgd door de

autoritatieve stijl ( = 3.1; SD = 1.2). Ook vaders scoorden op de verwennende ( = 2.8; SD = 1.3) en autoritatieve stijl ( = 2.8; SD = 1.3) het hoogst. De autoritaire stijl wordt het minst vaak gehanteerd, aangezien deze de laagste gemiddelde score en laagste mediaan (m = 1: nooit) heeft. Ook hier zijn niet alle variabelen normaal verdeeld, waardoor er mogelijk non-parametrische testen gebruikt zullen worden bij sommige analyses. 1.4 Gepercipieerde controle De exacte verdelingen van de gepercipieerde controle van zowel vader als moeder, zijn in tabel 5 terug te vinden. Over het algemeen scoren moeders 2.69 (SD = 0.43) en vaders 2.43 (SD = 0.60) op de mate van controle. Van alle adolescenten geeft 47.5% het maximum aan de controle van de moeder en 31% het maximum aan de controle van de vader. Beide variabelen zijn scheef naar links verdeeld, waardoor ook hier bij verdere analyses non-parametrische testen gebruikt kunnen worden. In tabel 5 zijn de exacte waarden, samen met deze van de ouderschapsstijlen, terug te vinden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

53

Tabel 5 Overzichtstabel, beschrijvende statistiek n

Algemene variabelen

ste

1 2de 3de 4de 5de 6de Totaal

Leerjaar secundair onderwijs

Leeftijd (in jaren)

Alcoholgebruik

Missings

1370 1380 1411 1374 1421 1300 8255

0

8206

49

Mediaan

15.1 ± 1.9

15

4184 4071 8255 2324 1929 1253 5506

Totaal aantal keer dronken

8162

93

1.9 ± 1.3

1 (nooit)

Alcoholgebruik laatste 30d

8132

123

2.3 ± 1.4

2 (1 à 2 keer)

Dronkenschap laatste 30d

8124

131

1.4 ± 0.9

1 (nooit)

Moeder

7278

977

2.2 ± 1.2

2 (zelden)

Vader

6860

1396

2.3 ± 1.3

2 (zelden)

Moeder

7282

973

3.1 ± 1.2

3 (soms)

Vader

6876

1379

2.8 ± 1.3

3 (soms)

Moeder

7281

974

3.2 ± 1.3

3 (soms)

Vader

6865

1391

2.8 ± 1.3

3 (soms)

Moeder

7220

1036

1.8 ± 1.1

1 (nooit)

Vader

6792

1464

1.9 ± 0.4

1 (nooit)

Moeder

7088

1167

2.69 ± 0.43

2.8

Vader

6737

6737

2.43 ± 0.60

2.6

Verwaarlozend Autoritatief

Verwennend

Controle

Autoritair

Lisa Kerckhof

50.7 49.3 100 42.2 35.0 22.8 100

± SD

Jongen Meisje Totaal ASO TSO/KSO BSO Totaal

Geslacht

Opleiding

Ouderschapsstijl

%

Masterproef GVO

0

2749

54

2. Univariate analyses De univariate statistische analyses worden hieronder besproken, dit telkens volgens alcoholgebruik, ouderschapsstijlen en controle. De link met leeftijd, geslacht en opleiding wordt eerst gemaakt, waarvan er daarna een overzicht in tabel 6 kan teruggevonden worden. Als laatste wordt de link tussen alcoholgebruik en gepercipieerde ouderschapsstijlen en controle onder de loep genomen. 2.1 Alcoholgebruik De drie variabelen die in deze paper gebruikt worden om alcoholgebruik na te gaan, zullen hieronder in functie van de leeftijd, het geslacht en de opleiding besproken worden. 2.1.1

Leeftijd

Om de relatie tussen de leeftijd en alcoholgebruik na te gaan, werd er voor iedere variabele m.b.t. alcoholgebruik een Pearson correlatie coëfficiënt berekend (zie tabel 6). Er kon een positief verband (p<0.001) tussen de variabele leeftijd en de variabelen voor alcohol vastgesteld worden. Hieruit blijkt, hoe hoger de leeftijd, hoe hoger de score op het totaal aantal keer dronken zijn (r = 0.405), alcoholgebruik (r = 0.406) en dronkenschap de laatste 30 dagen (r = 0.260). Omwille van dit positief verband, zal leeftijd mede in rekening gebracht worden bij de multivariate analyses. 2.1.2

Geslacht

Een independent samples t-test werd uitgevoerd om verschillen tussen jongens en meisjes wat betreft alcoholgebruik na te gaan. Uit tabel 6 kan afgeleid worden dat jongens en meisjes significant (p<0.001) verschillend scoren wat betreft alcoholgebruik, waarbij de jongens telkens hoger scoren dan de meisjes. Dit is een verschil van 0.3 (SD = 0.3) bij het totaal aantal keer dronkenschap en alcoholgebruik van de afgelopen 30 dagen en een verschil van 0.2 (SD = 0.3) bij dronkenschap de laatste 30 dagen. Daarom zal ook geslacht bij de multivariate analyses in rekening worden gebracht.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

55

2.1.3

Opleiding

Om het verschil in alcoholgebruik tussen de verschillende opleidingscategorieën na te gaan, werd de one-way anova test uitgevoerd. De varianties waren echter niet voldoende gelijk, waardoor er overgeschakeld werd naar de Kruskal-Wallis en Mann-Whitney U testen met Bonferroni correctie (tabel 6). Bij deze laatste testen werd een alpha gehanteerd van 0.017 i.p.v. 0.05, aangezien drie testen moeten worden uitgevoerd om de verschillende opleidingniveaus onderling met elkaar te kunnen vergelijken. Uit de Kruskal-Wallis,

bleek

dat

er

een

significant

verschil

(p<0.001)

was

qua

opleidingsniveau voor het totaal aantal keer dronkenschap (X² = 125.829) en alcoholgebruik (X² = 39.654) en dronkenschap (X² = 138.733) van de laatste 30 dagen. Uit de Mann-Whitney U testen bleek dan dat jongeren uit het ASO voor alle indicatoren van alcoholgebruik significant lager scoorden dan jongeren uit het TSO/KSO. In vergelijking met jongeren uit het BSO scoorden jongeren uit het ASO ook lager, behalve voor het laatste 30 dagen gebruik waarvoor geen significant verschil kon worden aangetoond. Wanneer jongeren uit het BSO en jongeren uit het TSO/KSO vervolgens vergeleken werden, dan scoorden jongeren uit het BSO hoger op dronkenschap van de afgelopen dertig dagen, maar lager op het alcoholgebruik van de afgelopen dertig dagen. Hierbij werd voor de derde indicator, totaal aantal keer dronken, geen verschil gevonden tussen jongeren uit het BSO en jongeren uit het TSO/KSO. Omwille van deze significanties, zal ook opleiding in rekening gebracht worden bij de multivariate analyses. 2.2 Gepercipieerde ouderschapsstijlen In totaal zijn er acht variabelen die hier gebruikt worden om de verschillende ouderschapsstijlen na te gaan voor zowel de moeder als de vader. Deze zullen in functie van de leeftijd, het geslacht en de opleiding verder besproken worden. 2.2.1

Leeftijd

Om de relatie tussen de leeftijd en de gepercipieerde ouderschapsstijlen na te gaan, werd er voor iedere ouderschapsstijl voor zowel moeder als vader, een Pearson correlatie coëfficiënt berekend (tabel 6).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

56

Er was een significant negatief verband (p<0.001) tussen de leeftijd en de autoritaire en autoritatieve ouderschapsstijl voor zowel vader (resp. r = -0.076; r = -0.129) als moeder (resp. r = -0.067; r = -0.140) en voor de verwennende ouderschapsstijl bij de vader (r = 0.044). Hoe jonger de adolescent, hoe hoger de score op de autoritatieve en autoritaire ouderschapsstijl voor zowel vader als moeder. Dit is eveneens het geval bij de verwennende ouderschapsstijl voor de vader. 2.2.2

Geslacht

Om verschillen tussen jongens en meisjes wat betreft diens ouderschapsstijlen van de moeder en de vader na te gaan, werd een independent samples t-test uitgevoerd. Uit tabel 6 kan afgeleid worden dat jongens en meisjes significant verschillend scoren wat betreft de gepercipieerde ouderschapsstijl, waarbij de meisjes 0.1 (SD = 0; p = 0.004) hoger scoren op de verwennende ouderschapsstijl bij de moeder. Bij alle andere ouderschapsstijlen kennen de jongens een hogere score aan de ouderschapsstijl toe (p<0.001). Het grootste verschil betreft hier 0.3 (SD = 0) en wordt bij de verwaarlozende stijl van de moeder waargenomen. Aangezien jongens en meisjes zo verschillend scoren qua ouderschapsstijl, is het eveneens mogelijk dat een andere stijl per geslacht, een significante voorspeller voor het alcoholgebruik van de adolescent is. Daarom werd beslist om de enkelvoudige lineaire regressies eveneens afzonderlijk voor geslacht uit te voeren en verschillen in significantie na te gaan. 2.2.3

Opleiding

Om het verschil in ouderschapsstijlen tussen de verschillende opleidingscategorieën na te gaan, werd er een one-way anova uitgevoerd (tabel 6). De Levene’s test geeft aan dat de varianties bij de meeste ouderschapsstijlen onvoldoende gelijk zijn, waardoor de anova niet geïnterpreteerd mag worden. Enkel bij de autoritaire ouderschapsstijl bij de vader is dit niet het geval, maar daar geeft de anova aan dat er geen significant verschil tussen de gemiddelden van de drie groepen voor opleiding is (p = 0.196).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

57

Voor de andere ouderschapsstijlen, werd de Kruskal-Wallis test uitgevoerd en deze wees op een significant verschil tussen de drie opleidingscategorieën en een verwaarlozende stijl van de moeder (X² = 41.100; p<0.001); autoritatieve stijl van moeder (X² = 22.689; p<0.001) en vader (X² = 53.860; p<0.001); verwennende stijl van de vader (X² = 6.167; p = 0.019); en autoritaire stijl van de moeder (X² = 6.167; p = 0.046). Om te zien waar het verschil precies zit, werden Mann-Whitney U-testen uitgevoerd, waar de categorieën voor opleiding, twee aan twee, onderling vergeleken werden. Na Bonferroni correctie, werd alpha ook hier aangepast naar 0.017. Over het algemeen blijken jongeren uit het BSO laagst te scoren op de autoritatieve stijl, vergeleken met deze uit het ASO en TSO/KSO. Gezien deze verschillen in opleiding, wordt hier best rekening mee gehouden bij de multivariate analyses. De exacte cijfers en significante verschillen van alle ouderschapsstijlen en opleiding, zijn in tabel 6 terug te vinden. 2.3 Gepercipieerde controle Om de gepercipieerde controle na te gaan, worden de twee opgemaakte schalen in functie van de leeftijd, het geslacht en de opleiding hieronder besproken. 2.3.1

Leeftijd

Pearson correlatie coëfficiënten werden berekend, om de relatie tussen de leeftijd en de gepercipieerde controle van zowel vader als moeder na te gaan. Er was een negatief verband (p<0.001) tussen leeftijd en beide variabelen (tabel 6). Hieruit blijkt, hoe hoger de leeftijd, hoe lager de score op de gepercipieerde mate van controle door de moeder (r = -0.049) en vader (r = -0.069). 2.3.2

Geslacht

Om verschillen tussen jongens en meisjes wat betreft de gepercipieerde controle van de vader en de moeder na te gaan, werd een independent samples t-test uitgevoerd. Uit tabel 6 kan afgeleid worden dat jongens en meisjes significant verschillend scoren (p <0.001) wat betreft de gepercipieerde controle, waarbij de meisjes 0.11 (SD = 0.05) hoger scoren voor controle door de moeder en 0.07 (SD = 0.03) lager scoren voor controle door de vader, vergeleken met de jongens.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

58

Net als bij de ouderschapsstijlen, scoren jongens en meisjes ook hier verschillend en zal er bij de enkelvoudige lineaire regressies nagegaan worden of er verschillen in significantie bij alcoholgebruik aanwezig zijn. 2.3.3

Opleiding

De one-way anova werd uitgevoerd, om het verschil in gepercipieerde controle tussen de verschillende opleidingscategorieën na te gaan, maar ook hier waren de varianties onvoldoende gelijk. De Kruskal-Wallis test toonde een significant verschil tussen de drie opleidingscategorieën en de controle van zowel vader (X² = 96.093; p<0.001) als moeder (X² = 174.609; p<0.001) aan. Om te zien waar het verschil precies zit, werden Mann-Whitney U-testen met Bonferroni correctie uitgevoerd. Ook hier werd een alpha van 0.017 gehanteerd. Uit tabel 6 kan worden afgeleid dat er telkens een significant verschil tussen de drie categorieën aanwezig is (p<0.001), waarbij jongeren uit het ASO gemiddeld gezien een hogere score aan de mate van controle van de moeder toekennen ( = 2.77; SD = 0.34), vergeleken met jongeren uit het TSO/KSO ( = 2.63; SD = 0.46) en BSO ( = 2.57; SD = 0.50). Gelijkaardige verschillen worden eveneens bij de mate van controle van de vader gezien. Het is hierdoor belangrijk om met de opleiding rekening te houden bij de multivariate analyses.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

59

Tabel 6 Overzichtstabel, univariate statistiek

Alcoholgebruik

Leeftijd

Opleiding Independant samples t-test

Significantie groepen

±SD


0.405**

2.0 ±1.4

1.7 ±1.1

12.371 (7774.665)**

1.9 ±1.2

2.3 ±1.4

2.4 ±1.4

125.829**


0.406**

2.4 ±1.6

2.1 ±1.3

7.830 (7905.437)**

2.5 ±1.3

2.9 ±1.6

2.7 ±1.6

39.654**


0.260**

1.5 ±1.0

1.3 ±0.7

9.537 (7340.466)**

1.3 ±0.7

1.6 ±1.1

1.7 ±1.2

138.733**

Moeder

-0.013

2.3 ±1.2

2.0 ±1.2

6.683 (7259.079)**

2.0 ±1.0

2.2 ±1.2

2.3 ±1.3

41.100**

Vader

-0.004

2.3 ±1.3

2.2 ±1.3

4.158 (6858)**

Moeder

-0.140 **

3.1 ±1.2

3.1 ±1.3

1.069 (7280)

Vader

-0.129**

2.9 ±1.3

2.7 ±1.3

5.185 (6873.147)**

Moeder

0.019

3.1 ±1.3

3.2 ±1.3

-2.906 (7279)*

Vader

-0.044**

2.9 ±1.3

2.8 ±1.2

0.750 (6863)

Moeder

-0.067**

1.9 ±1.2

1.7 ±1.1

5.955 (7172.636)**

1.7 ±1.1

1.8 ±1.2

1.8 ±1.2

Vader

-0.076**

2.0 ±1.3

1.8 ±1.2

7.197 (6762.904)**

1.9 ±1.2

1.9 ±1.2

1.8 ±1.2

Moeder

-0.049**

2.63 ±0.45

2.74 ±0.40

-10.741 (6986.942)**

2.77 ±0.34

2.63 ±0.46

2.57 ±0.50

174.609**

Vader

-0.069**

2.46 ±0.58

2.39 ±0.61

4.508 (6708.628)**

2.50 ±0.53

2.36 ±0.60

2.28 ±0.66

96.093**

2.2 ±1.3 3.1 ±1.2

2.3 ±1.3 3.0 ±1.2

±SD

2.3 ±1.4 2.9 ±1.3

Verwennend

2.9 ±1.3 3.1 ±1.2 2.9 ±1.3

2.7 ±1.3 3.2 ±1.3 2.8 ±1.3

ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO ASO + TSO/KSO** ASO + BSO TSO/KSO + BSO** ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO** ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO*

3.667 22.689**

Autoritatief

Autoritair

Controle

Chi-kwadraat (X²)

±SD

±SD

BSO

Bonferroni MannWhitney U Test

Pearson (r)

±SD

TSO/KSO

Kruskal-Wallis Test

Meisje

t (df)

ASO

One Way ANOVA Fwaarde

Jongen

Verwaarlozend

Ouderschapsstijl

Geslacht

2.5 ±1.4

53.860**

3.2 ±1.3 2.7 ±1.4

ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO**

1.133 6.167*

6.167*

ASO + TSO/KSO ASO + BSO* TSO/KSO + BSO ASO + TSO/KSO ASO + BSO TSO/KSO + BSO*

1.628 ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO** ASO + TSO/KSO** ASO + BSO** TSO/KSO + BSO

**p≤0.001 *p<0.05 60

2.4 Alcoholgebruik, gepercipieerde ouderschapsstijlen en controle Wanneer het verband tussen alcoholgebruik enerzijds en ouderschapsstijlen en controle anderzijds, aan de hand van Pearson correlatie coëfficiënten nagegaan werd, bleek er nergens multicollineariteit aanwezig te zijn (zie tabel 14 in bijlage 3 ). Hierdoor mogen deze variabelen samen in latere meervoudige regressies opgenomen worden. Hierna werden paired samples t-testen uitgevoerd, om na te gaan of de variabelen van de vader en de moeder eventueel samengevoegd mogen worden tot één variabele per ouderschapsstijl en controle. Daaruit blijken ouders binnen een gezin verschillend te scoren op de ouderschapsstijlen. Zo scoren vaders gemiddeld gezien 0.1 (SD = 0.1) hoger op de verwaarlozende en autoritaire ouderschapsstijl, terwijl de moeders gemiddeld gezien 0.3 (SD = 0.1) hoger op de autoritatieve en 0.4 (SD = 0) hoger verwennende opvoedingsstijl scoren. Ook op de controle variabele, blijken de scores van de ouders significant van elkaar te verschillen. De moeder scoort hier gemiddeld gezien 0.26 (SD = 0.17) hoger dan de vader (zie tabel 15 bijlage 3). Hieruit blijkt dat er door beide ouders, niet eenzelfde mate van controle of ouderschapsstijl uitgeoefend wordt op de adolescent. Daarom werd beslist om de variabelen van de vader en de moeder in verdere analyses apart te houden en niet samen te voegen. Om reeds naar de voorspellende waarde van ouderschapsstijlen en controle op het alcoholgebruik van de adolescent te kijken, werden enkelvoudige regressies uitgevoerd. De parameters van deze regressievergelijkingen zijn in tabel 7 terug te vinden. Voor de mate van controle van de vader en moeder, is er bij alle indicatoren m.b.t. alcoholgebruik en bij zowel jongens als meisjes een significant negatieve associatie te vinden. Ook bij de autoritatieve ouderschapsstijl wordt een negatieve associatie voor alle indicatoren voor alcohol gezien, met uitzondering van de score die de meisjes hier aan de moeder geven, wanneer dronkenschap van afgelopen dertig dagen als afhankelijke variabele genomen wordt. Positieve associaties worden dan weer gevonden bij de verwaarlozende en autoritaire stijl, waarbij er voor de verwaarlozende stijl bij de jongens en meisjes en alle variabelen voor alcoholgebruik, een significant verband is.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

61

Bij de autoritaire opvoedingsstijl is er een significant positief verband bij deze stijl van de moeder voor jongens en meisjes, op dronkenschap van de laatste 30 dagen. Bij meisjes is dit ook significant bij alcoholgebruik van de afgelopen 30 dagen en bij de autoritaire stijl van de vader, op alle indicatoren m.b.t. alcoholgebruik. Hier bleek de score op deze stijl bij de moeder, geen significante voorspeller van het totaal aantal keer dat de adolescent reeds dronken was te zijn en wordt daarom bij deze variabele niet verder in de meervoudige regressie analyses opgenomen. Een verwennende stijl correleert nergens significant met alcoholgebruik en is ook in de enkelvoudige regressie analyses niet significant. Hierdoor zal ook deze stijl niet verder opgenomen worden in de meervoudige regressie analyses die in volgend onderdeel aan bod komen.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

62

Tabel 7 Enkelvoudige lineaire regressies met de drie variabelen voor alcoholgebruik als afhankelijke variabele


Moeder

Verwaarlozend

Ouderschapsstijl

Vader

Moeder

Autoritatief Vader

Moeder

Verwennend Vader



Adj R2

ANOVA, F-waarde

Const ante

Bèta

t

Adj R2

ANOVA, F-waarde

Const ante

Bèta

t

Adj R2

ANOVA, F-waarde

Const ante

Bèta

t

Tot.

0.005

34.645**

1.685

0.069

5.886**

0.002

15.320**

2.138

0.046

3.914**

0.008

59.952

1.210

0.091

7.743**

♂

0.001

5.863*

1.897

0.040

2.421*

0.001

5.583*

2.250

0.039

2.363*

0.004

13.686**

1.314

0.062

3.699**

♀

0.007

26.943**

1.521

0.086

5.191**

0.001

6.441*

2.055

0.042

2.538*

0.014

50.921**

1.127

0.117

7.136**

Tot.

0.004

25.563**

1.770

0.061

5.056**

0.002

15.599**

2.132

0.048

3.950**

0.007

46.313**

1.224

0.082

6.805**

♂

0.002

8.916*

1.860

0.051

2.986*

0.003

9.838*

2.200

0.054

3.136*

0.006

22.493**

1.279

0.081

4.743**

♀

0.004

13.128**

1.566

0.062

3.623**

0.001

3.964*

2.078

0.034

1.991*

0.006

20.015**

1.181

0.076

4.474**

Tot.

0.012

91.532**

2.185

-0.112

-9.567**

0.010

74.597**

2.620

-0.101

-8.637**

0.003

22.075**

1.460

-0.055

-4.698**

♂

0.020

75.262**

2.490

-0.144

-8.675**

0.013

49.303**

2.819

-0.117

-7.022**

0.006

20.833**

1.601

-0.076

-4.564**

♀

0.006

23.455**

1.899

-0.080

-4.843**

0.007

27.362**

2.433

-0.086

-5.231**

0.001

3.752

1.328

-0.032

-1.937

Tot.

0.007

46.573**

2.044

-0.082

-6.824**

0.006

43.484**

2.494

-0.080

-6.594**

0.001

9.898*

1.408

-0.038

-3.146*

♂

0.007

24.966**

2.237

-0.085

-4.997**

0.006

21.249**

2.619

-0.079

-4.610**

0.002

8.810*

1.515

-0.051

-2.968*

♀

0.010

34.194**

1.893

-0.099

-5.848**

0.008

28.775**

2.398

-0.091

-5.364**

0.001

4.226*

1.322

-0.035

-2.056*

Tot.

0.000

2.332

1.787

0.018

1.527

0.000

1.579

2.208

0.015

1.257

0.000

2.003

1.315

0.017

1.415

♂

0.000

2.475

1.912

0.026

1.573

0.001

2.797

2.263

0.028

1.672

0.000

1.316

1.383

0.019

1.147

♀

0.000

1.300

1.636

0.019

1.140

0.000

0.111

2.136

0.006

0.332

0.000

1.744

1.236

0.022

1.321

Tot.

0.000

0.226

1.847

-0.006

-0.475

0.000

0.230

2.272

-0.006

-0.479

0.000

0.176

1.334

0.005

0.420

♂

0.000

0.092

1.971

0.005

0.303

0.000

0.608

2.309

0.013

0.780

0.000

0.660

1.388

0.014

0.812

♀

0.000

1.573

1.727

-0.021

-1.254

0.001

2.940

2.236

-0.029

-1.715

0.000

0.217

1.283

-0.008

-0.466

63

Moeder

Tot.

0.000

2.646

1.803

0.019

1.627

0.001

9.560*

2.177

0.037

3.092*

0.006

41.472**

1.249

0.076

6.440**

♂

0.000

0.103

2.009

-0.005

-0.320

0.000

0.758

2.329

0.015

0.871

0.002

8.927*

1.347

0.050

2.988*

♀

0.001

3.555

1.634

0.031

1.885

0.002

9.818*

2.051

0.052

3.133*

0.009

35.477**

1.169

0.098

5.945**

Tot.

0.000

2.191

1.791

0.018

1.480

0.000

1.258

2.217

0.014

1.122

0.002

14.031**

1.282

0.046

3.746**

♂

0.001

3.748

2.046

-0.033

-1.936

0.000

1.721

2.393

-0.023

-1.312

0.000

0.080

1.398

0.005

0.282

♀

0.004

12.981**

1.577

0.062

3.603**

0.002

7.003*

2.068

0.045

2.646*

0.007

25.015**

1.183

0.086

5.001**

Tot.

0.038

278.818**

3.384

-0.195

-16.698**

0.030

216.853**

3.833

-0.173

-14.726**

0.042

312.012**

2.399

-0.206

-17.664**

♂

0.034

123.144**

3.520

-0.185

-11.097**

0.032

115.683**

4.025

-0.179

-10.756**

0.033

118.360**

2.409

-0.181

-10.879**

♀

0.031

115.670**

3.004

-0.177

-10.755**

0.021

76.803**

3.460

-0.146

-8.764**

0.049

182.825**

2.300

-0.221

-13.521**

Tot.

0.020

134.455**

2.561

-0.140

-11.595**

0.015

99.545**

2.981

-0.121

-9.977**

0.016

109.603**

1.771

-0.127

-10.469**

♂

0.020

70.523**

2.850

-0.144

-8.398**

0.018

61.976**

3.268

-0.135

-7.873**

0.017

57.373**

1.939

-0.130

-7.574**

♀

0.025

86.419**

2.358

-0.159

-9.296**

0.013

46.541**

2.764

-0.117

-6.822**

0.020

68.301**

1.648

-0.142

-8.264**

Autoritair Vader

Controle

Moeder

Vader

**p≤0.001 (2-zijdig getoetst) *p<0.05 (2-zijdig getoetst)

64

3. Multivariate analyses Met behulp van meervoudige regressies, wordt er in dit onderdeel nagegaan welke de significante voorspellers voor de drie variabelen van alcoholgebruik zijn. Aan de hand van voorafgaande analyses, werd er beslist de verwennende ouderschapsstijl voor vader en moeder niet in deze analyses op te nemen. Ook de autoritaire ouderschapsstijl voor de moeder, werd niet opgenomen om het ooit dronken zijn van de adolescent te verklaren. Alle andere variabelen m.b.t. controle en ouderschapsstijlen werden telkens voor het totaal aantal keer van dronkenschap en alcoholgebruik en dronkenschap in de laatste 30 dagen nagegaan. Bovendien werden alle meervoudige regressies voor leeftijd gecontroleerd, waarna ze met opleiding als controlerende variabele herhaald werden. Veranderingen van significanties bij de toevoeging van opleiding, werden in de tabel telkens aangeduid. In dit onderdeel komen eerst regressievergelijkingen voor ouderschapsstijlen aan bod, gevolgd door deze voor controle en als laatste werden alle variabelen die alcoholgebruik van jongens of meisjes significant voorspelden, samen in de meervoudige regressies voor de drie variabelen van alcoholgebruik opgenomen. 3.1 Alcoholgebruik en ouderschapsstijlen In dit onderdeel wordt de voorspellende waarde van verschillende ouderschapsstijlen voor de drie variabelen van alcoholgebruik nagegaan. Afhankelijk van de significante ouderschapsstijlen bij de enkelvoudige regressies, werden voor de drie afhankelijke variabelen van alcohol, verschillende stijlen opgenomen. De parameters van de regressievergelijkingen zijn in tabel 8 terug te vinden. Als eerste wordt er nagegaan welke ouderschapsstijlen het aantal keer dat de adolescent ooit dronken was verklaren. In totaal wordt 14.2% van de variantie bij de meisjes door het model in tabel 8 verklaard. Bij de jongens is dit 19.1%. In deze modellen blijkt enkel een hoge score op de autoritatieve stijl, een protectieve factor voor dronkenschap te zijn. Voor jongens speelt hierbij enkel de score die ze aan de moeder geven (p<0.001) en voor meisjes enkel de score die ze aan de vader geven(p = 0.018), een significante rol. Deze negatieve associatie tussen dronkenschap en de autoritatieve stijl van de vader, wordt bij meisjes echter niet significant na toevoeging van opleiding (β = -0.033; t = -1.361; p = 0.174). Hierdoor zal deze variabele bij het totaal aantal keer dronkenschap, niet opgenomen worden in verdere analyses.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

65

Positieve associaties worden hier opgemerkt bij de autoritaire stijl van de vader en verwaarlozende stijl van de moeder, bij meisjes. Na toevoeging van opleiding aan het model, wordt de associatie tussen de verwaarlozende ouderschapsstijl van de vader bij jongens significant (β = 0.066; t = 2.609; p = 0.009). Hierdoor heeft deze associatie enkel betrekking op de jongens van het derde t.e.m. het zesde middelbaar. In het tweede regressiemodel, wordt 19.2% (♂) en 17.2% (♀) van de variantie uit het alcoholgebruik van de afgelopen 30 dagen verklaard (zie tabel 8). Er zijn hier enkel positieve associaties met alcoholgebruik significant. Hoe hoger de score op de verwaarlozende en autoritaire stijl van de moeder bij de meisjes, hoe vaker deze adolescenten de afgelopen 30 dagen dronken waren. Bij de jongens is dit enkel de score op de autoritaire stijl van de moeder. Aangezien er bij de autoritatieve stijl van vader en moeder en de verwaarlozende stijl van de vader geen significantie te zien is bij de meisjes of de jongens, worden deze variabelen in verdere analyses met het alcoholgebruik van de afgelopen 30 dagen als afhankelijke variabele, niet opgenomen. Wanneer deze drie variabelen uit het model geschrapt worden, wordt nog 19.2% (♂) en 17.2% (♀) van de variantie verklaard, wat op weinig toegevoegde waarde van deze variabelen wijst. Het derde regressiemodel verklaart 10.1% (♂) en 6.5% (♀) van de variantie uit dronkenschap van de laatste 30 dagen (zie tabel 8). Net zoals in het vorige model, zijn hier zijn enkel significant positieve associaties te vinden. Bij de verwaarlozende stijl van de vader bij de jongens en bij deze stijl van de moeder bij de meisjes, is er een positief verband. Ook bij de autoritaire stijl van de moeder, bij jongens en meisjes, is er een significant positief verband te vinden. Bij deze stijl van de vader, bij meisjes, is er eenzelfde associatie te vinden, al wordt deze enkel na toevoeging van opleiding aan het model significant (β = 0.047; t = 2.008; p = 0.045). In verdere analyses met dronkenschap van de laatste 30 dagen, zal de autoritatieve stijl van vader en moeder ook niet opgenomen worden, aangezien deze hier niet significant is. Als beide variabelen geschrapt worden, wordt 10.3% (♂) en 6.5% (♀) van de variantie uit dronkenschap van de afgelopen 30 dagen door het model verklaard. Dit wijst eveneens op weinig toegevoegde waarde van deze variabelen en het percentage is bij de jongens zelfs gestegen.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

66

Tabel 8 Meervoudige lineaire regressies voor de drie variabelen van alcohol en ouderschapsstijlen, telkens voor jongens en meisjes apart uitgevoerd

Adj R2

♂

ANOVA Constante Adj R2

♀

ANOVA Constante

Moeder Verwaarlozend

Alcoholgebruik laatste 30d 0.192 F = 109.018** -2.872 0.172 F = 97.238** -2.217

Dronkenschap laatste 30d 0.101 F = 51.781** -0.927 0.065 F = 33.013** -0.141

Bèta

t

Bèta

t

Bèta

t

♂

0.014

0.692

0.027

1.357

0.030

1.446

♀

0.083

4.368**

0.044

2.345*

0.119

5.968**

0.028

1.403

0.049

2.335*

a

♂

0.038

1.923

♀

0.022

1.159

0.008

0.437

0.013

0.633

♂

-0.079

-4.066**

-0.038

-1.950

-0.025

-1.207

♀

-0.007

-0.354

-0.024

-1.229

0.008

0.382

♂

0.018

0.914

-0.007

-0.364

0.003

0.158

-0.026

-1.351

-0.005

-0.222

♂

0.044

2.298*

0.062

3.066*

♀

0.071

3.870**

0.092

4.743**

0.000

0.002

0.002

0.109

0.027 1.478 0.069 4.233 ** **p≤0.001 (2-zijdig getoetst) *p<0.05 (2-zijdig getoetst), gecontroleerd voor leeftijd a = veranderde significantie na toevoeging van opleiding

0.037

1.889 a

Vader Ouderschapsstijl

Totaal aantal keer dronken 0.191 F = 127.174 ** -2.480 0.142 F = 91.309 ** -1.546

Moeder Autoritatief Vader Moeder Autoritair Vader

♀

♂

-0.046

0.019

-2.372*

a

1.205

♀

3.2 Alcoholgebruik en gepercipieerde controle In dit onderdeel wordt de voorspellende waarde van de mate van controle voor de drie variabelen van alcoholgebruik nagegaan. Omwille van de significantie bij de enkelvoudige regressies, werd de mate van controle voor vader en moeder opgenomen. De parameters van de regressievergelijkingen zijn in tabel 9 terug te vinden. De score op controle die aan de moeder gegeven werd, blijkt een significante negatieve voorspeller voor alle drie de variabelen van alcohol (p<0.001). Hoe hoger de controle van de moeder, hoe lager de score op alle indicatoren m.b.t. alcohol. Bij de score op controle die aan de vader gegeven werd, werd er enkel bij meisjes een positieve significantie gevonden en dit bij alle indicatoren m.b.t. alcohol. Wanneer er bijkomend voor opleiding gecontroleerd werd, viel deze significantie weg bij alcoholgebruik (β = -0.036; t = -1.596; p = 0.111) en dronkenschap van de afgelopen 30 dagen

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

67

(β = -0.041; t = -1.823; p = 0.068). Hierdoor zal deze variabele bij het alcoholgebruik en dronkenschap van de afgelopen 30 dagen, in verdere analyses niet opgenomen worden. Tabel 9 Meervoudige lineaire regressies voor de drie variabelen van alcohol en controle, telkens voor jongens en meisjes apart uitgevoerd

Totaal aantal keer dronken 0.215

Alcoholgebruik laatste 30d 0.204

F = 293.325**

F = 274.772**

F = 142.804**

Constante

-1.315

-1.306

0.201

2

Adj R

0.158

0.177

0.082

ANOVA

F = 203.514**

F = 231.822**

F = 96.776**

-0.098

-0.593

1.246

Adj R2

♂

ANOVA

♀

Controle

Constante

Moeder Vader

Dronkenschap laatste 30d 0.117

Bèta

t

Bèta

t

Bèta

t

♂

-0.133

-6.919**

-0.131

-6.779**

-0.149

-7.334**

♀

-0.126

-7.019 **

-0.126

-7.075**

-0.185

-9.864**

♂

-0.034

-1.788

-0.024

-1.220

-0.018

-0.891

a

♀

-0.080 -4.460 ** -0.042 -2.338* -0.052 **p≤0.001 (2-zijdig getoetst) *p<0.05 (2-zijdig getoetst), gecontroleerd voor leeftijd a = veranderde significantie na toevoeging van opleiding

-2.751*a

3.3 Alcoholgebruik, ouderschapsstijlen en controle Na in vorige twee onderdelen de voorspellende waarde van ouderschapsstijlen en controle afzonderlijk na te gaan, worden de significant voorspellende variabelen in dit deel samengebracht. Uit vorige analyses bleek dat deze voorspellende waarden verschillend waren, wat betreft geslacht, waardoor de analyses ook hier voor geslacht afzonderlijk uitgevoerd werden. De parameters van de regressievergelijkingen zijn in tabel 10 terug te vinden. Wanneer het totaal aantal keer dat de adolescent ooit dronken was, als afhankelijke variabele genomen werd, verklaarde het model van de jongens 21.2% en dat van de meisjes 16.1% van de variantie. De controle van de moeder vertoont een significante negatieve associatie bij de jongens en meisjes. Ook bij de vader is er een negatief verband bij de meisjes te zien, dat na toevoeging van opleiding aan het model niet significant wordt (β = -0.043; t = -1.812; p = 0.070). Verder is er bij de jongens een positieve associatie met de verwaarlozende stijl van de vader, die pas significant wordt na toevoeging van opleiding aan het model (β = 0.068; t = 2.647; p = 0.008).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

68

Bij de meisjes zijn er significante positieve associaties met de verwaarlozende stijl van de moeder (β = 0.069; t = 3.567; p<0.001) en de autoritaire stijl van de vader (β = 0.044; t = 2.565; p = 0.010), zelfs wanneer er voor opleiding gecontroleerd werd. In het regressiemodel met het alcoholgebruik van de afgelopen dertig dagen als afhankelijke variabele, geeft de mate van controle door de moeder ook hier een significant negatieve associatie weer voor jongens en meisjes. Verder is er bij de jongens een positieve associatie met de autoritaire stijl van de moeder (β = 0.004; t = 2.054; p = 0.040) en een negatieve met deze stijl bij de vader. Deze van de vader werd significant na toevoeging van opleiding aan het model (β = -0.053; t = -2.107; p = 0.035), waardoor dit enkel voor de adolescenten van het 3de t.e.m. 6de middelbaar onderwijs telt. Als laatste is er bij de jongens een positieve associatie bij de verwennende stijl van de moeder op te merken, die niet significant wordt na toevoeging van opleiding aan het model (β = 0.039; t = 1.863; p = 0.063). Bij de meisjes zijn er geen verdere significante associaties op te merken. Net zoals in vorige analyses, blijkt de mate van controle door de moeder negatief te associëren bij jongens en meisjes, wanneer dronkenschap van de laatste dertig dagen als afhankelijke variabele in de meervoudige regressie opgenomen wordt. Ook hier zijn de andere significante variabelen verschillend wat betreft geslacht. Positieve associaties worden gezien bij de verwaarlozende stijl van de vader en de autoritaire stijl van de moeder, wanneer het model van de jongens bekeken wordt. Bij de meisjes zijn er positieve associaties wat betreft de verwaarlozende stijl van de moeder en de autoritaire stijl van de vader. Dit was bij de meisjes eveneens het geval, wanneer het totaal aantal keer dat de adolescent ooit dronken was, als afhankelijke variabele genomen werd.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

69

Tabel 10 Meervoudige lineaire regressies voor de drie variabelen van alcohol, controle en ouderschapsstjilen, telkens voor jongens en meisjes apart uitgevoerd

Adj R2

♂

ANOVA Constante Adj R2

♀

ANOVA Constante

Moeder Verwaarlozend Ouderschapsstijl

Vader Moeder Autoritatief Vader Moeder Autoritair

Controle

Vader Moeder Vader

Totaal aantal keer dronken 0.212 F = 114.981** -1.254 0.161 F = 84.522** -0.416

Alcoholgebruik laatste 30d 0.215 F = 167.778** -1.543 0.185 F = 142.707** -1.079

Bèta

Bèta

t

♂

0.018

0.887

♀

0.069 0.038 0.017 -0.026 0.000

3.567** 1.901a 0.881 -1.536 0.010

♂ ♀ ♂ ♀

Dronkenschap laatste 30d 0.117 F = 68.105** 0.114 0.100 F = 58.415** 0.934

t a

Bèta

t

0.022

1.028

0.086 0.047 0.016

4.312** 2.207* 0.799

0.040 0.030

2.506* 1.803

2.054* 1.694 -0.668a 1.621 -9.185**

0.050 0.033 -0.021

2.420* 1.661 -1.002

0.041 -0.158

2.152* -9.142 **

-7.750**

-0.200

-11.140**

♂ ♀ ♂ ♂

0.002

0.121

♀ ♂

0.044 -0.134

2.565* -6.470**

0.040 0.032 -0.013 0.029 -0.149

♀

-0.124

-6.540**

-0.132

♂

-0.027

-1.320

♀

-0.057 -2.998*a **p≤0.001 (2-zijdig getoetst) *p<0.05 (2-zijdig getoetst), gecontroleerd voor leeftijd a = veranderde significantie na toevoeging van opleiding

Lisa Kerckhof

♀

Masterproef GVO

70

Hoofdstuk 4: Discussie, limitaties en sterktes van het onderzoek Dit onderzoek werd uitgevoerd om de voorspellende waarde van de vier ouderschapsstijlen en ouderlijke controle, op het alcoholgebruik en dronkenschap van Vlaamse adolescenten uit het secondair onderwijs na te gaan, rekening houdend met geslacht, leeftijd en opleiding. De belangrijkste worden in dit onderdeel aangehaald en besproken. Uit de resultaten blijkt een positief verband tussen de leeftijd van de adolescent en het totaal aantal keer dat de adolescent reeds dronken was, het alcoholgebruik en de dronkenschap van de afgelopen dertig dagen. Fisher et al. (2007), Kinable (2011) en Melis (2013) vonden gelijkaardige resultaten. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat alcoholgebruik vanaf de leeftijd van 16 jaar wettelijk toegelaten is (VAD, 2010). Verder blijkt hoe ouder de adolescent, hoe lager de score op de mate van controle van moeder en vader. Ook Moore et al. (2010) zag een afname van ouderlijke controle, naarmate de adolescent ouder werd. Eenzelfde afname, blijkt uit de resultaten voor de autoritatieve en autoritaire ouderschapsstijl. Dit wordt mogelijk verklaard a.d.h.v. het feit dat deze stijlen gekenmerkt worden door een hoge mate aan ouderlijke controle (Baumrind, 1966; Baumrind, 1991; Boost, 2006; Wubs, 2010). Wanneer het verschil in alcoholgebruik wat betreft geslacht onderzocht werd, bleken jongens ook hier, net zoals in de literatuur, hoger te scoren op dronkenschap en alcoholgebruik (Hublet et al., 2010; Moore et al., 2010; Kinable, 2011; Melis, 2013). Afhankelijk van de opleiding, werden bovendien ook verschillende scores wat betreft alcoholgebruik opgemerkt. Hierbij hadden adolescenten uit het ASO, telkens een lagere score op de drie variabelen voor alcoholgebruik, vergeleken met de adolescenten uit het TSO/KSO en BSO. Ook Vereecken et al. (2004), Spijkerman et al. (2008) , Hublet et al., 2010, Hibell et al. (2012) en Melis (2013) kwamen tot de constatering dat adolescenten met een hogere scholingsgraad, een lager alcoholgebruik hadden en minder vaak dronkenschap rapporteerden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

71

Hoe hoger de gepercipieerde mate van controle van de moeder of vader, hoe lager het alcoholgebruik bij de adolescent. Dit wordt door verscheidene studies bevestigd en blijkt uit de enkelvoudige regressie analyses voor de drie variabelen van alcoholgebruik (Mounts, 2002; Van der Vorst et al., 2006; Choquet et al., 2008; Spijkerman et al., 2008; Moore et al., 2010; Piko & Balázs, 2012). Aangezien er bij de enkelvoudige regressies nog niet voor leeftijd gecontroleerd werd, geeft dit mogelijk een vertekend beeld weer, omdat jongere adolescenten een lagere score op alcoholgebruik hebben, en deze tegelijk ook aangeven een hogere mate van ouderlijke controle te ontvangen. Bij de meervoudige regressie analyses voor de mate van controle met leeftijd en opleiding als controlerende variabelen, blijkt een negatieve associatie bij de controle van de moeder bij jongens en meisjes voor alle indicatoren m.b.t. alcohol significant te zijn. Dit is echter niet het geval bij de mate van controle door de vader. Daar is er enkel een significant negatieve associatie bij de meisjes, op alle indicatoren m.b.t. alcohol. De significantie verdween echter bij het alcoholgebruik en dronkenschap van de afgelopen 30 dagen, wanneer opleiding aan het model toegevoegd werd. Dat de controle door de vader niet significant is bij de jongens, is niet consistent met de bevindingen van Bronte-Tinkew et al. (2006), waar het risico om alcohol te gebruiken bij de adolescent significant lager ligt bij alle adolescenten die een hoge mate van controle door de vader ervaren. Piko en Balázs (2012) sluiten zich hierbij aan. Een mogelijke verklaring hiervoor, is het hoge Pearson correlatie coëfficiënt tussen de score van de vader en de moeder (r = 0.554). Een hoge multicollineariteit is volgens sommigen nog verraderlijker dan exacte multicollineariteit (r ≤ 0.60), omdat dit vaak niet opgemerkt wordt en tot het probleem van niet significante regressieparameters leidt (Allen, 1997). Wanneer de ouderschapsstijlen aan de modellen worden toegevoegd, blijkt de mate van controle door de moeder de significant negatieve associatie met de indicatoren voor alcoholgebruik te blijven behouden voor zowel jongens als meisjes. Een hoge mate van controle bleek reeds uit verscheidene internationale onderzoeken een protectieve factor voor alcoholgebruik te zijn. Een hoge betrokkenheid van de ouder in het leven van de adolescent wordt namelijk gelinkt aan een lagere graad van deviant gedrag, waaronder alcoholgebruik (Pettit et al., 2001; Van der Vorst et al., 2006; Choquet et al., 2008; Spijkerman et al., 2008; Moore et al., 2010; Piko & Balázs, 2012).

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

72

Hiermee wordt een deel van de tweede hypothese bevestigd, namelijk dat een hoge score op de mate van controle door de moeder samenhangt met een lage score wat betreft alcoholgebruik en dronkenschap. In tegenstelling tot wat de vooropgestelde hypothese beweerde, was er geen negatief verband bij de mate van controle door de vader aanwezig. Bij de enkelvoudige regressies van de gepercipieerde autoritatieve ouderschapsstijl, wordt in dit onderzoek over het algemeen een significant negatieve associatie voor alle drie de variabelen voor alcohol gezien. Wanneer deze stijl, samen met de controlerende variabelen, verwaarlozende en autoritaire stijl aan de meervoudige regressie analyse toegevoegd wordt, worden de meeste verbanden niet significant. Enkel bij het totaal aantal keer dat de adolescent reeds dronken was, is er bij deze stijl van de moeder bij de jongens nog een significant negatieve associatie te zien. Deze verdwijnt echter na toevoeging van ouderlijke controle aan het model. Ook in de studie van Adalbjarnardottir en Hafsteinsson (2001), werd een negatieve associatie opgemerkt bij de autoritatieve ouderschapsstijl. In tegenstelling tot deze studie, bleef de negatieve associatie significant, na het toevoegen van andere variabelen aan het model. De hypothese dat een hoge score op de autoritatieve ouderschapsstijl geassocieerd wordt met een lagere alcoholconsumptie en een lagere score op dronkenschap, wordt in deze studie niet bevestigd. Een mogelijke verklaring voor de niet significante resultaten van deze stijl, vormt de manier waarom deze gemeten werd in dit onderzoek. Deze werd aan de hand van het antwoord op één vraag opgesteld. Uit de literatuur blijkt namelijk dat deze betrouwbaarder is wanneer er verscheidene items naar de ouderschapsstijl peilen, wat in ‘The parenting styles and dimensions questionnaire’ het geval is (Robinson, Mandleco, Frost Olson & Hart, 2001; Winsler, Madigan, & Aquilino, 2005; Nansel et al., 2009; Önder & Gülay, 2009). Positieve associaties worden dan weer gevonden bij de gepercipieerde autoritaire opvoedingsstijl. In de meervoudige regressies met de andere ouderschapsstijlen, leeftijd en opleiding, is er een significant positieve associatie bij de autoritaire ouderschapsstijl van de moeder bij de jongens en de meisjes, wanneer alcoholgebruik of dronkenschap van de laatste dertig dagen als afhankelijke variabele genomen wordt.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

73

Bij de meisjes speelt deze stijl van de vader ook bij het totaal aantal keer dat zij reeds dronken waren een rol. Ondanks de hoge mate aan controle waardoor deze stijl getypeerd wordt, blijkt dit in deze studie toch geen optimaal effect op het alcoholgebruik van de adolescent teweeg te brengen. De associatie bij de jongens met de autoritaire stijl van de moeder, blijft significant bij het alcoholgebruik en de dronkenschap van de afgelopen dertig dagen, wanneer ouderlijke controle aan de modellen wordt toegevoegd. Bronte-Tinkew et al. (2006) vonden dat het risico op middelengebruik door de adolescent significant hoger lag bij adolescenten met een vader die de autoritaire ouderschapsstijl hanteert. In dit onderzoek werd dit enkel bij de meisjes gevonden, met de variabelen voor dronkenschap als afhankelijke variabelen. Ook bij de gepercipieerde verwaarlozende opvoedingsstijl, worden bij de univariate analyses positieve associaties gezien en dit bij alle drie de variabelen voor alcohol, voor zowel jongens als meisjes. Wanneer de controlerende variabelen en andere ouderschapsstijlen aan de modellen worden toegevoegd, blijft enkel de associatie van de stijl van de moeder op het meisje voor alcoholgebruik significant. De associatie van de stijl van de vader, blijft enkel bij de jongens bij de twee variabelen voor dronkenschap significant. Als ook de mate van controle aan de modellen wordt toegevoegd, valt enkel de significantie bij de controle van de moeder bij meisjes, met het alcoholgebruik van de afgelopen dertig dagen als afhankelijke variabele, weg. Deze invloed op het alcoholgebruik van de adolescent werd ook in het onderzoek van Luyckx et al. (2011) gezien, waar een verwaarlozende ouderschapsstijl een nefaste invloed op het alcoholgebruik van de adolescent had. Adalbjarnardottir en Hafsteinsson (2001) en Simons en Robertson (1989) kwamen tot gelijkaardige resultaten. De lage mate aan warmte en controle waardoor deze stijl door getypeerd wordt, is hier een mogelijke reden (Baumrind, 1991; Choquet et al., 2008; Montgomery et al., 2008; Moore et al., 2010; Visser et al., 2013). In tegenstelling tot de bevindingen van Adalbjarnardottir en Hafsteinsson (2001), Bronte-Tinkew et al. (2006) en Moore en Carrano (2006), was er in de univariate analyses, geen enkel verband tussen de gepercipieerde verwennende ouderschapsstijl en het alcoholgebruik van de adolescent. Deze stijl kon de score op de verwennende ouderschapsstijl in de enkelvoudige regressies ook niet significant verklaren.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

74

Het feit dat de score op de verwennende stijl in dit onderzoek slechts aan de hand van één vraag getoetst werd, terwijl deze stijl in de studie van Adalbjarnardottir en Hafsteinsson en Bronte-Tinkew et al. aan de hand van de score op ouderlijke warmte en controle opgemaakt werd, is hier mogelijk de oorzaak van. Bij ieder model die het alcoholgebruik van de adolescent tracht te verklaren, zijn de variabelen die een significant positieve of negatieve invloed op het alcoholgebruik hebben, verschillend voor jongens en meisjes. Hiermee wordt de laatste hypothese bevestigd. Het aantal keer dat de adolescent ooit dronken was wordt bij jongens verklaard door de mate van controle door de moeder en de verwaarlozende stijl van de vader, en bij meisjes door de mate van controle door de moeder, de verwaarlozende stijl van de moeder en de autoritaire stijl van de vader. Het alcoholgebruik van de laatste 30 dagen wordt bij jongens verklaard door de autoritaire stijl van vader en moeder en de mate van controle door de moeder. Bij meisjes wordt dit enkel door de mate van controle door de moeder verklaard. De dronkenschap van de laatste 30 dagen wordt bij jongens verklaard door de mate van controle door de moeder, verwaarlozende stijl van de vader en autoritaire stijl van de moeder, en bij meisjes door de mate aan controle door de moeder, verwaarlozende stijl van de moeder en autoritaire stijl van de vader. Een onderzoek die verschillen in ouderlijke controle qua geslacht naging, is dat van Choquet et al. (2008). Daar wordt ouderlijke controle sterker geassocieerd met alcoholgebruik bij meisjes, dan bij jongens. Ook Piko en Balázs (2012) vonden in hun studie verschillen qua geslacht, wat betreft ouderlijke controle. Uit hun resultaten bleek een hoge mate van controle door zowel vader als moeder, een protectieve factor bij jongens. Bij meisjes was dit enkel een hoge mate van controle door de moeder en een hoge mate van warmte door beide ouders. Patock-Peckham en Morgan-Lopez (2006) vonden in hun studie dat studenten met ouders die een verwennende opvoedingsstijl hanteren en die hetzelfde geslacht als hun kind hebben, een hoger alcoholgebruik en – misbruik hadden. Deze studie vond echter niet bij adolescenten, maar bij studenten plaats, waardoor deze resultaten hier met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd moeten worden. Verscheidene sterktes en limitaties van de studie dienen in overweging genomen te worden. Zo moet er hoe dan ook toegegeven worden dat dit een crosssectioneel

Lisa Kerckhof

onderzoek is, waardoor causaliteit niet aangetoond kan worden.

Masterproef GVO

75

Verder is het mogelijk dat er nog andere factoren een mogelijke rol in het alcoholgebruik van de adolescent spelen, die niet bevraagd of die niet als controlerende variabele werden ingegeven. Zo werd o.a. het drinkgedrag van de ouders niet bevraagd, terwijl uit de literatuur blijkt dat dit een belangrijke invloed op het drinkgedrag van de jongere heeft. Deze studie heeft echter wel rekening gehouden met verschillen qua leeftijd, geslacht en opleiding, welke ieder op zich een invloed had op het alcoholgebruik van de adolescent. Een andere belangrijke limitatie is dat alle data verkregen werd door middel van zelfrapportage. Hierdoor is het mogelijk dat er sociaalwenselijke antwoorden verkregen werden, welke niet representatief voor de werkelijkheid zijn. Er is echter wel bewijs dat stelt dat methoden van zelfrapportage voor middelengebruik, over het algemeen tot valide data leiden, waardoor deze resultaten toch wetenschappelijke waarde meedragen (O'Malley, Bachman, & Johnston, 1983; McElrath, 1994; Morgan, 1997). Verder kunnen jongeren een ander beeld hebben van de ouderschapsstijl of mate van ouderlijke controle, waardoor deze gepercipieerde ouderschapsstijlen kunnen afwijken van de effectieve ouderschapsstijl die door de ouder gehanteerd wordt. Dit wordt door verscheidene bronnen echter gerelativeerd, omdat er toch gelijkaardige resultaten verkregen zijn in verschillende belangrijke onderzoeken rond ouderschapsstijlen, ondanks de verschillende methoden van datacollectie die hierbij gebruikt werden (Baumrind, 1991; Lamborn et al., 1991; Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001; Choquet et al., 2008; Luyckx et al., 2011). Omdat in de vragenlijst voor de studie ‘Jongeren en Gezondheid’ uit 2010 enkel de mate van ouderlijke controle en niet deze van ouderlijke warmte bevraagd werd, was het niet mogelijk om op basis van deze scores, de ouderschapsstijlen zelf op te stellen. Om die reden werden de variabelen voor ouderschapsstijlen gebruikt, die slechts aan de hand van het antwoord op één vraag gebaseerd werden, waardoor deze minder betrouwbaar zijn. Het was hierdoor niet mogelijk om de ouders in één van de vier stijlen te categoriseren, aangezien zij op iedere stijl een welbepaalde score kregen door de adolescent. De ouders in deze studie kunnen daarom niet als autoritatief of verwennend aanzien worden. Het is hierbij wel mogelijk om mee te geven dat ze een hoge of lage score op de autoritatieve of verwennende stijl gekregen, waardoor deze toch vergeleken kunnen worden.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

76

Niettemin is deze studie er echter wel in geslaagd om enkele associaties tussen ouderschapsstijlen, de mate van controle en alcoholgebruik bij adolescenten aan het licht te brengen. Daarbij werden er bovendien verschillen in verklarende variabelen voor alcoholgebruik wat betreft geslacht opgemerkt, welke in verscheidene andere studies niet onderzocht werden (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson 2001; Moore et al., 2010; Visser et al., 2013). Bovendien werden de schalen voor de ouderlijke controle aan de hand van de scores op vijf items opgesteld en hadden deze een hoge cronbach’s alpha, wat hen betrouwbaar maakt. Verder werd hier, in tegenstelling tot onderzoeken van Baumrind (1991), Mounts (2002), Adalbjarnardottir en Hafsteinsson (2001) en Spijkerman et al. (2008), een databank met een grote en representatieve steekproef van jongeren uit Vlaanderen geraadpleegd. Hierdoor is het mogelijk om zekerder te zijn van de conclusies die uit de resultaten getrokken kunnen worden, wat het onderzoek ten goede komt.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

77

Hoofstuk 5: Conclusies en aanbevelingen voor verder onderzoek In Vlaanderen zijn er nog steeds jongeren die reeds alcohol consumeren onder de leeftijd van 16 jaar, terwijl dit bij wet verboden is. Bovendien hebben de effecten van alcohol een ernstigere impact op adolescenten, omdat hun lichaam nog niet voldoende ontwikkeld is. Het is daarom van belang dat nieuwe onderzoeken zich op adolescenten blijven focussen. De protectieve waarde van de mate van controle door de moeder, op het alcoholgebruik van de adolescent wordt in deze studie bevestigd. Verder spelen de autoritaire en verwaarlozende ouderschapsstijl hierin ook een significante rol. Kinderen van ouders die eerder geneigd zijn om deze stijlen te hanteren, hebben over het algemeen een hoger alcoholgebruik en geven aan vaker dronken te zijn. Voor ieder model die het alcoholgebruik van de adolescent trachtte te verklaren, waren de verklarende ouderschapsstijlen en mate van controle van de moeder en/of de vader, verschillend voor jongens en meisjes. Er zijn echter nog niet veel onderzoeken uitgevoerd die specifiek dit verschil tussen jongens en meisjes nagingen. Het is daarom belangrijk dat dit nader onderzocht wordt. Bovendien richten toekomstige studies zich best op een longitudinaal onderzoek, aangezien causale relaties op die manier kunnen worden nagegaan. Terwijl deze studie niet geprobeerd heeft om gedetailleerde aanbevelingen voor het gezondheidsbeleid omtrent alcohol op te stellen, duiden de bevindingen toch op de nood voor een veelzijdige aanpak van alcoholgebruik en –misbruik bij adolescenten. Enkel educatie geven op school is hierbij niet voldoende. De resultaten van deze studie duiden naast de invloed van de verschillende ouderschapsstijlen, op een belangrijke invloed van de ouderlijke controle. Uit de resultaten bleek namelijk, dat de controle van de moeder een

grote

rol

in

het

alcoholgebruik

van

de

adolescent

speelt.

Verdere

beleidsprogramma’s met als doel het alcoholgebruik en –misbruik van de jongere te verminderen, doen er goed aan om de ouders hier eveneens in te betrekken. Zo kunnen ze hen erop duiden dat het belangrijk is om te weten waar de adolescent zoal mee bezig is en waar die uithangt. Een verhoogde mate van controle kan mogelijk op deze manier een

daling

Lisa Kerckhof

in

de

alcoholconsumptie

van

de

Masterproef GVO

adolescent

teweeg

brengen.

78

Opvoedings- en familieprogramma’s zouden zo ook een belangrijke rol kunnen krijgen bij de aanpak van alcoholgebruik en –misbruik van adolescenten. Deze diensten zouden hoogstwaarschijnlijk door verschillende instanties verleend moeten worden, zowel binnen als buiten de sector van alcoholmisbruik. Om ervoor te zorgen dat dit in de toekomst mogelijk wordt, worden beleidsmakers hier best voor warm gemaakt. Verdere onderzoeken naar de invloed van ouderschapsstijlen en de mate van ouderlijke controle zouden hierbij kunnen helpen. Op die manier kunnen ze bijdragen tot de Vlaamse gezondheidsdoelstellingen voor 2015, zodat het percentage jongeren <16 jaar dat meer dan één keer alcohol per maand drinkt, niet hoger dan 20% zal zijn.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

79

Bibliografie Adalbjarnardottir, S., & Hafsteinsson, L. G. (2001). Adolescents' perceived parenting styles and their substance use: Concurrent and longitudinal analyses. Journal of Research on Adolescence, 11(4), 401-423. Ajzen, I. (2002). Perceived Behavioral Control, Self-Efficacy, Locus of Control, and the Theory of Planned Behavior. Journal of applied social psychology, 32(4), 665683. Allen, M. (1997). Understanding regression analysis. New York: Plenum Press. American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, fourth edition, text revision. Washington, DC: American Psychiatric Association. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, fifth edition. Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. Anderson, P., & Baumberg, B. (2006). Alcohol in Europe: a public health perspective. London: Institute of alcohol studies. Anderson, P., de Bruijn, A., Angus, K., Gordon, R., & Hastings, G. (2009). Special issue: the message and the media. Impact of alcohol advertising and media exposure on adolescent alcohol use: a systematic review of longitudinal studies. Alcohol & alcoholism, 44(3), 229-243. Bartholomew, L. K., Parcel, G. S., Kok, G., Gottlieb, N. H., & Fernández, M. E. (2011). Planning health promotion programs: an intervention mapping approach. San Francisco: Jossey-Bass. Baumrind, D. (1966). Effects of authoratitative parental control on child behavior. Child Development, 37, 887-907. Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. Journal of early adolescence, 11(1), 56-95. Bègue, L., & Roché, S. (2009). Multidimensional social control variables as predictors of drunkenness among French adolescents. Journal of Adolescence, 32(2), 171191. Belga. (2013, Juni 2013). Regeringspartijen zijn tegen wijziging alcoholverbod. Opgehaald van De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/DMF20130620_00630405 Bergsma, A., & van Petersen, K. (2004). Psychologie van A tot Z: ruim 4000 begrippen op alle terreinen van de psychologie. Utrecht: Het Spectrum.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

80

Berkman, L. F., & Kawachi, I. (2000). Social epidemiology. New York: Oxford University Press. Bertrand, K., Richer, I., Brunelle, N., Beaudoin, I., Lemieux, A., & Ménard, J.-M. (2013). Substance abuse treatment for adolescents: How are family factors relted to substance use change? Journal of Psychoactive Drugs, 45(1), 28-38. Boost, E. (2006). Opvoeden: Geniet ervan! Antwerpen: Kosmos Z&K Uitgevers. British Medical Association. (1995). Alcohol: guidelines on sensible drinking. Londen: BMA. Bronte-Tinkew, J., Moore, K. A., & Carrano, J. (2006). Relationship, parenting styles, and adolescent risk behaviors in intact families. Journal of Family Issues, 27(6), 850-881. Casey, B. J., Getz, S., & Galvan, A. (2008). The adolescent brain. Developmental Review, 28(1), 62-77. Choquet, M., Hassler, C., Morin, D., Falissard, B., & Chau, N. (2008). Perceived parenting styles and tobacco, alcohol and cannabis use among French adolescents: Gender and family structure differentials. Alcohol & Alcoholism, 43(1), 73-80. Chuang, Y.-C., Ennett, S. T., Bauman, K. E., & Foshee, V. A. (2009). Relationships of adolescents' perceptions of parental and peer behaviors with cigarette and alcohol use in different neighborhood contexts. Journal of Youth and Adolescence, 38(10), 1388-1398. Ciairano, S., Bosma, H. A., Miceli, R., & Settanni, M. (2008). Adolescent substance use in two European countries: Relationship with psychosocial adjustment, peers and activities. International Journal of Clinical and Health Psychology, 8(1), 119-138. Comadrinken. (2011). Opgehaald http://www.alcoholhulp.be/comadrinken

van

Alcohol

Hulp:

Cooper, L. (1994). motivations for alcohol use among adolescents: development and validation of a four-factor model. Psychological Assessment, 6(2), 117-128. Cooper, L., Russell, M., Skinner, J., & Windle, M. (1992). Development and validation of a three-dimensional measure of drinking motives. Psychological Assessment, 4(2), 123-132. Cox, M., & Klinger, E. (1988). A motivational model of alcohol use. Journal of abnormal psychology, 97(2), 168-180.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

81

Crawford, L. A., & Novak, K. B. (2008). Parent-child relaations and peer associations as mediators of the family structure -substance use relationship. Journal of Family Issues, 29(2), 155-184. Crews, F. T., Braun, C. J., Hoplight, B., Switzer III, R. C., & Knapp, D. J. (2000). Binge ethanol consumption causes differential brain damage in young adolescent rats compared with adult rats. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 24(11), 1712–1723. Crutzen, R., Kuntsche, E., & Schelleman-Offermans, K. (2012). Drinking motives and drinking behavior over time: a full cross-lagged panel study among adults. American Psychological Association, 27(1), 197-201. Darling, N., & Steinberg, L. (1993). Parenting style as context: An integrative model. Psychological Bulletin, 113(3), 487-496. De Bellis, M. D., Clark, D. B., Beers, S. R., Soloff, P. H., Boring, A. M., Hall, J., . . . Keshavan, M. S. (2000). Hippocampal volume in adolescent-onset alcohol use disorders. American Journal of Psychiatry, 157, 737–744. De Donder, E., & Lambrechts, M.-C. (2002). Situering problematisch middelengebruik. In E. De Donder, I. De Maseneire, M. Geirnaert, M.-C. Lambrechts, N. Roose, L. Van Baelen, & G. Verstuyf, Alcohol- en druggebruik: Gedifferentieerde aanpak van preventie tot hulpverlening (pp. 13-39). Mechelen: Kluwer. De Donder, E., De Maseneire, I., Geirnaert, M., Lambrechts, M.-C., Roose, N., Van Baelen, L., & Verstuyf, G. (2002). Alcohol- en druggebruik: Gedifferentieerde aanpak van preventie tot hulpverlening. Mechelen: Kluwer. De Haan, L., & Boljevac, T. (2009). Alcohol use among rural middle school students: adolescents, parents, teachers, and community leaders' perceptions. Journal of School Health, 79(2), 58-66. De Morgen. (2013, Juni 19). Alcoholverbod onder 18 jaar? Opgehaald van De Morgen: http://www.demorgen.be/dm/nl/993/Gezondheid/article/detail/1655053/2013/06/ 19/Alcoholverbod-onder-18-jaar.dhtml De Ridder, H. (2001). Jongeren, ouders en drugs. Leuven: Garant. Duncan, S. C., Duncan, T. E., & Strycker, L. A. (2006). Alcohol use from ages 9 to 16: a cohort-sequential latent growth model. Drug and Alcohol Dependence, 81(1), 71-81. Engels, R., Wiers, R., Lemmers, L., & Overbeek, G. (2005). Drinking motives, alcohol expectancies, self-efficacy, and drinking patterns. Drug education, 35(2), 147166.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

82

Faden, V., & Goldman, M. (2005). The effects of alcohol on physological processes and biological development. Alcohol Research and Health, 28(3), 125-132. Farhat, T., Simons-Morton, B. G., Kokkevi, A., Van der Sluijs, W., Fotiou, A., & Kuntsche, E. (2012). Early adolescent and peer drinking homogeneity: Similarities and differences among European and North American countries. Journal of Early Adolescence, 32(1), 81-103. Fisher, L. B., Miles, I. W., Austin, B., Camargo, C. A., & Colditz, G. A. (2007). Predictors of initiation of alcohol use among US adolescents. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 161(10), 959-966. Gilligan, C., Kuntsche, E., & Gmel, G. (2012). Adolescent drinking patterns across countries: Associations with alcohol policies. Alcohol and Alcoholism, 47(6), 732-737. Golden, S. D., & Earp, J. A. (2012). Social ecological approaches to individuals and their contexts: twenty years of health education & behavior health promotion interventions. Health Education & Behavior, 39(3), 364-372. Gossrau-Breen, D., Kuntsche, E., & Gmel, G. (2010). My older sibling was drunk – Younger siblings' drunkenness in relation to parental monitoring and the parent– adolescent relationship. Journal of Adolescence, 33(5), 643-652. Grønbæk, M. (2009). The positive and negative health effects of alcohol- and the public health implications. Journal of internal medicine, 265(4), 407-420. Gunzerath, L., Faden, V., Zakhari, S., & Warren, K. (2006). National institute on alcohol abuse and alcoholism report on moderate drinking. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 28(6), 829-847. Hanewinkel, R., & Sargent, J. D. (2009). Longitudinal study of exposure to entertainment media and alcohol use among German adolescents. Pediatrics, 123(3), 989-995. Hanson, M. D., & Chen, E. (2007). Socioeconomic status and health behaviors in adolescence: A review of the literature. Journal of Behavioral Medicine, 30(3), 263-285. Henry, K. L., & Slater, M. D. (2007). The contextual effect of school attachment on young adolescents' alcohol use. Journal of School Health, 77(2), 67-74. Henry, K. L., Stanley, L. R., Edwards, R. W., Harkabus, L. C., & Chapin, L. A. (2009). Individual and contextual effects of school adjustment on adolescent alcohol use. Society for Prevention Research, 10(3), 236-247.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

83

Hibell, B., Guttormsson, U., Ahlström, S., Balakireva, O., Bjarnason, T., Kokkevi, A., & Kraus, L. (2012). The 2011 ESPAD report: Substance use among students in 36 European countries. Zweden: The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs (CAN). Hublet, A., Vereecken, C., & Maes, L. (2010). Middelengebruik: Alcoholgebruik. Resultaten HBSC 2010: Alcoholgebruik, 13. België. Kerssemakers, R., Van Meerten, R., Noorlander, E., & Vervaeke, H. (2008). Drugs en alcohol: gebruik, misbruik en verslaving. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Kinable, H. (2011). VAD-leerlingenbevraging in het kader van een drugbeleid op school: Syntheserapport schooljaar 2009-2010. Brussel: F. Matthys. Kirke, D. M. (2004). Chain reactions in adolescents’ cigarette, alcohol and drug use: similarity through peer influence or the patterning of ties in peer networks? Social Networks, 26(1), 3-28. Klungers, J., & van Dalen, W. (2004). Mag ik ook een glaasje? Handreikingen bij de opvoeding over alcohol. Amsterdam: B.V. Uitgeverij SWP. Knack. (2013, Juni 19). Ook in België alcoholverbod onder 18 jaar? Opgehaald van Knack Nieuws: http://www.knack.be/nieuws/belgie/ook-in-belgiealcoholverbod-onder-18-jaar/article-4000332120573.htm Koordeman, R., Kuntsche, E., Anschutz, D. J., van Baaren, R. B., & Engels, R. C. (2011). Do we act upon what we see? Direct effects of alcohol cues in movies on young adults' alcohol drinking. Alcohol and Alcoholism, 46(4), 393-398. Kuntsche, E., & Kuendig, H. (2012). Beyond self-reports: Drinking motives predict grams of consumed alcohol in wine-tasting sessions. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 20(4), 318-324. Kuntsche, E., Knibbe, R., Gmel, G., & Engels, R. (2005). Why do young people drink? A review of drinking motives. Clinical Psychology Review, 25(7), 841-861. Kuntsche, E., Knibbe, R., Gmel, G., & Engels, R. (2006). Who drinks and why? A review of socio-demographic, personality, and contextual issues behind the drinking motives in young people. Addictive Behaviors, 31(10), 1844-1857. Lamborn, S. D., Mounts, N. S., & Steinberg, L. (1991). Patterns of competence and adjustment among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent, and neglectful families. Child Development, 62(5), 1049-1065. Lemstra, M., Bennett, N. R., Neudorf, C., Kunst, A., Nannapaneni, U., Warren, L. M., . . . Scott, C. R. (2008). A meta-analysis of marijuana and alcohol use by socio-

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

84

economic status in adolescents aged 10-15 years. Canadian Journal of Public Health, 99(3), 172-177. Li, X., Stanton, B., & Feigelman, S. (2000). Impact of perceived parental monitoring on adolescent risk behavior over 4 years. Journal of Adolescent Health, 27(1), 4956. Lisdahl, K. M., Thayer, R., Squeglia, L. M., McQueeny, T. M., & Tapert, S. F. (2013). Recent binge drinking predicts smaller cerebellar volumes in adolescents. Psychiatry Research: Neuroimaging, 211(1), 17-23. Luyckx, K., Tildesley, E. A., Soenens, B., Andrews, J. A., Hampson, S. E., Peterson, M., & Duriez, B. (2011). Parenting and trajectories of children's maledaptive behaviors: A 12-year prospective community study. Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(3), 468-478. Lynskey, M. T., Agrawal, A., & Heath, A. C. (2010). Genetically informative research on adolescent substance use: methods, findings, and challenges. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 49(12), 1202-1214. Maccoby, E. E., & Martin, J. A. (1983). Socialization in the context of the family: Parent–child interaction. In P. Mussen, Handbook of child psychology: Vol. 4. Socialization, personality, and social development (pp. 1-101). New York: Wiley. Maes, L., Vereecken, C., & Hublet, A. (2010). Jongeren en Gezondheid 2010: De studie. Opgehaald van Jongeren en Gezondheid: http://www.jongeren-engezondheid.ugent.be/HBSC%202010%20algemeen%20studie.pdf Maillard, C., & Finoulst, M. (2008). Lazarus en laveloos. Bodytalk, 40-41. McElrath, K. (1994). A comparison of two methods for examining inmates' selfreported drug use. International Journal of Mental Health and Addiction, 29(4), 517-524. Melis, S. (2013). VAD-leerlingenbevraging in het kader van een drugbeleid op school: Syntheserapport schooljaar 2010-2011. Brussel: F. Matthys. Merenäkk, L., Mäestu, J., Nordquist, N., Parik, J., Oreland, L., Loit, H.-M., & Harro, J. (2011). Effects of the serotonin transporter (5-HTTLPR) and α2A-adrenoceptor (C-1291G) genotypes on substance use in children and adolescents: a longitudinal study. Psychopharmacology, 215(1), 13-22. Michels, J., Hoeck, S., Dom, G., Goossens, M., Van Hal, G., & Van Royen, P. (2011). Problematisch alcoholgebruik: Aanpak door de huisarts. Huisarts Nu, 40(5), S137-S150.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

85

Möbius, D. (2009). Dossier: Alcohol. Brussel: F. Matthys. Montgomery, C., Fisk, J. E., & Craig, L. (2008). The effects of perceived parenting style on the propensity for illicit drug use: the importance of parental warmth and control. Drug and Alcohol Review, 27(6), 640-649. Moore, G. F., Rothwell, H., & Segrott, J. (2010). An exploratory study of the relationship between parental attitudes and behaviour and young people's consumption of alcohol. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, 5(6), 1-14. Morgan, M. (1997). EMCDDA Instrument Bank: Core Scales, Sources and Guidelines. Lisbon, Portugal: EMCDDA. Mounts, N. S. (2002). Parental management of adolescent peer relationship in context: the role of parenting style. Journal of Family Psychology, 16(1), 58-69. Mundt, M. P., Mercken, L., & Zakletskaia, L. (2012). Peer selection and influence effects on adolescent alcohol use: a stochastic actor-based model. BMC Pediatrics, 12(1), 115. Nansel, T. R., Rovner, A. J., Haynie, D., Iannotti, R. J., Simons-Morton, B., Wysocki, T., . . . Laffel, L. (2009). Development and validation of the collaborative parent involvement scale for youths with type 1 diabetes. Journal of Pediatric Psychology, 34(1), 30-40. Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. (2008). Multidisciplinaire richtlijn stoornissen in het gebruik van alcohol. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. NIAAA. (2013). Moderate & Binge Drinking. Opgeroepen op Januari 7, 2013, van National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism: http://www.niaaa.nih.gov/alcohol-health/overview-alcoholconsumption/moderate-binge-drinking NIAAA. (2013). What is a standard drink? Opgeroepen op Mei 26, 2013, van National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism: http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/Practitioner/pocketguide/pocket_guide2.ht m O’Leary-Barrett, M., Mackie, C. J., Castellanos-Ryan, N., Al-Khudhairy, N., & Conrod, P. J. (2010). Personality-targeted interventions delay uptake of drinking and decrease risk of alcohol-related problems when delivered by teachers. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 49(9), 954-963.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

86

Ogilvie, D., Gruer, L., & Haw, S. (2005). Young people's access to tobacco, alcohol, and other drugs. British Medical Journal, 331(7513), 393-396. O'Malley, P., Bachman, J., & Johnston, L. (1983). Reliability and consistency in selfreports of drug use. International Journal of the Addictions, 18(6), 805-824. Önder, A., & Gülay, H. (2009). Reliability and validity of parenting styles & dimensions questionnaire. Procedia: Social and Behavioral Sciences, 1(1), 508514. O'Rourke, P. (sd). QuotesWave.com. Opgeroepen op August 1, 2013, van QuotesWave.com: http://www.quoteswave.com/textquotes/12931#Cujl8B2PRV7F5fBH.99 Ozsoy, S., Durak, A. C., & Esel, E. (2013). Hippocampal volumes and cognitive functions in adult alcoholic patients. Alcohol, 47(1), 9-14. Patock-Peckham, J. A., & Morgan-Lopez, A. A. (2006). College drinking behaviors: Mediational links between parenting styles, impulse control, and alcohol-related outcomes. Psychology of Addictive Behaviors, 20(2), 117-125. Patrick, M. E., Wray-Lake, L., Finlay, A. K., & Maggs, J. L. (2010). The long arm of expectancies: adolescent alcohol expectancies predict adult alcohol use. Alcohol & Alcoholism, 45(1), 17-24. Pek, A. (2011). Bezopen toestand. Psychologie Magazine, 36-37. Pettit, G. S., Laird, R. D., Dodge, K. A., Bates, J. E., & Criss, M. M. (2001). Antecedents and behavior-problem outcomes of parental monitoring and psychological control in early adolescence. Child Development, 72(2), 583-598. Piko, B. F., & Balázs, M. Á. (2012). Authoritative parenting style and adolescent smoking and drinking. Addictive Behaviors, 37(3), 353-356. Poulin, F., Kiesner, J., Pedersen, S., & Dishion, T. J. (2011). A short-term longitudinal analysis of friendship selection on early adolescent substance use. Journal of Adolescence, 34(2), 249-256. Pumariega, A. J., Rodriguez, L., & Kilgus, M. D. (2004). Substance abuse among adolescents: Current perspectives. Addictive disorders & their treatment, 3(4), 145-155. Roberts, C., Currie, C., Samdal, O., Currie, D., Smith, R., & Maes, L. (2007). Measuring the health and health behaviours of adolescents through crossnational survey research: recent developments in the Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study. Journal of Public Health, 15(3), 179-186.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

87

Roberts, C., Freeman, J., Samdal, O., Schnohr, C., de Looze, M., Gabhainn, S. N., . . . the International HBSC Study Group. (2009). The Health Behaviour in Schoolaged Children (HBSC) study: methodological developments and current tensions. International Journal of Public Health, 54(2), S140-S150. Robinson, C., Mandleco, B., Frost Olson, S., & Hart, C. (2001). The parenting styles and dimensions questionnaire (PSDQ). In B. Perlmutter, J. Touliatos, & G. Holden, Handbook of family measurement techniques. Vol. 2: Instruments and index (p. 190). Thousand Oaks: Sage. Roemer, J. (2001). Evenwichtig alcoholgebruik: een theoretische en empirische exploratie van alcoholeducatie in een ethisch en religieus kader. Kampen: Uitgeverij Kok. Rosiers, J., Hublet, A., Van Damme, J., Maes, L., & Van Hal, G. (2011). In hogere sferen? Volume 2: Een onderzoek naar het middelengebruik bij Vlaamse studenten. Antwerpen: Guido Van Hal. Sargent, J. D., Tanski, S., Stoolmiller, M., & Hanewinkel, R. (2010). Using sensation seeking to target adolescents for substance use interventions. Addiction, 105(3), 506-514. Schelleman-Offermans, K., Kuntsche, E., & Knibbe, R. A. (2011). Associations between drinking motives and changes in adolescents’ alcohol consumption: a full cross-lagged panel study. Addiction, 106(7), 1270–1278. Simons, R. L., & Robertson, J. F. (1989). The impact of parenting factors, deviant peers, and coping style upon adolescent drug use. Family Relations, 38(3), 273281. Slawecki, C. J., Betancourt, M., Cole, M., & Ehlers, C. L. (2001). Periadolescent alcohol exposure has lasting effects on adult neurophysiological function in rats. Developmental Brain Research, 128(1), 63-72. Smith, L. A., & Foxcroft, D. R. (2009). The effects of alcohol advertising, marketing and portrayal on drinking behaviour in young people: systematic review of prospective cohort studies. BioMed Central Public Health, 9(1), 51. Spijkerman, R., van den Eijnden, R. J., & Huiberts, A. (2008). Socioeconomic differences in alcohol-specific parenting practices and adolescents' drinking patterns. European Addiction Research, 14(1), 26-37. Stofferis, E. (2008). De grote verdoving: Leven zonder verslaving. Houten: Zwerk Uitgevers.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

88

Trucco, E. M., Colder, C. R., & Wieczorek, W. F. (2011). Vulnerability to peer influence: A moderated mediation study of early adolescent alcohol use initiation. Addictive Behaviors, 36(7), 729-736. USDA, & HHS. (2010). Dietary guidelines for Americans. Washington: Government Printing Office. VAD. (2009, September 18). Visietekst alcohol en jongeren. Opgehaald van Visieteksten en standpunten: http://www.vad.be/media/459869/visietekst%20alcohol%20en%20jongeren.pdf VAD. (2010, Januari 18). Geen alcoholverkoop aan jongeren onder de 16 jaar! Opgehaald van Wetgeving over alcohol: http://www.vad.be/media/44946/geen%20alcoholverkoop%20aan%20jongeren %20onder%20de%2016%20jaar.pdf Vakalahi, H. F. (2001). Adolescent substance use and familybased risk and protective factors: A literature review. Journal of Drug Education, 31(1), 29-46. van den Bulck, J., & Beullens, K. (2005). Television and music video exposure and adolescent alcohol use while going out. Alcohol & Alcoholism, 40(3), 249-253. van der Ploeg, P. (2007). Encyclopedisch woordenboek van de psychologie. Antwerpen: Garant. van der Vorst, H., Engels, R. C., Meeus, W., Dekovic, M., & Vermulst, A. (2006). Parental attachment, parental control, and early devolopment of alcohol use: A longitudinal study. Psychology of Addictive Behaviors, 20(2), 107-116. van der Zwaluw, C. S., Engels, R. C., Vermulst, A. A., Rose, R. J., Verkes, R. J., Buitelaar, J., . . . Scholte, R. H. (2010). A serotonin transporter polymorphism (5-HTTLPR) predicts the development of adolescent alcohol use. Drug and Alcohol Dependence, 112(1-2), 134-139. Vereecken, C. A., Maes, L., & De Bacquer, D. (2004). The influence of parental occupation and the pupils' educational level on lifestyle behaviors among adolescents in Belgium. Journal of Adolescent health, 34(4), 330-338. Visser, L., de Winter, A. F., Vollebergh, W. A., Verhulst, F. C., & Reijneveld, S. A. (2013). The impact of parenting styles on adolescent alcohol use: the TRAILS study. European Addiction Research, 19(4), 165-172. (2009). Vlaams actieplan tabak, alcohol en drugs 2009-2015. Vlaams agentschap zorgen gezondheid.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

89

Vlahov, D., Galea, S., & Freudenberg, N. (2005). Urban health: Toward an urban health advantage. Journal of Public Health Management Practice, 11(3), 256-258. Voisin, D. R., Salazar, L. F., Crosby, R., Diclemente, R. J., Yarber, W. L., & StaplesHorne, M. (2005). Teacher connectedness and health-related outcomes among detained adolescents. Journal of Adolescent Health, 37(4), 337.e17-337.e23. Wechsler, H., Lee, J. E., Kuo, M., & Lee, H. (2000). College Binge Drinking in the 1990s: A Continuing Problem Results of the Harvard School of Public Health 1999 College Alcohol Study. Journal of American College Health, 48(5), 199210. White, A. M., Ghia, A. J., Levin, E. D., & Swartzwelder, S. H. (2000). Binge pattern ethanol exposure in adolescent and adult rats: Differential impact on subsequent responsiveness to ethanol. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 24(8), 1251-1256. Wiese, J., Shlipak, M., & Browner, W. (2000). The alcohol hangover. Annals of Internal Medicine, 132(11), 897-902. Windle, M. (2000). Parental, sibling, and peer influences on adolescent substance use and alcohol problems. Applied Developmental Science, 4(2), 98-1101. Winsler, A., Madigan, A. L., & Aquilino, S. A. (2005). Correspondence between maternal and paternal parenting styles in early childhood. Early Childhood Research Quarterly, 20(1), 1-12. Witpas, A. (2005). Maten, makkers, marketing, manipulatie: Drank slijten aan het jonge volkje. Blikopener, 7(3), pp. 3-5. Wubs, J. (2010). Liefde en leiding: Vier verschillende opvoedstijlen. In J. Wubs, & R. F. Diekstra, Opvoedingscanon: omdat over kinderen zoveel meer te weten valt (pp. 122-126). Den Haag: Bert Bakker.

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

90

Bijlagen Bijlage 1: Tabellen met criteria voor een ‘Alcohol Use Disorder’, alcoholmisbruik, schadelijk gebruik van alcohol en alcoholafhankelijkheid Tabel 11: Criteria voor een AUD volgens de DSM 5

Criteria voor een ‘Alcohol Use Disorder’ volgens de DSM 5 1) Alcohol wordt vaak in grotere hoeveelheden of over een langere periode gebruikt, dan oorspronkelijk bedoeld was. 2) Er is een persisterend verlangen of onsuccesvolle pogingen om het alcoholgebruik te controleren of verminderen. 3) Er wordt veel tijd gespendeerd aan activiteiten die noodzakelijk zijn om alcohol te verkrijgen, gebruiken of om te recupereren van de effecten van alcohol. 4) Craving of een sterk verlangen of drang om alcohol te gebruiken. 5) Herhaald alcoholgebruik dat resulteert in het niet goed uitvoeren van belangrijke verplichtingen op het werk, op school of thuis. 6) Blijvend alcoholgebruik, ondanks persisterende of wederkerende sociale of interpersoonlijke problemen die veroorzaakt of verergerd worden door de effecten van alcohol. 7) Belangrijke sociale, beroepsmatige of recreatieve activiteiten worden opgegeven of verminderd omwille van het alcoholgebruik. 8) Herhaald alcoholgebruik in situaties waar het fysisch gevaarlijk is. 9) Het alcoholgebruik wordt doorgezet, ondanks de kennis dat men een aanhoudend of terugkerend fysisch of psychologisch probleem heeft, wat hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt of verergerd werd door alcohol. 10) Tolerantie. 11) Ontwenningsverschijnselen. Bron: (American Psychiatric Association, 2013)

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

91

Tabel 12: Criteria voor alcoholmisbruik volgens DSM-IV-TR en criteria schadelijk alcoholgebruik volgens ICD-10

DSM-IV-TR

ICD-10

Criteria voor alcoholmisbruik

Criteria voor schadelijk gebruik van alcohol

1) Falen om belangrijke taken die bij de eigen rol horen uit te voeren.

Alcoholgebruik dat actuele of lichamelijke schade tot gevolg had.

2) Herhaald gebruik in gevaarlijke situaties. 3) Herhaalde problemen met justitie. (samenhangend met het alcoholgebruik) 4) Doorgaand gebruik ondanks sociale of persoonlijke schade. Bron: (American Psychiatric Association, 2000; Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 2008)

Tabel 13: Criteria voor alcoholafhankelijkheid volgens DSM-IV-TR en ICD-10

DSM-IV-TR

ICD-10

Criteria voor alcoholafhankelijkheid

Criteria voor alcoholafhankelijkheid

1) Tolerantie

1) Tolerantie

2) Onthoudingsverschijnselen 2) Onthoudingsverschijnselen a. onthoudingssyndroom a. onthoudingssyndroom of of b. drinken om onthoudingsverschijnselen te b. drinken om onthoudingsverschijnselen verlichten/vermijden te verlichten/vermijden 3) Meer/langer drinken dan bedoeld

3) Problemen met het controleren van het starten, beëindigen van gebruik

4) Langdurige wens/niet succesvolle pogingen om te minderen/stoppen

4) Gebrek aan andere activiteiten/interesses, toegenomen tijd voor verkrijgen, gebruik en herstel

5) Veel tijd besteden aan verkrijgen, gebruik en herstel

5) Doorgaand gebruik ondanks lichamelijke of psychische schade

6) Belangrijke activiteiten worden opgegeven of verminderd

6) Craving

7) Doorgaand gebruik ondanks lichamelijke of psychische schade Bron: (American Psychiatric Association, 2000; Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 2008)

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

92

Bijlage 2: De benodigde vragen voor de studie uit de vragenlijst van de studie Jongeren en Gezondheid uit 2010

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

93

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

94

Bijlage 3: Tabellen met Pearson-correlatie coëfficiënten en paired samples t-testen tussen de gepercipieerde ouderschapsstijlen en controle Tabel 14 Pearson correlatie tussen de verschillende ouderschapsstijlen en controle Ouderschapsstijl Verwaarlozend Moeder

Vader

Autoritatief Moeder

Vader

Verwennend Moeder

Autoritair Vader

Moeder

1

Vader

0.555**

1

Moeder

0.040**

-0.014

1

Vader

0.009

0.006

0.553**

1

Moeder

0.235**

0.144**

0.068**

0.039**

1

Vader

0.140**

0.163**

0.114**

0.338**

0.512**

Moeder

0.007

0.069**

-0.011

0.037*

-0.230**

Vader

0.067**

0.007

0.094**

0.056**

-0.060**

Moeder

0.095**

0.055**

0.191**

0.134**

0.137**

0.083**

Vader

-0.037*

-0.041*

0.134**

0.327**

0.052**

0.280**

Moeder

Controle Vader

Moeder

Vader

Autoritatief

Verwennend

Autoritair

Controle

1 0.051** 0.084**

1 0.510**

1

0.192** 0.084**

0.095** 0.110**

1 0.554**

**p≤0.001 (2-zijdig getoetst) *p<0.05 (2-zijdig getoetst)

Tabel 15 Paired samples t-test tussen de ouderschapsstijl en mate van controle van moeder en vader

Verwaarlozend Ouderschapsstijl

Ouderschapsstijl

Verwaarlozend

Autoritatief Verwennend Autoritair

Controle

Lisa Kerckhof

Moeder Vader

Moeder Vader Moeder Vader Moeder Vader Moeder Vader

Gem. ±SD t df Sig. (2-tailed) 2.2 ± 1.2 -5.106 6710 < 0.001 2.3 ± 1.3 3.1 ± 1.2 22.674 6718 < 0.001 2.8 ± 1.3 3.2 ± 1.3 20.345 6706 < 0.001 2.8 ± 1.3 1.8 ± 1.1 -8.804 6614 < 0.001 1.9 ± 1.2 2.69 ± 0.42 40.152 6508 < 0.001 2.43 ± 0.59

Masterproef GVO

95

1

Lijst met tabellen en figuren Tabellen TABEL 1: ALCOHOLGEBRUIK EN DRONKENSCHAP BIJ JONGEREN UIT HET SECUNDAIR ONDERWIJS, ACADEMIEJAAR 2010 – 2011, VAD-LEERLINGENBEVRAGING ......................................................................................................... 11 DE DE TABEL 2: WEKELIJKS ALCOHOLGEBRUIK VAN DE 2 EN 3 GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS VOLGENS OPLEIDINGSNIVEAU EN GESLACHT, ONDERVERDEELD IN ALCOPOPS, STERKE DRANK, WIJN EN BIER, HBSC-STUDIE 2010. ........................... 12 TABEL 3 DE ITEMS VAN HET FOUR-FACTOR MODEL (COOPER, 1994) ......................................................................... 25 TABEL 4: DE RELATIE TUSSEN ALCOHOLGEBRUIK VAN 14- EN 17-JARIGEN EN DIENS OUDERSCHAPSSTIJL IN IJSLAND. ............ 41 TABEL 5 OVERZICHTSTABEL, BESCHRIJVENDE STATISTIEK .......................................................................................... 54 TABEL 6 OVERZICHTSTABEL, UNIVARIATE STATISTIEK............................................................................................... 60 TABEL 7 ENKELVOUDIGE LINEAIRE REGRESSIES MET DE DRIE VARIABELEN VOOR ALCOHOLGEBRUIK ALS AFHANKELIJKE VARIABELE .......................................................................................................................................................... 63 TABEL 8 MEERVOUDIGE LINEAIRE REGRESSIES VOOR DE DRIE VARIABELEN VAN ALCOHOL EN OUDERSCHAPSSTIJLEN, TELKENS VOOR JONGENS EN MEISJES APART UITGEVOERD ........................................................................................... 67 TABEL 9 MEERVOUDIGE LINEAIRE REGRESSIES VOOR DE DRIE VARIABELEN VAN ALCOHOL EN CONTROLE, TELKENS VOOR JONGENS EN MEISJES APART UITGEVOERD ................................................................................................... 68 TABEL 10 MEERVOUDIGE LINEAIRE REGRESSIES VOOR DE DRIE VARIABELEN VAN ALCOHOL, CONTROLE EN OUDERSCHAPSSTJILEN, TELKENS VOOR JONGENS EN MEISJES APART UITGEVOERD ................................................ 70 TABEL 11: CRITERIA VOOR EEN AUD VOLGENS DE DSM 5 ...................................................................................... 91 TABEL 12: CRITERIA VOOR ALCOHOLMISBRUIK VOLGENS DSM-IV-TR EN CRITERIA SCHADELIJK ALCOHOLGEBRUIK VOLGENS ICD-10 ............................................................................................................................................... 92 TABEL 13: CRITERIA VOOR ALCOHOLAFHANKELIJKHEID VOLGENS DSM-IV-TR EN ICD-10 ............................................. 92 TABEL 14 PEARSON CORRELATIE TUSSEN DE VERSCHILLENDE OUDERSCHAPSSTIJLEN EN CONTROLE ................................... 95 TABEL 15 PAIRED SAMPLES T-TEST TUSSEN DE OUDERSCHAPSSTIJL EN MATE VAN CONTROLE VAN MOEDER EN VADER .......... 95

Figuren FIGUUR 1 EVOLUTIE VAN ALCOHOLGEBRUIK BIJ JONGEREN UIT HET SECUNDAIR ONDERWIJS, VAD-LEERLINGENBEVRAGING (MELIS, 2013)...................................................................................................................................... 10 FIGUUR 2: SCHEMATISCHE VOORSTELLING VAN NIET-PROBLEMATISCH VERSUS PROBLEMATISCH ALCOHOLGEBRUIK VOLGENS DE DONDER & LAMBRECHTS (2002) ............................................................................................................. 15 FIGUUR 3: DIMENSIES EN OUDERSCHAPSSTIJLEN (MACCOBY & MARTIN, 1983) ......................................................... 35 FIGUUR 4 VERDELING VAN ALCOHOLGEBRUIK EN DRONKENSCHAP VAN DE LAATSTE 30 DAGEN........................................ 52 FIGUUR 5 VERDELING VAN HET TOTAAL AANTAL KEER DAT DE ADOLESCENT DRONKEN WAS ............................................ 52

Lisa Kerckhof

Masterproef GVO

96

UNIVERSITEIT GENT. Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Academiejaar ALCOHOLGEBRUIK BIJ ADOLESCENTEN EN OUDERSCHAPSSTIJLEN

Recommend Documents