TU Delft
Vereniging van Vrienden van de Delftse Botanische Tuin & Botanische Tuin
Papyrus
2015, 4 winter
De tuin van Bologna Kampioenen Biologie en muziek De oude en de nieuwe apotheek
Papyrus
Redactioneel
Vereniging van Vrienden van de Delftse Botanische Tuin & Botanische Tuin TUDelft
2015, 4 winter
2
Colofon
Inhoud Redactioneel
3
De tuin van Bologna
4
Tuinnieuws
8
Tuinprogramma
9
Kampioenen
10
Biologie en muziek, 4. De veelvuldigheid van toonzetting van gedichten en nog wat meer over Goethe
12
Verenigingsnieuws
16
Kruidnagel in de keuken
17
De oude en de nieuwe apotheek
18
MuseumShop
22
Papyrus is een uitgave van de Vereniging van Vrienden van de Delftse Botanische Tuin en de Botanische Tuin van de TU Delft. Papyrus verschijnt vier maal per jaar. De vereniging is opgericht 22 oktober 1997. De botanische tuin werd in 1917 in bedrijf gesteld als ‘Cultuurtuin voor Technische Gewassen’. Redactie: D.P. Hallewas (hoofdredacteur), H.G.J. Hirs, L.M. Stalenhoef en G.H. van der Veen, e-mail redactie:
[email protected]. Redactieadres: Hofeiland 23, 2614 TA Delft. Vormgeving en productie: Luuk Stalenhoef. Foto’s zonder bronvermelding zijn gemaakt door de hoofdredacteur. Artikelen zijn geschreven op persoonlijke titel. Druk: Druk. Tan Heck Delft. Vereniging van Vrienden: H.G.J. Hirs, secretaris, Obrechtrode 26, 2717 DD Zoetermeer, tel.: 079 3518542, e-mail:
[email protected]. Contributie: minimaal € 10 per jaar, over te maken op rekening NL21 INGB 0008 4561 99 t.n.v. Vrienden van de Delftse Botanische Tuin te Delft. Opzegging: schriftelijk of per e-mail bij de secretaris. Botanische Tuin TU Delft: G.H. van der Veen, Julianalaan 67, 2628 BC Delft, tel.: 015 2782356, e-mail:
[email protected], website: www.botanischetuin.tudelft.nl
Bij de voorplaat Pronkboon (Phaseolus coccineus), plaat 39 uit de Dodel-Port Atlas, gepubliceerd in 1882-1883. Lesley Robertson
Bij de achterplaat Vrucht van Magnolia grandiflora in de voortuin van de botanische tuin van Bologna. D.P.H.
De tuin is geopend van maandag tot en met vrijdag van 8.30 - 17.00 uur, op zaterdag van 10.00 - 17.00 uur en van mei tot en met september ook op zondag van 12.00 - 17.00 uur. De ingang is aan Poortlandplein 6 (schuin tegenover de kerk). De entree bedraagt € 4 voor volwassenen, € 2 voor kinderen van 5 tot en met 14 jaar en voor 65-plussers. Gratis toegang hebben kinderen tot 5 jaar, houders van de Museumkaart, de Rotterdam- of de Delftpas en Vrienden van de Delftse Botanische Tuin. Honden mogen er niet in. De MuseumShop is geopend maandag van 12.00 - 16.30 uur, dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 - 16.30 uur. Van mei tot en met september ook op zondag van 12.00 - 16.30 uur. Poortlandplein 6, 2628 BM Delft, tel.: 015 2785696. Papyrus wordt gedrukt op FSC-papier. ISSN 1875-8282
In dit nummer vindt u het laatste artikel in de serie Kampioenen van de hand van Bert van den Wollenberg. In de serie passeerden de grootste bloem, de langste vrucht, het zwaarste zaad, de grootste en de oudste boom de revue. Als redactie vinden we het om meerdere redenen jammer dat de serie eindigt. Voorop staat dat de rubriek grote waardering genoot van vele lezers. Als redactie en vormgevers hebben we er veel plezier aan beleefd, want we werden steeds verleid en geïnspireerd tot een bijzondere opmaak en vormgeving. In deze laatste aflevering maakt Bert kanttekeningen bij opmerkingen van lezers en komt terug op het probleem van de oudste boom. Was de oudste wel de oudste? We hopen dat Bert nieuwe inspiratie vindt voor nieuwe boeiende artikelen. Botanische tuinen spelen een belangrijke rol bij het behoud van de biodiversiteit, ook die van bomen. De successtory is natuurlijk de Chinese moerascipres (Metasequoia glyptostroboides) die door de verspreiding via botanische tuinen waarschijnlijk van uitsterven is gered. Ook in onze tuin staat een aantal exemplaren. Maar hoe groot is deze rol van de botanische tuinen nu eigenlijk? De BGCI (de internationale vereniging van botanische tuinen) heeft daar onderzoek naar gedaan. Het lijkt niet erg ingewikkeld. De internationale natuurbeschermingsorganisatie, de IUCN, houdt immers een lijst bij van bedreigde soorten. Daarop staan 5330 bomen. De BGCI kon echter op grond van allerlei bronnen 3000 soorten aanwijzen die nog niet op de lijst van de IUCN voorkomen. Daarnaast
maakten ze een lijst van bedreigde soorten die in botanische tuinen ergens ter wereld staan. Analyse van deze lijsten leerde dat van de bedreigde boomsoorten slechts een kwart in de collecties van botanische tuinen is vertegenwoordigd. Er valt dus nog veel werk te doen om de bomencollecties aan te vullen. Het is ook stof om na te denken. Want hoe staat het met de andere planten? De apotheek onderging in de 17e eeuw grote veranderingen. Fred Struik laat zien dat de toepassing van kruiden bij de behandeling die traditioneel uitging van lichaamssappen, bloed, gele gal, zwarte gal en slijm, verouderd raakt. Daarvoor in de plaats komen behandelingen die op eigen waarneming berusten. Voor de medicijnen in de apotheek betekende het dat de scheikunde en de techniek van het destilleren de oudere kruidenleer ging vervangen. Adriaan Fuchs gaat in Biologie en muziek verder in op gedichten van Goethe waarbij muziek is gecomponeerd. Das Veilchen, het viooltje, van Mozart is natuurlijk het bekendst, maar van Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn zijn zelfs 64 liedversies. Interessant is dat Goethe zijn tuin als een belangrijke inspiratiebron gebruikte. Zelf doe ik verslag van een bezoek aan de botanische tuin van Bologna, een van de oudste tuinen van de wereld, die de grootste succulentenverzameling van Noord-Italië herbergt. Verder zijn er uiteraard Tuinnieuws en Verenigingsnieuws. In de keuken geeft een recept voor hartverwarmende wijn. Daan Hallewas 3
de tuin van
Bologna Wie door het smeedijzeren hek aan de Via Irnerio 42 de botanische tuin binnengaat zal niet vermoeden dat hij een tuin betreedt die in oorsprong tot de oudste ter wereld behoort. Bologna had zelfs prat kunnen gaan op de oudste botanische tuin, ware het niet dat stadsbestuurders en notabelen op het kritieke moment Luca Ghini (1490-1556) geen geld en middelen ter beschikking wilden stellen om een botanische tuin te stichten. Kruidentuinen waren er in Bologna zeker al sinds 1365, maar die waren erg klein. Te klein voor de ambities van Ghini die voor zijn planten een groter oppervlak nodig had. Ghini was in Bologna hoogleraar in de kennis van kruiden, wij zouden zeggen botanie. Hij stichtte de Italiaanse school van botanie en was leraar van Cesalpino, Mattioli en Aldrovandi. Toen Pisa hem een ruimharig aanbod deed kon hij dat onmogelijk weigeren. Hij zou daar een veel hoger salaris krijgen en een tuin mogen inrichten die puur op de academische bestudering van medicinale planten was gericht. Zo is het de tuin in Pisa, gesticht in 1543/1544, die de oudste papieren heeft. Daarop volgden al snel andere universiteiten. Er kwamen tuinen in Padua (1545) en Florence (1545, ook gesticht door Ghini). Iets later volgde ook Bologna (1568), gesticht door een van de leerlingen van Ghini, 4
Ulisse Aldrovandi (foto 1). Wat later in de 16e eeuw volgden Leiden (1590) en Montpellier (1593). Onlosmakelijk aan deze tuinen verbonden waren herbaria. Ze vormden typecollecties en het referentiekader bij het beschrijven van nieuwe soorten en het op naam brengen van planten. Noord-Italië was in het midden van de 16e eeuw de hotspot bij de ontwikkeling van een zelfstandige botanische wetenschap en de daarmee verbonden overgang van middeleeuwse kruidentuinen naar de voorlopers van moderne botanische tuinen. De middeleeuwse kruidentuin was er helemaal op gericht om te voorzien in de traditionele behoeften aan planten en kruiden voor het bereiden van medicijnen voor kwalen en ziektes. De planten in de nieuwe botanische tuinen dienden tot onderwerp van academische studie, die zich aanvankelijk vooral richtte op plantenextracten en hun werkzaamheid. Met de opening van nieuwe werelden stroomden ook exotische planten binnen die in deze tuinen een warm onthaal genoten. Deze tuinen kunnen worden gekarakteriseerd als giardini dei semplici, tuinen met gewassen waarvan onderdelen of extracten in onvermengde vorm werden bestudeerd om hun medicinale werkzaamheid te achterhalen.
2
Aldrovandi stond midden in die ontwikkeling. Hij legde een voor die tijd enorme natuurhistorische collectie aan, die elfduizend dieren, vruchten en mineralen omvatte. Daarnaast legde hij een herbarium aan met circa zevenduizend planten. Met zijn elf delen Historia Animalium legde hij de basis voor de moderne zoölogie. Verder publiceerde hij boeken over vogels en insecten. Hij was dus niet alleen een vooraanstaand plantkundige maar ook een groot zoöloog en petroloog. Terecht siert zijn profiel de gevel van het Botanisch Instituut in de tuin (foto 1).
3
4
Het gevoel bij binnenkomen bedriegt natuurlijk niet helemaal, de tuin waar we binnenlopen ligt ‘pas’ sinds 1803 op deze plek. In die tijd was het oppervlak zeker twee keer zo groot. In het begin van de 20e eeuw werd het gebied opgesplitst en kreeg de tuin zijn huidige omvang van circa twee hectare. De tuin zelf is in tweeën gedeeld door een gebouw dat in 1916 als Botanisch Instituut werd opgericht. Zo is een voortuin ontstaan en een veel grotere achtertuin waarin zich ook de kassen bevinden. In de tweede helft van de 20e eeuw is de tuin erg verwaarloosd. Een groot deel raakte dicht bebost en van de plantencollectie was maar een klein deel overgebleven. De tuin draagt daar nu nog de 5
5
6
7
sporen van. Bomen, waaronder veel monumentale exemplaren, nemen een groot oppervlak in beslag in verhouding tot meer open ruimtes. Tegen het eind van de vorige eeuw begon een periode van herstel. We bezochten de tuin midden oktober. In de bomenrijke voortuin droeg de grote vrouwelijke ginko rijpe vruchten. Ik was zo onverstandig er een op te rapen en kan u vertellen dat ze echt erg stinken. Daar staat ook de Magnolia grandiflora waarvan een vrucht op de achterflap van dit nummer staat afgebeeld. Langs het pad naar de achtertuin wachtte ons een emmer met de karakteristieke vruchten van de uit Noord-Amerika afkomstige Maclura pomifera, om gratis mee te nemen. Ze zijn zo groot als appels, maar het oppervlak is gebobbeld en lijkt daardoor wat op een moerbei. De tot de proporties van een boom uitgegroeide struik waar ze afkwamen droeg inderdaad veel vruchten (foto 4). Toen we er onder stonden ploften ze her en der op de grond. Als getuigen van een eerder dichtere bomengroei zijn hier en daar de onderste stukken stam van dode of omgezaagde bomen tot circa 1,5 m hoogte gehandhaafd. De namen van de verschillende boomsoorten zijn daarbij nog steeds op bordjes aangegeven. Interessant zijn de diverse stadia van verval door rotting, activiteit van insecten en saprofyten. Paddenstoelen leveren in een enkel geval een sprookjesachtig beeld op (foto 3).
6
De reconstructie van de tuin wordt grondig aangepakt. In een groot deel waren werkzaamheden voor het aanleggen van drainage en het leggen van leidingen voor besproeiing in volle gang. Ook de collectie is onderwerp van een nieuwe systematische benadering met een meer op natuurlijke biotopen gerichte indeling. Deze biotopen zijn gekozen uit de rijke variëteit in begroeiing die het landschap van Noord-Italië kent. Zo is er een stuk met voor de Po-vallei kenmerkende bomen en een moeras en vijver met plantensoorten die van nature in de natte milieu’s van deze streek voorkomen. De oever van de vijver gaat over in een enkele meters hoge rotstuin. Tekstborden, helaas alle in het Italiaans, geven informatie bij deze nieuwe stukken herinrichting. Overal in de tuin zijn bovendien QR-codes aangebracht, mogelijk geven die een oplossing voor het taalgebruik. We hebben ze niet geprobeerd. Twee andere voorbeelden van NoordItaliaanse biotopen zijn de mediterrane maquis en het alpiene gebied. Aan het eind van de langgerekt rechthoekige tuin ligt het bastion dat onderdeel was van de kilometers lange middeleeuwse stadsversterking. Het vormt in tegenstelling tot de geheel vlakke tuin een nogal steile, wel tien meter hoge helling met een begroeiing van diverse bomen en struiken.
8
Voor het kassencomplex (foto 2) ligt een stuk tuin met medicinale kruiden, soorten die al in de giardino dei semplici van Aldrovandi te vinden waren. Wat verder tegen de kas aan vinden we planten die in verschillende werelddelen zijn gedomesticeerd (foto 5 Buddha’s hand, Citrus medica var. Sarcodactylis uit Azië en foto 6 Aji, Capsicum baccatum uit ZuidAmerika). Op instructieve borden staan lijsten van die planten en hun herkomstgebieden Amerika, Europa, Noord-Afrika en Azië weergegeven. Ook in deze tuin staan welhaast vanzelfsprekend vleesetende planten. Tegenover de ingang van de eerste kas staat in een grote achthoekige gazen kooi een bak 9 met een fraaie collectie (foto 7). De Sarracenia’s bloeien er volop en lokken de laatste najaarsinsecten in hun dodelijke kelken. De succulentenverzameling is de grootste van Noord-Italië, ze vult een complete kas (foto 9), die helaas voor publiek is gesloten. Evenals bij ons maakt kwetsbaarheid en gevoeligheid voor diefstal maatregelen nodig. Door er toch even in te lopen kon ik een plaatje maken van de fraaie bloemen van de orchidee Dendrobium bracteosum (foto 8). De succulentenverzameling is in de laatste tientallen jaren bijeengebracht en staat daarmee symbool voor het herstel van de tuin. Daan Hallewas 7
Tuinnieuws Na een druk bezochte zomerperiode met twee tentoonstellingen: net als in alle overige Nederlandse Botanische Tuinen een expositie over beschermde planten en de keramiekexpositie ‘Flower Power’. Verder was er een succesvolle plantenruilbeurs, het traditionele goed bezochte Museumweekend en de Wetenschapsdag. Na de Wetenschapsdag gaan de kuipplanten in de tuin weer naar hun winterstalling en worden de winterwerkzaamheden gestart. Dit jaar gaat in november het terras op de schop met het verbeteren van de overkapping en de verplaatsing van de fietsenstalling naar de dienstingang. Verder wordt er ook gewerkt aan de plannen voor de rotstuin en worden de nodige voorbereidingen daarvoor getroffen. De rotstuin behoeft een forse fundering, zodat hij minder kans maakt om weg te zakken in de slappe Delftse ondergrond. Momenteel worden daarvoor belastingberekeningen gemaakt. De oplettende bezoeker heeft afgelopen zomer veel studenten aan het werk gezien. In het kader van onderzoek door Civiele Techniek en Geowetenschappen (CEGS) zijn boringen verricht om met Cone Penetration Testing (CPT) gegevens te verzamelen over de ondergrond van de tuin. Met deze methode wordt de weerstand en de wrijving van een stalen kegel gemeten, die de grond in wordt gedrukt. Op die manier worden de holocene lagen geregistreerd tot de diepte van de pleistocene zandlagen uit de ijstijd, dus tot circa 10.000 jaar geleden. “De CPT-data geven pieken die samenvallen met een dunne zandlaag”, aldus onderzoekleider Dr. Guy Drijkoningen (CEGS). Daarnaast zijn metingen van de ondergrond uitgevoerd met microgolven of Ground Penetrating Radar (GPR), waarmee reflecties van lagen in de ondergrond tot maximaal 80 meter diepte kunnen worden vastgelegd. De trillingen die voor deze seismische metingen nodig zijn worden opgewekt 8
door hameren. Zo is er dus veel nieuwe informatie over de ondergrond van de tuin verzameld. Hierover zult u ongetwijfeld op een later tijdstip nader geïnformeerd worden. In de samenstelling van het personeel van de tuin zijn er wijzigingen te melden. Zo is Sandra Wolff, die drieënhalf jaar management assistent was, verhuisd naar een nieuwe baan bij Elektrotechniek, Wiskunde en Informatica, en is Guido Kabel als meewerkend hovenier vertrokken. Hij verhuisde naar een nieuwe vergelijkbare functie in de gemeente Velzen. Ter vervanging van deze functies mogen we weer nieuwe medewerkers verwelkomen: Berend Tol en Robert Verhoog als meewerkend hovenier en Lenny Hartung-Hoeks als nieuwe management assistent. Nog voor het einde van het jaar kunnen we naar verwachting ook de functie van educatief medewerker met managementtaken vervullen. Daarmee zal de huidige zwaar belaste functie van hortulanus Pascal van der Waarden worden verlicht. Het geplande kerstevent van zaterdag 12 en zondag 13 december zal dit jaar vanwege de personele wisselingen een wat soberder karakter krijgen. De tuin zal versierd zijn met kerstbomen uit verschillende tijdperken, vanaf het jaar 1000 na Chr. tot heden. Beide dagen zult u ook een verkoopkraam aantreffen waar u unieke kerstversieringen kunt aanschaffen. Op zaterdag 12 december wordt de lezing herhaald van ‘Bedreigde planten’ met verrassende, schitterende beelden die in de kerstsfeer niet zullen misstaan. Op zondag 13 december is een echte kerstlezing te horen over de geschiedenis van de kerstboomversiering in aansluiting op de opgetuigde bomen van de buitenexpositie, maar ook hoe kerst in de wereld gevierd wordt. In Nieuw Zeeland en ook in Australië bijvoorbeeld, bloeien dan echte Christmas trees, uitbundig en totaal verschillend van kleur. Dus komt u vooral kijken en luisteren! Bob Ursem
Activiteiten 12 december, 10.00 - 17.00 uur Buitenexpositie kerstboomversiering van 1000 na Chr. tot heden Verkoopkraam met unieke kerstversieringen 12 december, 14.00 - 15.30 uur Lezing ‘Bedreigde planten’, door Bob Ursem, ingang door de tuin, via de brandtrap naar collegezaal A, toegang tuin en lezing € 4 13 december, 12.00 - 17.00 uur Kerstevent voor kinderen Buitenexpositie kerstboomversiering van 1000 na Chr. tot heden Verkoopkraam met unieke kerstversieringen 13 december, 14.00 - 15.30 uur Lezing ‘Kerstbomen door de eeuwen heen in verschillende landen’, door Bob Ursem, ingang door de tuin, via de brandtrap naar collegezaal A, toegang tuin en lezing € 4 29 mei 2016 Delftse Hortusdag 9
kampioenen Net als bij de Olympische Spelen komt ook hier een eind aan de wedstrijden om het kampioenschap. Blijkens de reacties waren de kampioenschappen onderhoudend en informatief. Wat dat laatste betreft kwam er op het vorige artikel een drietal reacties binnen. De eerste twee gingen over de uitlating dat vurenhout afkomstig zou zijn van de den. Hoofdredacteur Daan Hallewas stuurde mij een reactie door van de heer of mevrouw D. van Arkel en de heer Saariste, die terecht opmerkten dat vurenhout afkomstig is van de Fijnspar Picea abies en dat het hout van de den, met name de Grove den, Pinus sylvestris, het kwalitatief betere grenenhout is. Ook het hout van andere dennensoorten wordt grenen genoemd, maar in Nederland is het grenen timmerhout voornamelijk van de Grove den. Dennenhout is, zeer verwarrend, niet de naam voor het hout van dennen, dat heet dus grenen, maar voor het hout van sparren. Het Duitse woord Tanne duidt op Abies-soorten, die bij ons weer Zilverspar of Zilverden worden genoemd. Met de naam Zilverden is de cirkel naar dennenhout rond. Dank voor deze correctie. Het verwarrende van volksnamen blijkt ook uit de namen voor een inmiddels populaire kerstboomsoort, namelijk Abies nordmanniana, die Kaukasische zilverden, Nordmannden, of Nordmannspar wordt genoemd. Vurenhout is makkelijk te bewerken en goedkoop. Het kan slecht tegen vocht, maar is wel makkelijk te impregneren. Overigens is er nog verschil in kwaliteit van vurenhout. Het fijnere hout wordt gebruikt in binnentimmerwerk. Vuren met smalle jaarringen, dat dus langzamer gegroeid is, wordt wel gebruikt voor muziekinstrumenten. Zitten er veel kwasten in, dan is dat ook een teken van matige kwaliteit, omdat deze er na het drogen uit kunnen vallen of los kunnen gaan zitten, waardoor de verf scheurt en vocht daar makkelijk in het hout kan binnendringen, met op den duur houtrot als gevolg. De kwasten, ook wel (k)noesten genoemd, zijn de restanten van zijtakken. De derde reactie kreeg ik van Eelco van der Heijden, die onlangs op de tuin was voor snoeiwerk, dat bij ons meestal wordt gedaan door Hovenier Van der Heijden uit Den Hoorn. Hij vertelde mij dat hij het artikel had gelezen, maar ook dat hij op een cursus had vernomen dat de oudste boom in 10
Zweden staat. Dat is nogal verrassend en dus reden om eens nader te bekijken. Op de nieuwspagina van National Geographic van 14 april 2008 wordt melding gemaakt van een Norway Spruce ofwel Fijnspar (Picea abies) die circa 9550 jaar oud zou zijn. Deze ‘kerstboom’ staat in de Dalarna provincie, op ruim 900 m hoogte. Voor de goede orde: dit vier meter hoge boompje zelf is niet zo oud; de stammen van deze bomen hebben een levensverwachting van ‘maar’ 600 jaar oud. Het is het wortelgestel van deze boom dat zo oud is. Als de stam afsterft vormt het wortelgestel gewoon een nieuwe stam. Dit opmerkelijke gegeven was niet eerder bekend en alleen door toepassing van de radiokoolstofdateringsmethode is dit door Zweedse onderzoekers ontdekt. Dat maakt de Methusalem met zijn bijna 5000 jaar tot een jonkie. Maar daar tegenover staat dat hij wel ook echt oud lijkt! Dat kan van de oude kerstboom niet gezegd worden. Naast deze oudste boom zijn er als gevolg van het Zweedse onderzoek inmiddels meer van dergelijke oude bomen ontdekt die vijf- tot zesduizend jaar oud blijken te zijn. De Dalarna kerstboom, zoals we deze
boom gemakshalve voorlopig maar zullen noemen, is daar naar het zich laat aanzien kort na de laatste ijstijd in Zweden ontkiemd. Onderzoekers werkten aan de vraag hoe en wanneer bomen Zweden weer konden koloniseren na de laatste ijstijd, toen Zweden onder een dikke ijslaag bedolven was. Aanvankelijk werd gedacht dat de Fijnspar pas 2000 jaar geleden Zweden kon koloniseren, na het afsmelten van de dikke ijslaag. Nu is het waarschijnlijker dat ofwel het afsmelten al eerder begon dan werd aangenomen, ofwel dat de ijslaag dunner moet zijn geweest dan tot nu toe werd aangenomen. Een en ander hangt waarschijnlijk samen met de klimaatverandering, waardoor gebieden die honderd jaar geleden nog kale toendra waren, nu bebost zijn. Het artikel vermeldt ook nog dat radiokoolstofdatering van bomen van de Huon Pine (Lagarostrobos franklinii), die groeit in het zuidwesten van Tasmanië, erop lijkt te wijzen dat deze bomen wellicht ouder zijn dan 10.000 jaar. Ook hier zou de hoedanigheid van het vormen van uitlopers en het wortelen van takken die de grond raken aan ten grondslag kunnen liggen. Maar verder onderzoek moet dat nog uitwijzen en de Huon Pine doet daarom niet mee voor de prijzen. In de klassieke categorie van bomen met getelde jaarringen verandert er dus niets en blijft Methusalem vooralsnog de oudste. In de categorie oudste bomen volgens de radiokoolstofdatering houden we het tot nader order op de Dalarna kerstboom als de oudst bekende boom. De radiokoolstofdatering werpt een geheel andere blik op het klimaat sinds de laatste ijstijd. Door deze dateringsmethode moeten we nu het beeld van die periode flink bijstellen. Persoonlijk vind ik dat het meest intrigerende aan planten. Nieuw onderzoek aan planten leidt soms tot nieuwe inzichten, ook op andere terreinen dan de botanie! Als we maar geïnteresseerd blijven, kunnen we blijven leren van de natuur, en ons blijven verbazen over de vormenrijkdom, de wonderlijke aanpassingen van planten aan moeilijke leefomstandigheden en de extreme afmetingen van planten, bloemen, zaden en vruchten. Al deze aanpassingen hebben veelal een oorzaak, die we nog niet altijd kunnen doorgronden. Er valt nog altijd veel te ontdekken en te leren. Bert van den Wollenberg Bij de foto’s 1. Vurenhout, Fijnspar (Picea abies). Foto: Gerlind Lindner. 2. Grenenhout, Grove den (Pinus sylvestris). Foto: Gerlind Lindner. 3. 'OldTjikko', Fijnspar (Picea abies) van 9550 jaar oud. Foto: openbare bron.
11
Biologie en muziek
4. De veelvuldigheid van toonzetting van gedichten en nog wat meer over Goethe Das Veilchen van Goethe heeft niet alleen Mozart geïnspireerd tot het componeren van een lied, maar 17 andere componisten ook (zie kader 1), en daarbij was Mozart verre van de eerste! Desondanks behoren zijn versie en de nog veel latere van Clara Schumann, née Wieck (afb. 1) tot de meest bekende. Ook die van Anna Amalia Hertogin van Saksen-Weimar-Eisenach, née Von Braunschweig-Wolfenbüttel (afb. 2), een zeer invloedrijke dame in het Pruisen van die tijd, geniet een zekere vermaardheid. Zij nam overigens Das Veilchen op in het door haar gecomponeerde ‘Singspiel’ of wel ‘Schauspiel mit Gesang’ Erwin und Elmire, waarvan Goethe het libretto schreef (zie kader 2, en daarbij ook kader 3). Uitvoeringen van verschillende versies van Das Veilchen door bekende solisten zijn te horen via YouTube. Bij het toonzetten van gedichten blijft het vaak niet bij het componeren ‘as such’: componisten nemen veelvuldig de vrijheid, de tekst van hun voorkeur aan kleine wijzigingen te onderwerpen, of zelfs, zoals Mozart, nog van twee extra regels te voorzien. Operacomponisten waren er ook bekend om: velen – ook weer Mozart – pasten het libretto van hun opera’s aan hun eigen wensen en inzichten aan, tot grote ergernis vaak van de betrokken dichters en librettisten. De waardering van dichters voor componisten was wellicht daardoor vaak niet erg groot; Goethe was tegenover Schubert bijvoorbeeld bepaald onaardig (zie kader 4); desondanks heeft deze toch maar liefst 70 gedichten van Goethe getoonzet. Overigens zijn vele 12
van die veranderingen muzikaal volkomen verantwoord in verband met de gebruikte melodiëen, het ritme en andere kwaliteiten van het vers of de opera. Wagner heeft – op één kleine uitzondering voor de Wesendonck-Lieder in zijn opera Tristan und Isolde na – het zekere voor het onzekere genomen: hij componeerde niet alleen, maar schreef ook het libretto van al zijn opera’s zelf. We gaan nu wat dieper in op het thema van de veelvuldigheid van toonzetting van gedichten, uiteraard voorzover die betrekking hebben op de natuur; daarbij gaat het om gedichten waarin dieren en planten met name worden genoemd. We blijven daarbij eerst nog even bij Goethe. Tabel 1 laat zien, dat hij heel wat ‘natuur’gedichten heeft geschreven, die tien of meer maal zijn getoonzet. Slechts in één gedicht wordt meer dan één dier of plant genoemd, en dat is tegelijk het gedicht met de hoogste ‘toonzettings’score: Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn, 64x! En er is (slechts) één plant die driemaal voorkomt: de roos; de nachtegaal wordt ook, zij het maar eenmaal, genoemd. Goethe stond bekend als een groot tuinliefhebber, waarbij hij graag gebruik maakte van de adviezen en kennis van zijn tuinman, Friedrich Gottlieb Dietrich.
Kader 1. De 18 componisten, die Das Veilchen – soms onder andere namen – hebben getoonzet. Johann André (1741-1799), Das Veilchen, 1775. Anna Amalia, Herzogin von Sachsen-Weimar (1739-1807), Das Veilchen, 1776. Philipp Christoph Kayser (1755-1823), Romanze, 1776. Anton Schweitzer (1735-1787), uit Erwin und Elmire, 1777. Josef Antonín Štěpán (1726-1797), Das Veilchen auf der Wiese, 1778-1779. Karl Sigmund Freiherr von Seckendorff (1744-1785), Das Veilchen, ook wel Romanze, 1779. Johann Friedrich Reichardt (1752-1814), uit Erwin und Elmire, 1780 en Das Veilchen, 1783 en 1788. Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), Das Veilchen, 1785. Friedrich Heinrich Himmel (1765-1814), Das Veilchen, c. 1807. Peter Joseph von Lindpaintner (1791-1856), Das Veilchen, 1815. Václav Jan Křtitel Tomášek (1774-1850), Das Veilchen, 1815. Karl Gottlieb Reissiger (1798-1859), Das Veilchen, 1827. Clara Schumann, née Wieck (1819-1896), Ein Veilchen, 1853. Christian Wilhelm Heydenreich, c. 1825-c. 1875, Das Veilchen. Alexander Winterberger (1834-1914), Das Veilchen, 1875. Wilhelm Rosenberg (jaartallen onbekend), Das Veilchen, 1888. Nikolai Karlovich Medtner (1880-1951), Das Veilchen, 1908-1909. Othmar Schoeck (1886-1957), uit Erwin und Elmire, 1915 (of 1919?).
13
Als dank daarvoor liet Goethe hem studeren met als resultaat, dat deze klaarblijkelijk eenvoudige man de titel van ‘Großherzoglicher Rat’ en de doctorsgraad verwierf en het tot hoogleraar in de botanie en (botanische) tuindirecteur schopte. Zijn tuin heeft Goethe kennelijk ook tot een groot aantal gedichten geïnspireerd, zoals blijkt uit een in februari van dit jaar bij Jan Thorbecke Verlag verschenen bijzonder aardig boekje, met als titel Gartenspaziergang mit Goethe (Tuinwandeling met Goethe) (zie afb. 4). Er staan – naast 6 brieven/brieffragmenten – 16 gedichten in; in 11 daarvan wordt naar dieren/ planten verwezen (zie Tabel 2); bij de 5 andere is dat niet het geval (3 ervan worden wel zowel in de Deutsche Gedichtebibliothek als The LiederNet Archive vermeld, terwijl 2 noch door de eerste, noch de tweede bron worden genoemd; die zijn daarom uit de Tabel weggelaten). Van de 11 gedichten verwijzen er 7 (!) naar de roos, 4 naar de lelie en 2 naar de viool; verder komt ook de nachtegaal (ook hier) eenmaal voor. Het aantal toonzettingen van de genoemde gedichten is (op 2 na, die dus ook in Tabel 1 worden vermeld) merkwaardig klein. 14
In de volgende aflevering wordt het thema ‘veelvuldigheid van toonzetting van gedichten’ tot nog andere dichters uitgebreid. Daarna wordt de vermelding van dieren en planten in getoonzette gedichten met die van niet-getoonzette vergeleken en aan een nadere analyse onderworpen. A. Fuchs
Bij de afbeeldingen 1. Clara Schumann in 1878/1879, pasteltekening van Franz von Lenbach. 2. Anna Amalia in 1769, olieverfschilderij van Johann Georg Ziesenis. Foto: Klassik Stiftung Weimar. 3. Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), detail van portret uit 1828 van Joseph Karl Stieler. 4. Boekomslag ‘Gartenspaziergang mit Goethe’. Afbeelding: Verlagsgruppe Patmos.
Kader 2. Erwin und Elmire. ‘Erwin und Elmire’ is een ‘Singspiel’, ofwel een ‘Schauspiel mit Gesang’, op een libretto van Goethe (1775), dat al hetzelfde jaar werd getoonzet door Johann André, en een jaar daarna ook door Douairière Hertogin Anna Amalia van Saksen-Weimar-Eisenach, née Von BraunschweigWolfenbüttel. In deze vorm beleefde deze eerste duitstalige opera van Duitse bodem zijn première op 24 mei 1776. Nog vier andere toonzettingen volgden, waarvan één van de sterk gewijzigde versie, die Goethe na zijn Italiaanse reis (1787) van het libretto gemaakt heeft. Anna-Amalia’s versie is tot in deze eeuw – zij het niet vaak – opgevoerd.
Kader 4. Goethe over Schubert’s Erlkönig. “1815 vertonte Franz Schubert Goethes Ballade Erlkönig und veröffentlichte diese Komposition nach mehreren Revisionen im Jahre 1821 als sein Opus 1. Wir wissen, daß Schubert das Stück an Goethe schickte, der es jedoch kommentarlos zurückschicken ließ. Goethe schätzte Schuberts Kompositionen aus ästhetischen Gründen nicht.” Gevraagd om zijn oordeel over Schubert’s Erlkönig liet Goethe het stuk zonder commentaar retourneren, ‘hij vond het maar niets’.
Kader 3. Een ‘intermezzo’. Bij sommige lezers zal de ‘meisjes’naam van Anna Amalia, nl. Von Braunschweig-Wolfenbüttel schoolherinneringen aan een bijzondere gebeurtenis in de vaderlandse geschiedenis hebben opgeroepen. Het betreft de aanhouding, in 1787, van Wilhelmina van Pruisen – echtgenote van Prins Willem V – bij Goejanverwellesluis (eigenlijk moet dat zijn Bonrepas, een gehucht aan de Vlist, bij Gouda). In dat jaar bestond er vrees voor een burgeroorlog tussen de Patriotten en Prinsgezinden. De stadhouderlijke familie was uit Den Haag ‘verdreven’ en verbleef in Nijmegen. Wilhelmina, een nogal krachtdadige dame, wenste met de Staten van Holland over terugkeer naar Den Haag te spreken, maar werd door Patriotten aangehouden en als gijzelaar avant-la-lettre naar Goejanverwellesluis gevoerd, doch mocht later naar Nijmegen terugkeren. In Pruisen was men over deze belediging van Wilhelmina zo verbolgen, dat de broer van Wilhelmina, Frederik Willem II van Pruisen, zijn zwager veldmaarschalk Karl von BraunschweigWolfenbüttel – de broer van Anna Amalia – met een leger van meer dan 20.000 man naar Holland stuurde om orde op zaken te stellen en Willem V in zijn macht te herstellen. De kosten van de operatie werden wel op de Staten van Holland verhaald; met het bedrag – een halfmiljoen ‘spijkerharde’ guldens – werd in Berlijn de tweede en nog altijd bestaande Brandenburger Tor gebouwd.
Tabel 1. ‘Natuur’gedichten van Goethe (1749-1832), die tenminste 10 of meer maal getoonzet zijn en vermelde dieren/planten. Das Veilchen 19x viool Der Schäfer putzte sich zum Tanz* 14x linde Ein Blumenglöckchen 15x bij Erlkönig 29x wilg Es war einmal ein König* 13x vlo (metafoor) Heidenröslein 45x roos Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn 64x citroen, sinaasappel, laurier, myrte Kleine Blumen, kleine Blätter 15x roos Singet nicht in Trauertönen 12x nachtegaal Wehmut 14x roos *Uit Faust
Tabel 2. Gedichten uit ‘Gartenspaziergang mit Goethe’ en daarin vermelde dieren/planten. Bij de gedichten die getoonzet zijn wordt ook het aantal toonzettingen gegeven. Blumen sehet ruhig sprießen appel, kers, perzik, pruim, roos Das Blümlein wunderschön* 3x lelie, roos, vergeet-mij-niet, viool Deine Grüße hab'ich wohl erhalten bij Der Kuckuck wie die Nachtegall* 1x koekoek, nachtegaal / 'distels', 'netelplanten' Ein Blumenglöckchen* 15x bij Frühling übers Jahr* 7x lelie, roos, sleutelbloem, sneeuwklokje, viool Hauspark 'kool', palmboompje#, populier, ui Im gegenwärtigen Vergangenes* 1x lelie, roos Kleine Blumen, kleine Blätter* 15x roos Rose und Lilie lelie, roos Rosen, ihr blendenden roos Früh, wenn Tal, Gebirg und Garten* 2x Mai* 3x Sag ich's euch, geliebte Bäume* 2x * Vermeld in The LiederNet Archive; de drie laatstgenoemde verwijzen niet naar dieren of planten. # meer bekend als buxus (Buxus sempervirens).
15
Verenigingsnieuws De herfststormen laten nog op zich wachten. Terwijl de buitentemperatuur begin november zelfs de 20 graden haalt, laten de bomen met al hun kleuren duidelijk zien dat het menens is: het is herfst en de winter komt er aan. We gaan nog even wandelen door de herfstige bossen, paddenstoelen zoeken en lekker schoppen tegen de afgevallen bladeren, een genoegen voor veel natuurliefhebbers. Ondertussen wordt in de Tuin hard gewerkt om alles op tijd winterklaar te krijgen en wij maken de tussentijdse balans op met een verslagje van de laatste activiteiten van dit jaar. De Van Itersonlezing op 20 september door professor Tinde van Andel was een groot genoegen. Voor het talrijke publiek was het een leerzame middag in de oude collegezaal. De lezing werd interactief gebracht, waarbij ook de historische en botanische kennis van de aanwezigen op de proef werd gesteld. De historische verbindingen tussen onze koloniale activiteiten en de bevolkingen van West-Afrika en Suriname werden door Tinde van Andel uit de doeken gedaan met botanische feiten, die opgefrist en aangevuld, de basis vormden voor de resultaten van haar recente etnobotanisch onderzoek in met name Suriname. Op 25 oktober toonde ook de TU zelf enige van haar wetenschappelijke activiteiten tijdens de jaarlijkse Wetenschapsdag. Voor deze gelegenheid was de Tuin extra aangeharkt en stond de doorgang tussen het Science Center en de Botanische Tuin wagenwijd open. Bij het Center kon je met drones vliegen en bij ons was er ook techniek zoals het aloude treintje dat liet zien dat de antieke stoomtechniek uit de 18e eeuw nog steeds werkt. Het resultaat was dat ik ook een aantal jongeren kon spotten die zelfs onze stands en activiteiten wisten te vinden. Het thema: “Wat er allemaal uit planten gemaakt wordt”, zal hen zeker hebben aangesproken. De goedbezochte lezing van Pieter van Mourik sloot prima bij dat thema aan. Het was ook de laatste dag van de tentoonstelling over beschermde planten. Deze gaf ons een goed inzicht in de exclusieve wereld van de Rode lijstplanten, een aantal van die planten leeft zelfs opgesloten in ‘onze’ beschermende kooi. Heel interessante kennis waarbij duidelijk de waarschuwing doordrong dat we zorgvuldig moeten omgaan met de kwetsbare natuur. 16
In de keuken kruidnagel
In uw nieuwe agenda kunt u de datum van de Delftse Hortusdag 2016 noteren: zondag 29 mei. De plantenkwekers kregen al bericht. Samen met de mensen van de Botanische Tuin van de TU en Groei&Bloei worden plannen gesmeed voor een nieuwe aanpak. Als bijlage van deze Papyrus vindt u een brief met een verzoek tot betaling van de contributie voor 2016. Mocht deze brief ontbreken, dan kunt u in het colofon op bladzijde 2 de betalingsgegevens vinden. Namens het bestuur wens ik u plezierige feestdagen toe en een voorspoedig 2016. Tot ziens in onze mooie Botanische Tuin. Hans Hirs
Gele monnikskap - Aconitum vulparia (Rode lijst)
Eeuwenlang waren de Molukken de bron van alle kruidnagel (Syzygium aromaticum). Met schepen over de Indische oceaan en waar dat niet anders kon via handelsroutes over land bereikten de specerijen zelfs het mediterrane gebied en in de late middeleeuwen ook West-Europa. In de 16e eeuw ontdekten de Portugezen de zeeroute om Afrika heen en voorzagen daarlangs in de Europese behoefte. Ze raakten daarbij steeds vaker in gevecht met Spanjaarden. In het begin van de 17e eeuw raakte hun rol uitgespeeld met de komst van de Hollandse VOC. De volgende halve eeuw is er een van oorlog om de handel op de specerijen van de Molukken. Locale machthebbers, als de sultans van Tidore en Ternate, Spanjaarden, Engelsen en de VOC, voerden een bloedige strijd. Die leidde er zelfs toe dat de VOC de hele bevolking van Banda heeft uitgemoord. Rond het midden van de eeuw komt de VOC er als winnaar uit en brengt de kruidnagelcultuur met harde hand onder zijn controle. Bomen buiten de gebieden waar ze de culture toestonden en controleerden werden overal omgehakt om ‘íllegale’ handel te voorkomen. Pas in de tweede helft van de 18e eeuw zijn er bomen gesmokkeld naar Mauritius en vervolgens naar Zanzibar, waar vanaf het begin van de 19e eeuw een grote kruidnagelcultuur ontstond.
Hypocras In de vijftiger jaren, in mijn herinnering op oudejaarsdag, maakte mijn vader warme wijn. Met suiker, een pijp kaneel en een met kruidnagels bestoken citroen stond die in een koffiekan, waarvan tuit en deksel met nat papier verzegeld waren, urenlang op een asbestplaatje op een heel klein gaspitje te trekken. Het was ver voor de huidige champagnecultus. Bisschopswijn of glühwein, met een oudere naam hypocras, is ondenkbaar zonder specerijen. Dat blijkt wel uit de vele zeker tot in de 14e eeuw teruggaande recepten. De variatie in specerijen die ze voorschrijven is groot: kruidnagels, kaneel, gember, nootmuskaat, foelie, galangaan, kardemom, peper en andere. Het kan met rode wijn, maar ook met witte. Bij bisschopswijn of glühwein wordt ook de schil van sinaasappel of ander citrusfruit gebruikt. Welhaast het enige dat al die recepten gemeen hebben is wijn en suiker. Neem een stevige rode wijn. Maak een egeltje van een citroen door er kruidnagels in te prikken en verwarm de wijn met het citroenegeltje, een pijp kaneel, schijfjes verse gember en enkele eetlepels honing in een met nat papier goed afgesloten pan o.i.d. Wanneer de wijn warm is in de oven plaatsen en bij 70 à 80 graden uren laten trekken. De honing is ontleend aan Romeinse recepten, want ook die maakten kruidenwijn. Daan Hallewas 17
De oude en de nieuwe Rond 1620 was Anske Eelkes apotekaris te Leeuwarden. Zijn winkel stond aan de Torenstraat, pal tegenover Jelle (gheseyt Jooris) Andringa de baertscheerder. Voor die tijd studeerde Anske een poos aan de Universiteit van Leiden. In de hortus daar leerde hij hoe je op de meest betrouwbare manier een geneeskrachtige plant identificeerde en waaraan je kon zien of zij geschikt was voor verwerking in een medicijn. Hij leerde er ook Latijn. Want om ‘recepta der doctores medicinae toe te maken’ moest hij ‘de Latijnse tale redelicker wijse verstaen’ zo luidde de exameneis. Na Leiden ging hij in de leer bij een oude rot in het vak. Na afloop verwierf Anske de status van meester-medicyn. Thuis bewaarde hij in een fraai doosje ‘de attestatie dat Mr Anchises Elconius bequaem was om medicynen te componeren’. In de apotheek Voor hem was 1620 een jaar om nooit te vergeten. Want toen vond zowel de opening van zijn winkel als zijn huwelijk met Aefke Ulckes plaats. Om zich duidelijk van onbevoegden en kwakzalvers te onderscheiden, droeg hij een ‘swarte lakense langen tabbert met damast gevoert doctoors gewyse’. In zijn winkel annex werkplaats extraheerde, filtreerde en destilleerde Anske planten en bracht deze in een voor zijn klanten geschikte
18
apotheek
toedieningsvorm. Ook patiënten van het St. Anthonij-Gasthuis, het Pest-Huis en het LeproosHuis behoorden tot zijn cliëntèle. Als je zijn apotheek binnen kwam, viel je blik direct op de recepteertafel. Daarop bereidde hij zijn medicijnen. Daarvóór stonden een bronzen vijzel en een grote mortier, tegen de achtermuur Delftse potten, stroopkannen en extractpotten. Het kostbare theriacum bewaarde hij zorgvuldig in de Driakels pot. Verder trof je er een pillenplank, weegschaal, een gifkast en een simpliciakast. Dat was een ladenkast met ongemengde geneeskrachtige stoffen. De deuren ervan waren als kaften van een boek. Als je die open maakte, kon je het ‘Boeck der Natuere’ gaan ‘lezen’. Dat telde vele ‘hoofdstukken’, de laden. Daarin zaten ook kruiden uit Oost-Indië en uit Amerika, de nieuw ontdekte wereld. Guaiac, cascara, ipecac, tabak en indigo bijvoorbeeld. Dat zo’n kast in de tijd van Anske vergeleken werd met een boek wees erop dat Anske, zoals een goede apotheker betaamt, de natuur en haar voortbrengselen ‘woord voor woord’ kon ‘lezen’. Naast medicijnen verkocht hij suikerwaar, vruchtenconserven, wasmiddelen, rattengif en tabakswaar. Inkt bereidde hij uit zwarte galnoten, ijzerzouten, arabische gom en water. Af en toe deed een schilder bij hem bestellingen van pigment. Dat onttrok Anske uit verfplanten, rood uit de wortels van de meekrap (Rubia
tinctorum), omber uit druivendroesem en geel uit de wouw (Reseda luteola). Schilders als Frans Hals, zijn tijdgenoot, konden hun werk echt niet doen zonder plantaardig materiaal. Ziekteleer In Leiden had hij gedegen onderricht gekregen in de ziekteleer van de Grieks-Romeinse arts Galenus (rond het jaar 150). Daarin overheerst de gedachte dat ziekte vooral het gevolg is van een wanverhouding tussen de lichaamssappen bloed, gele gal, zwarte gal en slijm. Een teveel aan bloed maakt het lichaam oververhit, een teveel aan gele gal maakt het onderkoeld, een teveel aan zwarte gal sorteert een drogend effect en als slijm de overhand heeft, dan kampt het met een overmaat aan vocht. Voordat Anske aan de slag ging, was eerst de medicinae doctor aan zet. Die onderzocht de urine, het bloed en slijm van de patiënt en stelde aan de hand daarvan vast welk lichaamssap in welke schadelijke hoeveelheid aanwezig was. Vervolgens zocht Anske naar geneeskruiden die juist de tegenovergestelde eigenschappen bezaten - verkoelend, verwarmend, vochtinbrengend of drogend - dan het lichaamssap waarvan een teveel in het lichaam circuleerde. Met het toedienen daarvan herstelde hij de harmonie tussen de lichaamssappen. Kruiden waren dus voor de gezondheid onontbeerlijk. Daarom luidde steevast het advies, om kruidentuinen te stichten en daar de kruiden te ordenen op grond van hun effect. Ook apothekerstuinen hadden deze indeling. Als naslagwerk gebruikte hij, en de meeste andere apothekers, het Cruydeboeck van de arts-botanicus Rembert Dodoens (1554). Als Anske toch met vragen bleef zitten, dan bracht hij een bezoek aan de hortus medicus van de Universiteit van Franeker (1589). Kruidentherapie Op welke manier de medicinae doctor en de apotekaris Galenus’ leer der lichaamssappen toepasten, daarvan getuigen de volgende twee voorbeelden. Als de medicinae doctor constateerde dat de patiënt als gevolg van een overmaat aan bloed hoge koorts had, dan ging hij over op aderlaten, dus op het aftappen van bloed uit een ader. Zag de patiënt daar erg tegen op, dan maakte Anske voor hem een verkoelend middel klaar. Dat bereidde hij uit de vruchten, schors en bladeren van de tamarindeboom. Ook voedingsgewoonten konden je ziek maken.
Veel oesters eten bijvoorbeeld. Dat veroorzaakte ‘taye en slymige, koude vogten’. In zo’n geval gaf Anske zijn zieke klant het advies, om veel peper in het eten te doen. Dat werkte verwarmend. Op de voorgrond van het hier afgebeelde stilleven van Pieter Claesz. liggen oesters, direct rechts daarvan ziet u een puntzakje dat uit een almanak gedraaid is. Daaruit rollen peperkorrels. De les die de beschouwer daaruit moest trekken, luidde: als je peper in combinatie met oesters eet, dan hou je je lichaamssappen in harmonie. Faillisement Jammer genoeg kon Anske niet goed met zijn geld omgaan. Al binnen vijf jaar na opening van zijn apotheek inventariseerde Albert Tyerxz., gesworene clerq op d’Secretarie deser Stede, zijn failliete boedel. Anske stierf in 1631, vierendertig jaar oud. Sleutel tot de natuur De Universiteit van Leiden werd zo’n dertig jaar na zijn dood een centrum van verhitte discussies. Want een zekere Franciscus de le Boë Sylvius doceerde er een controversieel standpunt over het menselijk lichaam. In zijn ogen had dat veel weg van een chemisch systeem. Daarmee stond hij in de traditie van de beroemde arts Paracelsus (1493-1541). Een apotheker had hem op dat spoor gebracht, Johann Rudolph Glauber. Aan de Looiersgracht te Amsterdam had hij een chymische werkplaats. De bereidingswijze en de laxerende werking van gekristalliseerd natriumsulfaat behoorden tot zijn bekendste ontdekkingen (1625). Verbeteringen die hij in ovens en destillatie-apparatuur aanbracht, stelden hem in staat om spiritualiën, oliën, essences en (plantaardige) geneesmiddelen te bereiden. Al in de jaren 40 van de 17e eeuw waren die twee 19
bevriend geraakt. Sylvius raakte zó diep onder de indruk van Glauber’s scheikunde-experimenten dat hij ze thuis nadeed. Sylvius beschouwde de chemie als dé sleutel tot de geheimen der natuur. Dus paste hij haar toe in de medische botanie en de farmacie. Zijn laboratorium aan het Rapenburg stond vol ‘fournoysen, blaesbalcken, een silvere kolff omte distilleren en een groote party glassflessen’. Een ‘casgen met alderley cruyden’ ontbrak natuurlijk ook niet. Eigen waarneming, ondervinding, eigen onderzoek stonden centraal, niet het gezag van Galenus, niet allerlei onbewezen remedies. Om studenten in die geest te stimuleren moet men van de katheder afstappen en hen uitnodigen om deel te nemen aan experimenten, aldus Sylvius in zijn inaugurele rede. Hij herformuleerde Galenus’ leer van de lichaamssappen in principes van chemische activiteit. Een mens is gezond als er in zijn lichaamssappen sprake is van een juiste menging van zure en alkalische grondstoffen. Een mens wordt ziek als dat evenwicht verstoord wordt. Koorts bijvoorbeeld ontstaat door een overmaat aan zure stoffen. Die zure gesteldheid bestrijd je door gebruik te maken van het alkalisch effect van vluchtig zout. ‘Vlugtig sout is seer dienstig in quaadaardige en gaande en komende koortsen, pokjes, geraaktheid, vallende siekte, lammigheid, moer-qualen (vrouwenkwalen) en alle fenynige steken van beesten’ aldus Sylvius. Mede op zijn aandringen verbond men aan de Universiteit van Leiden het Laboratorium Chimicum. Dat werd toegevoegd aan de Leidse Hortus Botanicus en het Theatrum Anatomicum. Hij verzamelde een groot aantal (internationale) onderzoekers om zich heen. Zo werd Leiden in de zeventiende eeuw het centrum van wetenschappelijke uitmuntendheid wat Padua in de zestiende eeuw was. Apothekers die door Sylvius geïnspireerd werden, baseerden hun farmacie nu niet alleen op kennis van kruiden maar ook op kennis van het verloop van scheikundige processen. Adriaen Schilders was er zo een.
behulp van de scheidingstechniek der destillatie - door vuur verkregen - geneesmiddelen bereid werden.
Adriaen Schilders In de jaren rond 1680 had hij een apotheek aan de Lange Diefsteeg in Leiden. Anders dan zijn in 1631 overleden collega Anske beschikte hij daar wél over een ‘chimy-castgen’. Vanaf de straat was zijn winkel zó te herkennen. Want naast de ingang zag je een draak in het vuur. Dat was een teken dat daar met
Bij de afbeeldingen 1. Apotheker in zijn apotheek, 17de eeuw, onbekende schilder uit de omgeving van Gerard ter Borgh. Afb.: achterdegevelsvandelft.nl 2. Simpliciakast. Foto: pinterest.com 3. Scheikundig experiment uit een boek van Johann Rudolph Glauber. Afb.: Sotheby’s. 4. Pieter Claesz, Stilleven met kalkoenpastei, 1627. Afb.: met dank aan de afdeling Beeld van het Rijksmuseum Amsterdam. 5. Idem, detail. 6. Uithangteken: Draak op vuurmand, Museum Boerhaave. Foto: museumboerhaave.nl
Een ander verschil met Anske was, dat het stadsbestuur van Leiden vanaf de jaren 1650 alle stadsapothekers verplichtte tot het gebruik van een farmacopee. In zo’n handboek stonden wettelijke voorschriften voor de etikettering, bereiding en dosering van verschillende medicijnen. Deze richtlijnen golden voor alle stadsapothekers. Die mochten hun geneesmiddelen niet meer op het blote oog bereiden, maar moesten dat aan de hand van meetinstrumenten doen. En voortaan moesten zij de plantaardige, chemische en farmaceutische grondstoffen die zij in hun receptuur gebruikten in hun laboratoria grondig onderzoeken op identiteit en zuiverheid. Ook in universiteitslaboratoria werd aan scheikunde gedaan. Vanzelfsprekend. Maar daar fungeerde zij vooral als dienstmaagd van de geneeskunde. Daarentegen was de apotheek dé plaats waar op velerlei toepassingsgebieden scheikunde in praktijk werd gebracht. Landbouw, mineralogie, metallurgie, dermatologische cosmetica, voedingszorg en verfbereiding bijvoorbeeld. Dat verklaart waarom aan vele belangrijke ontdekkingen en uitvindingen op scheikundig gebied namen van apothekers zijn verbonden. Van de ontdekking van scheikundige elementen, van morfine en kinine, van de voedingswaarde van de aardappel, van de werking van aspirine en van nog veel meer. Laboratoria van apothekers werden de bakermat van grote farmaceutisch-chemische bedrijven van nu. Zoals Pfizer, Boots en Merck. Apothekers gaven richting aan het proces dat de medische botanie, de (planten)chemie en de farmacologie leidde naar moderne natuurwetenschap. Fred Struik
21
Wijnhandel-Slijterij André Klerks
Technische Boekhandel Waltman Binnenwatersloot 33 2611 BJ Delft
Géén winkel met een franchiseformule bedacht door de formulemanager maar een winkel die draait op vakkennis, goed advies, kwaliteit en persoonlijke service.
015-2123775
[email protected]
Wijnhandel-Slijterij André Klerks ~ Julianalaan 98 2628 BK Delft ~ telefoon: 015-2124263 Wilt u meer weten over wijn? Kijk dan eens op het net bij www.klerkswijnen.nl
TECHNISCHE BOEKHANDEL
altman B.V.
m u e s Mu p o h S
ZOMERTJE?
Laat de tuin maar aan ons over!
maandag: 12.00 - 16.30 dinsdag - zaterdag: 10.00 - 16.30
Ik nodig alle vrienden van de Botanische Tuin en geïnteresseerden uit om de mini-expositie van de getalenteerde Hans Hoogenhout te komen bewonderen. Zelf een kunstwerkje van Hans aanschaffen, dat is een aanrader. Uniek zijn de exclusieve ingelijste aquarellen met een prachtige handgemaakte houten lijst, vervaardigd van een boom uit de Hortus. Nieuws: De wintercollectie is gearriveerd, 101 nieuwe artikelen en altijd voor elk wat wils. Een speciaal kinderboekenhoekje is ingericht door ons eigen stylingteam. Kinderen zijn zo welkom, ook ligt er een superleuke speurtocht klaar. Zijn de antwoorden goed? Dan een cadeautje mee naar huis nemen! Aparte assortiment tassen, shawls en natuurlijke sieraden. Leuk houten speelgoed en muziekinstrumenten. Ons geïllustreerde 22
Den Hoorn 070-3966690 www.hoveniervanderheijden.nl
paddenstoelenboek heeft een uitstekende pers en er is een prachtig kijkboek met een uitgebreide botanische toelichting. Een gevarieerd Botanisch tekenboek van Bekking & Blitz is sinds kort bij ons te verkrijgen. Aandacht voor alle vogels, voederhuizen, alle soorten pindakaaspothouders en waterschalen voor de vogeltjes. Sint en Kerst: Kom s.v.p. eens in onze shop winkelen. Artikelen uit Zweden zijn uniek gemaakt en wij pakken apart uw aanschaffen in. Wilt u een cadeaucheque of een exclusief cadeau schenken aan relaties, vrienden of familie? Ons team staat altijd voor u klaar en assisteren bij uw keuze. Welkom en tot ziens. Yoka Boshoff
