TIJDSCHRIFT GEWIjD AAN DE GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN I N II O U D

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT GEWIjD AAN DE GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN

I N II O U D

L.

rani

Dr. P. VAN DEN BOSCH, In Memoriam J. C A. C. VAN DAL, De Regcl van Sint-Augustinus in de gesi

van tie Reguliere Kanminikcn van de Ojde van het H. Kruis Dr. A. RAMAEKERS, De Kruisli KRONIEK

Leuvense Univcrsiteit

....

VEERTIGSTE 1 9 8 2 JAA.RGA N G

CLAIRLIEU — A CH EL

p.

9

p.

25

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE

GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN

VEERTIGSTE 19 8 2

JAARGANG

CLAIRLIEU — ACHEL

CLAIRLIEU EN 2IJN VOORZITTER JUBILEREN

Met dit nummer begint de 40e jaargang van het tijdschrift Clairlieu. Het werd gesticht in voile oorlogstijd door een groep confraters die de noodzaak aanvoelden de geschiedenis van de Orde te bestuderen en te publiceren. Bij het verschijnen van dit nummer breng ik gaarne hulde aan alle leden van de Geschiedkundige Kring zowel uit het verleden als uit het heden en spreek ik mijn erkentelijkheid uit voor het degelijk wetenschappelijk werk. Een van de grote promotoren was ongetwijfeld cfr. Dr. Andre

Ramaekers, die sinds 1947 het voorzitterschap van de Kring waarneemt en vanaf de eerste jaargang de redactionele zorg heeft van het tijdschrift. Met wijsheid en vakkundigheid staat hij er, saxnen met de andere leden, voor in dat het tijdschrift zijn wetenschappe lijk karakter behoudt en dat het inspiratief werkt vanuit de levende geschiedenis. Wij zijn hem bijzonder dankbaar voor zijn volgehouden werk en zijn bezielende en wijze leiding, voor zijn eerlijk zoeken naar objectiviteit en ook voor zijn erg gewaardeerde artikelen en boekbesprekingen.

Dit jubileum van de Kring valt samen met zijn persoonlijk gouden kloosterfeest. Gedurende vijftig jaar heeft hij met hart en ziel, voor de Orde geleefd. In zijn eigen leven heeft hij getracht het religieuze ideaal van de Kruisheren waar te maken maar velen

heeft hij ook begeleid in dit streven. Hiertoe werd hij geroepen om binnen de Orde verschillende verantwoordelijke ambten te vervullen. Overtuigd van de grote waarden van het menselijk en

religieus leven gaf hij leiding met een gewetensvolle eerlijkheid die eerbied afdwong.

4

CLAIRLIEU EN ZIJN VOORZITTER JUBILEREN

Wij danken hem hiervoor van harte: voor wat hij was, voor wat hij deed en voor wat hij betekende. In naam van de Orde en in naam van alle abonnees van Clairlieu wens ik hem geluk en hoop dat hij nog lang in dienst mag staan van de Orde en van Clairlieu. L. Graus, Mag. gen. o.s.cr.

J. Ch. A. FRANCINO 1905-1981

IN MEMORIAM

JEAN CHARLES ALEXANDRE FRANCINO O.S.C. 1905-1981

Geboren 25-2-1903 te Rotterdam. College H. Kruis Uden 1917-

1922. Noviciaat Sint-Agatha 1922-1923. Professie 28-8-1923. Filo-

sofie en theologie aldaar 1923-1929. Priesterwijding den Bosch

15-3-1930. Tilburg studie M.O. Geschiedenis 1929-1931. Leraar

geschiedenis college H. Kruis Uden. Gouden jubilaris 1972.

Op 28 mei 1981 stierf te Uden J. C. A. Francino. Sinds 1947 was hij lid van de geschiedkundige Kring ,,Clairlieu". De lezers van Clairheu, die hem niet als medebroeder of als geestelijk advi-

seur van een vereniging kenden en die niet in Uden of in de

Nederlandse provincie Brabant wonen, is de naam van pater Francino - het is haast niet voor te stellen, want wie kende hem met als zielzorger voor de oud-priester-studenten - waarschijnlijk onbekend. Hij heeft in de jaren, dat hij lid van de geschiedkundige kring ..Clairlieu" was, zelden iets in het tijdschrift gepubliceerd Zijn naam komt echter wel voor in de verslagen van de jaarvergaderingen, die ieder jaar in het tijdschrift verschijnen. Pater Francino was bijna altijd aanwezig. Hiermee wil ik een bijzondere karaktertrek van deze Kruisheer aangeven. Gedurende zijn lang priesterleven is hij van een aantal verenigingen, geestelijk adviseur of bestuurslid geweest. Ik had de taak zijn nalatenschap te ordenen Het is me opgevallen: bij de bestuursvergaderingen van die ver

enigingen was hij altijd aanwezig en bracht, als het nodig was zijn

mening naar voren. Pater Francino leefde met zijn verenigineen

mee en was overtuigd dat hij zich juist tijdens die bestuursvergade ringen voor het wel en wee van de vereniging en haar leden kon

6

IN MEMORIAM J. C. A. FRANCINO O.S.C. 1905-1981

inzetten. Daarom kwam hij ook altijd op de jaarvergadering van

Clairlieu. Hij had zijn orde en de geschiedenis van deze orde lief. Als hij tijdens de vergadering zijn mening naar voren bracht, kon men merken, dat hij ondanks zijn vele werkzaamheden elders, toch

een historicus gebleven was en dat hij inzicht in de geschiedenis in het algemeen, maar ook in die van zijn orde had.

Pater Francino heb ik in het jaar 1935, toen ik leerling van het college van het H. Kruis te Uden werd, leren kennen. Zes jaren

lang heb ik zijn geschiedenislessen mogen volgen. Hij had de gave zijn leerlingen voor zijn vak enthousiast te maken. Hij was eerst

en vooral een spreker, een redenaar, die zijn toehoorders kon boeien, en daarbij ook inspireren.

Wanneer men zijn nagelaten papieren doorbladert, ervaart men, dat hij niet alleen in de provincie Noord-Brabant, maar ook ver daarbuiten gevraagd werd om te preken of spreekbeurten te hou

den. Men kon altijd een beroep op hem doen. Hij was, zo heb ik gehoord, niet een man, die overal rondbazuinde, dat hij weer een spreekbeurt moest houden of weer een spreekbeurt gehouden had.

Pater Francino publiceerde zelden iets in het tijdschrift Clairlieu, maar hij hield van zijn orde en haar geschiedenis. Meer dan welk lid van Clairlieu ook, werd hij gevraagd een lezing over zijn orde of over een voormalig klooster van zijn orde te houden. Zo heeft hij gesproken in Ter Apel (Groningen), in Sneek en Franeker (Friesland) en te 's-Hertogenbosch. Zijn belangstelling ging voor

al uit naar de voormalige Nederlandse kloosters. Het meest trok hem toch aan : de geschiedenis van zijn eigen klooster, het klooster waar hij zo lang gewoond en geleefd heeft: het Kruisherenklooster te Uden. Hadden de Kruisheren te Uden iets te herdenken, pater Francino was bereid te spreken over de geschiedenis van het kloos ter, over de geschiedenis van de kapel, over Onze-Lieve-Vrouw ter

Linde, die in deze kapel al eeuwenlang vereerd werd en nog steeds vereerd wordt, over de geschiedenis van het college. Ik noem hier maar enkele spreekbeurten, waarvan de tekst bewaard is gebleven :

1943, 16 november : 200jarige herdenking van de Latijnse school in Uden ; 1956, 6 april: De viering van Onze-Lieve-Vrouw ter

Linde te Uden in de loop der eeuwen ; 1963, 19 mei: Herdenking van het 75jarig bestaan van het College van het H. Kruis.


7

Uden was zijn grote liefde. Wat hij voor de Kruisheren van

Uden, voor de studenten van het college - bijzonder voor de oudstudenten -, voor de bevolking van de plaats gedaan heeft, vanaf de culturele ontwikkeling tot de zorg voor de invaliden toe, is niet te beschrijven. De geschiedenis van het klooster te Uden was zijn eerste studieobject. In de jaren 1929-1930 begon hij in het Missietijdschrift der

Kruisheren, Kruistriomf, zijn eerste publicaties uit te geven (Jg. 9, 1930, p. 33-40, 69-74, 97-100, 129-137, 195-199, 225-232, 291-296, 321-326, 353-357). Pater Francino was toentertijd een jong historicus. Zijn artikelen werden door zijn medebroeders goed ontvangen. Kruisheren, zoals L. Edmond, H. van Lieshout en L. Honhon,

loofden zijn artikelen en drongen er bij hem op aan zich in de toekomst toch vooral op de geschiedenis van zijn orde toe te leggen. Zij stonden hem met raad en daad bij. In de volgende

jaargang verscheen weer een artikel van zijn hand : De Regel van

de H. Augustinus (Kruistriomf, jg. 10, 1930-31, p. 45-49). Hieruit bleek, dat hij zijn horizon niet beperkte tot de geschiedenis van zijn eigen orde. Dat hij inderdaad zijn blik trachtte te verruimen,

blijkt uit een boekje, dat hij in het jaar 1934 uitgaf : Het kloosterwezen (Uitg. van het Geert Groote Genootschap, 's-Hertogenbosch, GGG nr. 478, 32 pag.). In dit boekje gaf hij de geschiedenis van het kloosterwezen in de loop der eeuwen weer en schetste de

belangrijkheid van de kloosters voor kerk en maatschappij. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat, toen de Kruisheren in het jaar 1936 de 700ste sterfdag van hun stichter, Theodorus van Celles, herdachten, pater Francino de opdracht kreeg de uitgave

van een boek te verzorgen, waarin over het verleden en het heden van de orde der Kruisheren verteld zou worden. Het boek ver

scheen onder de titel: In Cruce Vita. De Orde der Kruisheren in Nederland, Rotterdam, 1936, 133 biz. Pater Francino had twee

hoofdstukken voor zijn rekening genomen : Hoofdstuk I : De orde van het H. Kruis (biz. 9-37), waarin hij in het kort de geschiedenis van de orde schetst, en hoofdstuk III : Onder Maria's bescherming (biz. 61-98). In dit hoofdstuk kon hij weer schrijven over zijn eerste studieobject,

de geschiedenis van zijn klooster in Uden.

Wanneer men na jaren dit hoofdstuk leest, dan denkt men vanzelf dat pater Francino zich na 1930 intensiever met de geschiedenis

8


van zijn klooster heeft bezig gehouden en dat hij in 1936 de gelegenheid zou aanpakken de resultaten van zijn verdere onderzoekingen te publiceren. Het derde hoofdstuk in In Cruce Vita was echter een herdruk van zijn reeks artikelen, die hij in 1930 in

Kruistriomf uitgegeven had. In het jaar 1979, 43 jaar later, heeft men zijn artikelen - pater Francino was toen aan het ziekbed gekluisterd - nogmaals herdrukt: J. Francino : Kruisheren in Uden. Herdruk van een reeks artikelen, verschenen in Kruistriomf, jaargang 9 (1930), uitgegeven bij gelegenheid van de opening van de nieuwbouw van het Kruisherenkollege in Uden op 10 oktober 1979, 64 biz. Pater Francino was het met die uitgave niet zo eens,

Hij had graag zijn artikelen met nieuwe gegevens aangevuld.

Na de tweede wereldoorlog kreeg hij het verzoek in een nieuwe serie Batavia sacra, uitgegeven door het Spectrum te Utrecht-Brus-

sel, het schrijven van een deel op zich te nemen, gewijd aan de ge schiedenis van de Kruisheren. Een medebroeder en een goede vriend van hem heeft me verteld, dat hij om dit boek te kunnen

schrijven, iedere morgen om 4.30 uur opstond en er een paar

uur aan werkte. Pater Francino heeft toen een boeiende geschiede nis van zijn orde geschreven: Geschiedenis van de orde der Kruis

heren (102 biz.). Men leest het in een ruk uit. Ik wil hier geen overzicht geven van al zijn publicaties. Naast

zijn historisch werk schreef hij talloze artikeltjes over diverse acfcuele onderwerpen in de Udense Courant en meerdere verenigingsbladen. Zijn laatste artikel over een Nederlands klooster was : Het klooster van de Kruisbroeders in Den Bosch verschenen in Boschboom, Tijdschrift in de kring voor geschiedenis en heimatkunde, jg. 21, 1977, biz. 28-35.

Dat Pater Francino bij al zijn werk - als leraar, als zielzorger, als bestuurslid van diverse verenigingen in Uden en daarbuiten, als

geestelijk adviseur van verschillende landelijke verenigingen - nog

zoveel aan de geschiedenis van zijn orde en van zijn klooster kon

doen, zal voor vele mensen, die hem kenden en die hem graag

mochten, een raadsel blijven. Wij Kruisheren moeten hem in dankbaarheid blijven gedenken.

Dr. P. van den Bosch, o.s.c

DE REGEL VAN SINT-AUGUSTINUS IN DE GESCHIEDENIS VAN DE

REGULIERE KANUNNIKEN

VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS

In three Volumes of this Periodical (1980, 1981 an 1982) the influence was traced of the Rule and the spirituality of St Augustine exerciced in the Order of the Holy Cross. Succescively, the influence was investigated in the 'Exordia', the papal documents and letters of privilege, and in the definitions of the general chapters. Then the attempt was made to find out in how far this influence is

demonstrable with the spiritual writers of the Order till about 1700. Finally, relicts of visitations made by prior Hendrik Woutzn Verheyen of St Agatha, as well the visitation relicts ware studied of this convent itself, that was to play such an importent part in passing through the 'Patrimony of our fathers' up to the present time.

6. DE ZEVENTIENDE EEUW (vervolg)

Herman (A. de) Woestenraedt wordt vermeld door slechts enkele Zuidnederlandse auteurs, die bovendien kennelijk elkaar naschreven. Zo : Valerius Andreae, Bibl. Belgica, Leuven, 1693, p. 384 ; J. F. Foppens, Biblio-

theca Belgica, Brussel, 1739, t. I., 479 ; C. R. Hermans, Annales CC.RR.O.S.C, I, 2, p. 44-46, 58,

105,

140 ; A. van de Pasch, Definitiones, p. 7, 424, 428,

432, 436.

Dit bevreemdt temeer, daar er verschillende werken in druk verschenen : Monachus, she mystica monachi elucidatio, 1621, 16°, 213 pp. ; Imitatio Thomae a Kempis, 1623, 12° 204 pp.41a ; Sidus Lucidum, 1627, 4°, 271 Josaphat et Barlaam, anno ? ; Martyrologium Wandalberti, anno ?

pp. ;

Historia

41a Dr. P. van den Bosch, Thomas van Kempen en de Kruisheren, in : AGKKN, 13,

1971,

177-307.

10

DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS

Bovendien bewaart de Univ. Bibl. Luik nog zijn handschrift (LUB 244), 188 pp. folio papier, weinig verzorgd, zeker een autograaf. Hieruit werden uitgegeven :

Canis evangelicus door Maxime Leroy in Bulletin de la Societe d'Art et d'histoire du D'ioc. de Liege, 1932. De stad Luik door J. Alexandre in Memoire pour servir a Vhistoire monastique des pays de Liege, Luik 1876-'77, t. 2. Het zijn fol. 184V186V uit Hs LUB 244.

Zijn familie en persoon

Volgens Daris is Herman geboren te Soron, al wordt hij 'leodiensis' genoemd42, als zoon van Jean de Woestenraedt, heer van

Soron, baljuw en meijer van Awans en Hesbaye, - en Jeanne de Brabant. Een broer van zijn vader, Gilles de W., schreef in 1597 een 'table genealogique', waarvan iets werd uitgegeven door M. J. Peuteman 43, die vijf zusters van Herman vernoemt. Zijn overgroot-

vader, Jean de W., was meijer en kasteelheer (kastelein) te Soron in 1510, zijn oom was heer van Soron (1577), tevens meijer en

kastelein van deze heerlijkheid. Het is overigens niet bekend of zijn vader, Jean de W., te Soron of te Awans woonde toen Herman

werd geboren. Zijn peetoom, Herman de Rave, oud-oom mz, was abt van St Jacques te Luik. De familie was diep godsdienstig en niet uit op hoge posten. Drie zusters gingen in het klooster, Herman werd Kruisbroeder te Luik. Door deze communiteit werd hij prior gekozen in 1593 en bleef in deze functie tot hij in 1624 werd opgevolgd door Henricus

Sylvius, de latere wijbisschop van Luik. Deze gegevens van Her mans vond Leroy bevestigd in rekeningenboeken van het klooster44. De data van zijn geboorte en professie zijn niet bekend. Terug redenerend uit het jaar van zijn dood (1630) en het feit, dat hij toen al 50 jaren geprofest was, zou men kunnen komen tot het geboortejaar c. 1560, geprofest c. 1578, prior 1593-1624, jubilaris 1628, overleden 1630. Tijdens zijn dertigjarig prioraat schreef hij meerdere werken in Latijns proza en verzen. Hij was een belezen man, bekend zowel met de religieuze als de klassieke literatuur.

Op hoge ouderdom - reeds jubilaris van professie - schreef hij nog met gemak Latijnse verzen. Hij overleed te Luik in 1630. 42 Hist, du diocese et de la Principaute de Liege pendant le XVÎIe s., Luik, 1877, t. I, 373. 43 Promenade a Soron, Verviers, 1902, 43 vv.

44 Hermans, Ann., I, 2, 44-46. M. Leroy, Canis Evangelicus (= CE) p. 4, notes

4 et 5.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS

11

Duidelijk was Herman iemand, die hield van de letteren, een humanist, een serieus dichter, maar voor alles religieus, zijn lite-

raire arbeid in overeenstemming brengend met zijn kloosterleven. Bij hem heeft de uitdrukkingswijze minder de aandacht dan de gedachte. Hij is een moralist. Zijn confrater-tijdgenoot, Louis Carpentier, later prior van Luik en definitor (f 1648), schreef Herman naar aanleiding van diens uitgave der Imitatio (1623), en prees hem als 'minnaar van de ware devotie'. Herman hield zich praktisch alleen bezig met godsdienstige onderwerpen en nam als bronnen de Schrift en religieuze auteurs45. In zijn nagelaten manuscript (LUB 244) vindt men o.m. ook een tractaatje (fol. I62r-l64r), De boris canonicis rite persolvendis dat handelt over zijn eerste taak als regulier kanunnik. Op een andere plaats bestrijdt hij de in zijn ogen verwarring stichtende Erasmus. 'Erasmus monachus monachos insectatus est' (fol. I69r). Hij schreef o.m. 'Eras mus' (je was een muis), maar je bent veranderd in een grijnzende kat, die de muizen achtervolgt'. Hij bestrijdt ook de protestanten (fol. 175r), vooral de Anglicanen (fol. 174v-177r). Maar overwegend schrijft hij toch moraliserende gedachten. Zo

over de nederigheid (f. 177V), over het celibaat (f. 178r), over de armoede (f. 179r) en de gehoorzaamheid (ib.). Hij raadt eenvoud aan en voorzichtigheid (f. 180v), waarschuwt tegen bekoringen

(I81r) en kapittelt koningen en katholieke prinsen (f. 181r-183r). Zijn gedachten zijn weinig oorspronkelijk, eerder traditioneel. En steeds herhaalt hij hetzelfde. Hij doet geen moeite zijn themata af te wisselen. Daarbij is zijn grote verdienste niet in frivoliteit te vervallen en niet te overdrijven. Hij pronkt niet met een vage eruditie der mythologie, zoals in zijn dagen gebruikelijk was. Hij is een ernstig dichter, zonder twijfel humanist, maar voor alles religieus. Zijn stijl is over het algemeen droog, maar wel kernachtig en raak van zegging. Het is de stijl van een moralist46.

Zijn 'Canis evangelicus' (1623) Dit lange gedicht is een typisch voorbeeld van Herman's manier van werken. Men zal deze hond tevergeefs in het Evangelie zoeken. Hij wil de hond zijn van Christus, de Goede Herder. Deze is te 45 Dr. A. van de Pasch, in : Monasticon Beige, 420. Leroy, CE 7. 46 Leroy, CE 11.

12


prijzen om de trouw aan zijn Baas en waakt over Zijn huis, de Kerk, tegen ongure elementen47.

Leroy merkte op, dat in dit werk alle scenes zijn getekend naar de feiten, en een grondige kennis verraden van de zeden van die tijd. Men vindt ze terug bij andere tijdgenoten, die de toestanden van de Luikse kerk beschreven uit eigen waarneming. (CE, 1314) 48. Deze christelijke Juvenalis hekelde deze fouten met de ernst van de profeten uit het Oude Verbond. Eigenliefde bloeit, maar de vlam der Godsliefde is gedoofd (13). Religieuzen leveren zich over aan hebzucht (18). Pastoors laten him schapen in de steek (28). De Paus moet niet de chef zijn, maar wel de vader der gelovigen, dienaar der dienaren Gods,. plaatsvervanger van de nederige, Gekruisigde Christus (55-60).. Kardinalen moeten luxe en intriges bannen uit hun hof en aan armen delen van hun overvloed (71-74), want de Rechter zal onverbiddelijk zijn voor die Zijn kudde bewaken (95). Kanunniken, die aan de 'canon' hun naam ontlenen, onderhouden de regel niet, komen zelden in kapittel of koor, en lijken te denken dat ze door hun prebenden worden geheiligd. Zij houden meer van het geld dan van het dienen der armen, trachten wel te krijgen, maar niet uit te geven. Hun ijver is dood en het volk heeft tegen hen overvloedige zware grieven (105-116). Christus is de Meester der kloosterlingen en nodigt hen uit om het kruis met Hem te dragen. Om te gaan langs de enge weg en niet langs de brede baan, die naar de ondergang voert. Binnen het klooster zal de vroomheid gestadig toenemen, maar hun uithuizigheid doet deze verdwijnen. Bemin dus de afzondering en het silentium, en blijf volharden in het gebed in uw sobere klooster (129-150). Woestenraedt wijst de religieuzen op het onderhouden van de Regel, het dienen der armen, het dragen van het kruis van het kloosterleven met Christus, op het onderhouden der solitudo en het silentium, en de trouw in het bidden in en voor de Kerk. Deze 'hond' blaft even hard tegen de herders als tegen de schapen, die dreigen af te dwalen. Hij kent het ideaal, maar bekent eerlijk zijn pessimisme over de toestanden der Kerk in zijn dagen. Hij moraliseert, maar uitgaande van feiten: bisschoppen die hun taak ver47 Leroy, CE PL., 36, 834).

13, die verwijst naar Augustinus, Enarr. in Ps 68,

48 De cijfers in onze tekst verwijzen naar de versregel in CE.

32

(Migne,


13

waarlozen, priesters en kanunniken, die een gemakkelijk leventje leiden. Ze ambieerden hun ambt niet uit roeping, maar uit hebzucht. Vele kanunniken waren niet eens priester gewijd. Ze beschouwden hun prebenden louter als bron van inkomsten, die ze

door familieleden lieten erven. Bij het Officie lieten ze hun werk doen door een kapelaan. En Ernest van Beieren kon hen moeilijk op hun plicht wijzen, omdat hij zelf ernstig te kort schoot en nog niet eens bisschop was gewijd. De kanunniken van de kathedraal te Luik verzetten zich tegen doorvoering der besluiten van het Concilie van Trente met een hardnekkigheid een betere zaak waardig. Later schijnt de toestand in Luik verbeterd te zijn, waarop de religieuzen, o.m. ook de Kruisbroeders, een gunstige invloed

hadden49.

Zijn 'Sidus Lucidum' (1627)

In zijn SL zijn het aantal ritaten uit Regel en andere werken van Augustinus eerder gering te noemen. Bovendien zijn ze vaak met letterlijk, zodat ze moeilijker te achterhalen zijn. Woestenraedt

citeert uit meerdere werken van zijn 'Zalige Vader1, brieven, preken

op het Evangellie en de Psalmen, en heeft ook diens 'Vita' van Possidius gelezen. Hij heeft van Augustinus geleerd de verganke-

lijkheid van het aardse en de zin van beproevingen van mensen, die God zoeken. Het is een groot geluk 'in het huis des Heren Zijn dienaar te mogen zijn. Want waar liefde gevonden wordt worden slavernij en kleinering uitgesloten ; alles is daar vrij en

edel door deugden' (SL, 62).

Ook in dit uitvoerig werk, opgesteld naar de 40 pleisterplaatsen der Joden bij hun tocht door de woestijn, is Herman moraliserend

bezig. bterk laat hij de straf uitkomen voor de ondeugd, en vindt

m de beloning voor de deugd een sterke prikkel ze te beoefenen Hi; schryft wel over de zielenijver en geestelijke vruchtbaarheid die

S T^ ^^ * Chit

dde

vafSrtrh f daarbij de Kefkbreedvoerigheid als het het MystiekezitLicha^ van Chnstus Jmaar onder zijn barokke weinig

Jepgang (SL, 249-261). Zelfs bij dit thema, daf AugustiZzf dierbaar was, geeft hij slechts een aanhaling uit een van dieS *• LEROY, CE 15 en de daar vermelde literatuur.

14


preken (SL, 256). Ook dit werk van Woestenraedt is apologetisch (SL, 261-266) : men treft de eenheid van geloof en leer 'alleen

binnen het Lichaam der katholieke kerk\ Wei volgt hij hierbij uitgesproken de leer van Augustinus : de liefde is de band der volmaakte eenheid. Deze is de gist, die alles moet doordesemen.

Zo getuigen deze bladzijden van een augustijnse spiritualiteit, maar

de Regel van Augustinus wordt ook in dit werk nergens geciteerd. Of dit wel het geval was in zijn 'Monachus' (1621), dat 8 preken bevat voor religieuzen, konden we niet nagaan. Ondanks nijvere pogingen van velen werd dit werk nog op geen bibliotheek achterhaald50.

Henricus Russelius. In 1635 gaf Henr. Russelius zijn Chronicon Cruciferorum uit, een werkje, waarvan Hermans in 1858 al kon schrijven dat het 'rarissime obvius' was. Hermans heeft het in zijn Annales geheel uitgegeven en van vele notities voorzien51. In 1964 werd het in foto-offset herdrukt en uitgegeven door LichtlandDiest. Russelius zegt in zijn Voorwoord, dat hij er ongeveer 20

jaren aan heeft gewerkt, een 300 auteurs heeft geconsulteerd en de archieven van het klooster te Hoei heeft doorvorst. Het Chronicon loopt vanaf de stichting der Orde tot 1619, toen Aug. Neaerius prior-generaal was. A. van de Pasch schreef : ,,Inderdaad worden meermalen de gegevens van Russelius door andere historische

documenten bevestigd. Het is wel zeker, dat hij serieus te werk

is gegaan, om de geschiedenis der Orde te schrijven in de context van de kerkgeschiedenis. Aanvankelijk was zijn plan dit te doen 'in hexameters', maar hij ging er - na rijp beraad en op advies van

anderen - toe over het in proza te doen 'afgeschrikt door de vele eigennamen. Zijn doel was : 'dat de levende voorbeelden der vaderen, de zonen zouden opwekken tot eigen stichting en navol£ing\ Zo tekende hij te Suxy, 4 nov. 1634.

Russelius was toen prior van het klooster te Suxy, gelegen in de provincie Luxemburg. Hij was professus van Hoei52. Verder zijn

en zijn prioren-generad, in : Clairlteu, verder te noemen generaals. 52 Ann., I, 2, 105.


15

er omtrent zijn personalia geen gegevens. Als hij in 1619 zowat

20 jaren aan zijn 'Chronicon' had gewerkt, moet hij voor 1600 geprofest zijn. Van zijn geboorte weten we plaats noch datum, maar het moet wel rond 1580 zijn geweest. Evenmin is ons bekend in welk jaar hij prior werd benoemd te Suxy. Dit werd gesticht in 1286, maar herbergde nooit een grote communiteit. Het was een

kerk, waarbij enkele Kruisbroeders woonden en in hospitaliteit de

armen dienden. In de Definities komt het over als een huis afhan-

kelijk van Hoei, waar de generaal de prioren benoemde, soms

Voor een jaar' (1432). In 1437 wordt er een Hoeise donaat be noemd 'ad revocationem prioris generalis'. In 1452 wordt er een Kruisbroeder 'per annum' benoemd en in 1460 worden twee con-

fraters uit Falkenhage 'per annum' er heen gezonden. In 1475 beslist het generaal kapittel, dat Jan Delft er moet blijven. Niets

wijst er op, dat het in Russelius' tijd anders was 53. Augustinus' Regel in het Chronicon

Opvallend is de nadruk waarmee Russelius zegt, dat de Kruis broeders overal ter wereld de Regel van Augustinus volgen. Daarin

stemt hij overeen met G. van Lith en Arn. Hertsworms. Ook de Hoeise tak heeft vanouds deze Regel als levensnorm gekozen en volgde daarin de Reguliere Kanunniken van het H. Graf. De wijze van Regelbeleving namen de Kruisheren over van deze kanunniken, en - naar de beschrijving van Russelius - betekende dit een grote soberheid en het beoefenen der hospitaliteit54. Hun ideaal was een strenge persoonlijke armoede, maar met een nadrukkelijk aan de Paus gevraagde toestemming tot gemeenschappelijk bezit. Hiervan deelden ze met de armen, vooral door de opvang van pelgrims en passanten, en ziekenverpleging ; kortom hospitaliteit. Laurent Melart55 schreef in 1641 : ,,Het klooster der

Kruisbroeders was gesticht om de pelgrims te voeden, te ontvangen en te herbegen, die vanuit deze streken naar Palestina trokken of vandaar terugkeerden. Daarvoor was het gesticht door Heren en Ridders van Hoei, samen met vele Prinsen, Graven, Baronnen en 53 Ann., II, 139, 192, 196. Van de Pasch, Dej. 60, 63, 70, 92, 112

146

P. van den Bosch, Suxy in Clairlieu, 37, 1979, 132-138, die verwijst naar bronnen en hteratuur.

54 Russelius, Chronicon (= Chron.) 30-39. 55 L'Histoire de la ville de Huy. Cit. in Ann. I, 1, 45.

16


andere christelijke edelen, die naar Palestina trokken, en wel door Jean de Apai, bisschop van Luik, in het jaar 1234."

Als Petrus Walcurtius in 1248 Constituties laat goedkeuren, worden deze besdiouwd als een nadere uitleg van de Regel van Augustinus, en ze moeten dienen om de eenheid in de Orde te bevorderen. Zo zijn de Kruisbroeders 'een canonicale Orde, die volgens God en de Regel van Augustinus is ingesteld. Dat Wal curtius een grote aandacht had voor Augustinus illustreert Russelius door te vertellen, dat hij op zijn ziekbed uit diens 'Soliloquia' liet voorlezen56.

De verslapping van de tucht is, volgens het 'Chronicon', een

uitvloeisel van het verkeerd gebruik van het gemeenschappelijk bezit (c. 1300) en een toestaan van persoonlijk bezit onder generaal Dieu-le-Cresse (t 1396). Diens opvolger, Jean d'Avins verkreeg van de Apostolische Stoel de benoeming tot prior-generaal, 'omdat hij door geld en vrienden meer invloed had'. Toen week de kloostertucht voor de vrijheid en nam het verval toe 57.

Libertus Janssen van Bommel werd in 1410 tot prior-generaal gekozen. Hij wil de Orde terugvoeren naar de 'oorspronkelijke observance van 1248'. Sterk legt hij de nadruk op de 'solitudo', het herstel van clausuur en silentium. Daardoor wordt het mogelijk de armoede te beleven en de 'luister van het Officie' in zijn oor spronkelijke schoonheid te herstellen. Maar het heeft zeker nog een halve eeuw geduurd, eer dit overal redelijk gelukt was. Hiervoor waren vele (tijdelijke) overplaatsingen nodig van goede religieuzen in leidende functies in diverse huizen der Orde ; en van zwakke broeders naar kloosters, waar een goed kloosterleven werd geleid. De armoede volgens het oude ideaal te herstellen en

daarbij ook de hospitaliteit 'iuxta antiqua Statuta, zijn thema's, die op de generale kapittels tussen 1410 en 1465 regelmatig terugkeren. Henricus van Nijmegen (f 1451), Vir multum hospitalis' richtte in de kloosterkerk van Hoei een altaar op t.e.v. St.-Augustinus, en

bevorderde de persoonlijke armoede en de solitudo. Georg van

56 Chron. 47-56, 71. 57 Chron. 56-69.


17

Brugge (f 1458) herstelde op vele plaatsen de hospitaliteit 'volgens de oude statuten der eerste vurigheid*58. Dan komt er langzamerhend een duidelijke invloed van het Humanisme. Nicolaas van Haarlem (f 1482), professus van Keulen, eerste prior van Hoorn, 'was een man, die grote ijver had voor de disciplien der Orde, vooral voor het silentium'. Hij is van mening, dat verval vaak voortkomt 'uit verwaarlozing van de studie en de zucht naar spraakzaamheid'.59. Naast de pestepidemie, de 'sudor anglicanus', die toen uitbrak, breekt weldra de geestelijke pest van het protestantisme uit. De pestepidemie eiste vele slacht-

offers, zeker ook wegens de hospitaliteit der Kruisbroeders. De latere prior-generaal Theodorus Ubach heeft zich vol ijver ingezet, om het protestantisme uit de kloosters te weren. Hij was jarenlang visitator. Als generaal (f 1537) bevordert hij overal het silentium 'moeder van het kloosterleven, en de persoonlijke armoede door

te verbieden persoonlijke geschenken te ontvangen. Hij trachtte de oorzaken weg te nemen van gemopper en onenigheid onder de Broeders 60.

De belangrijkste gegevens uit Russelius* Chronicon samenvattend, kan men zeggen, dat hij duidelijke nadruk legt op : 1. Augustinus' Regel als norm van het leven der Kruisbroeders. 2. Ze wilden een sober leven in persoonlijke armoede met gemeenschappelijk bezit. Dat vroegen ze uitdrukkelijk aan de H. Stoel,

dit werd later herhaaldelijk bevestigd, en hersteld bij de Refor-

matie van 1410.

3. Ze hadden als belangrijkste taak 'de luister van het Officie te behartigen, in trouw, als reguliere kanunniken. 4. De hospitaliteit was 'iuxta antiqua Statuta' voor hen de vorm van dienstbaarheid aan de noden van de Kerk61. 5. Onderling waren ze verbonden door eenheid van hart en geest, volgens de Regel van Augustinus, en toeleg op studie in hun solitudo.

58 Chron. 92-97 ; 104-112. Vgl. Dr. P. van den Bosch, Studien over de observantie der Kruisbroeders in de XVe Eeuw. (proefschrift) ook verschenen in: Clairlieu, 1968. 59 Chron. 118.

60 Chron. 148-154; 155-160.

61 Dr. P. van den Bosch, De Orde der Kruisheren in het verleden een hospitaalorde.In: Hand, van het 41 e Congres van de Fed. Kringen Oudheidkunde en

geschtedenis van Belgi'e, 1970, 173 v.

18


Daarom zal het ook weinig opzien baren, dat Russelius aan zijn werk - arbeid van vele jaren studie - de tekst toevoegt van de Regel. Trots vermeldt hij, dat nog 28 andere kloostergroeperingen van reguliere kanunniken deze Regel volgen. Duidelijk blijkt hier uit, dat deze Regel zeer sterk zijn aandacht had62. De Regel in Visitatie-Relicten der 17e eeuw

Generale en Regionale Kapittels hebben in deze eeuw het religieuze leven door onderlinge afspraken bevorderd en gehandhaafd. Over de relicten der generale kapittels schreven we reeds ; over de regionale zal hieronder nog iets volgen. Maar het is o.i. van groot

belang te achterhalen hoe deze besluiten doorwerking vonden in

diverse huizen. Vooral gezien in historisch perspectief en de opleving der Orde na 1840, zal het leven der communiteit van St.-Agatha belangrijk zijn. Van daar uit is 'het erfdeel der vaderen' doorgegeven naar de nieuwe tijd. Hier stonden bijna doorlopend prioren aan het hoofd, die ondanks de ongunst der tijden, ondanks uitdrijvingen, plunderingen en afpersingen door zogenaamde

'vrienden' en vijanden, - degelijke mannen waren. Ze hebben steeds

getracht de communiteit bijeen te houden, en samen een zo goed

mogelijk kloosterleven te leiden volgens de beste tradities van de Orde. Ook het huis van 's Hertogenbosch-Uden heeft daarin een duidelijke rol gespeeld en - vooral in latere tijden - vele jongens him eerste vorming en opleiding gegeven. We kozen St-Agatha om het belang voor de Ordesgeschiedenis van de visitatierelicten te illustreren 63.

1623, 's Hertogenbosch De spiritualiteit van een der grootste prioren van St.-Agatha,

Henricus Walteri Verheijen, leren we enigermate kennen uit een uitvoerig relict van de visitatie in het klooster van 's Hertogenbosch. (Ann. Ill, 164-170) De prior is de door de Heer aangestelde herder, die moet waken over de broeders 'door Christus' Bloed

verlost'. Trouw zal hij de 'uitdeler zijn der Geheimenissen Gods', 62 Chron. 183-205. 63 J. DE Pater, In den lande van Cuyk, in IN CRUCE VITA. De Orde der

Kruisheren in Nederland, 1936, 35-59.


19

en hij zal de broeders voeren 'langs de enge weg naar de weiden van het eeuwig leven'. Daarom moet de prior 'krachtdadig het her en der opschietende onkruid van misbruiken en slechte gewoonten uitroeien' en desnoods 'straffen volgens Regel en Statuten'. Vooral echter moet 'hij voorgaan door zijn voorbeeld van een echt religieus leven'. Dan zal 'deze tuin van religieus leven kostbaar zijn in de ogen der gelovigen die hem zien'. Daarover 'moet de prior strikte

rekenschap geven'.

Als belangrijkste opdracht voor de communiteit geldt voor Verheijen de verzorging van het 'divinum officium'. Zowel de Conventsmis als de Getijden moeten - als het enigzins mogelijk is gezongen worden. Hij regelt dit verder minitieus in zijn relict, en

'heeft dit meer speciaal uiteengezet in het visitatiekapittel\ Zijn relict bevat ook een uitvoerige aanbeveling van de meditatie, onlangs door het generaal kapittel voorgeschreven. Het herinnert eveneens aan de viering der Eucharistie volgens het gebruik en op

de wijze der romeinse liturgie, waartoe het generaal kapittel overging64. Als tradities van het Kruisbroedersleven beschouwt Verheyen : 'de verstervingen, het afleggen van eigen wil en eigen zin, reinheid des harten, de solitudo, de vrijwillige armoede, waardoor we de broeders van Christus en mede-erfgenamen van Zijn Rijk worden'. In verband met de verstervingen van de kloosterstaat wijst hij heel praktisch 'op het gebruik van wollen kleding, onthouding en vasten, en de nachtwake', verbonden aan het middernachtelijk koorgebed. Om hun geestelijk leven te voeden en tegelijk hun tijd nuttig te

besteden, moeten ze 'de bibliotheek met goede boeken aanvullen, zoveel ze kunnen', en wordt er een bibliothecaris aangesteld. Dit alles schreef Verheijen op 21 oktober 1623. Zes jaren later

nam Frederik-Hendrik de vesting van 's Hertogenbosch in en wer-

den de Kruisbroeders uit hun klooster verdreven. Ze gingen on-

vrijwillig in ballingschap. Maar hun onderlinge band was zo stevig,

dat ze samen hun kloosterleven voortzetten, een tijd-lang te Schijndel, tot ze zich konden vestigen in 'het vrije land van Ravensteijn'

in hun klooster te Uden65.

64 Van de Pasch, Def. 434 v, 439 v. Het generaal kapittel schreef voor het Missaal en Brevier der Dominicanen te gebruiken, die aangepast waren aan de

romeinse ritus.

65 J. Francino, Onder Marids bescherming, in IN CRUCE VITA, 60-98.

20


1624 Keulen Verheyen visiteert met Christianus Buyrensis het huis van Keu len. In het relict benadrukt hij, dat ze volgens de Regel samen moeten uitgaan en samen moeten thuis komen. Ze mogen geen be2oeken afleggen buitenshuis zonder uitdrukkelijk verlof van de prior. Hen wordt de zorg voor de boekerij ingeprent, volgens de Regel, die zegt, dat de boeken op een bepaald uur moeten gehaald en teruggebracht worden66. 1624 Marienfrede

Verheijen zegt in zijn relict: 'het gemeenschappelijk, apostolisch leven moet onderhouden worden... zich aanpassend aan de eenvoud en de nederigheid van Christus en onze H. Orde\ Daarom zal volgens de Regel de gemeenschappelijke voorraadkamer en vestiarium worden hersteld. {Ann. Ill, 171-172) 1630 Regionaal Kapittel van Maas en Rijnprovincie De prior-generaal wordt gevraagd de besluiten van dit kapittel goed te keuren. Daarin staat: 'De broeders zullen volgens de Regel van O. H. Vader Augustinus een kelder en een vestiarium hebben'. En wat betreft hun eerste taak als reguliere kanunniken : 'De lofwaardige gewoonte der Orde om middernacht op te staan (voor het Officie) moet overal waar ze in onbruik geraakt is, hernomen worden, tenzij er wettige excuses zijn naar het oordeel der provinciaals'. {lb. 184) 1631 Marienfrede Verheijen visiteert samen met Goswin Judens, prior van Emme-

rik. Hij prijst de communiteit 'om hun onderlinge liefde en deugdzaamheid'67.

1631 Bentlage In juli visiteert Verheijen Bentlage. Hoewel er behalve prior

Chr. Buyrensis maar vijf priesters en een convers wonen, stelt hij 66 Ann., Ill, 171. Haass, Die Kreuszh. i. d. Kheinl, 1932, 144. Van de Pasch, De]. 442. 67 Ann. 3, 192. Haass, 68, 161. Van de Pasch, Def. 456, 462, 468.


21

vast: 'De Metten zullen volgens het oude prijzenswaardige gebruik

der Orde te middernacht gehouden worden'. (Ann. Ill, 193) 1631 Diisseldorf

Samen met Joannes Busaeus visiteert Verheijen daar in Septem ber. Ook hier wordt de armoede ingescherpt: een kelder, een vestiarium. Zowel overdag als 's nachts zal de prior de broeders houden aan het koorgebed. Kloosterslot en silentium worden aan-

bevolen68.

In 1632 visiteert Verheijen er weer met Busaeus, prior van Keu-

len, en brengt het relict der voorgaande visitatie in herinnering. Dit huis is ondertussen een studiehuis geworden voor jonge confraters. De tucht zal er dus wel goed zijn geweest Op dinsdag en donderdag mag er nu extra vlees en groente worden geeeven

(Ann. Ill, 197-198)

**

'

1633 Regionaal kapittel van Maas en Rijnprovincie

'Omdat het volgens de Schrift God mishaagt dat men zijn belofte ontrouw is, moeten we in trouw volbrengen hetgeen we de Heer hebben beloofd. Dat zal des te beter kunnen, als we ons

eensgezind aan de voorschriften van onze Regel en Statuten hou

den^ en er ons op toeleggen deze zo getrouw mogelijk te volbren

gen'. Met nadruk wordt er op de solitudo gewezen en op het be-

leven der armoede in gemeenschappelijk bezit. Ook het middernachtelijk koorgebed wordt weer genoemd. De prioren zullen regelmatig in hun huizen rondgaan en ijverig toezien op de soberheid. (Ann. Ill, 199-202) 1633 Wickrath

Verheijen stelt vast, dat Regel en Statuten ruimschoots vol-

doende het kloosterleven kunnen regelen. Hij brengt enkele punten

naar voren, die minder goed onderhouden worden. Om hun goede naam voor de buitenwereld niet in gevaar te brengen, mogen vrouwen niet worden toegelaten binnen het slot. Uitgaan mag men alleen met permissie van de prior, en dan geldt: samen-uit, samen68 Ann. Ill, 195-196. Haass, 22, 26, 86 v, 126, 188. Van de Pasch, Def. 457.

22


thuis. Hij betreurt het dat de ijver voor de disciplien 'bijna verdwenen is'. (Ann. Ill, 206) We zijn vrij uitvoerig ingegaan op de relicten van Verheijen, omdat ze de man tekenen, die de waarde van Regel en Statuten

heeft voorgehouden, en de eenheid onder de broeders heeft gestimuleerd. Zijn ijver voor het gemeenschappelijk, apostolisch leven en zijn liefde voor de luister van het Goddelijk Officie, stoelen op de beste tradities van de Orde. Hij stierf te St.-Agatha in 1647 69.

1633 St.-Agatha Men mag in een communiteit met zo'n realistische idealist als prior een serieus streven naar echt Ordesleven verwachten. Als

generaal Neaerius in 1635 St.-Agatha visiteert, schrijft hij dan ook, dat hij alles in goede orde heeft bevonden. Niets heeft hij geconstateerd, dat bijzondere berisping of vermaning nodig heeft. Maar 'in het religieuze leven is niet vooruitgaan gelijk aan achteruit gaan'. Daarom brengt hij nog eens in herinnering het koorgebed en het silentium. 'Buiten de maaltijden' zegt de Regel, 'moet men niets

gebruiken'. Gehoorzaamheid is volgens Naerius : de prior in liefde helpen en bijstaan. (Ann. Ill, 207-208) 1640 Regionaal Kapittel van Maas en Rjjnprovincie

Dit relict getuigt van Augustijnse spiritualiteit door de nadruk te leggen op solidariteit. 'Omdat we ledematen zijn van een lichaam en elkander nodig hebben' zullen we samen de kosten moeten dragen voor de opleiding der jonge Kruisbroeders. 'Volgens de Reger worden dan de lasten 'naar draagkracht' verdeeld. (Ann. Ill, 212-214)

1678 St.-Agatha

Dertig jaren na de dood van Verheijen menen de visitatoren enkele punten onder de aandacht van de communiteit te moeten

brengen, 'ter bevordering der religieuze tucht, de luister van het officie en tot ijver voor de deugden'. Opvallend is daarbij, dat 'de 69 Dr. A. van de Pasch, H. W. Verheyen, in : Clairlieu, 1974, 3-72.


23

bibliotheek de kostbaaste kloosterschat' wordt genoemd. Ze moet

weer worden geordend en beschreven. Alle 'clerici' krijgen er een sleutel van en vreemdelingen mogen er niet worden toegelaten, zonder uitdrukkelijk verlof van de prior. Er moet daar een strikt silentium zijn. Schenkingen van familie of vrienden moet men aan

de prior geven ten bate van de hele gemeenschap. (Ann. Ill,

353-354)

1679 St.-Agatha

Zonder tijdige aankondiging komt generaal Feron visitatie houden. 'De prior moet goed bedenken, dat hij door zijn ambt te

aanvaarden niet alleen de taak van Martha, maar vooral die van Maria heeft gekregen. Hij zal voor zijn broeders een herder zijn, zowel in tijdelijke als in geestelijke zaken'. Hij zal Vorm der kudde zijn in observance van de Regel'. Maar schrijft de generaal: 'we hebben gehoord, dat hij halventijd niet thuis is, - en als hij wel thuis is, zelden of nooit in het koor verschijnt'. Hij dreigt de prior met ontzetting uit zijn ambt, als dit niet verandert. (Ann. Ill, 361).

Deze prior was Petrus Heithausen, definitor van de Orde. Hij was niet zonder reden afwezig en verdedigt zich op waardige wijze. Hij schreef Ad perpetuam ret memoriam een antwoord aan de generaal. Hij wijst hem op diens weinig-christelijke handelwijze, omdat hij de andere partij niet had gehoord, en bovendien niet gehandeld had volgens de Statuten. Hij had immers zijn visitatie niet op tijd aangekondigd, maar was veeleer naar St.-Agatha ge-

komen, om zich acht dagen onledig te houden met de jacht*. Dat was ook nog gedaan zonder verlof der bevoegde autoriteiten (Ann. Ill, 362-363). Uit het leven van prior Heithausen blijkt m.i. voldoende, dat de verwijten ongegrond waren. Hij heeft vier communiteiten als prior gediend, en was een gewaardeerd definitor70. 1682 en 1686 St.-Agatha

De prior moet niet te vlot verlof tot uitgaan geven, omwille van het houden van het Koorgebed. (Ann. Ill, 363-365). In 1686 70 Heithausen was prior te Wickrath, St Agatha, Dusseldorf en Keulen. Haass,

88, 129, 151, 208. Van de Pasch, Def. 502, 504, 509, 510.

24


worden er geen ernstige fouten geconstateerd. De priesters verlenen in de omgeving veel assistentie in biechthoren en preken, maar moeten wel op de afgesproken tijd thuis zijn. Verder moet men binnen de kloostermuren blijven, behalve eens in de maand op lootjesdag', d.i. de dag der aderlating vroeger. (Ann. Ill, 365367). 1687 St.-Agatha Generaal Lambrecht legt nog eens de nadruk op het silentium 'volgens de Regel' en op de clausuur. Wie zich aan dat laatste niet houdt, zal gestraft worden met 'privatio vocis activae et passi-

vae', alleen op te heffen door de generaal. De confraters mogen soms naar familie of vrienden gaan, maar de 'cultus divinus' mag er niet onder lijden. (Ann. Ill, 368-370). 1690 St.-Agatha Omdat de prior wegens regelingen met de Regering in 's-Gravenhage vaak afwezig moet zijn, wordt de supprior tot extra

waakzaamheid gemaand. (Ann. Ill, 370-372).

1698-1699 St.-Agatha In 1698 wordt nog eens gewezen op het gebruik van wollen kleding. De broeders worden aangespoord 'een van geest en een

van hart te leven volgens de Regel'. In 1699 vindt generaal Hansothe niets afwijkends van Regel en Statuten, want men leefde er 'in vrede en onderling verbonden in echte broederliefde'. Daarom verwijst hij naar de Regel 'de norm van ons religieuze leven', en naar de eenheid volgens de gebruiken van Hoei. (Ann. Ill, 395397; 402). Veilig mogen we vaststellen, dat St.-Agatha een communiteit

was, die onder vaak uiterst-moeilijke omstandigheden leefde, maar waar ernstig gestreefd werd naar een echt kloosterleven volgens de Regel van Augustinus. Deze Regel werd hooggeacht als levens-

norm volgens de beste tradities der Orde. C. van Dal OSC

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT

SUMMARY

In 1491 Philippus Dehont, a native of the island of Walcheren, but living at that time in Louvain, bequeathed his possesions to the Crosier Fathers of Goes and Namur. On the condition, however, that from his own house near the city

walls had to be made a house of study, where three priests and one lay-brother

were to stay. The priests were to study theology and the brother to take care of

the household. Though in the first place destined for the monasteries of Goes and Namur, other houses of the Order could send students to Louvain as well. Though already before 1493, the year of Philippus' death, there had been Crosier Fathers in Louvain or former students of Louvain had entered the Order, from

1493 onward Crosier Fathers were studying there regularly. Once they had finished their studies, they would become professors in their own monasteries and mostly

hold higher functions in the Order.

Some of the former Lovanienses remained well-known for the manuscripts made by them, which are still preserved with much care in the libraries of the Major Seminary and of the university in Liege, such as those of Johannes Noe and Bartholomeus van Bree. Others governed the Order in the function of master general, like Cornelius from Clothingen, Antonius Fresenius from Odorp, Wilhelmus from Heinsberg and Augustinus Neerius. One of them, Gerardus Geldenhouwer, became famous as a humanist and a -historian, but in 1525 became a protestant. Several of them behaved courageously, sometimes even heroically during the time of the Reformation.

A link was forged between the Order and the university, as appears from various difficulties arising about the habit of the Order and the election of a general, questions proposed to the Louvain profesors by the general chapter for a solution. The ,,collegium Lovaniense Cruciferorum" has known its up and downs, times of tranquility and peace, but also times of famine, plague and war. But for more then 125 years it had been an abode of prayer and study, of which the influence

is in some way measurable from the further particulars of life known about the students, which will be rendered in this article.

Deel I

VAN 1425 TOT AAN DE HERVORMING VAN 1517

Op 21 September 1473 werd in het kruisherenklooster van Hoei Nicolaas van Haarlem gekozen tot magister-generaal van de Orde. Oorspronkelijk conventuaal van het Keulse klooster, had hij waar-

schijnlijk aan de Universiteit te Keulen het doctoraat gehaald in de Theologie, en was daarna, voor hij in 1462 prior werd te Hoorn, jarenlang hierin professor geweest \

Zelf man van studie, en als magister-generaal op de hoogte van de innerlijke toestand der Orde, ondervond hij al spoedig de nood aan goed gevormde, geleerde en deugdzame mannen. Het gebrek aan ijver voor de studie en de praatzucht {amor loquacitatis) — gaan ze gewoonlijk niet samen ? - leken hem de oorzaken van een gemis aan de noodzakelijke kloostertucht. Crebro mente pertractavi, schrijft hij, quomodo possem huic morbo mederi, en hij besluit dan in 1482 tot de uitvoering van een reeds lang gekoesterde wens, nl. geschikte mannen, vooral jongeren, naar de Universiteit te sturen, naar Leuven, Parijs, Caen en Toulouse.

,,Tot nu toe heb ik steeds maar uitgesteld, omdat ik de misbruiken vreesde die daaruit konden ontstaan. Maar nu ik andere Orden zie bloeien juist doordat ze voldoende geleerde mannen hebben, wil ik dat verlangen ten uitvoer brengen... Want samen met de deugd, die ons aan God en de mensen aangenaam maakt, is de kennis der gewijde wetenschappen even noodzakelijk als de 1 H. Russelius, Chronicon Cruciferorum, Keulen, 1635, geciteerd bij Hermans, Annales Canonicorum regularium S. Augustini Ordinis S. Cruets (verder geciteerd : Annales), 's Hertogenbosch, 1858, I, 1, 119, 133 w. ; A. Hertzworms, Auxesis Religionis S. Cruets, Roermond, 1686, p. 34 (bij Hermans, I, 2, p. 8) noemt Nicolaas van Haarlem Saerae Theologiae Doctor. We sluiten niet uit dat Nicolaas van Haarlem de artesfaculteit te Leuven heeft gevolgd voordat hij te Keulen bij de kruisheren intrad. E. Reusens, Promotions de la Faculte des Arts de I'Universite

de Louvain 1428-1797, in Analectes pour servir a, I'Histoire eccl. de la Belgique

(A.H.E.B.), I, 1864, p. 409 vermeldt onder nr. 44 Nicolaus de Haerlem bij het jaar 1435 ; ook bij de ,,regentes" van 1438 komt een Nicolaus de Haerlem voor. Dezelfde naam zonder enige andere aanduiding volstaat echter niet om hem tot de kruisherenstudenten te rekenen. In de Matricule komt hij niet voor. Als kruisheer te Keulen heeft hij zeker de theologie te Keulen gevolgd en niet te Leuven, waar de kruisheren toen nog geen college hadden.


27

zonnestralen het zijn voor de vruchtbomen ; waar zij verslapt zal men niet tot volmaaktheid komen. Doch als de ons ingeboren of aangeworven deugden door de glans van de wetenschap worden

verlicht, gevoed en tot rijpheid gebracht, dan zullen onze goede werken opnieuw rijpe vruchten dragen. En zouden er sommigen zijn die door de wetenschap overmoedig worden of zelfs verloren gaan, dan ligt dat niet aan de wetenschap, die immers de deugd

voedt, maar aan de hoogmoed van die personen zelf ; evenals wanneer er aan een goede boom sommige takken, vermolmd, door de zonnestralen verdorren, we dit niet toeschrijven aan de zon, maar aan een gebrek bij die takken zelf/'2 Dit initiatief van het hoogste gezag der Orde werd werkelijkheid. Wat in Keulen reeds eerder het geval was, dat nl. kruisbroeders de lessen aan de Universiteit bezochten 3, zien we nu ook in Frankrijk en in onze streken vaker gebeuren. Kruisbroeders worden gevormd aan de Universiteiten ; hun aldaar verworven wetenschap zullen ze meegeven aan de fraters in de verschillende studiehuizen ; velen van hen zullen we later ontmoeten als prior, definitor en magister-generaal van de Orde. En al zal in een enkel geval de vrees van Nicolaas van Haarlem bewaarheid worden, dan blijft dit toch bij een dorre tak aan een overigens vruchtbare boom. We hebben in deze studie de gegevens verwerkt die er over het Collegium Lovaniense van de kruisheren, over de studenten aan

de Alma Mater en over de relaties van de orde met het Leuvense professorencorps in verschillende archieven geborgen lagen of in vroegere korte en moeilijk toegankelijke bijdragen werden gepubliceerd. Zo hopen we een zo volledig mogelijk overzicht te geven van de betrekkingen der orde met de universiteit. Meerdere kruisheren, die ons hielpen bij het verzamelen van het noodzakelijke materiaal, zijn we erg erkentelijk, waaronder we Th. van den Elsen, dr. P. van den Bosch, H. Wagemans en P. Winkelmolen bijzonder willen vermelden.

2 De Latijnse tekst in de Annales, I, 1, p. 133-134, 157-158. 3 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, p. 80 ; H. Keussen, Die Matrikel der Universitat Koln 1389-1339, III, Bonn, 1931, p. 1095. In

de lijsten komen vanaf 1394 verschillende kruisheren voor, al is het aantal betrekkelijk klein. Nicolaas van Haarlem wordt nergens als student aan deze univer siteit vermeld.

28


1. DE STICHTING VAN HET ,,COLLEGIUM CRUCIFERO RUM"

a. Het testament van Philippus Dehont

Op de vijftiende december van het jaar 1491 maakte Philippus Dehont, eerzaam burger van Leuven, zijn testament. Na de dood van zijn vrouw, Barbara van Herlaer, was hij eenzaam in zijn huis in de Derde-Ordestraat achtergebleven, verzorgd door zijn trouwe dienstmaagd Maria van der Eijcken. Uitgestrekt op zijn ziekbed, ,,in quadam bassa camera" van 't deftige herenhuis, zwak van lichaam maar nog helder van geest, besloot hij zijn zaken te regelen om niet al zijn goederen ,,ab intestato" aan verre verwanten na te laten. Gedachtig ,,dat er in dit sterfelijk leven niets zekerder is

dan de dood, en niets zo onzeker als het uur van sterven", wilde hij tijdig over zijn goederen beschikken en daarbij tevens denken aan de zaligheid van zijn ziel. Het was vijf uur in de namiddag. Als getuigen had Philippus de eerwaarde heren Johannes Frissin en Johannes Fuyck laten roepen, beiden priesters van het Luikse

diocees. Daarnaast, om alles in rechtsgeldige vorm te doen geschieden, de eerwaarde heer Reijnerus van der Elst, ,,publicus sacra imperiali auctoritate notarius", clericus van hetzelfde diocees. Dit zou zijn enig testament zijn, waardoor, met behoud van de laatste

wilsbeschikkingen van zijn overleden echtgenote, alle vroeger gemaakte bepalingen werden vernietigd. Hij begon met zijn ziel, ,,als ze door de wil van de Allerhoogste de gevangenis van zijn ellendig lichaam zou verlaten", aan te bevelen aan zijn Schepper, aan O.-L.-Vrouw en aan alle hemelbewoners. Dan koos hij de begraafplaats uit voor zijn lichaam, nl. de nieuwe kapel, die onlangs aan het koor van de Sint-Jacob, zijn parochiekerk, was aangebouwd, en waarvan het altaar ter ere van het H. Kruis zou worden geconsacreerd4. Maar ook zorgde hij voor de nood van zijn ziel, door missen en jaargetijden voor zichzelf, voor zijn ouders, vrienden en wel4 E. van Even, Louvain dans le passe et dans le present, Leuven, 1895, p. 386387, zegt dat de kruiskapel in de Sint-Jacob werd begonnen op 9 augustus 1488, voltooid in 1490 en in februari 1491 geconsacreerd door de hulpbisschop van Luik. In het afschrift van het testament, waarover we beschikken (Staatsarchief Namen, Croisiers) staat: ,,cujus altare... in laudem et honorem Sanctae Crucis consecrabitur".


29

doeners, door het vastleggen van een brooduitdeling voor de armen der parochie op zijn begrafenisdag, door legaten aan de Sint-Lambertus van Luik, de Sint-Jacob van Leuven en aan het Karthuizerklooster op de vest. Zijn trouwe dienstbode werd niet vergeten, zodat ze een onbezorgde oude dag tegemoet kon zien.

Zijn voornaamste schikkingen echter betroffen de kruisbroederkioosters van Goes in Zeeland, en van Namen. Want aan de

Cruysbruere van deze kloosters liet hij na : het huis dat hij zelf bewoonde, met tuin en alle bijbehorigheden ;

al zijn andere daaraan palende huizen in de Sint-Jacobsparochie, liggende in de Derde-Ordestraat tussen de Dijle van de ene, en de goederen van het grote ziekenhuis van Leuven aan de andere kant, en verder grenzend aan de stadsmuren en de Minderbroedersstraat; wel moesten ze aan de bij hem wonende dienstmaagd

Maria van der Eijcken een der huizen in de Derde-Ordestraat overlaten, om daar, naar eigen keuze, te wonen of er de rente van te genieten tot aan haar dood ;

de vier hem toebehorende en aan elkaar grenzende huizen langs het Sint-Pieterskerkhof in de Kortestraat, tussen de goederen van Judocus van der Donck en Johannes van den Hoene ; doch uit de opbrengst hiervan moesten de kruisbroeders aan Maria van der

Eijcken dertig rijnse guldens betalen, jaarlijks, tot aan haar dood ; de jaarlijks door de stad Leuven uitbetaalde erfrente, die Philippus op de goederen van de hertog van Brabant bezat, nl. vijftig kronen, elk van 24 stuivers ; daarvan moesten ze echter een blijvende jaarlijkse rente van drie rijnse guldens betalen, die Philippus schuldig was, zoals uit andere documenten zou blijken, ofwel deze rente terugkopen ; verder moest hiervan, ofwel van de inkomsten der huizen, een jaarlijkse blijvende rente van tien rijnse guldens worden betaald aan de Sint-Jacobskerk, om daar ten eeuwige dage elke vrijdag om 10 uur een mis te laten doen in de nieuwe Kruiskapel. Deze mis moest worden gecelebreerd door een priester van eerbare levenswandel, aan te duiden door de pastoor der parochie ; deze priester moest tevens elke keer een der vier passieverhalen om beurten lezen, behalve op duplex- en triplexfeesten, waarop hij mis en evangelie van de dag zou nemen. Van die 10 rijnse guldens moesten er hiervoor zeven en een halve aan die priester worden

uitbetaald, terwijl de rest, twee en een halve gulden, ten goede

30


zou komen aan het kerkfabriek voor de voor die mis noodzakelijke wijn, brood, kaarsen en ornamenten...

Al die bovengenoemde schikkingen ten voordele der kruisheren zouden huizen en renten tot hun onbetwistbaar eigendom maken, doch onder volgende voorwaarden :

nooit mogen ze deze verkopen of vervreemden ; en in geval de rente van 50 kronen zou worden afgekocht, moeten de verkregen gelden toch dezelfde bestemming behouden ; de prioren en leden van de kloosters van Goes en Namen moeten

uit hun kloosters drie priesters en een lekebroeder, die de drie priesters zal verzorgen, naar Leuven zenden, waar ze in het woonhuis van Philippus zullen verblijven,

daar zullen mislezen en

bidden voor de ziel van Philippus zelf, van zijn ouders, vrienden en weldoeners ;

die drie priesters zullen Theologie studeren op de Leuvense

theologische faculteit, zolang 't hun oversten zal behagen ; doch als dezen er een of meerderen zullen terugroepen, moeten ze

anderen in de plaats sturen, en wel onmiddellijk, zonder tussen-

periode ; willen ze er geen sturen uit eigen klooster, dan mogen

deze studenten ook van andere kloosters van de Orde komen ; die drie priesters en een lekebroeder zullen worden onderhouden

uit de opbrengsten van de andere huizen en de rente van 50 kronen, na aftrek der genoemde verplichtingen ;

de prioren van Goes en Namen zullen, met de toestemming en

op gezag van hun hogere oversten en hun eigen convent, binnen 't half jaar na Philippus* dood aan de testamentuitvoerders laten weten of ze deze legaten aanvaarden. Zo ja, dan moeten binnen 't jaar die drie priesters en een lekebroeder naar Leuven komen wonen en studeren zoals boven omschreven werd ; maar eerst moeten genoemde prioren, met toestemming van hogere oversten

en eigen convent, aan de testamentuitvoerders beloven, alles te zullen doen volgens de wil van de erflater, en hieraan niets te zullen veranderen in de toekomst. Zouden ze 't, wat God verhoede, anders doen, hun antwoord niet tijdig geven, nalatig zijn in het zenden van priesters en lekebroeder, of de boven omschreven lasten niet willen aanvaarden, dan moeten ze vervallen verklaard

worden van alle rechten op deze erfenis.


31

In dat geval zullen de huizen in de Derde-Ordestraat en de helft van de rente van 50 kronen komen aan de broeders van het nieuwe karthuizerklooster der stad, voor het onderhoud van twee koor-

broeders en de oprichting van twee cellen. Deze zullen dan dezelfde verplichtingen hebben tegenover Maria van der Eijcken, 25 kronen geven aan de kruisheren, jaarlijks vijf rijnse guldens geven

aan de Sint-Jacob voor de mis met passie, en de helft der genoemde rente van 3 rijnse guldens betalen. De huizen in de Kortestraat

komen dan aan de vier H. Geesttafels der stad, nl. van Sint-Jacob,

Sint-Quinten, Sint-Michiels en Sint-Geertrui, met de last elk jaar aan Maria van der Eijcken dertig rijnse guldens te betalen tot aan haar dood ; ook ontvangen ze de andere helft der 50 kronen, met de verplichting voor mis en passie vijf rijnse guldens te betalen aan de Sint-Jacob, en de andere helft der rente van 3 rijnse guldens te voldoen. De bestuurders van de H. Geesttafel van Sint-Jacob zullen 't beheer der goederen hebben en uit de opbrengst geregeide uitkeringen aan de armen doen...

Na enkele kleinere legaten van lijfrenten, roerend goed, huisraad, kostbaarheden enz. stelt Philippus tenslotte als zijn testamentuitvoerders aan, de zeergeleerde heren magistri Johannes Wemelinghen en Gerardus de Bausele junior5.

Wie was deze Philippus Dehont, die zich in dit testament zo weldadig toont voor de kruisheren van Goes en Namen ? Uit de tekst van het testament blijkt reeds voldoende dat hij een zeer welgesteld Leuvens burger was. Ook over zijn afkomst worden we enigszins ingelicht. Philippus Dehont, zo luidt het, filius Nicolai

Dehont de Walgaria in Zelandia de villadio dicto Westersuborck. Al woonde hij reeds vele jaren te Leuven, waar hij Barbara Herlaer huwde, dochter van een der voornaamste en rijkste families van de stad, toch was Philippus niet uit deze streken afkomstig maar uit Zeeland, uit het plaatsje West-Souburg op het eiland Walcheren. Zijn familie stamde van het toen nog aparte eiland Schouwen, waar de meeste leden van dit geslacht gevestigd waren, en waar de herinnering hieraan nog bewaard wordt door een hond in het 5 Van dit zeer lange testament geven we hier, behalve de bepalingen ten gunste der kruisheren, slechts de grote lijnen weer. Zie voor nadere bijzonderheden de tekst zelf in aanhangsel.

32


wapenschild van het plaatsje Noord-Gouwe, dat door een Willem de Hondt Witteleszoon omstreeks 1374 werd ingedijkt. Philippus Nicolaaszoon Dehont, ,,een even geleerd als vermogend man" 6, moet vanuit zijn geboortestreek wel de Kruisheren

hebben gekend, die in West-Souburg zelf (Nijenwerve, Nieuwerve) en in Goes op Zuid-Beveland een klooster bezaten. Wellicht stamt

daarvan zijn in het testament tot uiting komende verering voor Christus' lijden en Kruis 7. De beschikkingen voor het klooster van

Goes zijn zeker door de Zeeuwse afkomst en daaruit voortkomende relaties met dit klooster te verklaren. Waarom het Naamse klooster in deze bevoorrechting deelt, is moeilijk uit te maken. Wel nam het klooster van Goes in 1485 een stuk land over dat aan de Naamse kruisheren toebehoorde. Ook was een van de drie eerste 6 De meeste hier vermelde bijzonderheden zijn

te •vinden

bij

F.

Nagtglas,

Levensberichten van Zeeuwen, I, Middelburg, 1889, p. 409-410. In vele andere werken

of artikels

worden

Philippus'

naam,

afkomst en

de

stichting

van

het

Kruisherencollege vermeld, zoals in Nieuw Nederlands Biograpbisch Woordenboek, VI, Leiden, 1924, col. 796 ; Annales, II, 451, 551 ; E. Reusens, Notice sur le College des Croisiers, in de Annuaire de I'Universite de Louvain, 1870, in de A.H.E.B., XXIII, 1892 en in de Documents relatifs a I'histoire de I'Universite de Louvain, t. V ; Van Heussen, Historia Episcopatuum foederati Belgii, t. II, Historia seu notitia Episcopatus Middelburgensis, Antwerpen, 1733, p. 34 ; N. Ver-

nulaeus, Academia Lovaniensis, Leuven, 1667, p. 331 ; V. Andreas, Fasti acade-

mici studii generalis Lovaniensis, Leuven, 1650, p. 331 ; J. Molanus, Les quatorze

livres sur I'histoire de la ville de Louvain, ed. De Ram, Brussel, 1861, p. 628 en 629. In het door Hermans geciteerde Lovanium van J. B. Grammaye, Brussel, 1610, p. 25 vonden we geen enkele aanwijzing.

De naam van de stichter van het kruisherencollege wordt zeer verschillend weergegeven : Dehondt, de Hondt, met aanvullingen de Volgaia (N.N.B.W., I.e. en de verkoopakte van 1616) ; in een Memorieboeckxken der Innekomen van Sinte Jacobsautaer op de Biest binnen Loven van 1482 (stadsarchief Leuven, 4158, bundel van Sint-Jacob) waar de renten der broederschap van Sint-Jacob worden opgenoemd, staat op f. 3 : v. : Item Philips int Wout van synen huse ende hove in die derde oerden tusschen die statvesten op teen zide ende die dile op dander side een oude grote; het gaat hier over goederen die,

blijkens het testament, aan onze

Philippus toebehoorden. Diezelfde naam int Wout komt voor als de naam van een

der huizen in de Kortestraat, eigendom van Philippus (akt van 1615, Staatsarchief Namen, Croisiers, IV) terwijl in het relikt van het generaal kapittel van 1493

onder de participantes voorkomt Philippus Nicolai Ricwolt Lovaniensis, zie Dr. A. van de Pasch, Definities der generale kapittels van de orde van het H. Kruis

1410-1786 (verder geciteerd Definities), Brussel, 1969, p. 194. Het derde huis in de Kortestraat rechts, geteld vanaf de Sint-Pieter, draagt nu nog de naam In het Oude Woud. In het gemeentewapen van Noordgouwe, waarheen Nagtglas verwijst, komt inderdaad een hond voor, zilver op blauwe achtergrond ; zie K. Sterksma, De Gemeentewapens van Nederland, Utrecht, I960, p. 101 en 215. 7 Vergelijk de bepaling over het graf in de Kruiskapel en over de stichting van

een wekelijkse h. mis op vrijdag, met passie ter ere van het H. Kruis.


33

kruisbroeders te Goes gezonden vanuit het Naamse klooster8. Zijn

er verder wellicht prioren of kruisheren van Goes naar Namen verplaatst en is daardoor ook een vriendschapsband met dit kloos ter ontstaan ? De testamentaire bepalingen wijzen in elk geval op een meer dan gewone genegenheid en vriendschap.

Philippus Dehont stierf te Leuven op 12 maart 1493, en werd in de Kruiskapel van de Sint-Jacobskerk begraven9. De parochiegeestelijkheid en de testamentuitvoerders zullen er bij de uitvaart van deze weldoener wel voor gewaakt hebben, dat al de testamen taire beschikkingen nauwlettend werden onderhouden. Na de uit

vaart moest er een uitdeling plaats hebben van ,,drie schepel

tarwemeel tot broden gebakken" aan de armen Christi; onmid-

dellijk na zijn afsterven moesten er dertig dertigsten gecelebreerd worden voor de zielerust van ouders, vrienden en weldoeners10, terwijl ook aan de pastoor, koster, kerkfabriek, H. Geesttafel der

parochie en speciaal aan de versiering van de Kruiskapel gedacht

wasla

Het nieuws van Philippus' dood en de rijke beschikkingen ten

gunste van de Kruisheren zijn zeker spoedig aan de kloosters van

Goes en Namen bekend gemaakt, en door hen aan het hoofdbestuur der Orde meegedeeld. Want als van 5-7 mei van datzelfde jaar 1493 een generaal-kapittel te Hoei gehouden wordt, vermeldt men in het relict onder de afgestorven participates ook Philippus, die daardoor rijkelijk in de gebeden van alle Kruisheren werd herdacht; voor de weldoeners en participantes schreef dit kapittel voor dat elke priester der Orde zeventien hh. missen moest lezen, drie de Ss Trinitate, diic.de spiritu sancto, drie de sancta cruce, 8 Annales, o.a. II, p. 220-226. Voor de overname van het land en de eerste bewoners van het klooster van Goes, zie bundel ,,Goes" in het bisschoppelijk archief te Brugge bij APHOSC (Archi-vum Photogr. Ordinis S. Crucis), 32 f 5 en 20 •

verder Definities, p. 60.

'

9 Vgl. o.a. het in noot 6 geciteerde artikel van Reusens en het N N BW Het graf moet er ook nu nog aanwezig 2ijn, hoewel het niet meer te herkennen is'. Een

lijvig m handschnft aanwezig werk, met tekeningen en beschrijving van Leuvense gratstenen, op het Leuvens stadsarchief, A. Everaert, Receuil de Tombes et epita-

\\nUtrnUUVam 'H™ r" **vk™> *• J- Seeft van P- 85-111 de graven van de Suit-Jacob, waar het graf van Dehont niet voorkomt, hoewel de naam zonder

IT^f P°Ur i^ te$iStZTe2l8l*; $tZ>Tue>2l8l*-; Wj ^ 221 merkt kt de d aUteUf °P > l' etre d4chlffree; bij 227: pierre bleue, indechiffruble.

^^^^^ 2C8t '* teStament) waarvoor voor elk 24 stuivers moesten

d

11 Zie de tekst in aanhangsel.

34


drie de domina en vijf de requiem ; bovendien moesten de clerici het psalterium bidden en de lekebroeders tweehonderd Onze Vaders en Weesgegroeten12.

Philippus had in zijn testament bepaald, dat de Prioren van Goes en Namen, met de toestemming van hogere oversten en eigen convent, binnen het half jaar na zijn dood aan de testamentuitvoer-

ders moesten laten weten, of ze het legaat aanvaardden. We kunnen gerust veronderstellen dat beide Prioren er geen gras over lieten groeien, en zo spoedig mogelijk aan alle noodzakelijke formaliteiten hebben voldaan. Zij aanvaardden, zoals blijkt uit een later document van 1498, het legaat voor notaris en getuigen, en beloofden onder borgstelling van eigen goederen er alle clausules van te onderhouden13. Op het generaal kapittel van 1493 is hierover dan ook gesproken en de nodige toestemming van Generaal en definitoren verleend ; dit blijkt uit de vermelding van Philippus' overlijden in het kapittelrelict. De prioren van Goes en Namen zullen ook niet geaarzeld hebben om studenten uit hun kloosters naar Leuven te sturen. Goes schijnt

rond die tijd ongeveer twintig conventuales geteld te hebben ; Namen was blijkbaar kleiner met ongeveer tien tot twaalf con ventuales. Toch zal de conditie dat er altijd drie studenten moesten zijn, spoedig voor twee kloosters zwaar te onderhouden geweest zijn. Of dit de prioren van Goes en Namen heeft aangezet om de stichting met goederen en al aan de orde over te doen, is alleen maar te gissen. Maar het feit is er. Op het generaal kapittel van 14 tot 15 mei 1498, vijf jaar na het overlijden van Philippus, boden de prioren van Namen, Johannes van Zittert en de prior van Goes Joannes van Turnhout de schenking van Philippus, samen met een legaat dat de prior van Namen ontvangen had van een burger uit Tienen, aan de magister generaal en de definitoren aan. Dezen aanvaardden die schenkingen voor het heil en nut van heel de orde, met alle verplichtingen en voordelen eraan verbonden. 12 Definities ; bij het jaar 1493 staat Philippus Nicolai Ricwolt Lovaniensis ; is

het wellicht een in de hss verkeerd opgenomen schrijfwijze van int Wout ? zie boven, noot 6.

13 Annales, II, p. 451 : ... legatum quondam ante relictum per quondam Philippum Nicolai de Hont, civem dum vixit oppidi Lovaniensis, duobus conventibus ordinis nostri praedicti, videlicet Namurcensi et Goesensi, per praedictorum con-

ventum priores acceptatum coram notario et testibus sub obligatione bonorum suorum omnium, tarn mobilium quam immobilium, praesentium et juturorum, legatum praemissum cum omnibus clausulis eisdem insertis, intertenere promittentes...


35

De definitoren gaven aan de magister generaal de toestemming en

macht om dit ook voor notaris en getuigen te doen, om in naam

van de orde te beloven alle clausules te zullen onderhouden, en met de roerende en onroerende goederen van de orde de gedane

borgstelling van Namen en Goes over te nemen. Het officiele document hiervan werd de laatste dag van het generaal kapittel door generaal Gerbrandus van Sneek en de definitoren van de orde, de prioren Johannes van Bentlage, Walterus van Maastricht, Anthonius van Keulen en Johannes van Lannoy opgemaakt en met het zegel van het definitorium bekrachtigd14. De uitvoering van deze volmacht door de generaal van de orde - wanneer en waar dit gebeurde is niet bekend - deed de kruisherenorde rechtens in bezit komen van de goederen en renten die Philippus Dehont aan de kloosters van Goes en Namen vermaakt had.

b. De tigging van het college

Uit de tekst van het testament en met behulp van oude stadsplannen van Leuven kunnen we ons een beeld vormen van de

omvang van de erfenis en de juiste ligging van de verschillende

huizen.

Als we vanaf het Sint-Pietersplein of de Grote markt naar de Oude markt

wandelen komen we door een straatje dat terecht de naam Kortestraat draagt en de verbinding vormt van het volgens Philippus Dehont vroegere kerkhof met de

Oude markt. Aan onze rechterhand hebben we in de Kortestraat meerdere huizen waarvan er een de naam ,,In het Oude Woud" draagt. Het is een herinnering aari de vroegere naam van het daar tegenover liggende hoekhuis. Vroeger heette nl dat hoekhuis van Grote markt en Kortestraat Het Woudt, thans ,,Cafe Cambrinus" In de voorgevel stond in een nis een beeld van O.-L.-Vrouw, een rechtstaande Madonna met kind uit de XlVe eeuw, 77 centimeter hoog en gemaakt uit zandsteen. Dit

beeld is nu, beschadigd en met sporen van oude polychromie, in het bezit van het Stedelijk Museum en werd daaraan geschonken door L. de Bruyn in 1934. De nis waarin het beeld stond, is nog te zien op een tekening in Louvain Monumental

" Voor de bevolking van het klooster van Goes, zie documenten van dit klooster in het bisschoppehjk archief te Brugge, bij APHOSC, nr. 32, fol. 6. Voor Namen

t. iMNHAiVE, Les Crotsiers de Namur, Namen, 1931, p. 19; al is de auteur ere

tendentieus in zijn weergave van de bronnen voor dit klooster, voor de eetallen 2al hi; toch wel juist zijn ; voor de afstand aan de orde : Annales, II, 450-452 in een notttia histortca over het klooster van Sint-Agatha van W. Wijnants

bij

MiZr* lnll4.v^- v^meldt deze onder de Priaren van Sint-Agatha Valentinus

Micbelinck Ordtnts defimtor, sub quo anno 1498 acquhitum et Ordini incorporatum est collegium Lovan. pro studio jratrum bonae spei. Obiit 12 Septembris 1504.

Wijnants moet zich hier vergissen, daar Val. Michelinck geen definitor was in 1498 maar in 1502 ; vgl. Annales, III, p. 2 en Definities, bij 1498 en 1502

36


van de Leuvense geschiedschrijver E. van Even15. Daar stonden vroeger, dus links van de straat, de vier aan elkaar grenzende huizen die de kruisheren van Philippus erfden. Van de opbrengst ervan moesten ze jaarlijks de dertig rijnse guldens uitbetalen aan de huishoudster van Philippus, Maria van der Eijcken, tot aan haar dood. Lopen we verder tot aan het einde van de langwerpige Oude markt, dan komen we door een klein straatje rechts ongeveer aan de ingang van de Minderbroederstraat. We lopen die door tot waar ze over de Dijle gaat, die rechts langs

universiteitsgebouwen, links langs het Justus-Lipsiuscollege stroomt. Daar begon aan de rechtse kant van de straat het eigendom van Philippus Dehont, de tuinen, het huis waarin hij zelf met zijn huishoudster woonde en vier kleinere huizen. Ze lagen, aldus het testament, in ,,platea dicta de derdoerdine". Het geheel was begrensd door de Dijle aan de rechterkant, door de goederen van het ziekenhuis aan de achterkant, door de oude stadsmuren en de Derde-Ordestraat aan de linker kant, en door de Minderbroederstraat aan de voorkant. In de Derde-Ordestraat stonden dus meerdere huizen: dat waarin de erflater zelf woonde met zijn huishoudster, een tweede waarin Maria van der Eijcken vanaf de dood van Philippus mocht gaan wonen en dan die andere drie huizen. De ,,Derdoerdele" zal men daar nu tevergeefs zoeken. Toen de minderbroeders in het begin van de XVIIe eeuw deze eigendommen van de kruisheren kochten, kregen ze van de stad de toelating om hun tuin te laten doorlopen tot tegen de ringmuren 16. Maar in de tijd van Philippus Dehont bestond deze straat nog. Voorheen, en ook toen nog, heette heel dat stadskwartier vanaf de Dijlebrug tot tegen de ring van de eerste stadsvesten ,,deHam". ,,Ham" betekent o.a. een bocht van

een rivier, in casu van de Dijle die vanaf de brug inderdaad een bocht maakt. De brug heette ,,Hambrug", de stadspoort ,,Hampoort", een van de elf poorten

van de binnenste stadswallen, die in de Xlle eeuw gebouwd waren. Langs de oude wallen liep de ,,Hamstraat". Aan de rechterkant van de Minderbroedersrtaat werd ze later ,,Derde-Ordestraat" genoemd. Het was eigenlijk een doodlopende steeg, waarschijnlijk tot even voorbij de huizen van Philippus, die als een van de grenzen

van zijn domein ook de stadsmuren noemt. In het Leuvense stadsarchief wordt de ,,derde ordine", ,,derde ordenen", ,,dertordine" of ,,derdoerden" vaak genoemd; in 1519 in verband met ,,de pater ende convent van den cruijsbruederen te loeven gelegen in de minderbruederstrate binnen des bynnenster poerten in een straetken dat te heeten plach die derde ordenen omdat sy sullen mogen -hangen een houten

poerte voer aen tsehe straetken". Door die poort werd het straatje dichtgemaakt en in zoverre afgeschaft en alleen nog dienstig voor de kruisbroeders. Dit komt overeen met de bewering van L. de Man dat het straatje al sedert de XVIe eeuw afgesloten werd 17.

15 Zie noot 6, Philippus in 't Wout. Voor de gegevens over het madonnabeeld, zie Ars sacra antiqua, catalogus van de tentoonstelling in de Sint-Pieterskerk in 1962, Leuven, 1962, p. 55 ; Van Even, o.c, p. 94 ; 350 Jaar Univ. Leuven, Leuven,

1975, p. 11.

16 Zie verder bij het jaar 1616. 17 J. van Brabant, Op wandel om en in het Sint Pieterscollege te Leuyen, Arcbeologische en historische aantekeningen, Leuven, 1947, p. 3 met voor de uitleg

van ,,Ham" een verwijzing naar A. Carnoy, Diet. Btymologique du nom des Communes de Belgique, Leuven, 1939, p. 239 ; p. 9 voor Ham- en Derde-Orde straat ; p. 9 een verwijzing naar het ,,College" of ,,Godshuys van de Cruysbroe-

ders" : ,,Op deze plaats stond tot op dien rampzaligen 4 September 1944, toen de Dijlebrug werd opgeblazen, het mooie herenhuis van wijlen Prof. Bruylants". Zie ook Reusens, a.c. van 1870 dat werd overgedrukt in de Analectes H. Eccl. B.,


37

De kruisbroeders zullen dus vanaf 1493 het huis van Philippus

bewoond hebben ; drie theologanten, een broeder en wellicht -

zeker later - ook een rector of overste. Maria van der Eijcken bewoonde een tweede huis. Drie huizen daar en vier in de Kortestraat konden 2e verhuren. Daarbij kwam de erfrente die de stad Leuven hen jaarlijks moest uitbetalen en waarvan ze de op zich genomen geestelijke verplichtingen voor Philippus konden vol-

doen. Aan Maria van der Eijcken moesten ze verder haar jaargeld

uitbetalen.

Hun huis lag rustig en gunstig, vlak bij het minderbroederskloos-

ter en tegenover ,,het godshuys van de Ursulinen" en ,,de herberge

van Tongerloe", eveneens studentenhuis en refugiehuis van de abdij18. Helemaal onbelast schijnen de goederen echter niet ge-

weest te zijn. In een Registre de denombrement de 1530 van het

Rijksarchief te Brussel staat een lijst van goederen in het Hamkwartier, die een zekere Barbara de Mol toen in leen (fief) had van de hertog van Brabant. ,,Hier nae volgen de panden dair ick den chys op hebben". Het zijn 122 nummers, waar overal het bedrag van die cijns achter staat. Nummer 61 luidt: ,,De collegie van de crucebroeders van den huyse ende hove gelegen tegenover de herberge van Tongerloe in de Derdordele tusschen de statvesten en de Derdordele XXVIII d. IIIj cap." wat wel een bedrag zal

geweest zijn van 28 daalders en drie en een half kopje19. Maar

het college was lange tijd economisch gezond en zelfs welvarend20

XXIII, 1892, p. 212 noot 2 : ,,La rue du Tiers-Ordre de S. Francois ou impasse

tut supprimee en 1615 (dit zal 1616 moeten zijn, zie verder). Uit de incorporate van het kruisbroederscollege bij de minderbroeders volgt ,,que cette impasse etait situee sur la droite lorsqu'on entre par la rue de Paris dans la rue des Recollets". Hij voegt er zelf bij dat de auteur van Louvain monumental, E. van Even meent dat: de Derde-Ordestraat aan de linkse leant lag, wat dan door het testament van Philippus Dehont duidelijk wordt rechtgezet, gezien de grenzen die hij aangeeft. Voor de Derde-Ordestraat in het Leuvense stadsarchief, zie nr. 7345. Meer bijzonderheden bij L. de Man, Toponymie der Stad Leuven, Leuven, 1937, p. 435. Deze

auteur legt de Derde-Ordestraat aan beide kanten van de Minderbroederstraat. Verder A. Meulemans, Atlas van Oud-Leuven, Leuven, 1981, p. 48 en kaart 44

18 Zie M. de Troostenbergh, Louvain jeodal. Notices historiques et zenealoeiques, Donck-Eeckeren, z.j, p. 116 (uittreksel uit de Bijdragen tot de Geschiedenis van het aloude Hertogdom Brabant).

19 L.c p. 74 81-82. Wat de afkorting cap. betekent ? Wellicht het Latijnse capita (meervoud van ,,caput") van het Nederlandse ,,kopjes", zilveren penningen

met het hoofd van de graaf, kleine munten die als pasmunt dienden • zie H van Gelder, De Nederlandse Munten, Utrecht, 1965 p 29 20 Reusens, a.c, A.H.E.B., XXIII, 1892, p. 213

38


en kon onder een goed beheer zonder veel moeite voor drie studen ten, een rector en een broeder zorgen, terwijl er soms ook nog andere studenten als kostgangers inwoonden en dus kostgeld betaalden. Het huis was erg ruim, daar ze er bij de telling van Leuven in 1526 met ,,vier religieusen ende vijff commensalen" woonden21, zodat het college minstens negen mensen kon herbergen. Zo hebben de kruisbroeders in 1493 vaste voet gekregen in Leuven, de toen al beroemde universiteitsstad in de Nederlanden, in een eigen huis voor hun studenten waar een regelmatig en aan eigen aard aangepast klooster- en studieleven kon geleid worden. In de volgende bladzijden een sluitende geschiedenis schrijven

over het Leuvense kruisherencollege zal door de erg uiteenlopende en onvolledige gegevens niet mogelijk zijn. Ook is het onbegonnen werk om de invloed te schetsen die het Leuvense milieu op de kruisherenorde gehad heeft Dit veronderstelt een volledige documentatie over de studenten en hun verdere levensloop als kloosterling, professor, prior of in eventueel andere functies die ze vervulden in de verschillende kloosters waarheen ze na hun studies werden gezonden. Zowel over de studies in de orde als over de meeste kloosters ontbreken de monografieen. We zullen ons dan ook moeten beperken tot een logische en vooral chronologische rangschikking van de gevonden details. Soms zal de een of andere Leuvense kruisheer-student duidelijk naar voor treden, terwijl we voor velen met enkele levensdata moeten volstaan. Ook zijn er kruisheren die als oud-studenten van Leuven genoemd worden, terwijl ze daar als leek of priester studeerden en pas later in de orde intraden.

Hetzelfde geldt voor de lotgevallen van het college zelf. Buitengewone gebeurtenissen worden gewoonlijk opgetekend, terwijl het regelmatige rustige studieleven onvermeld blijft. De gewone mens en evenzeer de gewone kloosterling heeft geen geschiedenis ! c. Studies bij de kruisheren en te Leuven

Ook voordat de magister generaal zijn oproep deed tot het sturen van studenten naar de universiteiten, was dit nu en dan gebeurd, bijzonder in de Duitse kloosters. Aan de universiteit van 21 Annales, II, 552, volgens afschrift van de telling in het Antwerps stadsarchief.


39

Keulen treffen we kruisheren aan vanaf 1396, al zijn ze dan nog niet talrijk 22. We moeten ook rekening houden met de noodzaak van de kloosters, waar de novicen en jongeren een religieuze opleiding kregen en waar die opleiding niet aan een groep maar aan enkelingen, die in dat bepaald klooster binnentraden, gegeven werd. Als men, veel later, tot concentratie van studies komt, zal de nood aan goede en universitair gevormde professoren zich meer laten voelen. Maar ook zonder per se op een professoraat voorbereid te worden, was het nodig universiteiten te bezoeken om op de duur niet achter de tijd aan te lopen.

Toch mogen we het culturele peil van de kruisbroeders in3 de XVe eeuw niet onderschatten. Het grote aantal handschriften dat van hun kloosterbibliotheken juist uit die tijd is overgebleven, getuigt van kunstzinnigheid en wetenschappelijke belangstelling. Die belangstelling ging niet in intellectualistische richting, waarvan de kruisbroeders eerder een afkeer hadden. Speculatieve beschouwingen en polemieken trokken hen niet aan. Ze wensten blijkbaar bezinning op de H. Schrift, de sacramenten, het religieuze leven en alles wat de ascese betrof. Een overzicht van de handschriften die door hen geschreven of overgeschreven werden, wijst eerst en vooral op de H. Schrift en de Vaders, verder op auteurs uit de grote religieuze orden en de moderne devoten. Het overschrijven

van boeken voor de liturgische vieringen, voor het koorgebed en de studie was voor hen ascese en bezinning tegelijkertijd. In de universiteitsbibliotheek en die van het Groot-Seminarie te JLuik worden van het klooster van Hoei 225 handschriften bewaard, van dat van Luik 164. Dit zijn slechts voorbeelden van het vele dat tot nu toe nog bewaard gebleven is, naast het vele dat, ook nog in de laatste wereldoorlog, verloren ging23.

Ook kregen de kruisbroeders in de XVe eeuw veel roepingen van de scholen van Keulen, Deventer en Zwolle van de ,,Broeders des Gemeenen Levens", die leerlingen voor verdere priesterstudies op22 H. Keussen, Die Matrikel der JJniversit'dt Koln 1389-1339, III, Bonn, 1931,

p. 1095 en de daar aangegeven plaatsen. 23 P. van den Bosch, Studien over de observantie der Kruisbroeders in

de

vijftiende eeuw, Diest, 1968, 206 biz. ; hoofdstuk De bibliotheken van de kruisbroeders, p. 130-152 (ook verschenen als jaargang 26 van Clairlieu) ; P. van den Bosch, De bibliotheken van de kruisheren kloosters in de Nederlanden voor 1330, in Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie, Brussel, 1974, p. 563-636.

40


leidden. Hun scholen stonden als degelijke vormingsinstituten

bekend24. Sinds magister generaal Nikolaas van Haarlem zijn wil om studenten naar de universiteiten te sturen 20 duidelijk in de orde had kenbaar gemaakt, nam het aantal universiteitsstudenten vanzelfsprekend toe, zowel te Keulen als te Parijs, Toulouse, Caen en Leuven. Voor het studiejaar 1489-1490 waren er te Caen alleen al negen studenten op de universiteit ingeschreven, in 1503-1504

Hoewel in de inschrijvingslijsten van de Leuvense Alma Mater

betrekkelijk weinig studenten-kruisheren gevonden worden, moeten we er, wat het door Philippus Dehont vereiste getal van drie betreft, rekening mee houden dat de studies te Leuven erg lang

konden duren. Bij de inschrijving van een student om de vier of vijf jaar kon het college gemakkelijk het voorgeschreven getal bereiken. Het was toen ook niet, zoals tegenwoordig, de gewoonte

om elk jaar opnieuw een inschrijving op de lessen te nemen, zodat

de namen van de studenten bij onafgebroken studie slechts eenmaal in de registers voorkomen 26. De universiteit te Leuven was een macht, een stad in de stad en

de staat. Ze genoot een grote zelfstandigheid tegenover het stadsbestuur, het hertogdom en het bisdom en had het monopolie van hoger onderwijs in de Nederlanden. Leuven was trouwens een

grote stad voor die tijd. Met haar 16.000 inwoners kwam zij na

Gent (bijna 50.000), Brugge (30.000) en Brussel (25.000). Er was een bloeiend economisch leven geweest, dat in het begin van de XVe eeuw weer opbloeide in kleinere luxe-nijverheden. De stad werd geroemd om haar mooie gebouwen, haar hoofdstraten en pleinen die alle gekasseid waren, al waren kleinere straten gewone aardewegen, vol stof in de zomer, slijkpoelen in de winter. De huizen van adel en patriciers waren in steen, die van de ambachtslui in hout. Naast de hoofdkerk van Sint-Pieter waren er nog vier zelfstandige parochies, Sint-Michiels, Sint-Jacob, Sint-Geertrui en 24 P. van den Bosch, o.c, hoofdstuk De Kruisbroeders en de Maderne Devoten, p. 153-161.

25 A. Durand, he Prieure Sainte Croix de Caen, Diest, 1967 (ook verschenen als jaargang 25 van Clairlieu)9 p. 49-56. 26 E. Reusens, Matricule de I'Universite de Louvain, I, Brussel, 1903, p. XII.

LEUVEN XVIe eeuw. — De pijltjes geven de weg aan vanaf de S Aan het einde tegen de stadsmuren lag de Derde-Ordestraai

de Kortestraat over de Oude Markt naar de Minderbroederstraat. de Sint Jacobskerk waar Philippus Dehont begraven werd.


41

Sint-Quinten. Behorend tot het hertogdom Brabant viel Leuven

kerkelijk onder het bisdom Luik en Keulen. Heel het culturele leven van de stad hing af van de kerken, terwijl de scholaster van het Sint-Pieterskapittel het schoolwezen van de stad beheerste en ook de eerste rector van de universiteit werd. De proost van het kapittel was kanselier van de universiteit en had het recht om de ,,licentia ubique docendi" en de magister- en doctorstitel te verlenen, al ging deze bevoegdheid later naar de faculteiten over. Van het begin af had de universiteit de faculteiten van de ,,artes", van het kerkelijk recht, het burgerlijk recht en de geneeskunde, terwijl

de faculteit van theologie in 1432 door de Paus verleend werd27. Zij die te Leuven theologie wensten te studeren, moesten nor-

maal eerst de facultas artium doorlopen, zodat dit de meest bezochte faculteit was 28. Behalve voor religieuzen die een getuigschrift van gelijkaardige studies konden voorleggen of voor hen

die om andere redenen werden vrijgesteld, waren de ,,artes" de

inleiding voor de vier andere faculteiten. Ze vormden een cursus

van twee en een half, later van twee jaar. De lessen begonnen op

1 oktober en eindigden in de tweede helft van het tweede daarop volgende studiejaar. Negen maanden studeerde men logica, een breedvoerige commentaar op de klassieke traktaten van Aristoteles, Porphyrios en de dertiende-eeuwse Petrus Hispanus. Daarna volgden acht maanden physica, eveneens traktaten van Aristoteles, maar ook van meer moderne auteurs ; o.a. ook de wiskunde hoorde onder de physica thuis. Verder vier maanden metaphysica, terwijl de overige maanden werden gevuld met repetities van de behandelde stof. Daartussendoor hield men de disputationes, waarbij een bepaald ceremonieel onderhouden werd. De lessen hadden plaats in de vier grote pedagogieen van de universiteit, evenals de publieke en private oefeningen. De lesgevers waren regentes, die behalve het lesgeven ook de algehele verdere zorg voor him stu27 550 Jaar Universiteit Leuven, p. 3-52 passim ; R. Aubert e.a., De Universi

teit te Leuven 1425-1975, Leuven,

1976, p.

15-16; R. Van Uytven, Stad en

ommeland van de veertiende eeuw, in Leuven, ,,de beste stad van Brabant" Leuven

I, 1980, p. 113 w. ' 28 jy[eer Jan 2.200 studenten zouden er zelfs in de drukste perioden niet geweest

zijn, nl. 1540-1550, 550 Jaar Univ. Leuven, p. 109, terwijl volgens Erasmus er naar zijn schatting in 1520 3000 waren, zie Aubert e.a., o.c, p. 16. Er zouden rond die tijd 'n dertigtal professoren geweest zijn, ibidem p. 17 terwijl men slechts na eeuwen, nl. in 1906 het getal 100 bereikte.

42


denten hadden, en de legentes, studenten van hogere faculteiten die de ,,artes" met succes hadden afgelegd. Er werden vijf lessen per dag gegeven, de eerste reeds 's morgens vroeg, verder twee in de voor- en twee in de namiddag. Bij de disputaties waren de quaestiones quodlibeticae geliefd, disputen over de meest uiteenlopende onderwerpen, ernstig of grappig, als ze maar fatsoenlijk waren. De facultas artium heeft aan dit schema vastgehouden tot in de XVIIIe eeuw, toen modernere auteurs en vakken in aanmerking kwamen.

In het begin van het tweede jaar, voor Sint-Lucia (13 december), moest het eenvoudige baccalaureaatsexamen worden afgelegd, waarvoor men minstens veertien jaar oud moest zijn, al waren de meesten ouder. Hieruit blijkt reeds dat men de ,,artes" beter kan vergelijken met ons middelbaar onderwijs dan met het eigenlijke universitaire. Zij die het licenciaat wensten te behalen, moesten eerst door publieke verdediging van een thesis baccalaureus formatus worden. De licencieproeven begonnen met een soort competitiewedstrijd tussen de vier pedagogieen. De beste werd tot pri mus academicus uitgeroepen, een titel die met ere gedragen en uit-

bundig gevierd werd. Voor de ,,licentia docendi" was de leeftijd van achttien jaar vereist. De promotie die tegen Allerheiligen plaats

had en waarvoor men negentien jaar moest zijn, gaf de titel van magister artium. Uit dit alles blijkt al, dat de religieuzen gewoonlijk dergelijke studies gemaakt hadden, of dat deze gegradueerden na die studies in het klooster intraden 29. Als we later kruisheren met een titel van magister artium ontdekken of een primus academicus, mogen we van de veronderstelling uitgaan dat ze die titel te Leuven behaalden voor hun intrede bij de kruisheren. Anders ligt het met de theologische studies, waarvan Philippus Dehont in zijn testament melding maakt. Zijn bedoeling is dat kruisbroeders van Goes en Namen, eventueel ook van andere kloosters, theologie gaan studeren te Leuven, een langdurige studie als men de hoogste graden wilde bereiken. De meesten hebben zich 29 Voor vele bijzonderheden over de ,,artes" : Reusens, Promotions de la Faculte des Arts de I'Universite de Louvain, in A.H.E.B., I, 1864, p. 377-386 ; L. van der Essen, Une Institution d'Enseignement superieur sous VAncien Regime, I'Universite de Louvain, Brussel, 1921, p. 93-106; H. de Jongh, LAncienne Faculte de Theologie de Louvain au premier siecle de son existence 1432-1540, Leuven, 1911, p. 55-58; R. Aubert, o.c, p. 87-98; 550 Jaar Univ. Leuven, p. 174-244.


43

dan ook met minder tevreden gesteld. Of zij die toch graden behaalden zich daar tegenover him medebroeders op hebben laten voorstaan, weten we niet. Wei lezen we in latere kapittelrelicten

dat het de kruisbroeders verboden was universitaire graden te behalen, tenzij ze daar eerst de toestemming voor hadden verkregen van het generaal kapittel30. Kruisheren die naar Leuven gingen om theologie te studeren, moesten op een lange studietijd voorbereid zijn, wilden ze de

hoogste graden behalen. Tot ongeveer 1530 duurde de studie normaal twaalf jaar. Acht jaar had men nodig voor het baccalaureaat, waarin men drie graden kon onderscheiden. Vooreerst na

zes jaar studie die van baccalaureus biblicus. Deze biblici moesten

dan een jaar lang twee boeken van de H. Schrift uitleggen als legentes voor de jongere leerlingen, een van het Oude en een van het Nieuwe Testament, terwijl ze tegelijkertijd verder de lessen volgden. Na dat jaar volgde een disputatie en een Latijnse rede voor heel de faculteit, waarna ze sententiarii werden, de tweede graad van het baccalaureaat. Weer volgde een jaar lang de taak van legentes, nu van de vier libri sententiarum van Petrus Lombardus. Het begin van elk boek, principium, begon met een disputatio in plechtige vorm. De commentaren op de boeken van de

H. Schrift en op Petrus Lombardus moesten ze zelf schrijven. Bij het solemnele begin van het derde ,,principium" werd de sententiarius dan baccalaureus formatus, maar moest tot het einde van het schooljaar doorgaan met lesgeven. Meestal stelden priesters en religieuzen zich met deze graad tevreden en waren na die acht jaar universiteit ook wel bekwaam om in eigen kloosters les te geven. Rond 1530 werd dit zes en een half, in 1600 vijf jaar. Het licentiaat eiste opnieuw vier jaar studie. Men moest dan een van de hogere wijdingen ontvangen hebben en dertig jaar oud zijn. Was men tot licentiaat gepromoveerd, dan kon men twee maanden later de proeven voor het doctoraat afleggen. Dit bleef een uitzondering, vanwege de hoge kosten. De seculieren zagen het alleen als een voorbereiding voor een professoraat aan de universiteit. Voor de regulieren, uitgenomen de bedelorden die een bij de 30 Definhies, 1624 en 1669, p. 443 en 492. In 1624 werd ,,magister artium atque

coeteros

consequents dignitatum gradus"

genoemd ;

in

1669

gelegd op het genieten van de privileges van de gegradueerden.

werd

de nadruk

44


universiteit geincorporeerd college hadden, was het behalen van een doctoraat in theologie een uiterste zeldzaamheid 81.

d. Kruisheren-studenten voor 1493

Welke kruisheren hebben reeds voor 1493 te Leuven gestudeerd ? Die vraag zal voor deze periode evenals voor latere tijd moeilijk volledig te beantwoorden zijn. Om in de matrikels van de universi teit de kruisheren terug te vinden, volstaat het niet om in de index het woord ,,cruciferi" op te zoeken. We zagen reeds dat studenten van de ,,facultas artium" meestal eerst na deze studies intraden in het klooster. Daarvan moeten we dus reeds uit andere bronnen de namen weten om hen in de matrikels terug te vinden. Verder zijn

daarin hiaten in begin 1527 en van 1569 tot 1616. Een kruisheer die zich te Leuven liet inschrijven, moest alle formaliteiten vervullen die daarbij vereist waren. Als de conditie : voldoende kennis van het Latijn - d.w.z. vloeiend spreken en schrijven -, vervuld was, moest de student voor de rector drie eden afleggen : de rechten en vrijheden van de universiteit eerbiedigen, de vrede en de eendracht bewaren, gehoorzaamheid aan de rector en de universiteit. Vanaf 1545 kwam daar een vierde eed bij ,,tegen Luther en andere ketters" en trouw aan de oude roomse kerk. De rector schreef de naam in, de geboorteplaats en (soms) het bisdom ; verder de faculteit of het college en pedagogie waar men woonde, nobilis voor hen die van adel waren en pauper voor hen die geen inschrijvingsrecht hoefden te betalen. Het betekent dus niet per se dat men arm is, maar dan toch minder welgesteld. Soms staat er nog minorennis bij, minderjarig, dus jonger dan vijftien jaar. Die inschrijving moest gebeuren binnen de veertien dagen na aankomst te Leuven. Zij die kwamen om een tijdje lessen te volgen bij een of andere bekende professor schijnen dit echter nogal eens nagelaten te hebben32.

31 550 Jaar Univ. Leuven, p.

327 ; Aubert, o.c, p.

115-122 ; H. DE Jongh,

o.c, 55-75 passim ; L. van der Essen, o.c, p. 93-106 ; E. J. M. van Eijl, De

theologiscbe jaculteit te Leuven in de XVe en XVle eeuw. Organisatie en opleiding, in Facultas S. Theol. Lov. 1432-1797, Leuven, 1977, p. 69-153. Voor de jaren studie p. 71 vv. 32 550 Jaar Univ. Leuven, p. 59, 109, 113.


45

Petrus van Doornik

Het generaal kapittel van 1483 geeft in de lijst van overledenen een Petrus bacularius sacre theologie Tornacensis. Hij was dus minstens zes jaar te Leuven geweest. Want als een kruisheer van

Doornik deze academische graad bezat, zal hij zeker student aan

de Leuvense universiteit geweest zijn. Zoals de Duitse kloosters op Keulen waren aangewezen, de Franse op Parijs, Toulouse en Caen, zo waren de kloosters van de Nederlanden sinds 1425 (en 1432 voor theologie) op Leuven gericht. In de inschrijvingsregisters staat in 1453 een Dominus Petrus, presbyter tornacensis dioce-

sis vermeld, die mogelijk na zijn universitaire studies bij de kruisheren intrad. De pedagogie staat er bij de inschrijving niet bij33. Johannes Noe

Meer weten we over een kruisheer die, eveneens voordat hij in het klooster trad, te Leuven studeerde, Johannes Noe, die zich in 1440 en daarna nog eens in 1443 liet inschrijven. Hij zal zeker eerst de faculteit der ,,artes" hebben afgemaakt, normaal twee jaar. Waarom hij een tijdlang weg bleef en daarna de studies hervatte, kunnen we alleen maar gissen. Hij was van Doornik afkomstig

maar werd kruisbroeder in het klooster van Luik. Nu is het eigen-

aardige dat er in dezelfde tijd te Luik twee namen voorkomen, Johannes Noe en Johannes Natali, die beiden bekend gebleven zijn door hun werk in het scriptorium en waarvan meerdere handschriften bewaard bleven in de bibliotheken van de Luikse Univer siteit (L.U.B.) en van het Luikse Groot-Seminarie (L.G.S.). Terwijl A. van de Pasch en C. R. Hermans er twee verschillende personen in zien ,worden ze door J. P. Depaire als een enkele

persoon beschouwd. ,Jean Noe est un des personnages des plus interessants du couvent liegeois." ,,11 signe sous le nom de Noe ou Natali." 34 Het valt buiten onze bevoegdheid deze kwestie in de 33 Definities, bij het jaar 1483 ; E. Reusens, Matricule, I, p. 204. In het tweede deel van de matrikels, uitgegeven door Wils en lopend van de jaren 1553 tot 1585

staan geen kruisheren als zodanig vermeld.

34 Reusens, Matricule, I, p. 143 en 150. Jean-Paul Depaire, La Bibliotheque des Crotsiers de Huy, de Liege et de Namur, Luik, 1970, I, p. 80-81 en 95-96 ;

II bij de verschillende handschriften ; Keussen, Die Matrikel ... Koln, p. 478* or. 4. Zie verder over hem U. Berliere, Monasticon beige, art. van A. van de Pasch, Monastere des Croisiers a Liege, Maredsous-Luik, 1955, II, p. 4l6 ; Biblio-

46


ene of de andere zin op te lossen. Depaire die met engelengeduld de vele handschriften van de kloosters van Hoei, Luik en Namen bestudeerd heeft en de resultaten in twee delen met ontelbare gegevens heeft bijeengebracht, zal hier onze gids zijn in de hand

schriften die op naam van Noe of Natali staan. Hebben we werkelijk met een persoon te doen, dan heeft Jean Noe vanaf 1444, toen

hij na Leuven ook nog de universiteit van Keulen bezocht, zich bezig gehouden met het overschrijven van handschriften. Het was bij de kruisbroeders een van de apostolaatswerken waarmee velen

van hen zich hun leven lang hebben bezig gehouden als werk en

bezinning tussen de uren van het lange koorgebed en de conventsmis door.

L.U.B., 258 B is een manuscript van goed 500 bladzijden, 246

folios, door twee handen geschreven, waarvan f. 1 t° tot 182 f door Jean Noe. Het behoorde toe aan de kloosterbibliotheek van het Luikse kruisbroederklooster,

zodat onze Johannes zijn werk van Keulen meenam naar Luik, waar het later samen met andere tractaten werd ingebonden. Driemaal wordt de eigenaar in het begin genoemd. ,,Ad usum fratrum Cruciferorum" staat op f. A r°, terwijl dit op

f. A v° nader bepaald wordt: ,,Liber fratrum sancte crucis conventus Leodiensis" waarna de inhoud weergegeven wordt en f. 1 r° nog eens wordt herhaald : ,,Liber fratrum sancte crucis leodiensis". De inhoud bestaat uit meestal korte tractaatjes waarvan soms de auteur niet genoemd wordt. Voor ons is hier van belang dat als vierde gedeelte een preek volgt die op de Keulse synode door Johannes Verwer voor

de geestelijkheid gehouden werd, Collatio in synodo Coloniensi f. 125 v° tot 144 v°.

Op f. 110 v* komt het eerste ,,explicit" : „ ... scriptum per me Johannem natali colonie studentem Anno Nativitatis Domini mmo CCCCm0 XLIIIJP in festo sancti gereonis inceptus et in profesto beate cecilie finitus. Deo gratias Deo gratias". Johannes was blijkbaar blij dat hij het eerste lange tractaat van Guy de Montrocher,

Manipulus curatorum, voleindigd had. Hij moet er hard aan gewerkt hebben, daar het feest van Sint-Gereon, de Keulse martelaar, op 10 oktober werd gevierd, zodat hij op 43 dagen dit omvangrijke werk zou geschreven hebben. Bij zijn tweede ,,explicit" f. 182 r° vernoemt hij alleen zijn naam en de datum, 13 februari 1447 35.

Johannes Natali heeft aan zijn kostbaar manuscript, dat hij te

Keulen schreef, in zijn eigen klooster van Luik verder gewerkt. Of hij tot 1447 in Keulen geweest is, weten we niet. theca Manuscripta Fratrum Ordinis Sanctae Crucis, St.-Agatha, 1951, p. 196. ,,Natali"

is de Latijnse naam voor 't Franse ,,Noe" (Noel = Kerstmis). 35 Voor hs 258 B, zie Depaire, o.c, p. 210-211 en bibliografie aldaar. Voor het werk van Guy de Montrocher, A. van Asseldonk, Franciscus Vaes van Tongeren, ook verschenen in Clairlieu, XV-XVI, 1957-1958, Diest, 1958, p. 184.

DE KRU1SHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT

47

Op de bibliotheek van het Groot Seminarie te Luik, in handschrift 6 H. 17 van het Luikse kruisherenklooster, vinden we onze scriptor weer terug.

Dit lijvige handschrift is geschreven door vijf scriptores, waarvan Johannes Noe

de enige is die achter zijn geschriften een colophoon plaatst. Op f. 5 r° wordt ons gezegd dat dit is : ,,Liber fratrum sancte crucis leodiensis". Twee tractaatjes zijn van de hand van Johannes, f. 153 r° tot 188 v° : Ubellus per pulchra exempla inflammans ad devotam horarum persolutionem dat Johannes beeindigde gedurende het oktaaf van de H. Martinus 1455 en met een ,,Deo gratias" besluit; f. 189 r°

tot 192 r° een Expositio orationis dominkae waar Johannes zijn naam achter plaatst en (om het gebed van de lezer vraagt: ,,per manus fratris Johannis noe orate pro eo". De datum geeft hij er niet bij, maar Depaire dateert heel het handschrift ongeveer 1455 36.

Een derde band handschriften van het klooster van Luik, chro-

nologisch gezien in het leven van Johannes Noe, vinden we'op de L.U.B., 1 C (421, 239) : ,,Liber conventus fratrum sancte crucis

leodii".

Van de drie tractaten die dit boek van 149 folia bevat, is het grootste van Johannes, f. 3 r° tot 128 v°, Scala coeli van Johannes Climacus waarbij hij de glossen schreef en beeindigde op 10 november 1456, volgens zijn eigen getuigenis f. 128 v° : ,,Glosam praedicti libri complevit frater Johannes noe in profesto sancti martini anno Domini millesimo ccccmo lvj° orate pro eo intuitu caritatis". Johannes heeft hier een eigen systeem voor het aanduiden van de marginale aantekeningen, twee cijfers die door een horizontaal streepje verbonden zijn. Dat dit systeem ook in een handschrift van het klooster van Hoei voorkomt, eveneens de Scala coeli van Climacus, zou erop wijzen, aldus prof. Stiennon van Luik, dat een kruisheer van Luik dit werk schreef en dat het later aan het klooster van Hoei werd afgestaan. Johannes gebruikt hier de speciale letter die vanaf 1440 voor het eerst voorkomt

nl. in kruisherenhandschriften, de batarda, en verder de brevitura37.

Uit handschrift 6 N I van L.G.S. blijkt dat Noe niet heel zijn leven in het klooster van Luik heeft doorgebracht, daar het gedeeltelijk te Doornik geschreven werd in 1460, al heeft Johannes 36 Depaire, o.c, II, p. 238-239 ; Bibliotheca manuscripta fratrum O. S. Crucis,

I, p. 95 ; in het weergeven van de titels is de Bibl. Ms. vollediger dan Depaire A. van Asseldonk, Handschriften van Kruisheren, in Clairlieu, XIV, 1956, p. 65-87 schnjft p. 83-84 ook over Joh. Noe, maar heeft dit hs niet. 37 depaire, o.c, II, p. 170 ; Bibl. Ms., p. 17; voor Climacus zie A. van Asseldonk, Franascus Vaes, p. 61, 172 en 188 waar het als te Keulen in 1540 gedrukt onder de titel Scala Paradisi als behorend tot het boekenbezit van het klooster Kolen genoemd wordt. Voor de lettertypes vgl. het artikel van prof. J. Stiennon, Introduction a V etude des scriptoria des Croisiers de Liege et de Huy au XVe siecle, in het boek Les Manuscrits des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe siecle. Catalogue, Luik, 1951, p. 25-53. Ook de eigenlijke catalogus van de te Luik gehouden tentoonstelling van kruisherenhandschriften, p. 61-84 is van hem ; onder de nrs. 57 en 58 op p. 78 hss van Jean Noe.

48


het daarna weer meegenomen naar zijn domus natalis : ,,Pertinet iste liber fratribus sancte crucis in leodio". Het bevat negen werkjes en werken en telt 247 folia, dus ongeveer 500 bladzijden. Op f. 25 v° vinden we het eerste ,,Explicit" na het werk van Sint-Bernardus De gratia et libero arbitrio, ,,scriptus per manus fratris Johannis natali anno domini mmo cccciviij mensis octobris". Na dit werkje van het jaar 1458 dateert het volgende

êxplicit" f. 49 v° van 1463, na Sermo brevis de differences peccatorum, het derde tractaatje in dit handschrift: ,,scriptum per fratrem Johannem noe conventualem leodiensis ordinis sancte crucis orate pro eo anno Domini 1463". Het zesde tractaatje werd geschreven bij de kruisbroeders van Doornik, zoals Johannes het uitdrukkelijk vermeldt op f. 174 v° : ,,scriptus denuo (?) per fr. Joh. Noee tornaci tune commorantem anno Domini mm"° cccc° lxmo mensis septembris die decima nona. Orate

legentes pro eo quia multis indiget". De geduldige en nederige schrijver vraagt het gebed omdat hij aanvoelt dat hij het zo nodig heeft. Dit tractaatje is van Johannis Verwer, Tractatus contra sectam Vandensium. Het is het tweede werkje dat hij van deze auteur overschrijft. Op het einde van het handschrift staat dan nog eens de preek van Verwer tot de geestelijken op de synode van Keulen met het ,,explicit sermo synodalis per manum fr. Joh. noe orate pro eo ex caritate" op f. 247 v'°. Johannes was dus in 1460 in Doornik, maar in 1463 blijkbaar weer terug in Luik38. Want in hetzelfde jaar voltooit hij daar opnieuw een werk van Sint-Bernardus, Sermones in cantica canticorum, de preken op het Hooglied, een handschrift van 193 folia L.U.B., 219 C, waarachter hij zonder meer de datum 19 augustus 1463 en zijn naam Johannes noe plaatst 39.

In het lijvige handschrift L.U.B. 33 van 330 folia, commentaren op de brieven van Sint-Paulus, de Akten van de Apostelen, de apostolische brieven en de apocalyps, van Nicolaas van Lyra, een auteur die op geen enkele kruisherenbibliotheek van die tijd ont-

breekt, onderscheidt Depaire zes schrijvers, waaronder Johannes. Hij schreef de commentaar op de brieven van Sint-Paulus aan de Romeinen, Korinthiers, Galaten, Ephesiers en Filippenzen, alsmede de algemene inleiding op het geheel, samen 112 folia. Reeds op het einde van de Romeinenbrief schrijft Johannes dat hij de commentaar beeindigde op de vigilie van Pinksteren 1466, terwijl hij f. 88 v° bij het explicit zijn naam noemt, ,,per manus fratris noe" 40.

Een laatste maal ontmoeten we Johannes in handschrift 6 M 8, L.G.S., dat aan het klooster van Luik toebehoorde, ,,liber fratrum sancte crucis leodiensis" en 256 folia telt. Slechts een klein gedeelte is van Johannes, enkele korte tractaatjes, waaronder weer een van Johannes Verwer dat f. 54 f° eindigt met de woorden : ,,Explicit

38 Depaire, II, p. 251 ; Van Asseldonk, Hss van Kruisheren, p. 83 ; beiden verschillen in lezing van het derde en vierde explicit; Bibl. Ms. p. 100, erg onvolledig.

39 Depaire, II, p. 203 ; Annales, I, 1, p. 123 ; Stiennon, Catalogue, p. 78, nr. 58. 40 Depaire, II, p. 171-172 ; Van Asseldonk heeft hierover niets ; ook de Bibl.

Ms spreekt hier niet over Noe.

pfcwi tfrntn atunu
M fjioutntce fcnpturCttn <\\u {&ttpi p f »T3 fib h\

mfhtutunieni

Fol. 125 t° uit hs. 1 C, ,,Scala Coeli" van Climacus door Johannes Noe.

a *w qim* tatmtos oftct&tr* crfxmn* tmttinttttte

Fol. 128 v° hs. 1 C door Johannes Noe. Twee laatste regels : ,,Glosam predicti libri complevit frater Johannes noe in profesto sancti martini anno Domini millesimo cccc"10 lvj° Orate pro eo intuitu caritatis''.


49

tractatus quidam de vij donis scti spiritus editus a venerabili magistro Johanni

Tinctoris sacre pagine professore quondam canonico ecclesie beate marie virginis tornacensis scriptus per manus fratris Johannis noe in conventu tornacensi fratrum sancte crucis anno domini 1470 ipso die sancti apollinaris. Orate pro eo". Weer

schrijft Johannes te Doornik, en wel een tractaat van zijn stadsgenoot Johannes Tinctor, dat hij 23 juli 1470 voltooit, en van wie hij vroeger reeds twee maal de preek overschreef van de Keulse synode en eenmaal het tractaat tegen de Walden-

sen41. Dit is opvallend en sluit tevens de mogelijkheid in dat hij deze man, waarvan hij ons meerdere bijzonderheden geeft ~ kanunnik van de O.-L.-Vrouwekerk

en professor van schriftuur *- persoonlijk gekend heeft en gedurende zijn verblijf in Keulen en Doornik ontmoette. Johannes Verwver (Tinctor of Tinctoris) was geboortig van Doornik, maar bracht een groot gedeelte van zijn leven te Keulen

door. Daar liet hij zich in 1423 aan de universiteit inschrijven in de artesfaculteit en behaalde in 1426 de titel van magister artium. Na zijn theologische studies doctoreerde hij en werd professor van Schriftuur. Meermalen was hij rector van de universiteit (1440 en 1455-56) en in 1442 decaan van de theologische faculteit. Ouder geworden heeft het verlangen naar zijn geboortestad het blijkbaar gewonnen. Hij overleed te Doornik op 3 juni 1469 als kanunnik van de kathedraal van O.-L.-Vrouw. Johannes Noe heeft dus reeds vanaf 1447 v/erk van deze geleerde

gecopieerd. Volgens Depaire is het de grote verdienste van Noe dat hij de werken van Johannes Tinctor op deze manier heeft bewaard, al zal hij die eer moeten

delen met een andere scriptor kruisbroeder van het kloosler van Hoei, Christianus van Sittard. Deze heeft in een van zijn vele handschriften een tractatulus de

sacramenth overgeschreven, ,,per venerabilem virum magistrum Johannem Verwver doctorem sacre theologie pro simplicibus compilatus" 42.

Johannes Noe heeft heel zijn kloosterleven blijkbaar verdeeld tussen de liturgische vieringen in de kloosterkerk en zijn monnikenwerk in het scriptorium te Luik, en in 1460 en 1470 te Doornik. Uit zijn werk - want meer weten we over hem niet - komt hij

naar voor als een man van bezinning en gebed, nederig, bewust

van eigen zwakheid en daarom vragend om het gebed van zijn

lezers. Als we een ontwikkeld en werkzaam kloosterling van Luik

tot twee maal toe aantreffen in het klooster van Doornik, mogen

we veronderstellen dat hij daarheen gezonden werd ,,pro reformatione per annum", om gedurende een jaar mee te helpen aan de hervorming en het herstel van de kloostertucht, een formule die we vaak in de relicten van de generate kapittels aantreffen. In de 41 Depaire, I, p. 95-96, II, p. 245-246 waar de paginering onjuist is ; Van

Asseldonk, art. c, p. 83-84 ; Bibl. Ms., I, 99.

42 Over Christianus van Sittard, A. van Asseldonk, a.c, p. 73-82. In dit artikel

zoekt van Asseldonk ook nog verband tussen Noe en het klooster van Kerniel

waar een

Doornikse kruisbroeder was

ingetreden,

eveneens

scriptor,

Alexander

Mondet De argumenatie is echter erg zwak. Over J. Tinctor of Verver, ibidem,

&™ ,' ,Depaire> *' P- 95-96, P. Bergmans in de Biograpbie Nationale Beige, XXV, kol. 286-288 en H. Keussen, Die alte Universitat Koln, Keulen

p. 390-391, 416, 424, 630.

1934

*

50


definities van de kapittels die we tot nu toe kennen, vinden we hem echter noch bij de verplaatsingen noch in de dodenlijsten terug.

Cornelius van Kloetinge Een derde kruisheer die voor het bestaan van het ,,collegium cruciferorum" en voor zijn intrede bij de kruisheren te Leuven

studeerde, of die in ieder geval niet als ,,frater" of als ,,crucifer" staat ingeschreven, is Cornelius van Cloetingen (Clutighen, Cloeti-

ghe, Clothingen). Naar zijn naam is hij afkomstig van Kloetinge,

een dorpje nabij de stad Goes op Zuid-Beveland (Zeeland). In de inschrijvingsregisters vinden we drie maal de naam terug. Dit is

niet zo verwonderlijk als we het aantal studenten zien die van Zeeland en Noord-Nederland afkomstig waren, al waren er ongeveer vier maal zoveel Brabanders als Hollanders. De auteurs van

het grootse werk De Universiteit te Leuven 1425-1973 hebben zich de moeite getroost om uit deel IV van de Matricule, die ongeveer veertig jaar beslaat, enkele optelsommen te maken die kenmerkend zijn voor heel de tijd dat Leuven het hoger-onderwijsmonopolie in onze landen bezat en er studenten uit alle landen van Europa, tot Joegoslavie toe, hier kwamen studeren. Uit het hoge noorden, Groningen en Leeuwarden kwamen respectievelijk 127 en 101 stu denten, uit Middelburg zestig en uit Goes veertig. Gelderland was al meer op Duitsland gericht, al telt men er van Nijmegen nog 39

op die veertig jaar. Als men bedenkt dat er geen democratisering

van onderwijs bestond in die tijd, zijn dat flinke getallen op de ongeveer 1900 studenten die Leuven telde43. De eerste Cornelius van Cloetinghen liet zich inschrijven op 17 februari 1457, de twee anderen in 1470 : Cornelius Johannes de Cloetinghe op 24 januari en Cornelius Petri de Cloetinghen op

29 oktober. Alle drie zijn ze van het Utrechtse diocees, ,,trajecten-

ses", waaronder Zeeland toen behoorde. De tweede Cornelius komt theologie studeren en staat ingeschreven als D., dominus wat op

een seculier priester wijst. De derde voor de ,,artes" staat er als

Cornelius Petri, naam die de kruisheer Cornelius nooit gebruikte> 43 Aubert, o.c, p. 67.


51

evenmin trouwens als Cornelius Johannes44. Totdat we hierover

zekerheid krijgen, houden we het bij de Cornelius van 1457 45. Cornelius heeft de faculteit van de ,,artes" bezocht en er, waarschijnlijk in 1459, de titel van ,,magister artium" behaald. Zo zal hij zich later als magister generaal van de orde in de relicten van de generale kapittels geregeld laten noemen : ,,arcium magister et sacre theologie professor" 46. Wanneer Cornelius in het klooster van Goes is ingetreden, is niet bekend. Het lijkt voor de hand te liggen dat hij te Leuven als ,,magister artium" overgegaan is naar de theologische faculteit; dat hij daar heel de jaren van ,,baccalaureaat" en ,,licentiaat" heeft doorgemaakt - later zal hij ,,doctor theologie" worden - met daarbij het commentarieren en doceren van H. Schrift en Sententies van Petrus Lombardus ; en dat hij

daarna als novice in Goes intrad en er zijn kloostergeloften aflegde. Dat zou dan rond de jaren 1470 geweest zijn. Zijn naam wordt voor het eerst genoemd in de kapittelrelicten vanaf 1484 als prior van Goes, ambt dat hij tot 1497 zal behouden 47. Als hij in 1457 de ,,artes" begon op de normale leeftijd van ongeveer vijftien jaar, zou hij in Kloetinge geboren zijn in 1442 en te Goes prior zijn gekozen op de leeftijd van 42 jaar. Dit lijkt meer waarschijnlijk dan hem met een van de studenten van 1470 te identificeren, al is dit niet uitgesloten.

Goes was een van de grotere kloosters van de orde, waar een twintigtal kruisbroeders leefden en waar Cornelius zeker aan de jongeren de theologie onderwezen heeft. De procurator schrijft: ,,Het is een feit dat wij dagelijks negentien personen van onze eigen mensen te verzorgen hebben", terwijl hij iets verder van eenentwintig personen spreekt. Er zullen dan ook zeker regelmatig jonge mensen zijn ingetreden 48. Het klooster van Goes moet een goede naam hebben gehad en aantrekkingskracht hebben uitgeoe-

fend op de inwoners van het nabijgelegen Kloetinge. Behalve

Cornelius zijn er meerdere kruisheren van die naam bij de kruisheren ingetreden, zoals de bekende scriptor Arnoldus van Cloetinghen die als subprior te Hoei overleed in 1508 49, Cornelius 44 Matricule, II, p. 37 nr. 108, p. 230 nr. 127, p. 245 nr 57

45 Zie ook Depaire, o.c, I, p. 41-42, II, p. 107. 46 Definities, bij de jaren 1500 tot 1512. 47 Ibidem, p. 183.

48 Bisschoppelijk archief Brugge, bij APHOSC 32, f. 8.

49 Definifies, p. 150, 244; Annales, I, 1, 139-142; Depaire, o.c, I, p. 38

52


Cloetinghen die in 1512 subprior werd te Goes 50 en Jasperus van Cloetinghen, prior van Goes die op het generaal kapittel van 1552

bij de overledenen genoemd werd51. Ook zijn de namen van de weldoeners meester Gerald van Cloetinghen en meester Jacob van Cloethinghen bekend gebleven52. Prior Cornelius moet al spoedig in de orde een goede faam gehad

hebben. Op het jaarlijkse generate kapittel werden telkens vier definitoren gekozen, die samen met de generaal de definities van het kapittel moesten bekrachtigen en die niet konden herkozen worden op het volgende kapittel. Cornelius werd als prior van Goes tot definitor gekozen in i486, 1488, 1490, 1492, 1494 en 1496, dus zo vaak als mogelijk was. Daar de definitoren praktisch altijd prioren waren, werd Cornelius in 1498 niet meer gekozen daar hij in 1497 uit Goes vertrok. Meermalen werd hij ook tot visitator benoemd door het generaal kapittel: in 1488 en 1490 ,,visitator per Hollandiam, Zelandiam et Frisiam" ; in 1492' samen met de prior van Asperen visitator voor Holland, Zeeland, Fries-

land en Brabant, terwijl de kloosters van Worckum en Asperen nog apart vernoemd werden ; in 1496 samen met de prior van Hoorn

weer voor Holland, Zeeland en Friesland53. In 1497 vertrok hij uit Goes met bestemming Leuven. We weten dit omdat hij als gewetensvol prior, die zijn convent en klooster-

goederen als een ,,bonus paterfamilias" bestuurde, voor zijn heengaan nog eens aan de procurator, frater Andreas, vroeg voor hem-

zelf en het convent rekenschap van alles af te leggen. Dit blijkt uit het Brugse diocesaan archief waar het over deze aangelegenheden gaat: ,,Item (ook heeft Andreas dit gedaan) antequam ego frater Cornelius Clutingensis, immeritus pro tune prior Goessensis, recederem de Goes causa adeundi Lovanium" 54. Bij de reden van zijn heengaan, zijn vertrek naar Leuven, kan hij niet nalaten te zeggen dat zijn prioraat helemaal buiten eigen verdiensten om verkregen was, ,,immeritus pro tune prior Goessensis".

Moest hij naar Leuven om rector of regens van het college te 50 51 52 53 54

Definities, Ibidem, p. APHOSC, Definities, APHOSC,

p. 254. 353. 32, f. 5 en 10. bij genoemde jaren. 32, f. 5.


53

worden dat de kruisbroeders van Philippus Dehont hadden geerfd ? Moesten er zaken geregeld worden voordat in 1498 de prior van Namen en van Goes, Cornelius* opvolger Johannes van Turnhout, het college op het generaal kapittel aanboden aan de orde ? Beide veronderstellingen kunnen samengaan, terwijl het ook mogelijk is dat hij nog lessen ging volgen aan de theologische faculteit, al staat hij in 1497 niet als student ingeschreven. Hij kan trouwens maar kort te Leuven geweest zijn, hoogstens van 1497 tot 1498, daar hij op het generaal kapittel van april 1499 als ,,presidens Hoyensis" tot definitor gekozen werd 55. Dit ambt van ,,presidens Huyensis" was op het generaal kapittel van 1478 ingevoerd. Als motieven werden aangegeven dat de orde door het stijgend aantal conventen heel de tijd van de magister generaal in beslag nam, zodat hij aan zijn eigen huis - de prior van Hoei was per se generaal van

de orde - onvoldoende aandacht kon besteden. Het mocht toch

niet zijn dat de discipline en de observantie van de leden van het moederhuis, het ,,conventus noster capitalis" hieronder zou lijden. Daarom zouden in het vervolg de leden van het Hoeise convent een presidens kiezen, die boven de subprior zou staan, gezag zou

hebben zoals de andere prioren in hun huizen evenals de rangorde, dus boven de subprioren en rectoren. De keuze moest door de

magister generaal of de visitator bekrachtigd worden 56. Cornelius van Kloetinge heeft, zelf generaal, in 1511 deze bepalingen afgeschaft in deze zin, dat aanstelling of afzetting van de presidens

voorbehouden werden aan de generaal, daar de andere regeling,

de keuze van de presidens, ,,juri dissonam et contrariam" was 57!

In het najaar van 1498 of begin 1499 is Cornelius te Hoei zijn

professoraat begonnen, waarvan de kroniekschrijver Russelius ons verhaalt dat zijn lessen spoedig zowel seculiere als reguliere geestelijken aantrokken, die zijn commentaren op de Libri sententiarum wilden volgen. Hij was dan ook een man die door geleerdheid,

brede eruditie en ernstig religieus leven zowel bij zijn eigen medebroeders als bij buitenstaanders indruk maakte58. Zoals hij met 55 Definities, p.. 212. 56 Ibidem, p. 152, 154, 156. 57 Ibidem, p. 252.

58 H. Russelius, Chranicon Cruciferorum, Keulen, 1635, p. 136-137 ■ P L Saumery,DUices du Pays de Liege, Luik, 1738, II, p. 60 ; F. N. J. DelvAux' (hs

op de Bibl. Unrv. Luik), Memoires pour servir a I'histoire eccl. du pays et du diocese de Liege, 1750, IV, p. 943, ongeveer de tekst van Saumery

54


algemeenheid van stemmen tot presidens van het klooster gekozen was, zo werd hij na de dood van magister generaal Gerbrandus van Sneek eveneens met algemeenheid van stemmen, nu van definitoren, bewoners van het kloosters en ook de ,,elocati" - zij die in Hoei ingetreden, naar elders waren verplaatst - tot magister gene

raal gekozen op 12 november 1499 59.

Cornelius van Kloetinge is een van de zeldzame kruisheren die aan de universiteit van Leuven de doctorstitel in theologie behaald heeft. Hoe Cornelius ertoe gekomen is om te gaan doctoreren weten we niet. Na voorgaande theologische studies te Leuven, een conditie om daar de doctorstitel te kunnen behalen60, en na jarenlang lesgeven in Goes en Hoei, zal het voor hem geen zware studie meer geweest zijn, daar er geen doctorsthesis bij te pas kwam. Eenmaal het licentiaat in theologie behaald, kon men enkele maanden later de proeven voor het doctoraat afleggen. Het behalen van de doctorstitel bleef echter een zeldzaamheid61. In ieder geval deed Cornelius het in januari 1502. Zijn goede faam als professor en geleerde moet hem zijn voorafgegaan. ,,Cum ingenti honore et gloria... gradum doctoratus accepit" schrijft Russelius62. Aan de hand van de reglementen van de faculteit kunnen we ons een beeld vormen van de verschillende plechtigheden die de doctorandus te doorstaan had. De zittingen met disputationes

hadden op drie onderscheiden dagen plaats. Op de feestdag die aan de plechtigheden voorafging, moesten deze publiek geafficheerd worden. Op de dag voor de openingsplechtigheid moest

de doctorandus zelf, begeleid door een pedel met de faculteitsstaf en een groep ,,eerbare personen" die hij uit zijn vriendenkring koos, de prelaten en notabelen gaan uitnodigen aan hun huis. Op de eerste dag, de ,,dies vesperiarum" hadden er in de namiddag in het auditorium van de theologen discussies plaats, waarin de candidaat-doctor zich moest verdedigen tegen de hiervoor aangeduide baccalaurei biblici, dus jongeren die de eerste vijf jaar theologie achter de rug hadden. Hij nam plaats op het lagere gestoelte, en werd na de discussies naar het hogere gestoelte van de doctores geleid. Als slot van deze zitting hield de praeses een ,,oratio, partim seriosa, 59 Russelius, Cbronicon, p. 136.

60 H. de Jongh, UAncienne Faculte de Theologie ... 1432-1540, p. 68-69. 61 Ibidem, p. 74 ; E. J. M. van Bijl, a.c, p. 69-153 ; voor het doctoraat p.

147-151. 62 Russelius, o.c, p. 136.


55

partim jocosa" over het leven van de candidaat, waarin vooral gezocht werd naar

,,ridicula anteactae vitae" die dan ,,non sine sale" naar voor gebracht werden en waarbij de doctorandus zijn geduld en glimlach moest proberen te bewaren.

De volgende dag of enkele dagen later had in de voormiddag de eigenlijke ,,aula doctoralis" plaats, waarbij de candidaat, reeds gekleed in doctorstoga, in plechtige stoet en door pedels voorafgegaan, naar de promotiezaal geleid werd. Daar ontving hij uit de handen van de kanselier de doctorshoed en nam plaats op de voorzitterszetel, waar hij een van buiten geleerde lofrede op de theologische wetenschap hield. Deze keer moest hij het opnemen tegen ,,baccalaurei formati" en ,,doctores" die een ,,problema mysticum" aan de orde stelden, waarbij rekening gehouden werd met de omstandigheden van nationaliteit, naam en stand van de ,,novellus doctor". Het dispuut verliep zo, dat een van de professoren een theolo gische kwestie voorlegde, meerdere mogelijke interpretaties uiteenzette en twee oplossingen voordroeg die hij beide beargumenteerde. De nieuwe doctor moest dan het probleem uitvoerig bespreken en een standpunt innemen dat daarna door

meerdere disputanten aangevallen werd 63.

Uit deze zitting, die op 19 januari doorging, is ons het voorgestelde disputatiepunt

bewaard gebleven in de geschriften van professor Adriaan Florensz, de latere paus Adrianus VI, die na de rede van Cornelius van Kloetinge het woord nam. Hij had

zijn onderwerp inderdaad goed aangepast aan de ,,conditio ipsius doctoris novelli". Cornelius had blijkbaar zijn theologische lofrede gehouden over de vruchten van de theologische studie, waardoor we het hogere nastreven en het kwade vermijden. Maar, zegt Adriaan, de ergste ondeugd is de afgoderij, die we alleen maar kunnen vermijden als we weten aan wie de ,,cultus latriae" toekomt. ,,Er is al uitvoerig gesproken over de lof en eer die aan het Kruis toekomt. Vandaar dat de ,,Colendissimus Magister noster Exponens" een heel subtiele kwestie heeft uitgezocht, nl. of we aan het Kruis van de Verlosser en zijn afbeelding dezelfde eer en aanbidding moeten brengen als aan Christus zelf" 64.

Deze kwestie werkt Adriaan Florensz, na een lange inleiding over de verschil-

lende soorten van ,,honor" en ,,reverentia", verder uit in drie ,,propositiones" die hij dan weer ieder in twee delen spiitst. Elk onderdeel wordt uitgebreid verdedigd met een vloed van teksten uit de H. Schrift, de Vaders en kerkelijke schrijvers en de theologen. Het is een typisch voorbeeld van de in die tijd zo geliefde disputen, een geestelijk steekspel wat echter voor mensen van deze tijd weinig

genietbaars biedt65.

63 E. van Eijl, a.c, 149-150 ; E. Reusens, Statuts primitifs de la Faculte de

Tbeologie de I'ancienne Universite de Louvain, in Annuaire Univ. Cath. Louvain, 1882, p. 380-431, vanaf p. 393 de statuta doctorandorum ; H. de Jongh, o.c, p.

65-66 ; E. Reusens, Syntagma doctrinae theologkae Adriani VI, Leuven,

p. XXXV en 155-156; Aubert, o.c, 146.

1862,

64 Reusens, Syntagma..., p. 188 die zegt dat de ,,exponens" de magister is die reeds op de ,,vesperiae" deze te disputeren kwestie voorstelde. 65 In de inleiding zegt Adriaan Florensz dat ,,honor et reverentia" die gebracht worden vanwege de eigenschappen die een zaak in zich bezit, (e.g. ingenium hominis, commoditatem domus, fortitudinem equi, solis vigorem supra virtutem

lunae) moeten onderscheiden worden van die, die gebracht worden vanwege een

,,habitus intellectualis vel moralis". Die tweede is de eigenlijke ,,honor et reveren tia", omdat de eigenschappen die van nature in een mens of ding aahwezig zijn, niet als verdienste kunnen worden aangerekend. Dit wordt met talrijke teksten aangeduid. Adrianus' tweede vaststelling: we kunnen op twee manieren iemand eer brengen ; door te getuigen van de deugd die we in hem eren of door eer te

56


Hierna moest doctor Cornelius van Cloetinghe zijn standpunt innemen, uitleggen, en tegen zijn tegenstanders verdedigen. Na afloop ging men in stoet, voorafgegaan door de pedels en een muziekkorps, naar de Sint-Pieterskerk waar Cornelius een zilveren denarie offerde. Dan trok de stoet naar de ,,locus convivii". Gezien het grote getal genodigden, nooit minder dan 300, kon dit niet in eigen huis en zal

men het wel elders gezocht hebben. Volgens het reglement van de faculteit, die de op te dienen spijzen en wijnen vooraf proefde, werd er een maaltijd met twee gangen aangeboden, ,,scilicet carnium et si possibile sit piscium".

Op de eerstvolgende lesdag gaf de ,,novellus doctor" zijn eerste publieke lesy waarna de hem in de ,,vesperiae" voorgestelde kwesties hernomen werden en de daartegen ingebrachte en onopgelost gebleven argumenten door Cornelius op magistrate wijze moesten worden opgelost, ,,magistraliter enodare" 66.

Daarmee waren de plechtigheden afgelopen, maar de band met de universiteit werd niet verbroken. Want, aldus Valerius Andreas die de promotie plaatst op 18 januari 1502, op 31 augustus van

hetzelfde jaar werd Cornelius in de raad van de universiteit opgenomen, waarvan de decanen van de vijf faculteiten, de regentes

van de vier pedagogieen, de professores publici en ook de moderatoren van sommige colleges deel uitmaakten. Deze raad kwam jaarlijks op zeven vaste data bij elkaar, hoewel ook nog aparte vergaderingen konden bijeengeroepen worden. Hij zorgde voor de keuze van de rector, assessoren en rechters (de universiteit had haar eigen rechtbank), nam beslissingen inzake het reglement en trof besluiten die aan de rector ter uitvoering werden toevertrouwd 67. brengen aan een voorwerp vanwege de persoon, bv. als we de handschoen van de bisschop of het schoeisel van de paus kussen. Dan volgen de 3 proposities:

1° ,,Non solum humanitati Christi verum cuilibet sui benedicti corporis et sanguinis particulae unitae deitati debetur honor latriae. Separatis autem et in aliam speciem devolutis honor venerationis, quo earum excellentiam atque dignitatem

attestamur, non latriae vel duliae honor exhiberi debet". Hij haalt teksten aan van Damascenus, Augustinus, Cyrillus en Hieronymus, van synoden en pausen, waartussendoor hijzelf alvast meerdere objecties maakt en beantwoordt. 2° ,,Crux in qua redemptionis pretium Salvator exsolvit et quaelibet ejus particula, ut res quaedam est, seclusa significatione venerari debet et non latria adorari ; cruces vero ex alia materia, ut res quaedam sunt, nullo debent honore venerari; bewezen uit Damascenus en Aristoteles.

3° ,,Omne signum quo divinum representamus Majestatem, summa debet veneratione haberi ; non adeo tamen ut ipsum esse Deum credamus vel divinos honores

deferamus", met argumenten uit de Schrift, Gregorius, Alexander van Hales en

Damascenus. Vier objecties maakt en beantwoordt hij meteen, evenals een repliek van prof. Moederloos. Het geheel bevat 12 biz. in kleine letter, zie Reusens, o.c,

187-199, In Aula Magistri novelli Cornelii de Goes, generalis cruciferorum, anno

1502, mensis januarii die 19. 66 Zie boven noot 63. 67 Valerius Andreas, Fasti Academici Studii

Generalis

Lovaniensis,

Leuven,

16502, citeert op p. 98 onder de doctorspromoties van de theol. fac. ,,Cornelius de Cloetinghen, Generalis Cruciferorum, admissus ad Concilium Universitatis


57

Cornelius heeft als doctor theologiae nog tien jaar de orde bestuurd en is, gezien zijn titulatuur op de generate kapittels, zijn lessen blijven geven. De kroniekschrijver roemt hem om wat hij

deed voor de orde en voor het klooster van Hoei, waar hij zich als geleerde en als cultuurminnaar liet kennen. Wat hij voorhield, deed hijzelf het eerst; hij was een voorbeeld van grote vroomheid en deugd, wat vooral in zijn laatste pijnlijke ziekte tot uiting

kwam68.

Russelius haalt meermalen geschriften van Cornelius aan en

beweert bij het schrijven van een wonder verhaal over een kruisbroeder van Osterberg: ,,Ik bezit een geschrift over die verschijningen van de hand van de eerwaarde Vader Clotingen, dat ik zeer hoogschat en daarom zorgvuldig bewaar". Prior Arnoldus Herzworms neemt dit verhaal over ,,ex manuscriptis nostri Patris Cornelii Clotingen, Sacrae Theologiae Doctoris Lovaniensis"69. Zowel Russelius op meerdere plaatsen, als later Saumery en Her mans spreken over; handschriften van Cornelius. Saumery beweert dat de geschriften van Cornelius met veel zorg in de bibliotheek van het Hoeise convent werden bewaard 70. Hier heeft zeker een

identificering van verschillende personen plaats gehad, daar meer dere geschriften van Arnoldus van Clotingen, conventuaal van Hoei blijken te zijn71. Eenmaal heeft Cornelius zich bij ordesmoeilijkheden gewend tot het Leuvense professorencorps van theologie en kerkelijk recht, eodem anno, pridie Kal. Septembris". Over de raad, Van der Essen, o.c., p. 60

w. ; Reusens, Syntagma..., p. 187 meent dat Cornelius in die jaren zelf aan het

hoofd stond van het college van de kruisbroeders : huic jundationi nascenti forte

tune praeerat ipse Ordinis magister generalis, wat erg onwaarschijnlijk lijkt, zeker

in de zin dat hij voortdurend te Leuven verbleef. Hij zal er door de vergaderingen

van de universiteitsraad geregeld gekomen zijn. 68 Russelius, o.c., p. 137.

69 Ibidem ; A. Herzworms, Religio Ss Cruets, Roermond, 16862, p. 103-113,

Annales, II, p. 271-278. 70 Russelius, o.c., p. 110, 111, 112, 121 ; Annales, I, 1, p. 57 en I, 2, p. 2

over Arnoldus van Clotingen ; ook p. 139-142 ; over hss van Arnoldus, zie I, 1, p. 57, 140, 184, 192 ; Van de Pasch, Bibl. manuscripta, I, p. 9 en 11 ; A. Wieers,

Cornelius van Clotingen, in De Zegepraal des Kruises, XVI, 1936-1937, p. 29-33, 80-84, 101-104, 149-152, een naar de schaarse bronnen waarover schrijver toen

beschikte verdienstelijk artikel, maar waar zonder onderscheid over Cornelius en

Arnoldus van Clotingen gesproken wordt. Idem in het hs van Delvaux, IV, p. 943-944. Depaire, II, p. 107 en I, p. 41-42, over hs van Cornelius, verkorte Summa van S. Thomas ; door Cornelius geschreven of in zijn bezit ? 71 J. op de Kamp zal heel deze kwestie, evenals het generalaat van Cornelius in een uitgebreid artikel van Clairlieu behandelen.

58


tegelijk met eenzelfde vraag aan de Keulse universiteit. In de oorspronkelijke constituties was voorgeschreven dat de kruisbroeders een grijs scapulier moesten dragen en een zwarte kap. Dit werd dan ook gedurende meerdere eeuwen gedaan, tot blijkbaar de mode stilaan het dragen van een zwart scapulier invoerde. Men kreeg op die manier conventen waar men een zwart, andere waar men een grijs scapulier droeg. Sommigen meenden in de grijze

kleur het symbool te kunnen zien van het kruishout van Christus, terwijl anderen vonden dat het tegen de armoede was een normaal grijs weefsel zwart te gaan verven en het zo een kunstmatige kleur

te geven. Het generaal kapittel wenste eenvormigheid en schreef daarom in 1502 voor dat alle kruisbroeders een zwart scapulier zouden dragen. Men beriep zich zelfs op de H. Stoel om het grijze scapulier te behouden, zodat Cornelius in 1506 zijn toevlucht nam tot Leuven en Keulen. Een affirmatief antwoord van de geleerden mocht niet baten. De kracht van de kloostertraditie is vaak sterker dan alle gezag. Zelfs toen 22 jaar later paus Clemens VII de beslissing nam dat vanaf Kruisverheffing het grijze scapulier moest worden afgelegd, moest het generaal kapittel nog tot driemaal toe, in 1529, 1530 en 1531 op deze kwestie terugkomen om uiteindelijk resultaat te boeken 72. Cornelius van Clotingen stierf op 12 oktober 1512 na een pijn-

lijke ziekte die hij met groot geduld droeg en waarin hij, aldus Russelius, meermalen herhaalde:

,,Augeat Deus meus dolores,

dummodo augeat et patientiam". Hij werd in de kruisherenkerk te

Hoei voor het hoogaltaar begraven73. Cornelius was een groot man, die door de Prins-Bisschop van

Luik, Erard de la Marck, hoog geeerd werd al kon hij hem nooit overtuigen om een van zijn confraters als wijbisschop aan Luik af te staan. Zijn wijsheid uitte zich bij het aannemen van novicen, waarbij hij met veel zorg de motieven naging die hen tot het kloosterleven aanzetten. Zijn visitaties als prior van Goes en als

generaal leerden hem dat minder mensen maar van hogere kwali-

72 A. van DE Pasch, De tekst van de constituties der Kruisheren van 1248, Brussel, 1952, p. 59 ; Idem, Definities, p. 225, 236, 290, 292, 295, 298 ; L. Heere, Het Kloosterkleed der Kruisheren, van 1951-1953 in Kruis en Wereld vulgarizerend verschenen, maar in de reeks Cruciferana, Nova Series, n. 20 met bronnen- en literatuuropgave heruitgegeven, z.j. (1954), 44 biz. ; voor het scapulier p. 12-14. 73 Russelius, o.c, p.

137.


59

teit het religieus leven bevorderen en dat de eer van een orde niet

kan liggen in het grote aantal religieuzen. Twee maanden voor zijn dood zorgde hijzelf voor een jaargetijde, dat in de kloosterkerk te Maastricht voor hem moest worden opgedragen74. Hij leeft als een van de meest bekende en geeerde oud-Lovanienses in de ordesgeschiedenis voort. Adam van Doornik

Op het generaal kapittel van 1536 werden, zoals gebruikelijk, de overledenen sinds het laatste kapittel opgenoemd, waarna voor hen gebeden werd. Onder hen staat vermeld : frater Adam de Tornaco bacalarius sacre theologie et quondam prior conventus sancti Georgii in Brittannia. Adam was van het Doornikse klooster. Daar was hij ingetreden en daartoe bleef hij behoren, ook al werd hij later naar Frankrijk gestuurd. Hij zal, wellicht te Doornik,

geboren zijn rond de jaren 1460. In de inschrijvingsregisters van Leuven staat hij niet als kruisheer opgetekend, al ligt het voor de hand dat hij daar zijn studies maakte, eerst in de ,,artes", daarna in de theologie. Als hij, zoals de meeste jongelui die naar de artes-

faculteit gingen, rond 15 jaar was toen hij het eerste jaar begon, kan hij op achtttienjarige leeftijd de theologische studies begonnen zijn. Om de titel van baccalaureus formatus te behalen had hij acht jaar nodig. Is hij voor of na die studies bij de kruisbroeders van Doornik ingetreden ? Hij was in ieder geval kruisbroeder te Doornik toen hij in 1490 door een besluit van het generaal kapittel voor een nieuwe stichting in Frankrijk benoemd werd, in de plaats

die nu Verger-Sainte-Croix heet, bij Angers, departement Maine-etLoire. Men gaf er de mooie naam ,,Viridarium Sanctae Crucis" aan, die later de naam van de plaats geworden is. De orde moet toen over veel jonge mensen hebben kunnen beschikken, omdat

er op dat ene kapittel vier nieuwe stichtingen werden aanvaard, te Angers, Wickraedt (Duitsland), Dinant en Scharmer (Ned., prov. Groningen), alle vier aanbiedingen van weldoeners die meteen voor de beginmogelijkheden zorgden. 74 A. van de Pasch, Clairlieu en zijn prioren-generaal, in Clairlieu, XVIII, I960, p. 26-27 met bronnenopgave ; H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het

klooster der Kruisheren te Maastricht, in Publications Soc. Hist. Arch. Limbourg,

XXXIX, 1903, in bijgevoegd Liber Anniversariorum, p. 112.

60


Adam zou daar heengaan, samen met enkele kruisbroeders van Parijs, daar hetzelfde kapittel de subprior van Doornik naar Parijs stuurde om hen te vervangen die naar ,,Le Verger" werden gestuurd 75.

Hij is hier niet lang gebleven. De kleinere Franse Boosters die in het noordwesten gelegen waren nabij het grotere klooster van Caen, waren sinds 1464 in zekere mate aan de prior van Caen onderworpen. Op het generaal kapittel was hij hun vertegenwoordiger, terwijl ze hem voortdurend van de toestand van hun kloostertjes op de hoogte moesten houden76. Le Verger maakte daar geen uitzondering op. De reden dat Adam al spoedig naar Caen geroepen werd is gemakkelijk te raden. Het klooster van Caen had nogal wat studenten op de universiteit van de stad en had er dan ook nogal invloed. Juist in 1489-1490 waren er negen kruisbroeders aan de universiteit, terwijl zich bij de keuze van de rector van de universiteit meermalen kruisbroeders bevonden. Dat was ook het geval in 1490, toen ,,£rere Adam de Tournai" aan de rectorskeuze deelnam 77. Daar het generaal kapittel van 1490 van 10-12 mei plaats had, en de rectorskeuze te Caen op 1 oktober, kan hij nauwelijks enkele maanden in de ,,Lustho£ van het Heilig Kruis" geweest zijn. Het generaal kapittel van 1491 besluit dat hij in Frankrijk zal blijven, zodat we mogen veronderstellen dat hij er zijn taak als religieus en wellicht als professor goed vervuld heeft78. Hoogstens tot 1504 is hij te Caen gebleven. Dan treffen we hem als prior aan in het kloostertje van Saint George, nabij Tremeur in Bretagne, waar hij meer dan dertig jaar prior bleef, een ambt dat in die tijd steeds ,,ad vitam" was als er geen bijzondere omstandigheden andere schikkingen nodig of opportuun maakten. De lange duur van dit prioraat doet veronderstellen dat Adam ook hier zijn taak naar behoren vervuld heeft, al zijn ons daar geen verdere bijzonderheden over bekend. Hij overleed er tussen einde april 1535 en begin mei 1536, aangezien hij in 1536 op het generaal kapittel onder de overledenen van de orde vernoemd werd79. 75 Dejinities, bij 1536 en 1490, p. 313 en 184-185. 76 Ibidem, p. 122. 77 A. Durand, Le Prieure Sainte Croix de Caen, Diest,

1967, p.

54, ook in

Clairlieu, XIV, 1967, p. 54. Durand plaatst de stichting van Le Verger in 1493,

wat blijkbaar verkeerd is, o.c, p. 10. 78 Dejinities, p. 188. 79 A. Durand, o.c, p. 54; Definities, 313.


61

2. KRUISHEREN-STUDENTEN VAN 1494 TOT 1517

De kruisheren die voor het bestaan van het college te Leuven studeerden, hebben van het gewone studentenleven zeker veel

meer meegemaakt dan zij die later in het college woonden. Ze

studeerden er als leken of als seculiere geestelijken. Ook al waren ze in pedagogieen of colleges aan een strenge tucht onderworpen, toch ondergingen ze, toen zoals tegenwoordig, iets van het bruisen-

de onstuimige studentenleven dat elke universiteitsstad eigen is

en dat vroeger meer dan nu tot uiting kwam. Toen waren die jonge mensen voor maanden en soms voor jaren van huis, omdat sommige

professoren ook op zondagen en vakantietijden lessen gaven. Sociaal contact was voor hen des te meer nodig. Ze zochten het bij hen die dezelfde studies maakten of uit dezelfde streek afkomstig waren. In die gezelschappen ging het er vaak erg ruw

aan toe en werd er veel gedronken en gevochten. Ondanks moei-

lijke en spaarzame verlichting bestond te Leuven het nachtleven van de studenten, zodat ,,de auditoria soms meer op slaapkamers leken dan op leslokalen". De reglementen liegen er niet om als ze drinkgelagen, bals, slechtbefaamde kroegen, wapendracht, dobbelspel of het zwemmen in de Dijle (zwembroeken schenen er niet te bestaan) en in afgesloten tuinen verbieden \ De ,,matrimonia Lovaniensia", studentenhuwelijken, bestonden ook toen al; al waren er uitsluitend mannen professor of student, de meisjes uit

de burgerij waren uit hetzelfde hout gesneden als in de XXe eeuw. Nu en dan gebeurden er ook ernstige misdrijven, waarvoor de rechtbank van de universiteit de studenten tot strenge straffen veroordeelde. Vanaf de geldboeten of opsluiting in de gevangenis of in het Alexianenklooster ,,op water en brood", waarvoor ze dan ook nog zelf moesten betalen, konden de rechters gaan tot lijf-

straffen en zelfs tot de doodstraf2.

Veel drinken blijkt in de studentenwereld een eeuwenoude kwaal te zijn. In 1522 schreef een Engelse student dat hij de stad bewonderde maar de bewoners verachtte voor wie alleen geld en buik telden. ,,Het zijn buitensporige drinkers, ik zou zeggen buikdieren. Hun grootste glorie stellen ze in de grootste vraatzucht". 1 .5.50 Jaar Universiteit Leuven, p. 110.

VTTfJ\?AUWE> 1a het "H°l der Zuchten" °P water en hood, in Alumni Leuven, VIII, 1977, nr. 4, p. 15-21.

62


Toch vond hij de Leuvense studenten minder lawaaierig dan die van Parijs. Maar ook hier zal de uitzondering de regel wel bevestigen. Waar een kleine groep voor herrie zorgt, bestaat de grote massa uit ernstig werkende studenten. Erasmus getuigde van de rust, het aangename klimaat en de begerigheid van de jeugd naar de fraaie letteren. ,,Nergens studeert men rustiger en elders is er geen gelukkiger aanbreng van intellect... of een groter en beter uitgerust professorencorps." 3

De kruisbroeders die voor hun kloosterintrede te Leuven de ,,artes" studeerden, hebben ongetwijfeld in een van de vier pedagogieen gewoond. Het inwonen bij professoren of burgers behoort natuurlijk tot de mogelijkheden, al ligt dit niet voor de hand. Studeerden ze theologie, dan behoorden ze tot de seculiere derus of tot de kruisherenorde en was het H. Geestcollege, dat in 1445 begonnen was door de faculteit van theologie op de hoek van de Prooststraat en de Hevelstraat, de aangewezen woonplaats. Het ligt er nu nog, al zijn de straatnamen veranderd in Naamsestraat en Collegeberg4. De massa van de studenten zocht het stadsmidden als woonplaats, zodat de kruisbroeders in het college in de Derdeordestraat veel rustiger woonden, al waren ze verder van de leslokalen in het centrum verwijderd. Zoals andere kloosterordes hebben ze hun vaste dagorde gehad, die een vroeg opstaan veronderstelde. De eerste les begon immers vaak om zes uur, half-zeven of zeven uur, waarna de h. mis en ontbijt volgden. Dat ontbijt bestond in die tijd normaal uit roggebrood en/of vleessoep. In de voormiddag volgden dan nog twee lessen waarna het middagmaal van stamp- of hutspot met gezouten vlees of kaas genoten werd. In de namiddag at de gewone student om drie uur wat brood en kaas. Dan volgden nog twee lessen en nuttigde men bij het avondmaal ongeveer hetzelfde als bij het middagmaal: hutspot, gezouten vlees en kaas5. De strenge vasten- en onthoudingswetten in de kruisbroederkloosters kon men moeilijk aan universiteitsstudenten opleggen. In de kloosters, pedagogieen en colleges ging in de winter de poort om zeven uur op

slot, in de zomer om negen uur 6. 3 R. Aubert e.a., De Universiteit te Leuven 1423-1973, p. 30. 4 330 faar Uuniv. Leuven, p. 68-75 ; Aubert, o.c, p. 18. 5 Aubert, o.c,

p.

152.

6 Ibidem, p. 16. In het H. Geestcollege stond men volgens het reglement op om


63

Bij religieuzen en in sommige strenge colleges werd het psalm-

glebed in deze dagorde ingeschakeld, al zal men het middernachtelijk koorgebed zeker niet gehouden hebben. Evenals voor de lekenstudenten zal het ook voor de religieuzen vroeg bedtijd geweest zijn, al mochten de kruisbroeders 's avonds bij kaarslicht studeren als dit nodig was 7.

Het studieprogramma te Leuven was in de XVe eeuw erg traditioneel. In de artesfaculteit begon de grote opbloei van de oude talen met het humanisme, waarbij de stichting van het ,,collegium trilingue" in 1517 een van de mijlpalen was. De studie van het Latijn, Grieks en Hebreeuws werd erdoor bevorderd en beinvloedde de theologie. Het werd in de eerste 25 jaar van de XVIe eeuw een van de belangrijkste humanistische centra benoorden de Alpen. Daarentegen bleven de wiskunde, physica en de positieve vakken in het algemeen conservatief en tot in de XVIIIe eeuw op hetzelfde

peil staan8.

De theologische faculteit, eveneens traditioneel gericht, kwam tot leven in de protestantse tijd toen zij als eerste de Lutherse stellin-

gen veroordeelde. Tot dan toe overheersten de lessen van moraal en speculatieve theologie alles. De sententies van Petrus Lombar-

dus waren en bleven het referentiewerk, terwijl buiten Bernardus, Bonaventura, Duns Scotus en Lombardus alle andere richtingen verboden waren. Wei waren er de strijdvragen over paus en concilie, over de ,,futura contingent" en in het begin van de XVIe eeuw over de stellingen van Erasmus en zijn Lof der Zotheid. Maar mede door Erasmus kwam er de vernieuwing, doordat filologie en

filosofie de ondergrond werden van de theologische studie en dwongen terug te gaan naar de bronnen in de oorspronkelijke taal9. Een centrale bibliotheek is er te Leuven tot 1627 niet geweest,

daar elke faculteit haar eigen manuscripten en boeken had, en dan nog betrekkelijk schaars. Vandaar dat ook te Leuven in de kloosters de schrijfkunst beoefend werd en de grote behoefte aan boeken

°P *l !*£ ^^ S/?nden ^ldboeten> 2ie E- DE Maesschalk, Normatieve

Bronnen voor het H Geestcollege en het Pauscollege in de XVIe eeuw, in Facultas

S. Theologtae Lov. 1432-1797, p. 177.

Cellh' VAN DE PASCH' De Constituties van 1248> Brussel, 1952, p. 92, cap. De 8 550 Jaar Unh. Leuven, p. 175, 186, 205. 9 R. Aubert, o.c, p. 136-141.

64


leidde tot de oprichting en uitbating van lekenscriptoria en boekbinderijen 10. In dit kader, ruw geschetst, leefden en studeerden de kruisbroeders die na het ontstaan van het ,,collegium cruciferorum" naar Leuven kwamen.

a. De eerste bewoners van het college Als we nu de inschrijvingsregisters nagaan, hier en daar door andere bronnen aangevuld, komen we tot de volgende studenten. Frater Nicholaus Anthonii de Goes, Ordinis Cruciferorum, Trajectensis, pauper, 15 januarii 1494. Zo staat hij ingeschreven ". Klaas Theunissen zouden we hem nu noemen, afkomstig van Goes en ingetreden in het klooster van Maastricht. Waar bij nietkruisheren gewoonlijk het diocees vermeld wordt, staat bij de kruisheren meestal alleen maar de orde genoemd en in sommige gevallen ook het klooster, hier ,,trajectensis". Daar hij reeds kloosterling was, zal hij volgens het testament van Philippus Dehont theologie gestudeerd hebben, zodat hij, om de graad van baccalaureus te halen, normaal acht jaar nodig had, tenzij hij zich na zes jaar met ,,baccalaureus biblicus" of na zeven jaar met ,,baccalaureus sententiarius" tevreden stelde. In de ons bekende lijsten van Maastrichter kruisheren12 of in de relicten van de generale kapittels komt hij nergens voor13. Hij zal na zijn intrede in het klooster en na het noviciaat wel ongeveer achttien tot negentien jaar geweest zijn toen hij zijn studies te Leuven begon. Waarom hij als ,,pauper" staat ingeschreven, is moeilijk te begrijpen als de kruisheren heel de erfenis van Philippus Dehont toen reeds in hun bezit hadden. Was het college nog niet klaar om de studenten te ontvangen en moest hij eerst nog elders gaan wonen ? Het zou te verwonderen zijn als, volgens het testament van

Philippus, niet tegelijk met hem meerdere andere kruisheren naar Leuven waren gegaan, conventualen van Goes en van Namen, sa10 350 Jaar Univ. Leuven, p. 153-171.

11 A. Schillings, Matricule de I'Universite de Louvain, III, 1485-1527, Brussel,

1958, p. 105, nr. 103.

12 Lijsten

van

prioren,

subprioren,

procuratoren

en

andere

conventuales

van

Maastricht bij H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het Klooster der Kruisheren te Maastricht, overdruk uit de Publications de la Soc. Hist, et Archeol. dans le Umbourg, XXXIX, 1903, p. 42-61.

13 A. van de Pasch, Definities van de generale kapittels, Brussel, 1969, geci-

teerd Definities.

totaal dcmtal per huis :

■ill tot 1 1

tot

2

tot 5

2

3 en meer

CONCENTRATIE

VAN UNIVERSITAIREN TE LEUVEN

IN 1526

©E.DeMaesschalck

Het kruisherencollege onderaan tegen de stadswallen.

olleges

*4.«i

^ <^. i

■6 S

0

vU

l-l'< o

is

1

f

«

I

3

a,

■3 s -a

§ 1

o

1J

3

C

c

H

a! -a

c

ft, |

.2

e §

3 3

-o ^

■8 g

l 6

I.


65

men met een broeder en een oudere kruisheer die de taak van regens

of rector op zich nam. Zeker is echter alleen dat in 1497 Cornelius van Kloetinge, tot dan toe prior te Goes, naar Leuven kwam, hetzij

als rector, hetzij om noodzakelijke regelingen te treffen om op het eerstkomende generaal kapittel van 1498 in naam van het klooster van Goes en van Namen de erfenis van Philippus aan te bieden aan de orde. Hij is er hoogstens gebleven tot het voorjaar van 1499, daar hij op het generaal kapittel van 1499 als ,,presidens"

van Hoei tot definitor gekozen werd14.

De volgende officieel ingeschreven kruisheer is Prater Johannes Heesch, ordinis Cruciferorum, 12 junii 1498 ". Einde mei of begin juni is hij naar Leuven gekomen en heeft er zich, volgens het reglement van de universiteit, binnen de veertien dagen laten inschrijven. Ook hier geen vermelding van studierichting noch van

klooster van afkomst. Als hij geboren werd in het Brabantse

Heesch, - en daar wijst zijn naam toch wel op - zou het voor de hand liggen dat hij conventualis van Sint-Agatha of van 's-Hertogenbosch was. We vonden tot nu toe geen enkel spoor van hem terug.

Wat meer weten we over Prater Bartholomew de Bree, religiosus ordinis Cruciferorum, conventus Huyensis 22 junii 1499 16. Ook hier wordt de studierichting niet genoemd, al kunnen we veronderstellen dat het de theologie is. Bartholomeus heeft, als hij van het

Limburgse Bree of het Nederlands-Limburgse Maasbree afkomstig is, nogal wat stads- of dorpsgenoten in de orde gehad, waarvan

meerderen te Hoei.

In 1499 naar Leuven gekomen, is Bartholomeus in Hoei terug-

gekeerd voor of in 1503. Zo hij daar wellicht, naast generaal Cornelius van Kloetinge, lessen gegeven heeft aan de jonge novicen of fraters, dan heeft hij toch als een van zijn voomame bezigheden van 1503 tot 1504 het werk in het scriptorium gehad. Er zijn

meerdere handschriften van hem bewaard, die in twee lijvige

banden ingebonden, nu op de Universiteitsbibliotheek van Luik te vinden zijn, waar ze door de Franse revolutie terecht kwamen. 14 Zie bovcn p. 53. 15 Matrkule, III, p. 171, nr. 74. 16 Matrkule, III, p. 187, nr. 97.

66


Bartholomeus heeft blijkbaar zijn oud-pro£essor te Leuven, Adrianus Florensz, niet vergeten, daar hij meerdere werken van hem copieerde. Handschrift 46 C is helemaal van de hand van van Bree. Op f. A r° staat het ,,ex-libris" van Hoei : ,,...Et est fratrum sancte crucis in huyo leodiensis diocesis". Na twaalf preken van Sint-Augustinus (f. 1 r° tot 72 v°) volgen meditaties over de dood en toespraken tot clerici, die maar enkele bladzijden in beslag nemen (f. 72 v° tot 16 v°) ; daarna drie korte tractaatjes : Tractates de indulgentiis van Arnoldus Luydius van Tongeren, theologieprofessor te Keulen, Tractatus de dispensatione van Johannes Warnath, theologieprofessor van Leuven en De tribus ternariis peccatorum infamibus van Bonaventura (f. 77 r° tot 96 f°). De grote brok van deze band vormen werken van Professor Adrianus Florensz, wa.arvan Bartholomeus zeker de lessen gevolgd heeft, daar deze doceerde van 1490 tot 1515. Zijn het de lessen zelf die hij te Leuven volgde ? Meer waarschijnlijk heeft hij van de beide werken van Adrianus een handschrift geleend om het te copieren. Het zijn omvangrijke werken. Het eerste, de Quaestiones quodlibeticae beslaat f. 97 r° tot 156 r°, dus ongeveer 120 bladzijden. Het was een jaarlijkse gewoonte te Leuven om vanaf 14 december zes dagen disputationes te houden over alle mogelijke dooreenlopende onderwerpen. Professor Adrianus hield er dikwijls een van, nl. in de jaren 1488, 1491 tot 1493, 1495-1497, 1499, 1501, 1505 tot 1507. Hij schijnt dit met zoveel brio gedaan te hebben, dat de studenten ze vaak overschreven. Later werden ze op verzoek van de studenten uitgegeven bij drukker Dirk Martens te Leuven in 1515 17. Hij was dan ook ,,de meest beroemde professor van theologie die ooit te Leuven gedoceerd heeft" 18. Die quodlibeticae, tot en met die van 1501, heeft van Bree met veel zorg overgeschreven en laten volgen door een ander werk van Adrianus, Tractatus de materia rest/tutionis van f. 157 r° tot 236 v°. Gelukkig om •het voltooien van zijn omvangrijk werk schrijft Bartholomeus op f. 236 v° het explicit: ,,Scripta sunt ipsa per fratrem bartholomeum bree pro quo pius lector apud misericordem dominum preces effundere non dedignetur. Anno 1503" 19-

Het tweede handschrift dat van hem bekend en bewaard geble17 Over de ,,quodlibeticae" zie Reusens, Syntagma, p. XXIII-XXV ; L. Burie,

Proeve tot inventarisatie van de in handschrift of in druk bewaarde iverken van de

Leuvense Theologieprofessoren uit de XVe eeuw, in Facultas S. Theologiae Lov. 1432-1797, p. 215-272, waar de werken van Adr. Florensz, in hs en in druk, worden genoemd p. 263-272 ; naast de Oratio in doctoratu Cornelii de Goes, be waard in hs Cod. 17 van de Leuvense bibliotheek f. 183 v°-185 v° en door Reusens uitgegeven in Anecdota Adriani sexti Font. Max., Leuven, 1862, p. 33-45 noemt hij voor de Quodlibeticae 'het hs van Hoei niet; wel in een aanvulling het volgende werk de materia restitutionis, p. 272.

18' E. DE Maesschalk, Normatieve Bronnen voor het H. Geestcollege en het Pauscollege in de XVIe eeuw, in Fac. S. Theol Lov., p. 155-213, op p. 156. 19 J. P. Depaire, La Bibliotheque des Croisiers de Buy, de Liege et de Namur, I, p. 39 (waar hij Bartholomeus verwart met Hermanus Bree, die in het gen. kap. van 1511 als prior van Maaseik bij de overledenen wordt genoemd, Definities, p. 253 en p. 62 ; II, p. 18 voor beschrijving en inhoud van ms 46 C. A. van Asseldonk, Handschriften van Kruisheren, I.e. p. 70 geeft de twee mss van B. Bree alleen maar aan, evenals A. van de Pasch, Het klooster Clairlieu en zijn Priorengeneraal, I.e., p. 77. De Bibliotheca Manuscripta OS. Crucis, I, p. 6-10 geeft de inhoud helemaal, op het laatste werk van Adrianus na ; Stiennon, Catalogue p. 71 nr. 30 maar enkele tractaten, met een korte beschrijving.


67

ven is, is nr. 40 C van de Luikse universiteitsbibliotheek. Met zijn 244 folio's is het voor Bartholomeus een werk van vele maanden geweest, waarbij hij vooral gemediteerd heeft over de tractaten van Augustinus, die het grootste gedeelte van dit werk uitmaken. Ook hier vinden we f. 1 v° het merkteken van Hoei : ,,Et pertinens conventui

fratrum sancte crucis prope et extra muros opidi huyensis leodiensis dyocesis", het klooster op de heuvel even buiten de stad. De tractaten van Augustinus nemen f. 2 r° tot 41 r°, 92 v° tot 144 y° en 233 r° tot 243 v° in beslag. Van f. 42 r*

tot 92 r° schreef Bartholomeus het werk van Johannes Damascenus over, Quattuor sententiarum libri adversus Nestorium waarna hij vertelt dat hij dit beeindigde in 1504: ,,finiunt... per fratrem bartholomeum bree anno 1504". Na de daarop volgende zeven tractaatjes van Sint-Augustinus wil hij wat nauwkeuriger laten horen wanneer hij dit alles geschreven heeft, nl. ,,Et finis per fratrem bartholomeum bree anno 1504 altera bernardi orate pro scriptore" ; daags na het feest van Sint-Bernardus, dus 21 augustus is hij ermee klaar gekomen en vraagt hij om het gebed van de lezer. Het volgende werk, Historiarum libri septem van Paulus Orosius is eerder geschreven maar door de boekbinder hier geplaatst. Het eerste gedeelte ervan

f. 145 v° tot 163 v° is van een andere hand, waarna het geschrift van van Bree weer begint tot het einde op f. 232 v° : ,,finita et completa anno domini 1503". Tenslotte volgt weer een tractaatje van tien folio's van Augustinus dat eindigt met de gewone eigendomsverklaring van Hoei : ,,Liber fratrum sancte crucis in huyo diocesis leodiensis" 20.

In 1508 werd Michael van Sittard, prior van het Franse klooster Varenne-sur-Allier (nu arr. de la Palisse) tot prior gekozen in zijn

domus nativa van Namen. Daar Varenne slechts een kloostertje

met nog geen vier priesters-capitulares was, benoemde het generaal

kapittel van 1508 zelf een prior, en wel een van de priesters van Varenne, Gregorius Aurifabri die eigenlijk Luik als zijn huis van intrede had. De discipline schijnt te Varenne ver zoek geweest te zijn, want Bartholomeus van Bree wordt er tegelijk subprior benoemd om de religieuze tucht te helpen herstellen, terwijl de kruisbroeders van Varenne onder bedreiging van ernstige straffen

aangemaand worden de nieuwe prior en subprior als zodanig te aanvaarden en zonder tegenspreken te gehoorzamen 21. Dit wijst er wel op, dat Bartholomeus een ernstige religieus was en dat hij, zoals dat nogal eens gebeurde, door het generaal kapittel ,,pro

reformatione" naar Varenne gezonden werd. We weten weinig

over dit klooster en het verdere leven van van Bree. Hij is er 20 Depaire, o.c.t II, p. 16-17, beschrijving en inhoud ; Stiennon, Catalogue : 29 met beschrijving, inhoud en aanmerkingen ; Bibliotheca Manuscripta, I,

nr

r. 6-8. p.

21 Definities, p. 243 ; A. Durand, he Prieure de Sainte Croix de Caen, ook in

Clatrlteu, XXV, 1967, p. 10.

68


blijkbaar gebleven van 1508 tot aan zijn dood in 1527 of begin 1528. In het generaal kapittel dat van 28 tot 30 mei gehouden werd, wordt hij onder de overledenen genoemd : ,,fr. Bartholemeus qui miserrime periit misericordiam" waarna de volgende woorden onleesbaar zijn 22. Is hij aan de pest gestorven die in die tijd weer eens over West-Europa ging ? Is hij meegesleept in de stroom van prior-provinciaal Mulot van Parijs, die zich sinds jaren

verzette tegen het generaal kapittel, naar Franse onafhankelijkheid streefde en later naar het protestantisme overging ?23 Jammer dat we niet weten waarop dat ,,miserrime periit" en ,,misericordiam" betrekking heeft. Bartholomaeus blijft in zijn geduldig copieerwerk na zijn Leuvense studies voor ons een van de ,,bekenden" uit vroegere eeuwen.

b. Het humanisme te Leuven

Uit de twee volgende jaren zijn ons geen kruisheren-studenten bekend die naar Leuven gestuurd werden. Juist van Namen en

Goes aan wie het college eigenlijk geschonken was, vinden we geen namen, al lijkt het onvoorstelbaar dat er geen geweest zijn. Een kruisheer die rond 1502 naar Leuven kwam is Gerardus Gelden-

houwer Noviomagus die later een bekend humanist zou worden en naar het protestantisme zou overgaan. Voordat we aan zijn levensbeschrijving beginnen, past eerst in grote trekken een schets van het humanisme te Leuven.

Toen Erasmus nog student was bij de broeders van het Gemene Leven te Deventer, had hij reeds zijn bedenkingen over de moei-

lijke spraakkunst, die ondaiiks ingewikkelde regels en pedagogiek zo weinig bijdroeg om de leerlingen een mooi taalgebruik en een klassieke vorming bij te brengen. Zelf schreef Desiderius Erasmus

al op zijn jonge leeftijd een bijna volmaakt Latijn en hij bleef zijn best doen het zoveel mogelijk te spreken en te schrijven. Zijn kloosterjaren bij de kanunniken van Sint-Augustinus te Stein zullen daaraan niet vreemd geweest zijn. Hij ijverde opdat men zijn voorbeeld zou navolgen. Weinig werken zullen daartoe zoveel bijgedragen hebben en kenden na 1484 zoveel succes bij leraars en 22 Definities, p. 291.

23 M. Colson-J. F. Gilmont, La Carriere mouvementee de Michel Mulot, in

Musee Neuchatelois, 1972, p. 245-255.

(Revue d'histoire regionale fondee en 1864)

Hie serie, IX,


69

leerlingen dat het Epitome dat hij samenstelde uit het beroemde werk van Laurentius Valla Dei, Elegantia Linguae Latinae, dat jarenlang druk gecopieerd werd. Erasmus had een misprijzen voor het Latijn van de theologen en, naarmate hij zelf theologie studeerde, ook voor de inhoud van hun lessen en geschriften. Hij zocht schriftelijk contact met humanisten in eigen land en daar-

buiten en bestudeerde ijverig de zuiver klassieke werken. Zijn verdediging van de heidense schrijvers riep weerzin en weerstand op. Maar zowel Erasmus als andere humanisten wilden de rijkdom van de oude cultuur gebruiken tot nut van de Kerk. Die cultuur

moest samengaan met de deugd en met de studie van de Heilige

Schrift en de Traditie in de werken van de Vaders als Hieronymus, Cyprianus en vooral Augustinus, die hun rijke gedachten wisten

uit te drukken in een rijke taal. Als vanzelf komt dan stilaan de

humanistische aanval tegen de armzalige inhoud van zoveel theologische disputen, haarklieverijen zonder enig belang in een erbarmelijk keukenlatijn.

De theologische wetenschap in kloosters en universiteiten, ook te Leuven, brandde in die tijd op een laag pitje, al mag men niet

vergeten dat de gebruikte methoden mannen vormden die later

bekwaam en bereid waren om de stellingen van Luther te weerleggen. Maar men was van de diepe inhoud van Heilige Schrift en Kerkvaders gekomen tot een methode die tenslotte meer belang gekregen had dan de inhoud en die eerder een telkens opnieuw herkauwen van oude stellingen was, gestoffeerd met steeds dezelfde teksten uit Schrift en Traditie. Het werd meer techniek dan wetenschap, meer strijdmethode om tegenstanders te verslaan dan een zoeken naar het voor de mensen en voor eigen tijd duidelijk formuleren van de geloofsmysterien, voor zover dat mogelijk is Men had meer aandacht voor de rijke kleur en het sierlijke van de verpakking dan voor de geloofsgave zelf. Het humanisme wilde terug naar de bronnen, naar een met de speculatieve theologie

gecombineerde positieve theologie. Geen uit zijn verband gerukte maar de oorspronkelijke teksten moesten opnieuw de grondslag van de studie worden. Bij Erasmus was het in het begin meer een

probleem van filologische aard en interpretatie dan van een systematische theologie. Later kreeg hij grote invloed op de studie van de theologie, waarin hij intussen in Parijs, Oxford en Londen

70


gevormd was. Want vooral in Engeland kwam hij in een hoogstaand humanistisch milieu terecht waar men reeds een herleving van de theologische studies nastreefde en waar Thomas More een van zijn vrienden werd. Eerst gaat hij naar Frankrijk terug. Daarna, in 1502, naar Leuven waarheen zijn faam hem was voorafgegaan en waar hij toen nog gunstig ontvangen werd. Ook hier kwam hij in een humanistisch midden terecht. ,,Het

humanisme werd hier zoals elders geboren" zegt professor de Jongh, omdat overal de tijd rijp was voor de reacties tegen de overdrijvingen van de scholastiek. De voorbereiding was ook hier, evenals in de Noordelijke Nederlanden, al door de moderne devoten op gang gebracht. Hun school in Sint-Maartensdal was druk bezet en vele studenten die overgingen naar de universiteit bleven toch hun kostgangers. Aan de artesfaculteit was men reeds op het einde van de XVe eeuw de weg van vernieuwde literaire studie opgegaan. Daarbij kwam dat Jan van Westfalen, al in 1473 als ,,impressoriae artis magister" aan de universiteit verbonden, was begonnen met het drukken van werken van Juvenalis, Cicero, Virgilius, Boetius en Augustinus. Vanaf 1488 drukte hij zelfs gedeelten van de H. Schrift, het Oud Testament in het Hebreeuws, het Nieuw Testament in het Grieks met Latijnse letters waar dan de Griekse met de hand werden bijgeschreven. Tegen het einde van de XVe eeuw waren er te Leuven, naast de eigen drukkerij van Sint-Maartensdal, zeven drukkers, zodat de filologie kon bloeien zoals dat in de handschriftentijd nooit mogelijk geweest was. Alleen Dirk Martens kon tenslotte begin XVIe eeuw overleven. Ook hier kon de herleving van de letteren door de studie van de Latijnse grammatica van Johannes de Coster, een vernieuwing in de taal en zo in de inhoud van de theologie brengen, speciaal door de studie van de H. Schrift en Augustinus. ,,Terug naar de bronnen" is blijkbaar een slagwoord in een geschiedenis die zich steeds weer herhaalt, maar slechts heel langzaam tot de vaktheologen doordringt24. 24 Voor deze uiteenzetting zie W. Lourdaux, De moderne devotie te Leuven en haar bonding tot de theologie, in Facultas S. Tbeologiae Lovaniensis 1432-1797, Leuven, 1977, p. 313-325 ; de meer algemene werken 330 Jaar Univ. Leuven en

De Universiteit te Leuven 1423-1973, passim ; H. de Jongh, L'Ancienne Faculte de Theologie de Louvain au premier siecle de son existence (1432-1340), chap. Ill, LHumanisme a Louvain avant Luther, p. 104-147 ; O. Hendriks, Erasmus en Leuven, Bussum, 1946, 160 biz.


71

Toen Erasmus in 1502 te Leuven triomfantelijk onthaald werd, was hij bij de theologen nog niet in discrediet geraakt. Hij studeerde en schreef, maar nog niet met de gescherpte pen die zijn latere werken kenmerkt. Men bood hem zelfs een leeropdracht aan, die door Erasmus werd afgewezen. Wei wilde hij een tijd lang de lessen van Adrianus Florensz volgen. c. Gerardus Geldenhouwer

Het moet in deze tijd geweest zijn dat in de humanistenkring ook een jonge kruisheer aanwezig was, boezemvriend van Franciscus Cranevelt, die met Erasmus kennis maakte en later met hem correspondeerde. Hij was van het klooster van Asperen en daar ingetreden rond 1500, Gerardus Geldenhouwer Noviomagus. Veel is er later over hem geschreven, al schenen de auteurs die zich het meest met hem bezighielden niet te weten dat hij kruisheer was. Aan de hand van zijn geschiedschrijvers zullen we zijn leven trachten te schetsen, aangevuld met gegevens uit de kruisherengeschiedenis en citaten uit zijn brieven en werken 25.

Jeugd en studentenjaren

Gerardus Geldenhouwer werd te Nijmegen in 1482 geboren 26. Zijn vader Gerrit Geldenhouwer was kamerdienaar bij de hertogen van Gelre, Arnold, Catharina en Adolf van Egmond, zijn moeder was Richilda de Beijer uit een voorname Nijmeegse familie. De 25 J. Prinsen, Geldenhauer, in Nieuw Ned. Biogr. Woordenboek, VI, kol. 550554 ; verdere encyclopedieen worden hier niet vermeld daar ze slechts summiere gegevens hebben ; J. Prinsen, Gerardus Geldenhauer Noviomagus. Bijdrage tot

de kennis van zijn leven en werken, 's Gravenhage, 1898 ; J. Prinsen, Collectanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus gevolgd door den herdruk van eenige zijner werken, uitgegeven en toegelicht door Dr. J. Prinsen, Amsterdam, 1901 (de studies van Prinsen citeren we als Prinsen, G.G. en Prinsen, Collectanea ; O. Hendriks,

Gerardus Geldenhouwer Noviomagus (1482-1542) in Studia Catholica, XXXI, 1956, p. 129-149 en 176-196 ; C. Augustijn, Gerard Geldenhouwer und die religiose

Toleranz, in Archiv fur Reformationsgeschichte, LXIX, 1978, p. 132-156; R. Stoelzle, Gerard Geldenhauer, ein unbekannter Erziehungs-Theoriker der Reformationszeit, I.e., XIV, 1917, p. 65-77. Belangrijk zijn ook de brieven van Erasmus en andere humanisten die we meestal citeren uit genoemde werken, tenzij de

brieven van Geldenhouwer zelf en de brieven die bij Prinsen, Collectanea, zijn uitgegeven. Die van Erasmus werden uitgegeven door P. S. Allen e.a. te Oxford 1906-1958.

26 Over de schrijfwijze van de naam Geldenhouwer, zie Hendriks, a.c, p. 129,

noot 5 ; H. de Jongh, Renseignement inedits sur les Humanistes de Louvain, in

Melanges d'Histoire offerts a Charles Moeller ... p. 77.

1863-1913, II, Leuven,

1914

72


secretaris van de hertogen, Herman Cranevelt, liet de zoon van de kamerdienaar lessen volgen samen met zijn eigen zoontje dat drie jaar jonger was, wat leidde tot een hechte vriendschap waarvoor Gerardus heel zijn leven dankbaar bleef en dit in talrijke brieven uitte. In een pedagogisch werkje van 1534, Institutio scholae christianae, te Frankfurt uitgegeven, schrijft hij over zijn jeugd. ,,Zowel mijn vader als Craneveldius, tijdens hun leven eerbiedwaardige grijsaards, ben ik dankbaar dat mij zo'n studiemakker te beurt viel."27 Later zal hij de vijfde van zijn Satyren opdragen ,,ad clarissimum virum Franciscum Craneveldium, Novimagum, liberalium artium ac utriusque iuris doctorem prudentissimum, fratrem amantissimum", waarvan de laatste woorden duidelijk zijn diepe genegenheid uitdrukken28. In zijn Collectanea zal hij Cranevelt vaak noemen en eraan herinneren dat ze samen te Leuven een handschriftje lazen met o.a. een stuk van Seneca en Griekse verzen uit de bibliotheek van de professoren van de artesfaculteit, dat pas later gedrukt werd 29. Hij heeft samen met zijn vriendje te Nijmegen een gelukkige jeugd gehad, in een hoogstaand intellectueel milieu, wat uit zijn in 1534 neergeschreven

herinnering blijkt: ,,Ik kan hier de gedachtenis aan mijn dierbare vader niet voorbijgaan, die met de grootste zorg bij de heer Herman Cranevelt bewerkte, dat diens zoon Franciscus Cranevelt, wiens gedrag en zeden niets anders dan onschuld en rechtschapenheid ademden, mijn onafscheidelijke makker zou zijn in mijn eerste studietijd. Wij leefden zij aan zij en spraken nergens anders over dan over de schoonheid der jeugd, de verhevenheid der studies, de kennis der geschiedenis ; zo leefden wij vrij wat jaren samen ; twee broers konden niet vriendelijker met elkaar omgaan." 30 Lang

heeft deze gezamenlijke opvoeding niet geduurd, want einde 1492 kreeg Gerrit Geldenhouwer van Karel van Gelre, zoon van Adolf, ,,om trouwen diensts will'* de kosterij van Helden in het Land van Kessel aangeboden, een ambt dat hij levenslang mocht houden en eventueel door een ander mocht laten vervullen31. Als Gerrit met

zijn gezin spoedig na het verkrijgen van dit ambt vertrokken is, 27 J. Prinsen, G.G., p. n. 28 Heruitgave bij Prinsen, Collectanea, p. 166. 29 ibidem, p. 127. 30 Hendriks,*.*:., p.

130-131.

31 Prinsen, G.G., p. 9, appendix A, p. 137-138.


73

was Gerardus tien jaar oud, Franciscus Cranevelt zeven. De hooggestemde gesprekken van twee kinderen van die jaren zullen later

dan ook wel door Gerardus geidealiseerd zijn. Uit het reeds geciteerde werkje blijkt dat hij naar de school van de Broeders van het Gemene Leven te Deventer gestuurd werd, waar onder de leraar Alexander Hegius de vernieuwing van de taalstudie begon-

nen was en hij zijn middelbare studies voltooide. Hij had dus door privaatlessen met Cranevelt al de z.g. ,,schrijfschool" gevolgd, waar de kinderen schrijven, lezen en zingen leerden, al zullen de

lessen door een privaatleraar wel vruchtbaarder geweest zijn ; dan volgden zes jaar studie van het Latijn en de logica, en met de hervormingen van Hegius ook Grieks en welsprekendheid, al bleef het schrijven van mooie Latijnse brieven toch het hoofddoel. In Deventer hadden de Broeders ook nog de twee hoogste jaren met een bredere filosofische opleiding. De studenten die die twee jaar afmaakten, behoefden aan de universiteit de artesfaculteit niet meer te volgen 32. De school van Deventer waarover Erasmus uit eigen jeugdherinneringen nog schreef: ,,Ea schola tune erat

barbara", was onder Hegius (1483-1498) een christelijke humaniora geworden, waarvan het aantal leerlingen bleef aangroeien 33.

Ook andere leraars hadden invloed op Gerardus. Over twee van hen, Rudolf Agricola en Wessel Gansfort zou hij later een levensschets schrijven die in de reeks biografieen van Fichardus werd opgenomen34. Deze jaren in Deventer brachten Gerardus ook in contact met medeleerlingen die later de humanistische richting in-

sloegen en waarmee hij relaties bleef onderhouden.

Hoe lang is hij in Deventer gebleven ? Prinsen schrijft dat hij er op zijn zestiende jaar nog was 35 en na voleinding van zijn

studies daar naar Leuven ging. Dat zou dan rond 1500 geweest zijn. Zeker is dat hij te Leuven opnieuw in contact kwam met Cranevelt, die er van 1501 tot 1510 studeerde, en met Erasmus die 32 R. R. Post, Kerkelijke Verhoudingen in Nederland voor de Rejormatie van

ca. 1500-ca. 1580, Utrecht-Antwerpen,

1954 ; over het onderwijs p. 48-63.

33 J. Wiese, Der Padagoge A. Hegius und seine Schiller, Berlijn, 1892. 34 J. Fichardus, Virorum qui superioris nostroque saeculo eruditione et doctrina

ilustres ac memorabiles juerunt vitae, Frankfurt, 1536 ; Prinsen, Collectanea, p. XI zegt dat er van Gerardus een werkje De viris illustribus inferioris Germaniae heeft bestaan, alsook een vita van Petrus Montanus als inleiding bij diens Satyren. 35 Prinsen, Collectanea, p. V.

74


in 1502 en 1503 te Leuven verbleef. Prinsen wist blijkbaar niet dat Gerardus bij de kruisheren was ingetreden, ook al vermeldt een vriend, Cornelius Grapheus (Scribonius), dit in zijn Carmen pas

torale, een gedicht dat hij 13 juni 1515 samen met Gerardus' Satyren bij hun beider vriend Dirk Martens van Aalst te Leuven

liet drukken. Aannemelijker lijkt dat Gerardus in Deventer ook de hoogste klassen heeft afgemaakt en dat hij, toen hij zijn roeping voor het klooster bekend maakte, door de Broeders van Deventer

naar de kruisheren verwezen werd. In het verleden hadden dezen

nogal wat jonge krachten aan de Broeders te danken. Gerardus moet dan in of rood 1500 in het klooster van Asperen zijn inge treden 36. De kruisbroeders, rond die tijd hoe langer hoe meer

kruisheren genoemd, vormden juist toen een bloeiende orde die door haar kloostertucht, soberheid van leven en door de vele roepingen gunstig bekend stond. Daardoor was in de XVe eeuw een hele reeks nieuwe stichtingen mogelijk geworden. De wetenschap werd er gewaardeerd, al was de vroeger devotioneel gerichte theologie door de studenten aan de universiteiten een meer intel-

lectualistische en door de moderne devoten gestimuleerde humanistische richting ingegaan37. Het klooster van Asperen, in 1318

gesticht, heeft in de twee en een halve eeuw van zijn bestaan een degelijk kloosterleven gekend, zodat Gerardus er een goede inleiding en eerste vorming tot het kruisherenleven ontvangen heeft38.

Ondanks zijn latere overgang naar het protestantisme, kan men in deze periode van zijn leven geen redenen vinden om aan zijn roepingsmotieven te twijfelen, evenmin als aan zijn gedrag ge-

durende zijn studentenleven te Leuven, dat we het best kunnen

plaatsen van 1502 tot 1510. Cranevelt hield veel van hem, zoals blijkt uit een van zijn brieven aan een vriend, en dat niet alleen om zijn literaire talenten maar ook vanwege zijn goedheid: ,,Amo eum unice quum literamm, quas pulchre callet, turn bonitatis

36 C. R. Hermans, Annales, I, 1, p. 65 noot c vermoedt dat Geldenhouwer in een van zijn Satyren een zinspeling maakt op de ,,Minstraat" waarin het klooster gelegen was. 37 P. van den Bosch, Sie Teilten mit Jedermann, p. 74-78. 38 P. van den Bosch, Studien over de observance der Kruisbroeders in de XVe eeuw, Diest, 1968, p. 87-88, ook in Clairlieu, XXVI, 1968, en L. Heere, De Kruisheren van Asperen, in Kruistriomf, XXXVI, 1956, p. 2-7, 37-41, 69-73.


75

causa" 39. Aan de universiteit had hij veel vrienden, die men toch

niet alleen door intellectuele gaven en dichterlijk talent, maar veel meer door persoonlijke kwaliteiten krijgt. Erasmus toonde een grote eerbied voor zijn integriteit en beiden schreven elkaar vaak en vertrouwelijk. Gerardus was bescheiden en schuchter en had behoefte aan vriendschap. Hij schreef later aan Erasmus, in de tijd

dat hij aan het hof van Philips van Bourgondie was, dat hij schroomvallig van aard was, waarop Erasmus antwoordde : ,,Dik-

wijls heb ik u zien blozen maar de oorzaak van die bios kon ik niet vermoeden ; en als het werkelijk waar is, dan zijt ge het hof noch de monnikskap waard" 40, ,,Nec aula dignus es nee cuculla". Hij was een minnaar van de wetenschap. Zijn vriend Barlandus, professor te Leuven, betreurde in een brief van 1523 aan Cranevelt, dat een man van zijn talenten aan het hof ging leven en daarvoor de wetenschap vaarwel zei41. Zonder tegenbewijzen menen we dat Gerardus te Asperen en te Leuven in het kruisherenklooster zijn geluk vond en dat zijn gedrag goed was. Het gezelschap van zijn

confraters te Leuven, van de rector van het college, zo die er al was, en de geregelde bezoeken van magister generaal Cornelius

van Kloetinge staan hier toch wel borg voor. Zoals de andere kruisheren te Leuven, heeft Gerardus er theolo-

gie gestudeerd en zal er, om baccalaureus formatus te worden, tot 1510 gebleven zijn. In die jaren had zijn vernieuwde vriendschap met Cranevelt en zijn kennismaking met Erasmus en vele andere humanisten plaats die spoedig zijn vrienden zullen zijn. Franciscus

Cranevelt had zich te Leuven op 13 oktober 1501 laten inschrijven

voor de artes en woonde in de pedagogie ,,De Valk" op de Tiensestraat, waar hij grote invloed onderging van Adriaan Florensz, professor aan ,,Het Varken" maar door vele relaties verbonden met ,,De Valk". Als Adrianus later paus wordt, zal Cranevelt zijn

bewondering en verering voor hem uitdrukken42. In 1510 be-

haalde deze het doctoraat ,,in utroque iure" 43. In 1509 gehuwd, 39 H. DE Vocht, Literae virorum eruditorum ad Franciscum Craneveldium 15221528, Leuven, 1928, brief 123. Op p. 609-612 een korte maar gedegen biografie van Geldenhouwer en in de verzameling 26 van zijn brieven aan Cranevelt. 40 Prinsen, G.G., p. 36.

41 De Vocht, o.c., brief 62, p. 157 ; voor de brieven van Erasmus C. Augustijn,

a.c, p. 133.

42 De Vocht, o.c, inl. XXXV en brief 25. 43 Ibidem, p. XXXIX-XL.

76

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITE1T

bleef hij tot 1515 in Leuven wonen, ging daarna naar Brugge en in 1522 als lid van de Grote Raad naar Mechelen, waar zijn huis

een tehuis voor humanisten werd44. Cranevelt, Gerardus, Johannes

Paludanus, Martinus Dorpius - toen student en later professor -, Adrianus Barlandus, Johannes Campensis, Rutger Rescius, Judocus Laetus en, niet te vergeten, Erasmus worden in deze tijd of in de latere periode van Gerardus te Leuven (1514-1517) goede vrienden, die elkaar vertrouwelijke brieven schrijven met allerlei nieuws over eigen werk en dat van anderen. Prinsen haalt deze vrienden aan in een citaat uit een ,,Hessische Kroniek" van Delius (1605)

die beweert dat Gerardus niet alleen filosofie studeerde maar ook doceerde aan de zo beroemde Leuvense universiteit45. Dit is moeilijk aan te nemen. Gerardus zal, zoals elke baccalaureus biblicus en sententiarius zijn commentaren geschreven en gedoceerd hebben op de H. Schrift en Petrus Lombardus. Wei schrijft hij zelf : ,,Toen ik te Leuven aan enige deftige jongelui privaatles gaf, had ik een excerpt gemaakt ..."46, maar dat zijn geen universitaire cursussen.

Innig verbonden met zijn reeds te Deventer uitgebreide vriendenkring47, heeft Gerardus te Leuven, samen met Franciscus Crane

velt, volop deelgenomen aan de rijkdom van het intellectuele en

christelijke leven van de universiteitsstad in hartelijke en ernstige vriendschapsbanden. Reeds in 1500 had hij enkele gedichtenbun-

dels geschreven, zijn eerste schreden op het pad van het filologisch

humanisme. Heel nederig noemde hij ze experimenten, probeersels, puntdichten van een ongeoefend dichter : Poeticorum tyrociniomm

sive Epigrammatum libri II. Ook de Oratio exhortatoria ad studium bonarum literarum cum aliis quibusdam orationibus en Epistolamm libri III zijn van die jaren48. In 1504 correspondeert hij met een

medestudent van Deventer, Petrus Montanus, die inmiddels rector geworden was van het Amersfoortse Fratershuis, over de spelling van ,,Noviomagum", terwijl hij hem later in zijn Satyren meermalen als een groot dichter zal prijzen49.

44 Ibidem, p. XL-LX. 45 Prinsen, G.G., p. 17 (vgl. p. 6) en Prinsen, Collectanea, inl. p. V-VI. 46 Prinsen, G.G., p. 18 ; uitvoeriger bij Stoetzle, a.c, p. 73. 47 Zie hiervoor Hendriks, a.c., p. 131-132.

48 Prinsen, G.G., p. 18-19.

49 Prinsen, G.G., p. 17-18 en Prinsen, Collectanea, p. 155, 163, 168, 169.


77

Hofkapelaan van Karel van Oostenrijk

De lange tijd te Leuven heeft bij Gerardus zeker behoeften wakker geroepen naar een ander soort leven, naar omgang met intellectuele vrienden, naar achting en begrip voor zijn werk, naar belangstelling voor zijn humanistisch ideaal. Vond hij dat alles in het klooster te Goes, op Zuid Beveland (Zeeland, Nederland),

waarvoor hij door het generaal kapittel in 1510 benoemd werd ?

,,Frater Gerhardus Novimagi Asperensis stabit in conventu Gossensi" 50. Eigenlijk lag het voor de hand, dat Gerardus niet naar zijn ,,domus nativa" Asperen terugging. Goes was een veel groter

klooster en had met zijn twintigtal leden wel steeds jongeren in de

communiteit, die een onderlegd man als Gerardus nodig hadden voor hun opleiding. Toch is hij hier maar twee jaar gebleven. Op

het generaal kapittel van 1512 wordt hij opnieuw genoemd: ,,Frater Gehrardus Novimagi Asperensis stabit in conventu Novi fundi" B1. Hij bleef in de provincie Zeeland, maar nu in Nijenwerve

(Nieuwerve, gem. Ritthem) op het eiland Walcheren. Nijenwerve

was maar een klein kloostertje, in 1481 gesticht, waarvan men uit

de definities van de generale kapittels, met nogal wat verplaatsingen naar en vanuit dat klooster, de indruk krijgt met een moeilijk leefbare communiteit te doen te hebben 52. Gerardus heeft in de enkele jaren dat hij in Goes en Nijenwerve woonde, de provin cie Zeeland blijkbaar door en door leren kennen, al kan hij in Nijenwerve nauwelijks een goed jaar geweest zijn. Voor 1514 was hij terug te Leuven. Cranevelt verbleef er nog maar zou in 1515 naar Brugge vertrekken. Zijn oud-studiemakker Martinus Dorpius 50 Definities, p. 250. 51 Ibidem, p. 255.

52 Ibidem, passim. Hermann Hamelmans, Vita Hermanni Buschii schrijft dat deze circa 1511 (?) ,,abit Traiectum ad Gerardum Noviomagum historicum. Cum eo pergit Lovanium ubi in academia reperit Adrianum Barlandum, Adrianum Traiectensem, qui postea Cardinalis et demum papa factus est, Jacobum Latomum, Franciscum Titelmannum etc.", in Gescbichiliche Werke, herausgegeben von Dr H

Detmer, I, Heft 2, Munster i.W., 1905, p. 59 (Veroffentlichungen des Historischen Kommisstons fur Westfalen). Hermann Buschius was een Duits humanist, vriend van Gerardus, van Erasmus en te Leuven in contact met bovengenoemde professoren.

Hij werd later protestant en professor te Marburg. Hij had te Deventer bij Hegius gestudeerd en moet in die tijd rondreizend leraar in klassieke poezie geweest zijn. Geboren in 1468 is het moeilijk aan te nemen dat hij Gerardus vanuit Deventer kende. Het verblijf van Gerardus te Utrecht kunnen we alleen maar verklaren als een tijdelijk verblijf vanuit het klooster van Goes (als het jaartal 1511 iuist is)

of Nieuwerve.

78


was professor geworden en had in Leuven een nieuw gebruik ingevoerd door de studenten Latijnse toneelstukken te laten opvoeren. Dorpius schreef inleidingen bij de klassieke stukken en vulde ze aan waar de oorspronkelijke tekst ontbrak. Daarna liet hij ze drukken bij Dirk Martens, samen met brieven53, o.a. ook een werkje van Gerardus in briefvorm : De Situ Zelandiae, ondertekend op 28 februari 1514 met Geldenhouwers naam en ,,Lovanii, in collegio Cruciferorum Secundo Kalendas Martias anno MDXIIII".

Daar dit werkje bedoeld was als een dankbetuiging aan zijn meester Karel van Oostenrijk, de latere Karel V, moet Gerardus reeds minstens begin 1514 als diens kapelaan zijn aangesteld. Al waren geografische werkjes in die tijd nogal courant, dat van Gerardus is volgens Prinsen toch iets bijzonders. Hij beschrijft er de grenzen, de eilanden met hun steden, het klimaat, de grond en voortbrengselen, de taal en zeden van Zeeland, maar zo dat het geschriftje getuigt van een nuchterheid en juistheid die ver afwijkt van de fantasieen die toen in dergelijke geschriften werden opgetekend 54.

Het ambt van kapelaan van Karel van Oostenrijk moet hij zeker met toelating van zijn oversten hebben aanvaard, gezien zijn ge-

regeld verblijf in het kloostertje te Leuven. Magister generaal Wilhelmus van den Oever, een Maastrichtenaar, heeft blijkbaar aan het aandringen van Gerardus of van zijn vele vrienden, wellicht ook van de prins zelf, niet kunnen weerstaan, al kan men moeilijk begrijpen dat een ambt, dat zover van het kruisherenleven afweek, mocht worden aanvaard. Het is alleen uit te leggen door de aard van generaal Wilhelmus, zelf een kunstminnaar die, volgens de kroniekschrijver Russelius, ,,plus terrenis quam spiritualibus rebus, plus lapideo quam rationalibus templis aedificandis incumbit" wat dan ook in 1521 tot zijn gedwongen ontslagname leidde 55. Gezien zijn geregeld verblijf in het Leuvense klooster, moet Gerardus wel over veel vrije tijd hebben kunnen beschikken, die hij gebruikte om zijn wetenschap en zijn vriendenkring uit te breiden. Uit zijn later geschreven Vita van Philips van Bourgondie

blijkt, dat hij in feite in diens dienst stond, dus kapelaan was van de admiraal van de Vlaamse vloot55a. Gewoonlijk verbleef hij in 53 De Jongh, o.c, p. 121. 54 Prinsen, G.G., p. 19-22.

55 H. Russelius, Chronicon Crucijerorum, Keulen, 1635, p. 139 vv. 55a J. Sterk in zijn nieuwe studie Philips van Bourgondie (1465-1524), Bisschop van Utrecht, als Protagonist van de Renaissance. Zijn leven en maecenaat, Zutphen, 1980, 322 bl., 'haalt voortdurend het Vita van Geldenhouwer aan. Hij


79

Brussel of in Middelburg, in de woning van zijn heer, maar met

blijkbaar voor en na een langer oponthoud te Leuven. Daar hielp hij als corrector bij Dirk Martens aan de uitgave van meerdere werken van Erasmus, Agricola en Petrus Montanus ; daar moedigde hij Adriaan Barlandus aan om werken van de klassieken uit te geven ; daar zorgde hij ook voor de uitgave van de Utopia van Thomas More, waarover hij op 12 november 1516 in een enthousiaste brief aan Erasmus schreef dat Martens het werk wilde druk-

ken en dat de tekening van het eiland Utopia door een uitstekend

schilder vervaardigd was. ,,Ik zal er mij met alle ijver op toeleggen dat de Utopia goed in het publiek verschijnt" 56. Reeds voor deze tweede periode te Leuven had Gerardus een verandering ondergaan die samenvalt met de ontwikkeling van het

filologisch tot het theologische en reformerende humanisme. Er

waren in de Kerk wantoestanden genoeg aan te klagen, speciaal

onder de geestelijkheid en de kloosterlingen. Op een tamelijk alge-

mene regel - al mag dit niet overdreven worden ~ hebben de kruis^-

heren een loffelijke uitzondering gemaakt, dank zij de in de orde streng doorgevoerde hervorming in de XVe eeuw 57. De humanis-

ten begonnen de wantoestanden aan te klagen, met de eerlijke bedoeling tot hervorming, Erasmus had dit al veel eerder gedaan,

in 1508 in zijn Lof der Zotheid en daardoor speciaal de theologen woedend gemaakt. Te Leuven was de houding tegenover hem totaal veranderd, wat nog erger werd na zijn ,,pretentie" om de teksten van Hieronymus en van de H. Schrift in een zo oorspronplaatst diens benoeming bij Philips in 1514. Voor wat Geldenhouwer betreft

gebruikt hij de werken van Prinsen, de artikels van Augustijn en Hendriks en de

brievenverzameling van De Vocht (zie noten 25 en 39). Tegenover Hendriks staat

hij atwijzend en noemt hem tendentieus en eenzijdig. Hendriks is dit inderdaad bij de beoordeling van Gerardus' overgang naar het protestantisme. Men dient er echter rekening mee te houden dat Hendriks schreef in 1956, dus voor de oecume-

nische toenadermg van het Vaticaans Concilie. Dit kan zijn beoordeling van sommiee van Gerardus' daden en werken hebben beinvloed. Hendriks schreef echter een degehjk artikel, - en dat met een grote kennis van het humanisme, - waarvan we

hier dankbaar gebruik maken.

56 Prinsen, G.G., p. 29. De uitgave wordt voorafgegaan door 3 disticha van Gerardus, zie Prinsen, Collectanea, p. XL. Zie voor G's voortdurend verblijf te Leuven ook H. De Vocht, Hshory of the Foundation and the Rise of the Collegium Tnltgue Lovamense (1517-1350), I, The Foundation, Leuven, 1951 p 235 die G vaak aanhaalt yanwege zijn relatie met en geschriften en brieven over humanisten als Agncola, Wessel, Paludanus, Erasmus e.a.

5J L. J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de

16de en 17de eeuw, I, Amsterdam-Brussel, 1964, p. 49 ; R. R. Post, Kerkeliike Verboudtngen..., p. 360-361, al zijn niet alle details over de kruisheren juist

SO


kelijk mogelijke vorm uit te geven. Met bijtend sarcasme had hij heel bijzonder de theologen afgeschilderd en hun disputen belachelijk gemaakt ,,Ze beschikken aver een eindeloos aantal nog fijner haarkloverijen, over begrippen, betrekkingen, algemene vormen, bijzondere eigenaardigheden, wezenlijkheden, 2aken die alleen zichtbaar zijn voor hen die zulke scherpe ogen bezitten dat ze in staat zijn door de dikste duisternis heen het nergens bestaande waar te nemen" ... ,,Alles wat in de hel geschiedt schilderen ze af alsof ze er verschillende jaren hebben doorgebracht". De religieuzen en monniken werden evenmin gespaard : ,,Ze zijn dom ; met hun ezelsstemmen balken ze in de kerk hun psalmen uit, die ze wel tellen maar niet begrijpen" ; ze zijn formalistisch maar houden van Trijntje en wijntje, van lekker eten ; ze onderhouden alles behalve het gebod van de christelijke liefde; ze spreken over de diepste geloofsmysteries waarbij ze het voornaamste, het evangelie, vergeten voor hun syllogismen en corollaria en voor een dom sprookje als slot. Ook de vorsten, bisschoppen en pausen krijgen hun beurt58.

De Leuvense theologen konden dit niet verteren, vooral daar het van een weggelopen monnik kwam die niet wilde gehoorzamen als zijn oversten hem naar het klooster terugriepen. De acht satyren

Gerardus had reeds voor 1512 zijn Satyrae octo geschreven, maar durfde ze zelfs na een aanbevelingsbrief van Dorpius niet uit-

geven. ,,Ik heb je satyren wel meer dan tien keer gelezen, schreef Dorpius, en ze vallen steeds meer in mijn smaak. 'k Heb ze ook aan Barlandus laten lezen, die juist in de taalstudie thuis is. Hij prijst zowel de inhoud als de dichterlijke vorm... Wees verzekerd dat je tussen mijn vrienden zeker een uitverkoren plaats inneemt." 59

Het waren werkelijk ,,satyren" op het kloosterleven en kerkelijke misbruiken, en wel ,,van een twijfelachtige moraliteit", zegt pro

fessor de Jongh60. Pas op 12 juni 1515 gaat Gerardus, nog steeds aarzelend, tot de uitgave over, wat blijkt uit een brief aan Conradus Vecerius, toen waarschijnlijk secretaris van Karel van Oostenrijk61. Hij wil de faam van niemand schaden, niet in 't minst, maar alleen 58 D. Erasmus, De Lof der Zotheid, vertaling van dr. J. B. Kan, in 1912 door

zijn zoon dr. A. H. Kan met verklarende nota's uitgegeven ; heruitgave Prismareeks nr. 547, Utrecht-Antwerpen, p. 101 w.

59 Tekst van Dorpius' brief bij Prinsen, Collectanea, p. 151-152, twee brieven

van Gerardus en de Satyrae octo p. 152-176. 60 ox., p. 123.

61 Prinsen, Collectanea, p. 152, noot 3 ; voor een inleiding op de Satyren, zie XXIX-XL. Prinsen meent dat Gerardus van 1507-1512 in Friesland verbleef (zie echter noten 50 en 51) en heel die tijd in dienst van Philips van Bourgondie stond.


81

duidelijk de misbruiken hekelen. Zou er iets instaan tegen de ware godsdienst of de broederlijke liefde, dan was ik bereid dit weg te laten82. In een inleidende brief: ,,Gerardus Novimagius verae religionis cultoribus" wil hij uitdrukkelijk zeggen dat goede religieuzen gelukkige mensen zijn, maar zij die de rechte weg verlaten zich ongelukkig maken. Juist nu, in een tijd van vooruitgang van

wetenschap en kunst, lijken er meer gelukkige religieuzen te zijn.

Zij die zich ondanks die vooruitgang toch niet als ernstige religieu

zen gedragen, wil hij in zijn satyren hekelen om de goeden aan te

moedigen, de anderen te verbeteren zoals Hieronymus zegt: ,,Malorum condemnatio laus bonorum est nee privata correptio generalem facit doctrinam" 63. Gerardus blijkt goed op de hoogte te zijn van de vaak ongunstige zijde uit het leven van kloosterlingen en

priesters, van Kerk en Maatschappij, al zijn de satyren geschreven rond 1510 tot 1512, dus voordat hij aan het bourgondische hof

kwam. Tegenover de fijnere humor van Erasmus zijn ze soms plat en ruw maar ze werden in humanistische kringen graag gelezen en

veelvuldig verspreid, al hebben ze in bepaalde kerkelijke middens wrevel opgewekt. Ze leidden tot een dubbelzinnige siruatie voor Dorpius die als theologieprofessor tot de tegenstanders had moeten

behoren. Met Erasmus was hij door De Lof der Zotheid in ruzie

geraakt, terwijl hij de satyren van Gerardus had aanbevolen. Tho mas More schreef aan Dorpius een ongezouten brief vanuit Brugge waar hij een diplomatieke zending vervulde. Hij staat ach ter de satyren van Gerardus, evenals hij achter De Lof der Zotheid

staat. Maar het gedrag van Dorpius keurt hij af. Als deze kwaad

wordt op Erasmus, is het dan consequent om de satyren goed te

keuren ? Heeft hij zelf de geestelijkheid nook beledigd ? Trouwens

Erasmus is niet zo hevig als Gerardus ; Erasmus doet het voorzichtig en zijdelings, Gerardus openlijk en direct04, 't Jaar later zal Gerardus bemiddelen tussen Erasmus en Dorpius om him geschillen bij te leggen, wat dan ook gebeurt als Erasmus in 1517 naar

Leuven komt65.

02 Ibidem, p. 153.

^ld

P' 154; VO°r inIeidinSsver2en> opdracht van ellce satyre enz. p.

Tr^\°-C-'^\^V' £ENDRIKS> «■<■• P- 137; HENDR.KS, Erasmus en De Tongh oT^ PRiNSEN, Collectanea, p. XXXIX.

82


In zijn eerste satyre Scheldt Gerardus op de abten en monniken ; ,,de opgeblazen abt in zijn woning als 'n kasteel, z'n vette buik omkleed door 'n prachtig gewaad en schitterende robijnen aan zijn vingers... Ellendige abten, die de leer van Christus minacht, die zwemt in weelde en barst van hoogmoed... Tel eens hoeveel drinkende monniken de tempels vullen met hun geschreeuw ; luister eens naar de woorden van die dolzinnigen... Hoe denkt ge dat ze van harte de goddelijke hymnen kunnen zingen ?... Als de rede als 't ware begraven is door een onmatige roes, als Bacchus het lichaam op hoi doet slaan, dan verduistert hij ook de zuivere ogen van de geest..." Maar tegenover taferelen van praal, hoogmoed, dronkenschap, onzinnige liefde en andere misbruiken, stelt hij dan ,,de harde weg die de zachtmoedige Jezus ons toont', die de kloosterstichters als onze heilige Vader Augustinus ons voorgingen. ,,Zij zegepraalden over de ondeugden, overwonnen de duivel, traden

in triomf de schitterende woningen van de heiligen binnen waar ze nu voor altijd God aanschouwen. Hem te zien is immers het hoogste geluk." ,,Hij die niet met Jezus op weg gaat, dat schitterende licht waardoor de harten in vervoering raken, wandelt in de duisternis."

Als hij in zijn tweede satyre tekeer gaat tegen vorsten die zich christenen noemen

maar toch wrede oorlogen voeren, allerlei schurkenstreken toelaten en de monnikeninquisiteurs maar laten begaan in hun twijfelachtige strijd voor de zuiverheid van het geloof, stelt hij daar de wijsheid tegenover van de filosofen, niet alleen Aristoteles maar ook Plato, Sint-Thomas, Lactantius, Cyprianus en anderen die veel te weinig gelezen en beluisterd worden. Hij mondt uit bij de Heer aan het Kruis die ons geneest van zwakheden. ,,Beschouw dat eerbiedwaardige Hoofd, dat doodsbleke gelaat, neergevallen op zijn borst, die bloedeloze lippen die nooit door enig misdrijf werden besmet, Zijn allerschoonste Moeder die met betraande ogen naar Zijn gebroken ogen schouwt en door haar snikken haar hart pijnigt. De dwaze joden lachen om de woorden van Gods Zoon. Maar gij, rampzalige sterveling, neem

Zijn woorden ter harte, smeek ik u. Denk eraan dat de Heiland voor u die smartelijke dood gedragen heeft en laat het u niet zwaar vallen omwille van Christus de wereld te verachten... Overweeg intussen de vreugden van het hemelse leven, het ware leven : gelukkig, levenskrachtig, veilig, mooi en rein ; een heilig leven dat geen misdaad meer kent, door geen droefheid vertroebeld wordt, waarvan alle angst ver verwijderd is en waar geen ondergang meer te vrezen valt..., dank zij de zon van Koning Jezus die nooit ondergaat... Wij willen de leer van Christus overwegen, Gods lof zingen... Zo zullen we terecht het heilige monnikskleed dragen en na de droefheid van dit ongelukkig leven de heerlijke vreugde van het eeuwig rijk verwerven die Christus ons schenkt, samen met Maria, terwijl een kring van heiligen ons juichend verwelkomt en wij het verleden vergeten." Opnieuw Scheldt hij in zijn derde satyre op de abten en de rectoren van zuster-

kloosters, in de vierde op de kloosterzusters, en dat alles in erg triviale en ordinaire taal. Maar heel mooi weet hij daar dan het voorbeeld tegenover te plaatsen van Cecilia die onder haar prachtige kleren een boetegordel draagt en zich weet te beheersen, omdat ze naar de leer van de Allerzoetste Jezus verlangde en die dag en nacht overwoog. Naar zulke voorbeelden moeten de kloosterlingen handelen. Zolang het nog tijd is moeten ze zich reinigen van de zonden. ,,De zachtmoedige Jezus veracht immers de harten niet die door berouw, door gebed en nat van smekende tranen zich bekeren. Neen, voor hen opent hij het Olympische Rijk." De vijfde satyre is gewijd aan zijn jeugdvriend Franciscus Cranevelt. Weer de tegenstelling, de deugden van Franciscus tegenover de ondeugden van zijn tijd en omgeving. Tekenend weet hij tegenover de geleerdheid van Franciscus de schijngeleerdheid te stellen : een man met een massa prachtige boeken, in mooie rode


83

rug en zacht leer ingebonden, maar die gesloten in de boekenkast blijven staan.

Noch het reizen, noch de geleerdheid maakt de mens gelukkig. Er is niets beters

dan de genoegens van de wereld te verachten en de zachtmoedige Jezus te vrezen

tegen wie de wereld strijdt. Al is dit de strekking van de zesde satyre, toch schildert

Gerardus met blijkbaar genoegen een reis van Sneek over Staveren, Enkhuizen Amsterdam, Utrecht naar Nijmegen, dat hij met een echte lofzang bedenkt als de

stad waarmee geen plaats ter wereld kan wedijveren.

De laatste satyren zijn milder van toon en inhoud. Ze handelen weer over het

kloosterleven en de ijdelheid van de aardse dingen. Even wordt er een toespeling

gemaakt op de kruisheren, ,,de kloosterling, getekend met het kruis" die zich voortdurend uitwendig zo moet gedragen en door zijn voorbeeld laten zien dat hij Christus in zijn hart draagt en Zijn heilige wonden, die de Verlosser droeg voor de ondankbare wereld, vereert.

Gerardus verdedigt in zijn Satyrae octo het humanistisch ideaal, een combinatie van wetenschap en deugd door de studie van de H. Schrift en de Vaders, waardoor zowel de wetenschap als de

deugd gediend wordt. Daarom valt hij scherp uit tegen de formalistische theologie, de misbruiken in kloosters en bij priesters, in Kerk en Staat. Hij blijft trouw aan de kerkelijke leer en aan het religieuze leven, waarvan hij een juist begrip heeft. De taak van de religieuzen is immers eerst en vooral goede christenen te zijn, goede werken te doen die geiinspireerd worden door de christelijke liefde en erdoor vervolmaakt worden. Hij behoudt een grote eerbied voor O.-L.-Vrouw en de heiligen en eerbiedigt de heiligen-

verering. Later, in veranderde omstandigheden zijn de satyren op

de index geplaatst, maar bij hun verschijnen hebben ze een groot

sncces gekend, werden niet veroordeeld en zorgden ervoor dat

Gerardus een eervolle plaats onder de humanisten innam. Reeds in hetzelfde jaar had een herdruk plaats met de aanvulling van de titel: ,,a Martino Dorpio approbata". In 1515 schreef hij een gedicht op Philips van Bourgondie als opdrachtgever aan meerdere schilders aan wie hij de hulde van de schilderkunst aanbiedt66. Deze drie jaren, van 1514 tot 1517, zijn voor Gerardus gelukkige jaren geweest, waarbij reizen en studie, de drukte van Brussel of Middelburg en de rust van het Leuvense kloostertje elkaar afwisselden. In 1516 schrijft hij, gedateerd te Brussel ,,ex aedibus praefecti maris" Philips van Bourgondie die hij zijn ,,unicus patronus" noemt, Pompa Catholici Hispaniarum Regis exequiarum Ferdonandi, opgedragen aan Karel van Oostenrijk door zijn sacerdos sacellanus" en uitgegeven bij Dirk Martens te Leuven. 66 Prinsen, G.G., p. 24 ; Sterk, o.c, p. 149.

84


Hij beschrijft de versiering van de straten en van de kerk, de massa volk met brandende toortsen en heel de indrukwekkende stoet van ridders en magistraten,

kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, koorknapen, priesters en religieuzen ; de vergulde triomfwagen met de gouden onbezette troon erop, getrokken door vier paarden van een uitzonderlijk witte kleur en opgetuigd met zijde, goud en zilver ; daarachter de rij edelen die het geheven zwaard, de helm en het wapenschild droegen ; dan de twee paarden van de vorst met klederen afhangend tot op de grond en met de blazoenen van de koning gesierd, geleid door vier aanzienlijke ridders, waarvan het ene de schitterende met edelstenen versierde koningskroon droeg ; verder de uitvaartplechtigheden met het ontroerende moment dat driemaal de dood van de koning werd uitgeroepen terwijl het vaandel tot op de grond werd neergelaten. Na dit ,,Ferdinandus Catholicus Hispaniarum rex mortuus est", volgde dan de uitroep : ,,Vivat Hispaniarum rex Carolus", terwijl het vaandel weer ge heven werd en aan de vorst het zwaard en de keten van de orde van het gulden vlies overhandigd werden. Na vele ,,ceremoniae incredibiles" volgde tenslotte de brooduitdeling aan de armen. Het is een lezenswaardig stuk geschiedenis door een man die, tegelijk met aandacht voor de details, een historische gebeurtenis aan de lezer laat ,,zien" in een kort bestek van twaalf bladzijden 67.

In 1517 schreef hij een gedicht op keizer Maximiliaan I, dat ,,poetica laurea dignum" geacht werd, zodat hij als beloning door de keizer te Tienen tot dichter gekroond werd, een hulde waardoor zijn verdiensten voor de schone letteren openlijk werden erkend68. We besluiten deze periode in Gerardus' leven met de woorden van O. Hendriks : ,,Het humanisme is voor hem geen struikelblok geweest, doch eerder een steun, welke hij niet had moeten verlaten" 69.

Hofhumanist van Philips van Bourgondie In 1517 werd Philips van Bourgondie, admiraal van de Vlaamse

vloot, zonder enige priesterlijke opleiding of geestelijke voorbereiding tot bisschop van Utrecht benoemd. Het was een politieke benoeming, zoals bij zijn voorganger. De geschiedenis van de Utrechtse bisschoppen ,,was nauwelijks meer kerkgeschiedenis". Zij werden benoemd voor de politiek, terwijl hun vicarissen zich met de geestelijke verplichtingen bezig hidden. Gerardus, tot dan toe kapelaan, werd nu de hofhumanist van Philips en had zich, evenals zijn meester, meer met politieke situaties dan met een geestelijke 67 Heruitgave van de tekst bij Prinsen, Collectanea, p. 203-214, inleiding p. XLVI-XLIX ; zie ook Sterk, o.c, p. 31.

68 Prinsen, G.G., p. 30-32 ; Collectanea, p. 248-249 't gedicht zelf en de ver-

melding van het feit. 69 Hendriks, a.c, p. 138.


85

taak te bemoeien 70. Op 19 mei werd Philips plechtig ingehaald in zijn bisschopsstad Utrecht en Gerardus haastte zich van deze prachtige plechtigheid een even prachtige beschrijving op te stellen in de vorm van een brief aan zijn vriend Johannes Paludanus te Leuven, geschreven op het kasteel van zijn heer te Duurstede op 25 mei 1517. Erasmus bewonderde dit korte werkje om de objectieve en toch literaire manier van geschiedschrijving, door zijn vriend Gerardus met zulke opmerkingsgave opgetekend dat ,,als ik zelf bij alle plechtigheden tegenwoordig was geweest, ik er minder van zou gezien hebben". Samen met deze brief van Erasmus werd

het werkje door Dirk Martens te Leuven gedrukt: Epistola Gerardi Noviomagi de triumphali ingressu lllustrissimi Principis Philippi de Burgundia, electi et confirmati Ecclesiae Trajectensis in ditionem

suam 71.

Op de manier waarop hij dit deed voor de begrafenisplechtigheid van kcning Ferdinand, beschrijft Gerardus oak hier de hele intocht van de man die meer vorst

dan bisschop was en waarvan de ,,blijde inkomste" in zijn bisschopsstad evenveel van een legerparade als van een godsdienstige plechtigheid had : klokgelui, wapengekletter, vaandels, de bisschop in voile wapenrusting met schilddragers en lijfwacht, edelen en ridders, een juichende volksmassa op straat en in de ramen van de huizen. In het stadhuis veranderde de bisschop zijn harnas voor de kerkelijke gewaden, waardoor velen tot tranen toe bewogen werden, en hij werd door de geestelijkheid naar de kerk geleid. Gerardus beschrijft de ceremonies van deze en de volgende dag, het feestmaal, het vertrek naar en de inhaling in het paleis van Duurstede, waar Philippus door zijn voorganger Frederik van Baden verwelkomd

werd.

De bisschop erkende de verdiensten van Geldenhouwer en gaf hem de opdracht de voornaamste gebeurtenissen onder zijn bestuur

op te tekenen. Gerardus zal zich dan ook voortdurend in het bisschoppelijk gevolg bevinden, op reis of aan het hof, in weelderige omgeving en gezelschap. Philips is een beschermer van kunst en wetenschap maar ook een levensgenieter. Hij heeft ernstige hervormingsplannen gehad, maar wat het politieke en militaire aspect

betrof was hij ongelukkig en voor het religieuze, de clerus en kerkelijke zaken had hij de tijd niet. Door zijn tegenslagen raakte 70 Post, o.c, p. 3-6, 227 w. Geldenhouwer was niet de secretaris van de bisschop, zoals Hendriks a.c, p. 129 schrijft; de ondertekenaar van de oorkonden en missieven

de secretaris, was Adolf Hendinck ; zie C. A. van Kalveen

Het

bestuur van^btsschop en Staten in het Nedersticbt, Oversticht en Drenthe, Utrecht,

71 Heruitgave door J. Prinsen, Collectanea, inleiding p. L, tekst p. 215-222 •

oTERK, O.C.f p. 34.

'

86


hij aan de drank. Ook was hij erg gevoelig voor vrouwelijk gezelschap72.

Gerardus was zijn voorlezer, schrijver van Latijnse brieven, staatsstukken en redevoeringen, de onderwijzer van een van zijn drie bastaardzonen en de kroniekschrijver van het hof. Hij hield de bisschop gezelschap 's morgens bij het gebed, verder aan tafel en

in de salons, 's Avonds na het eten praatten ze vaak nog lang met elkaar of lazen elkaar beurtelings voor. De bisschop hield niet van veel drukte, hij verachtte de mannen die zich bij de maaltijden zat dronken aan bier maar hield van jonge meisjes. Gerardus heeft in die tijd niet veel geschreven ; de normale drukte van zijn leven gaf geen voldoende rust aan zijn geest voor literair of historisch werk. In 1520 verscheen van hem te Antwerpen een historische studie : Lucubratiuncula Gerardi Noviomagi de Batavorum Insula, waaruit een kritische beoordeling en gebruik van de historische bronnen blijkt, die uitzonderlijk is voor het eerste kwart van de XVIe eeuw73. Ook maakte hij zijn aantekeningen, die in een handschrift van de koninklijke bibliotheek te Brussel gedeeltelijk werden teruggevonden. Ze handelen over de meest verschillende zaken, in chronologische volgorde van de jaren 1521-1522 en 1528-1532, waarna enkele grotere stukken volgen uit de jaren 1521-1522. Na 1522 volgt een verslag van zijn reis naar Wittenberg in 1525. 't Lijkt alsof Gerardus, na de een of andere politieke gebeurtenis zoals de inname van Rhodos door de Turken of van Diepenheim door de Geldersen, of na alledaagse feitjes zoals de doodstraf van een gifmengster, aantekeningen maakte om hieruit later een geordend geheel

op te stellen.

Daar tussen in staan

satyren op paus

Julius II, lotgevallen van paus Adrianus VI, een middel tegen kiespijn en andere recepten, het krijgsrelaas tussen Kampen en Zwolle enz. enz. 74. Later zal Gerardus in zijn Germanicarum Historiarum lllustratio schrijven dat Philippus verlangde dat hij de gebeurtenissen in zijn bisdom en ook de belangrijke daarbuiten zou optekenen. Hij moest ze elke maand aan Philips en zijn raadgevers voorlezen, die dan aanwijzingen gaven voor eventuele veranderingen. Deze nota's, ,,collectanea", vormen

geen werk dat klaar was voor uitgave maar gegevens, soms kort, soms uitgebreid,

72 R. R. Post, o.c, p. 5 vv. ; G. Geldenhouwer in zijn Vita Philippi de Bur-

gundia, heruitgave bij Prinsen, Collectanea, p. 229 en 242.

73 Prinsen, G.G., p. 55-59 ; Prinsen, Geldenbauer, in Nieuiv Ned. Biografisch

Woordenboek, VI, kol. 551. Lucubratiuncula = werk bij kaarslicht gedaan, nachtelijke aantekeningen. Sterk, o.c, p. 39 schrijft dat Philips de bibliotheek van Duurstede belangrijk uitbreidde en dat Gerardus over deze culturele rijkdom vrij

kon beschikken, wat o.a. blijkt uit het feit dat hij meerdere boeken van Philips in zijn werken vermeldt en aanhaalt.

74 Het Brussels handschrift werd door Prinsen uitgegeven als Collectanea; inleiding over het hs, vindplaats, beschrijving, aard, inhoud, vermiste gedeelten en wijze van uitgave p. XIV-XXIX, tekst p. 1-148.


87

zodat 2e voor de historici details bieden van allerlei aard over personen, veldslagen e.d. Ze tekenen de sfeer van de tijd, zoals bv. zijn uitvallen tegen de paus en de monniken, de beschrijving van de boekenverbrandingen te Gent en Antwerpen, de redevoeringen van Cranevelt te Brugge in 1521, de verdedigingsrede die hij zelf voor zijn meester maakte tegen aanvallen van de proost-aartsdiaken van de dom die meer wilde van de verdiensten der jurisdictie-uitoefening enz. 75. Samen met Cranevelt gaf Gerardus ook nog een werkje uit over de werken van Bude, nadat ze die samen hadden bestudeerd, dat echter verloren is gegaan76.

Bij meerdere grote gelegenheden, zoals in juli en augustus 1521

de ontmoeting te Brugge van Karel V, kardinaal Wolsey en Christiaan II van Denemarken, ontmoette Gerardus zijn vrienden Erasmus, Thomas More, Cranevelt, - de officiele orator die de redevoeringen houden moest, - en vele anderen. De teksten van deze redevoeringen neemt Gerardus op in de collectanea'77. Hier is zijn verhaal nog heel objectief. Hij blijft ook schijnbaar oprecht en hartelijk corresponderen met zijn vrienden. Alleen al van zijn

brieven naar Cranevelt zijn er zesentwintig in de verzameling van professor De Vocht opgenomen. Ook met Erasmus correspondeerde hij, en Philips van Bourgondie via hem of soms omgekeerd. Op een brief van Erasmus die klaagde dat hij op zijn brief geen antwoord kreeg, schreef Gerardus op 5 december 1517 dat hij zich onwaardig achtte aan zulke beroemde personen te schrijven en dat hij op 't punt van corresponderen ,,een moedeloze geest en vreesachtige aard" had. Tegelijk wenste hij Erasmus geluk met het

midden waarin hij mocht leven en verblijven, Leuven nl. waar deze toen was. Had Gerardus aan het rijke hof heimwee naar de be-

slotenheid en de rust van het Leuvense kruisherencollege of naar de omgang met zijn vrienden ? Op 10 januari schreef Erasmus aan Philips en aan Gerardus en groette hem vanwege de vele vrienden te Leuven. Wat ironisch vermeldde hij Gerardus' ,,meisjesachtige verlegenheid" ; ,,wil je carriere maken, dan moet je alle schaamte en verlegenheid van je afzetten". Toch schreef hij nog datzelfde jaar 1518 dat hij hoopte dat zijn functie bij de prins-bisschop hem niet zou veranderen : ,,ut pergas tui similis esse", blijf zoals je 75 Prinsen, Collectanea, p. XXII ; R. R. Post, o.c, p. 16-17. Voor een inhouds-

tafel van de onderwerpen in de Collectanea, Prinsen, Collectanea, p. 275-279, een

honderdtal onderwerpen.

76 Wil-helmus Bude 1467-1540, Frans humanist, F. X. de Feller, Geschied-

kundigWoordenboek, V, Den Bosch, 1830, p. 517-518. Hendriks, a.c. schrijft in deze tijd nog een ander werk ,,waarschijnlijk" aan hem toe, p. 140. 77 Prinsen, Collectanea, p. 117, 118-123.

88


bent78. Maar Gerardus was in deze jaren al veranderd, langzaam en geleidelijk, zoals hij later aan Cranevelt schrijven zal79. Nog jarenlang zal hij zich aan zijn omgeving voordoen alsof er niets met hem aan de hand is. Een geloofsovergang komt trouwens nooit plotseling. Maar Gerardus leidde een weelderig, reizend en

stilaan ook tamelijk losbandig leven, waarover hij in 1527 zelf zal schrijven dat hij een ,,fornicarius et ebriosus" was 80. Hij volgt aandachtig de strijd te Leuven waar Erasmus nu helemaal aan de kant van de theologen tegenover Luther staat en

hem op 9 September 1520 schrijft dat hij met genoegen de eerste anti-Lutheraanse disputen volgt81. Dit had Gerardus eerder naar de kant van zijn beste vrienden moeten doen overhellen. Maar voortdurend heeft hij omgang met andere vrienden die ,,evangelisch" gezind zijn. In de ,,collectanea" bij een passage over de Rijksdag van Worms schrijft hij over de ontelbare geleerden ,,qui evangelicae causae favebant" en voegt er spottend aan toe : ,,Videat episcopus romanus quid sua bulla egerit". Nadat te Leuven de theologen reeds in november 1519 de stellingen van Luther veroordeeld hadden, kwam in de zomer van 1520 de pauselijke bul ,,Exsurge Domini", die Gerardus hier bedoelt82. Ook blijkt Gerar dus' belangstelling voor de op 10 december te Wittenberg georganizeerde verbranding van de decretalen, de pauselijke brieven en de werken van de scholastieke theologen, die hij als ,,ecclesiae

perniciosis" beschouwt83. Daarbij komt dat hij, bij zijn voor een kloosterling toch al moeilijk ernstig te houden leven, boeken las

die de onorthodoxe leer bevatten en verdedigden. Zo moest op de duur ook voor hem wel de spreuk bewaarheid worden : ,,als men niet leeft volgens zijn princiepen, zal men zijn princiepen omvor-

men naar zijn leven". Gerardus las blijkbaar over het lutheranisme alles wat hij in handen kon krijgen, Latijnse, Franse en Duitse werken waarvan hij in zijn ,,collectanea" twee lijsten opstelde, een van voor- en een van tegenstanders84. Stilaan wordt zijn 78 Sterk, ox., p. 42, 44-45, 151 ; Hendriks, a.c, p. 141.

79 80 si 82 83 84 aan,

De Vocht, brief 209. Ibidem, brief 239. Allen, IV, 1922, p. 340. Over de strijd te Leuven, Hendriks, Erasmus en Leuven, p. 139-149. Prinsen, Collectanea, p. 8 en 3. Ibidem, p. 137-139. Hendriks (p. 144) geeft voor de eerste lijst p. 133-137 die echter de brief bevatten van Adrianus VI aan Erasmus.


89

innerlijke gesteltenis duidelijker. Al schrijft hij aan zijn vrienden als voorheen, zijn eigen aantekeningen spreken duidelijke taal. Zijn ontmoeting met de lutheraanse ex-koning Christiaan II van Denemarken te Veere mei 1523 hoeft op zichzelf nog geen doorslaand argument te zijn, toch bewijst ze dat hij dergelijke ontmoetingen zocht. Op 2 mei schrijft hij erover aan Cranevelt en zegt

dat hij liever heeft dat hij het hem schrijft omdat hij het anders wellicht van anderen zou horen en het misschien verkeerd zou worden uitgelegd 85. Alle teksten aanhalen die in deze rich ting wijzen, zou ons te ver voeren. Maar heel duidelijk blijkt zijn gezindheid als hij bij de verbranding van Luthers boeken te Gent schrijft: Lutheri victoria

Theologorum impotentia Romani episcopi defectio Anno 1521. 25 Julii

en daarrond een mooi kadertje tekent86. Dan is in ieder geval zijn dubbel leven volop bezig zowel op moreel als op dogmatisch gebied ; dan is zijn overgang naar het Lutheranisme innerlijk voltooid, wat niet wil zeggen dat hij in de volgende jaren geen strijd meer te voeren heeft. Jarenlang zal hij

tegenover zijn heer, zijn

omgeving, en in zijn brieven tegencver zijn vrienden comedie spelen. Over hen die

door het verbranden van die boeken ,,de evangelische waarheid verstoren", schrijft hij spottend in zijn nota's als over ,,de jood Hieronymus Aleander, de woedende theoloog Egmondanus, de schijnheilige vleier de franciscaan Joannes Glaponius", Nog sarcastischer doet hij het bij de boekenverbranding te Antwerpen, weer beginnend met ,,Domini Martini Lutheri victoria et triumphus" 87.

Naar zijn geschriften van die tijd te oordelen is hij in de jaren 1520-1521 met hart en ziel overgegaan naar de ,,evangelische leer"

en heeft de grootste crisis in zijn leven in die tijd plaats gehad. Later zal hij aan Adolf van Bourgondie en Cranevelt schrijven, op 13 november 1526 vanuit Worms, dat hij zich reeds acht jaar lang met de studie van de Lutherse leer heeft bezig gehouden 88; dat zou dan reeds vanaf 1518, een jaar na zijn ambtsaanvaarding bij

de bisschop geweest zijn. Zeker is zijn inwendige strijd in die tijd begonnen. Uitwendig bleef hij de hofhumanist die met de bisschop op zijn vele reizen meereisde en dagelijks vertrouwelijk met hem omging, maar die angstvallig verborgen hield wat in hem leefde. 85 De Vocht, brief 54. 86 Prinsen, Collectanea, p. 11.

87 Ibidem, p. 12-13. 88 De Vocht, brief 209, citaat zie verder.

90


In zijn ,,collectanea" worden zijn aantekeningen sarcastischer, als hij bv. schrijft over de samenzwering van de mendicanten, met de paus aan het hoofd. Tussen nota's over de krijgsverrichtingen door schrijft hij een brief over van de ,,voorname

en werkelijk christelijke theoloog frater Jacobus, prior van de augustijnen te Antwerpen, vanuit de gevangenis geschreven". Jacobus had nog in 1521 in Witten berg bij Luther gestudeerd. Zijn brief is een mooi getuigenis over zijn lijden voor het evangelie, die ook nu nog ontroert al staat hij ook aan een andere kant. Gerardus schreef er achter : ,,Lege et intellige nuncium Christi" 89. Maar met de carmeliet en theoloog Nicolaus Egmondanus spot hij : ,,een woesteling die als een dolle hond door Holland, Zeeland en Brabant reist met zijn keizerlijke brieven,

om de getuigen voor de evangelische waarheid en eenvoud gevangen te nemen, te doden en hun goederen in beslag te nemen" waarvan hij dan als beloning voor zijn heilig dienstwerk het grootste gedeelte in eigen zak steekt" ". In twee gedichten : De origine monachorum en De origine Antichristi laat hij de eersten ontstaan uit

de ,,stercora daemonis", de tweede uit een mengsel van monniken en vergif91. Ruw en plat uit hij zijn gevoelens, al moet men zijn vulgair taalgebruik zien in de eigen tijd en zijn Gerardus' gedichten nog netjes in vergelijking met de Tischreden van Luther. Soms is hij geestig92, als hij bv. bij een gedichtje over paus Adrianus VI die de clerici verbood een baard te dragen, aantekent dat daarop een pastoor zou gezegd hebben : ,,Als 't dragen van een baard dan 'n grote zonde is, dan kan ik de zonde met een schaar afknippen". Maar aan zijn beste vrienden verbergt hij dit jarenlang, hoewel hij in 1522 en 1523 vanuit Veere, West-Souburg en Duurstede meermalen aan Cranevelt schrijft93.

In Leuven vraagt men zich af waarom hij er zich niet meer laat zien. Professor Barlandus van de artesfaculteit en het ,,Collegium Triligue" uit zijn verwondering in een brief aan Cranevelt: ,,Van

Gerardus Noviomagus horen we zo helemaal niets meer. Hij had gezegd dat hij naar Leuven zou komen, maar hij is zo gebonden

aan het hof dat hij zich niet kan vrijmaken. Ik vind het jammer dat iemand die zo knap en voor de studie geboren is, meer houdt van de beuzelarijen van het hof*94. Reizen, verblijf op kastelen, veel vrije tijd heeft hem niet tot schrijven maar wel tot drinken

aangezet. Of is het de onrust die hem verstrooiing doet zoeken in de drank ? Vrienden hebben hem te Brugge vaak in kroegen gezien, waar hij omgaat met het gewone volk en de rederijkers. Ze hebben hem daarvoor gewaarschuwd. Dat kan hij niet meer

verdragen, hij wordt er kwaad om en laat dat in zijn brieven 89 Prinsen, Collectanea, p. 32-33. 90 Ibidem, p. 47. 91 Ibidem, p. 50 en 51. 92 Ibidem, p. 51-52 en 56. 93 De Vocut, brieven van 6 en 22-7, 28-11-1522, 2 en 22-5, 21-6, 8-7, 17-8-1525, brieven 7, 10, 27, 54, 58, 59, 65, 69. 94 Over Barlandus, zie 350 Jaar Univ. Leuven, p. 206-208 ; De Vocht, p. 157,


91

blijken95. Erasmus had hem tot dan toe meermalen op de hoogte gehouden van zijn meningen over het Lutheranisme ; hij had hem zijn bezorgdheid meegedeeld dat Luther het humanisme dreigde mee te trekken in zijn eigen ondergang, terwijl hijzelf, Erasmus, neutraal wenste te blijven zolang hij kon ; maar hij moet voor de gevoelens van Gerardus hierover gewaarschuwd zijn, want hij durft niet meer schrijven, zelfs als Gerardus hem om sommige gegevens uit zijn leven vraagt96.

Daarbij komt dan nog de angst. Zijn heer Philippus van Bourgondie was alles behalve hervormingsgezind, integendeel, hij trad streng op tegen de ketters. Reeds in augustus 1521 had hij de

Lutherse boeken laten verbranden. Ook al was hij zelf op moreel gebied lang niet van onberispelijk gedrag, toch zijn de woorden die Gerardus hem later in zijn Vita in de mond legt over het celibaat moeilijk te combineren met de houding en de meningen van de bisschop, evenmin als de hervormingspogingen die hem daar worden toegeschreven tot nut ,,van het ware Christendom". ,,Philippus was al te zeer geneigd tot Venus en al te vurig in de liefde voor meisjes. Als iemand het celibaat van zusters, monniken... of theologen roemde, spotte hij heftig en noemde het onmogelijk dat gezonde en volwassen mensen, met zoveel vrije tijd en bij zoveel overvloed, die zich vaak tegoed doen aan wijn of

bier, kuis kunnen leven. Daarom verklaarde hij de kuisheid van die mensen als

een zeer onreine smaad aan de menselijke natuur. De priesters die thuis concubinae

hadden oordeelde hij veel reiner dan hen die geveinsde kuisheid beoefenden". In de mond van bisschop Philips klinken deze woorden erg onwaarschijnlijk. Ook

andere bijzonderheden die Gerardus over zijn bisschop neerschreef, zijn niet erg geloofwaardig. Over de gewone dagelijkse dagorde *- waardoor we ook Gerardus' eigen bezigheden en omgang met de bisschop beter leren kennen, - lijkt hij deze 95 De Vocht, brief 126.

96 Sterk, o.c, p. 52 ; Hendriks, a.c, p. 146. Hendriks tracht in een lang betoog p. 142-146 na te gaan hoe Gerardus tot de overgang gekomen is en zoekt de oorzaak in eigen psyche en karakter en zijn ongeregeld leven. Veel hiervan is zeker waar al is het geheel niet overtuigend. Over Erasmus' zwijgen, De Jongh, o.c, p. 225 en 226. In

1514 had Erasmus een brief met zijn biografische notas ge-

schreven aan Servatius Rogerus ; zie hiervoor de brievenverzameling van Allen, Opus epistolarum, I, 1906, p. 564 w. Een afschrift van deze brief heeft hij later

(wanneer ?) aan Geldenhouwer gestuurd ,,sub fide", dus als strikt persoonlijk. Twee transcripties ervan bevinden zich te Deventer en te Brussel, Kon. Bibl. ; de laatste in een ms van Martinus Lips, een van Geldenhouwers humanistische vrienden uit zijn eerste Leuvense tijd, die erbij vertelt dat hij hem door middel van een vriend kon copieren. De brief zou door een confrater van Gerardus, toen deze kapelaan van de Utrechtse bisschop Philips was, 's nachts heimelijk zijn overgeschreven. Later werd hij zonder toestemming van Erasmus uitgegeven (noot bij Allen, p. 564-565). Zie ook De Vocht, Collegium Trilingue, III, 1954, p. 446 en Literae ad Craneveldium, p. 609. Gerardus had toen blijkbaar nog kontakt met confraters. Volgens Allen is de transcriptie van Lips van 1518.

92


zijn eigen reformatorische gedachten in de mond te leggen : ,,Het eerste deel van de dag besteedde hij aan de naar oud gebruik te lezen gebeden" waarbij hij meer aandacht schonk aan uittreksels uit de H. Schrift dan aan de ,,fabelachtige verhalen over de heiligen". Hij lachte soms wanneer we deze lazen... want dergelijke geschriften staan zo vol onverholen leugens dat 't zelfs aan bijzienden duidelijk is dat de schrijvers ervan helemaal geen geheugen hebben gehad wat een leugenaar op de eerste plaats dient te hebben". Daarna volgden vergaderingen, correspondence, het aanhoren van klachten enz. Onder het middagmaal werd gesproken over geschiedenis, over poezie of over de H. Schrift. Na zijn namiddagwandeling en het bezoeken van de werkplaatsen sprak men bij het avondmaal soms over allerlei vraagstukken maar vaak schertste men vrijmoedig tegenover tafelgenoten en dienaren. Daarna hidden zij samen gesprekken tot diep in de nacht en lazen elkaar om beurten voor... Dronkaards verafschuwde hij. Had hijzelf ooit teveel gedronken, dan onthield hij zich de volgende dag... 97

De vriendschap met Cranevelt houdt stand. Gerardus schrijft, Cranevelt schrijft terug. Op 21 januari 1524 zendt Gerardus vanuit

Duurstede een dubbelzinnige brief aan zijn vriend. Duidelijk blijkt zijn angst in het grote weelderige kasteel met zijn 75 grate en

kleinere vertrekken en het heen en weer geloop van dienstpersoneel en hofhouding. Gerardus, de hofhumanist en Jan Gossaert, de hofschilder hadden beiden - ze waren trouwens goede vrienden hun kamers vlak bij die van de bisschop. Gerardus dankt Cranevelt voor zijn brieven en laat horen dat hij voor het nieuwe jaar hetzelfde vreest en hoopt als hij, nl. ,,wat iedere christen verwachten moet". Hij leest de homilieen van Hieronymus op Genesis, een troost temidden van het kwaad. ,,Zonder de lezing van de H. Schrift zou ik - God weet het - geen dag kunnen verdragen wat ik nu te verduren heb van de rumoerige en brutale knechten. Mijn kamer, waar ik nu deze brief schrijf, ligt geheel afgezonderd van de andere vertrekken. Hier neem ik als in een veilige haven mijn toevlucht... Ze ligt vlak bij de kamer van de bisschop van Utrecht, zodat ik hier heel veilig zit... Er komt maar weinig dienst personeel deze richting uit, omdat niemand de vertrekken van de bisschop van Utrecht mag naderen zonder geroepen te zijn. Graag zou ik vrijer, beter gezegd, voor Christus willen leven. Maar ik ben in een strik gelopen waaruit ik niet gemakkelijk kan ontsnappen. Met de genade van Christus zal ik proberen binnenkort in elk opzicht vrijer en volgens mijn christelijke waardigheid te leven." 98 97 R. R. Post, o.c, p. 6; tekst bij Prinsen, Collectanea, p. o.c, 45 w., 178 ; zie ook p. 22

241-243 ; Sterk,


91

Gerardus is bang voor zijn omgeving. Hij heeft Lutherse geschriften op zijn kamer die niemand vinden mag. Heeft de bisschop zijn innerlijke gevoelens opgemerkt ? Of wellicht anderen in zijn omgeving ? Deze crisis komt tot een hoogtepunt als de bisschop op 7 april 1524 tamelijk plotseling sterft, zestig jaar oud. Daags na een maaltijd met zijn raad en de voornamen van Utrecht,

waar hij teveel gedronken had, was hij in de tuin verfrissing gaan

zoeken en werd ziek". Gerardus vermeldt in zijn Vita Philippi

dit feit niet; wel dat de bisschop ziek werd en dat meerdere artsen bij hem geroepen werden. Dit is een van de mooie, persoonlijk getinte passages in het Vita. Als de tweede arts geen beterschap meer ziet, roept de bisschop zijn kapelaan om te biechten. Na de biecht kwam Gerardus het slaapvertrek binnen. De zieke vroeg of de h. Eucharistie in de burcht aanwezig was. Geschrokken antwoordde Gerardus, dat het sacrament in ieder geval gemakkelijk kon worden gehaald als het er niet was. Aan edelen en raadsleden die de kamer waren binnengekomen vroeg Philips vergiffenis en zei zuchtend : ,,God weet dat ik deze oorlog niet gewild heb" (de Overstichtse oorlog, een jarenlang aanslepende oorlog van Utrecht met Gelre). Hij

stelde meerdere testamentuitvoerders aan en maakte schikkingen voor zijn begrafenis. Gerardus vroeg hem of hij voorzieningen voor zijn zonen getroffen had. ,Ja, zei hij, als ze zich goed gedragen, zullen ze over voldoende beschikken". Na het ontvangen van het viaticum en de h. olie kuste hij het kruis. ,,Ik kwam naderbij,

schrijft Gerardus, en raakte zijn handen aan, die hij mij toestak alsof hij mij vaarwel wilde zeggen. Toen ik hem vroeg of hij nog iets wenste, zei hij : ,,Ik ben tevreden. Fiat voluntas tua". Vaak hadden ze er samen over gepraat hoe gelukkig iemand was die, zij het slechts een maal, van ganser harte aan de hemelse Vader kon zeggen : ,,fiat voluntas tua". Hij deed alsof hij wilde gaan rusten en stierf. Toen het lichaam geopend werd, zo gaat Gerardus verder, vond men een long met een zwartachtige kleur alsof ze verbrand was ; de overige ingewanden waren helemaal niet aangetast. Dat was het einde van een groot vorst. Samen met Jan Grossaert, de hofschilder, stelde Gerardus het grafschrift op voor zijn Heer, waarin vooral zijn vredelievendheid, geduld en kunstzinnigheid bij

de verfraaiing van Duurstede werden geroemd ; sterke nadruk werd gelegd op de onschuld van de bisschop aan de Overstichtse oorlog100.

Zeven jaar was Gerardus bij hem in dienst geweest. Bij zijn opvolger wilde hij niet blijven en hij nam voorlopig zijn intrek bij Philips van Bourgondie junior, kanunnik van de O.-L.-Vrouwekerk te Antwerpen, de oudste van de drie bastaardzonen van de bis schop, aan wie Gerardus vroeger nog les gegeven had en waar hij gul ontvangen werd. Natuurlijk had hij zijn eigen bezittingen 98 Sterk, o.c, over Duurstede p. 39, 55-56 ; De Vocht, brief 88. 99 Post, o.c, p. 6.

100 Prinsen, Collectanea, p. 246-248 ; Sterk, o.c, p. 152.

94


meegenomen. Maar uit een inventaris van het kasteel Duurstede blijkt, dat hij ook enkele voorwerpen van zijn bisschop meenam, waarschijnlijk als een herinnering voor Philips' zoon aan zijn ouders. De inventaris vermeldt fol. 9 v° ,,een taeffereel van Sinte Marien Magdalena

nae een vrouwken van Mechelen ende heeft Broeder Geryt nae hem genomn". Sterk veronderstelt dat dit een portret was van de moeder van Philips kinderen. Fol. 10 v° vermeldt nog een doos met ,,zu(verlicke ronden" om in glas-in-loodramen te plaatsen en verder ,,mijns genadichs heeren brevier met silveren sloten en knoppen" ... ,,Dese twee perceelen heeft broeder Gerryt". In de lijst komen verder nog voor : ,,3 quaternen in pergameen geschreven genaemt de Regimine Antistitis", waarin Sterk een gedeelte van zijn in het net geschreven notifies van Gerardus'

Vita Philippi ziet101.

In dienst van Maximiliaan, abt van Middelburg Te Antwerpen bij Philips junior was Gerardus van harte wel-

kom, wat wel blijkt uit de maandenlange gastvrijheid die hij er genoot. Maar blijven kon hij er natuurlijk niet. Driemaal reisde hij naar Mechelen om Cranevelt te ontmoeten ; telkens tevergeefs omdat zijn vriend niet thuis was. Zijn bedoeling zal wel geweest zijn, niet alleen hem te begroeten, maar ook hem om raad te vragen. Op 4 September 1524 schrijft hij hem een brief waarin hij zijn problemen uiteenzet. Graag zou hij naar Leuven gegaan zijn,

waarheen hij altijd al verlangd had als naar een rustig toevluchtsoord voor zijn oude dag : ,,Lovanium semper eligeram senio meo quietem refugium". Hij heeft aan de magister generaal Laurentius van Gladbach te Hoei hierover geschreven maar wacht nog op

antwoord. ,,Vanwege valse broeders - hij bedoelt hier zijn eigen confraters en de professoren van theologie mee, zoals uit een

volgende brief blijkt - word ik gedwongen in angst en twijfel af te wachten", temeer omdat ook Dorpius en andere vrienden hem dit afraden. Hij zou wereldheer kunnen worden ; want van bisschop Philips heeft hij al een tijd geleden een oorkonde ontvangen van Rome, een pauselijke dispensatiebrief, die hij kan gebruiken wanneer hij wil. Hij zou naar de parochie in Zeeland kunnen gaan, die zijn heer hem geschonken heeft; maar hij vreest dat de in-

komsten ontoereikend zijn om hem fatsoenlijk te kunnen onder101 Sterk, o.c, p. 18, 227 ; p. 228 vermeldt de inventaris meerdere documenten ,,bevonden in een oratoir daer Broer Geryt placht te slapen" ; verder p. 228, 288,

293.


95

houden : ,,eam si adiero, misere mihi erit vivendum" ,,Daarom smeek ik u, van alle stervelingen mijn meest beminde heer en broeder, geef me raad wat ik moet doen." 102 Men vraagt zich hier toch af, na de 20 duidelijke sympathieen voor het Lutheranisme in de voorbije jaren, of Gerardus het eerlijk meent Hij ondertekent zijn brief, evenals de volgende, met ,,F. Gerardus Geldenhouwer Noviomagus", met ,,frater* dus. Voelt hij zich nog kruisheer ? Wil hij het werkelijk nog blijven ? Is zijn vraag om naar Leuven te gaan gemeend ? Te Leuven, met zijn

mooie jeugdherinneringen, in het rustige kloostertje tegen de stadsmuur, zou hij misschien zijn vroegere vrede hebben kunnen terug-

vinden. Dorpius houdt nog steeds veel van hem, en ook anderen, waaronder Erasmus, zijn om hem bekommerd 103. Maar hij is een innerlijk verscheurd man, die in voortdurende angst leeft. De kettervervolging wordt immers heviger. In zijn eigen orde had het generaal kapittel in april 1524 het lidmaatschap van de Lutherse secte, ,,nove pestifere secte quam lutheranam vocant", en zelfs het

lezen van de boeken van Luther verboden ,,poena gravioris culpe" : voor en na de kerkdiensten uitgestrekt aan de kerkdeur liggen

totdat alle confraters waren voorbijgegaan, in de refter midden op de grond gezeten water en brood gebruiken, verder afgescheiden leven van zijn medebroeders, geen wijdingen uitoefenen. In 1525 en 1526 werden die straffen verscherpt tot de ,,poena gravissime

culpe quam carcerem vocamus" 104.

Door bemiddeling van zijn Leuvense vrienden vroeg Maximiliaan, oomzegger van Philips van Bourgondie en abt van de prae-

monstratenserabdij te Middelburg hem om in zijn dienst te treden.

Tegen de winter ging Gerardus naar Middelburg, enigszins gedwongen omdat hij zijn vrienden niet durfde teleurstellen. De abt

was een innemend man, beschermer en minnaar van kunst en we-

tenschap en met veel vrienden oder de humanisten. De abdij telde

ongeveer veertig kanunniken, waarvan velen pastoor waren op

parochies buiten de abdij. De tucht was er goed, het koorgebed werd regelmatig onderhouden. Gerardus zou geregeld kunnen

verblijven op het mooie buitengoed van de abt, Westhove te Oost102 De Vocht, o.c, brief 117.

103 Meerdere voorbeelden bij Hendriks, a.c, p

177

iw Van de Pasch, Definities, p. 280, 282-284; Idem, De tekst van de Consti

tutes ... van 1248, I, cap. 18, p. 72.

96


kapelle ten noordwesten aan de Wakherse kust105. Op 28 oktober

1524 schrijft hij vanuit Westhove aan Cranevelt. Vergeefs had hij gewacht op antwoord van de magister generaal op zijn vraag om naar Leuven te mogen gaan. Inmiddels heeft Maximiliaan van Bourgondie, abt van Middelburg, hem een betrekking aangeboden. Hij is er allerbeminnelijkst ontvangen, meer dan hij zeggen kan ; 'n goede tafel, 'n mooie grote kamer en 'n niet te versmaden salaris. Graag herinnert hij aan de bemiddeling van zijn vrienden. Des te liever is hij op dit aanbod ingegaan, omdat in Antwerpen

de pest was uitgebroken en onderlinge twisten de geesten verdeelden. De winter zal hij daar doorbrengen ; ,,interea forte altissimus Deus providebit tranquillitati meae, cuius divina voluntas ut

fiat in omnibus, oro iugiter. Scis, mi domine, ubinam sim, ut si, aliquando literis tuis (id quod summopere cupio) me dignari voles,

noscas ad quern locum mittendae sint" 106.

Nauwelijks heeft Gerardus deze brief beeindigd en verzegeld, of hij ontvangt antwoord van de magister generaal, Laurentius van Gladbach, die hem - na maandenlang zwijgen - niet alleen toelating geeft om naar Leuven te gaan, maar eerder een bevel. Nog vlug noteert Gerardus op de achterzijde van de brief enkele regels. Ze zijn door de tijd beschadigd en gedeeltelijk onleesbaar geworden, maar geven nog voldoende weer dat de generaal hem naar Leuven roept107. Heeft hij er ooit op geantwoord ? Wilde hij werkelijk terug ? Hij is in

ieder geval niet gegaan. Deze laatste mogelijkheid, de reddende hand van de orde heeft hij niet aanvaard108. Hij was te ver gegaan. Zelfs in Middelburg kon Gerardus, zo innerlijk verdeeld en na de vele lichtzinnigheden van zijn hofleven, niet meer gelukkig zijn. Hij voelde zich opgejaagd en werd achterdochtig tegenover zijn omgeving. Hij wist dat de Leuvense professoren waakten over

hun oudleerlingen-priesters die hen gehoorzaamheid in de leer beloofd hadden. Hij zal ook wel gehoord hebben dat professor 105 Voor de bemiddeling van zijn vrienden, Hendriks, p. .abdij Post, o.c, p. 153, 262, 274. loe de Vocht, o.c, brief

177 ;

voor abt en

121.

107 Ibidem, inleiding van brief 121 waar De Vocht de onvolledige tekst aanvult

tot ,,Literas hisce alligatas miserat magister Ordinis hisce Lovanium vocamur". 108 In Annales, I, 2, p. 13 zegt Hermans dat Gerardus een tijdlang te Leuven

verbleef. In het door ons gevolgde tijdschema is geen plaats voor een verblijf

te Leuven.


97

Tapper door de faculteit van theologie in maart 1524 naar Antwerpen gestuurd was. De pastoor van Sint-Jacob was verdacht gemaakt en het bleek dat hij inderdaad dwalingen onderwees. Op 8 april moest hij, magister Nicolaus van Brussel, te Leuven alles openlijk terugtrekken en beloven de gegeven ergernis te herstellen. Hij herviel echter, wat meteen vervolging betekende109. Hij zal Gerardus' metgezel zijn als deze binnenkort zijn reis naar Witten

berg zal maken. Maar nu is hij zover nog niet. Durft hij de stap niet zetten ? Hij voelt dat zijn omgeving argwanend tegenover hem staat. Op 24 november 1524 schrijft hij naar Cranevelt over de jaloersheid, het stil gemor en gefluister van de mensen, dat hem toch niet schaden kan en dat hij door zijn goedheid en geduld overwint. Is hij openhartig als hij zo schrijft ? Eerlijker is zijn brief van 27 december aan zijn vriend, waarin hij zijn grote moeilijkheden erkent om deugdzaam te leven. Het vlees begeert tegen de geest en biedt weerstand aan zijn goede wil. ,,Terwijl ik dit schrijf, Genadige heer, zie ik mij voor u staan om openhartig, eerlijk en eenvoudig met u te spreken. Ik weet dat gij volmaakter zijt en dat ik nog vastgehecht ben aan het slijk van ellende en angst. Maar ik hoop dat de Heer mij zijn rechterhand zal geven en mij tot zich zal trekken, zoals Hij het deed met u... Laten wij voor elkaar bidden en voor alle mensen, opdat wij mogen gered worden". Later zal hij herhalen dat hij een verslaafde was en dat hij aan de grootste wellusten van vlees en zinnen toegaf110. Drie maanden hoort Cranevelt niets van hem. Dan krijgt hij, 15 maart 1525, het bericht dat Gerardus voor een tijdje naar Utrecht zal gaan. Is hij eerlijk ? Ongeveer een jaar ligt er tussen deze en zijn volgende brief "\

De beslissende strijd moet zich in die maanden in Gerardus hebben afgespeeld. Reeds lang dacht hij lutheraans. Reeds lang leefde hij niet meer als een kloosterling. Twee factoren die samenspeelden in zoveel levens, zoals ze ook samenspelen in vele kloosterlingen en priesters die in onze tijd ,,hun ambt neerleggen".

Gerardus walgde, en terecht, van de ernstige misbruiken in de Kerk van Christus. Hij kon dit, ondanks eigen zwakheden niet meer verdragen : inquisitie, brandstapels voor mensen die veroor109 De Jongh, o.c, p. 250.

110 De Vocht, o.c., brief 126, 132, 209, 239. 111 Ibidem, brief 145.

98


deeld werden o.a. door de suffragaanbisschop van Utrecht Jacobus Ridderen, dominicaan, die zijn episcopaat gekocht had ten prijze van publiek adulterium en in aanwezigheid van het Utrechtse consistorie, waarbij er geen enkele persoon was die niet van ergerlijke morele fouten kon worden beschuldigd112. Men kan voor overgang naar een hervorming, evengoed in de XXe als in de

XVIe eeuw, persoonlijke en psychische oorzaken zoeken en vinden. Men kan ook eraan denken dat een hervorming in een Kerk, omsloten door schijnbaar onveranderlijke structuren, hopeloos lijkt, zodat vele mensen, ook priesters en religieuzen, afhaken om het elders te zoeken, op nieuwe nog ongebaande wegen die in elk geval een hoopvolle toekomst doen vermoeden. Zouden we ver mis zijn als we ons, in die XVIe eeuw, toen er zoveel ergerlijke misbruiken waren in de ware Kerk van Christus en juist bij hen die een voorbeeld voor de anderen moesten zijn, zo de gedachtengang van Gerardus voorstellen ? Ook zonder te zoeken naar excuses voor zijn eigen zware fouten ? In ieder geval wil hij kermis maken met de ,,zuivere leer van het evangelie", wil hij Luther zien, wil

hij Wittenberg bezoeken. Vanuit Antwerpen, samen met de oud-

pastoor van Sint-Jacob, vertrekt hij op 17 September 1525. Zelf heeft Gerardus ons zijn reis, met alle steden waar zij voorbij kwamen, en zijn verblijf in Wittenberg tot in bijzonderheden beschreven113. Telkens geeft hij de afstand aan van de ene tot de volgende pleisterplaats en vertelt het nieuws dat ze onderweg opdoen. Hij moet in Nederland en Duitsland nogal wat vrienden en kennissen hebben gehad in gereformeerde kringen. Te Deventer ging hij zijn oud-leraar Johannes van Oostendorp en andere broeders en vrienden begroeten114. Te Osnabriick bezocht hij Gerardus Hecker, de hervormer van Westfalen, aan wie hij de marteldood vertelde van Johan de Bakker, die 16 September in Den Haag verbrand was. ,,Deze weende van vreugde en dankte God" 115. Te Bremen waren zij te gast bij Jacobus Praepositus116, de vroegere augustijnerprior te Antwerpen,

nu predikant, die hen aanbevelingsbrieven meegaf voor ,,broeders Eindelijk te Wittenberg aangekomen, ontmoetten

zij

en vrienden".

Luther, die met een Duitse

uitleg van de Exodus bezig was, Melanchton die de redevoeringen van Cicero verklaarde en meerdere andere groten uit de hervorming. Gerardus was enthousiast.

112 Post, o.c, p. 515 w. en 520-527 over hen die overgingen naar de hervorming en hun mogelijke motieven ; Gerardus in zijn Collectanea bij Prinsen, p. 78-79. 113 Prinsen, Collectanea, p. 78-82. De Vocht, Collegium Trilingue, II, p. 378 noemt nog

een

andere reisgezel,

prof,

van

Hebreeuws

Sebastianus

Neusen,

zijn

latere collega in Marburg, waarvan hij een Vita schreef, na zijn dood samen met een anoniem Vita Gerardi Geldenhaurii Noviomagi in Marburg uitgegeven ; nog meer bijzonderheden p. 378-379. 114 Gerardus noemt er zeven op, I.e., p. 79115 L.c, p. 78 ; Post, o.c, p. 520, 523-524. 116 Post, o.c, p. 523.


99

,,Bij hen die het evangelie hebben aangenomen zijn de ceremonies vrij". Hymnen en psalmen worden gezongen in het Latijn of het Duits, naargelang de aanwezigen dit wensen. De Eucharistie wordt gevierd met brood en wijn. Er wordt niet gebedeld, de behoeftigen worden met publieke aalmoezen geholpen. De ouderlingen en be-

dienaars worden door alien gekozen en worden door het bidden van het Onze Vader en de handoplegging door de broeders bevestigd. Wat kleding, eten, vasten en vrije dagen betreft, is iedereen vrij. Alleen geloof en liefde worden gepreekt en voor-

geschreven. Maar ook hier zijn er valse broeders !"

...

,,Op 19 oktober 1525

begon men te Wittenberg in mijn aanwezigheid voor 't eerst de mis in het Duits te zingen. Op 24 oktober aten we bij de heer Karlstadt117, niet ver van Witten berg", een vurig strijder voor de hervorming. ,,Op 27 oktober was ik samen met Nicolaus van Brussel te Torgau bij Gabriel van Annaburg, die we ook hoorden preken... Wittenberg is een burcht, beroemd door de schilderijen van Lucas van Saksen en zijn grote bibliotheek. Het ligt vlak bij de Elbe waarover een sterke houten brug ligt, zo sterk en prachtig als ik er nog nooit een gezien heb...". Op 8 november verlieten zij Wittenberg. Op 13 november werd Gerardus door twee rovers, die hen vergezeld hadden en met hen over het evangelie hadden gepraat, op de grond gegooid, zwaar gewond en van alles beroofd. De rovers werden wel gepakt en gestraft maar zijn eigendommen werden door twee edelen in

bezit gehoudenns. Te Brunswijk bracht een burger, die hem halfdood had op-

geraapt, en die hem als de barmhartige samaritaan uit het evangelie behandelde,

hem bij Johannes Peltenus. Gerardus besluit zijn verhaal met de gruwelijke marteldood van een predikant te Bremen. ,,Christus zelf was bij zijn marteldood aanwezig en kroonde hem met eer en glorie".

Gerardus' vrienden waren verwonderd dat ze zo lang helemaal niets van hem hoorden en vroegen elkaar om inlichtingen. Crane velt was de eerste die nieuws ontving, op 10 maart 1526 vanuit Antwerpen, waar Gerardus weer te gast was bij Philips van Bourgondie junior. Hij vertelt over een reis naar Bohemen waar hij

geleerde mannen had bezocht ,,Graag zou ik je persoonlijk opzoeken, maar ik vrees dat ik je echtgenote ergernis geef; van jezelf denk ik niet dat je zo zwak bent dat je om een verwisseling van kleding tegen je zeergeliefde broeder zou ingenomen zijn, temeer daar ik een oorkonde heb van de Paus." 119 Al acht dagen

later, - Cranevelt zal wel onmiddellijk geantwoord hebben -, schrijft Gerardus dat hij van de abt een tweede reis mag maken. Zijn gezellen dringen aan zo spoedig mogelijk te vertrekken, terwijl hij zijn reisgeld nog niet ontvangen heeft Hij vraagt Cranevelt daarom hem drie gouden dukaten te willen sturen. Cranevelt doet 117 P.RI^SEN> Collectanea, p. 80, noot 2 aver Andreas Bodenstein van Karlstadt.

18 Ibidem, p. 81, noot 2 ; pas in 1531 werd Gerardus schadeloos gesteld door

de hertog van Brunswijk.

119 De Vocht, o.c, brief 179.

100


dit, maar breekt meteen alle verdere relaties met Gerardus af120. Hij heeft doorzien dat met een vermenging van leugen en waarheid geen echte vriendschap meer mogelijk is. Dubbelzinnigheid en bedrog zullen zijn verdere brieven tekenen, tot hij wellicht in zijn definitieve overgang rust gevonden heeft.

Openlijke overgang naar het protestantisme Gerardus' tweede Duitse reis gaat naar Straatsburg, een ander centrum van het protestantisme waar hij eind april 1526 aankomt.

Hij maakt er het leven mee van de gemeente die door de ouddominicaan Martinus Bucer en de protestantse theoloog Wolfgang Fabricius Capito geleid wordt121. Het is een paradijs, waar vreemdelingen en armen warden ver2orgd en onderhouden door de gemeenschap, het onderwijs voor iedereen gratis is en het evangelie dagelijks gepreekt wordt, verstaanbaar voor ieder. De stad lijkt een groot klooster, waar geleerden en vorsten samenkomen en ook de rijken sober leven. Maar Erasmus

staat er slecht aangeschreven, zodat hij zijn voorgenomen reis naar Bazel liever niet maakt. Zo schrijft hij het vanuit Worms aan Cranevelt op 21 augustus 1526. Hun vriendschap zal nog groeien, als deze de opvoeding van zijn kinderen aan Gerardus wil toevertrouwen. Hij zal daarvoor alleen de noodzakelijke uitgaven

vragen. Met een ,,tot ziens, mijn allerzoetste broeder" besluit hij zijn brief122.

In Straatsburg schrijft hij ook zijn Epistola ad Germanorum

Principes, in conventu Spirensi, - voor de te Spiers vergaderde vorsten spreekt hij zijn zorg uit over de vervolging en het bloedvergieten - en zijn Epistola ad Philippum, Hessorum Principem met een aanmoediging tot het onderhouden van de ware leer en het volharden ondanks tegenkanting. Beide brieven worden samen uitgegeven in 1526123. Te Worms, waar hij temidden van de hervormers verblijft en inmiddels getrouwd is, ziet hij in dat verder huichelen onmogelijk wordt. Hij schrijft op 13 november 1526

een soort open brief, niet direct aan Cranevelt of zijn vrienden geridbt, maar aan prins Adolf van Bourgondie, oomzegger van

zijn vroegere meester, met het verzoek de inhoud aan zijn vrienden bekend te maken. Het zal zijn vriend Grapheus zijn die voor de 120 Ibidem, brief 180 waarbij Cranevelt aantekent dat hij het geld op 20 maart gestuurd heeft.

121 De Feller, o.c, VI, p. 227 ; Prinsen, Collectanea, p. 109.

122 de Vocht, o.c, brief 198. 123 2ie verder bij de uitgave van 1529.


101

verspreiding zorgt. Hij wil rekenschap geven aan hen die zich

verwonderen over zijn overgang.

,,Reeds acht jaar is het geleden dat er vanuit Saksen boeken naar onze streken werden gestuurd, die ik gekocht en gelezen heb, daar ik toen erg verlangde naar verandering en een groot liefhebber was van nieuwe boeken. Deze boden mi; ongelooflijk veel zaken die mij bevielen, vooral de zuivere waarheid die op eenvoudige manier werd voorgesteld. Ook vanuit Italie... kwamen tegelijkertijd stapels, ja bergen boeken die gericht waren tegen de boeken van Saksen, omdat deze de hoogmoed, gierigheid en geldzucht van de priesters en pausen aan het volk schenen bekend te maken. Ook die boeken heb ik gekocht en gelezen. Met onpartijdig

oordeel en volgens mijn middelmatige talenten heb ik de inhoud, de bewijsvoeringen

en schnftuurteksten vergeleken. Toen kwam ik tot de bevinding, met Gods hulp dat de boeken uit Saksen de apostolische en evangelische waarheden meer benaderden dan de andere, die ik weet niet op welke titel en met welk gezag met veel

lawaai gehoorzaamheid aan menselijke leerstellingen opeisen. Toch heb ik niet onmiddel ijk geloofd. Vaak heb ik mijn standpunt vergeleken met dat van hen die de pausehjke leer aanvaardden maar die niets anders konden voorleggen dan een oude traditie en lang verjaarde gezegden van ouderen, die niet slechts geen enkele

bevestiging vinden in de H. Schrift maar die zelfs tegen de zuivere en eenvoudige leer van Chnstus ingaan. Dit blijkt duidelijk uit de verschenen boeken " Dan vertelt Gerardus zijn twee reizen, naar Wittenberg en Straatsburg, waar hij

i j r?

en geleerde mannen om *aad gevraagd heeft. Hij heeft zijn geweten

geyolgd. Hij heeft verzaakt aan de comedie die hij zo lang gespeeld heeft. Aan ledereen wil hij de argumenten voor zijn nieuw geloof uiteenzetten. Met Gods hulp zo besluit hij, zal hij in de nieuwe leer volharden. ,,Sommigen zullen me uitlachen anderen me vervloeken, nog anderen zullen barsten van woede (explodant) • maar men moet aan God meer gehoorzamen dan aan de mensen." Hij sluit een boekje

in over delezing van de H. Schrift, dat hij uit het Duits in het Latijn vertaaId

heeft, alsook een briefje voor Cranevelt.

vciuwia

,,Dat is dan meester en allerdierbaarste broeder naar het vlees, de uiteenzetting van het leven dat ik nu met Gods hulp leid. Deel haar mee aan alle vrienden in Leuven, Brugge enz. Ik schaam mij niet voor de leer van Christus die van de

Vader is, opdat Hij zich ook niet in het aanschijn van de engelen voor mij hoeft e schamen. Ik hoop dat ge u nu gewaardigt toch eens aan uw oude vriend terug

te schrijven. Te Antwerpen zijn er mensen die weten hoe de brieven aan mil kunnen verzonden worden Als ik uzelf of uw kinderen van dienst kan zijn, wee ge hoe graag ik dat zou doen. Schrijf eens terug en onderricht mij, spoor m j aan

overuig en troost mij. Dat Christus Jezus u, uw vrouw en kindLn en rTeel uw

famihe moge bewaren en dat Zijn ware leer u verlichte." "4

Commentaar is hier niet bij nodig. Gerardus heeft zijn priester-

schap, zijn religieus leven en 2ijn katholiek geloof afgezworen

Hij is getrouwd; hij heeft uit dit huwelijk een zoon gekregen'

Eobanus die later o.a. te Emden dominee geweest is. Enkele werkjes en vertalmgen uit die tijd, die aan Gerardus worden toegeschreven, 124 De Vocht, o.c, brief 209 en 210.

102


zijn verloren gegaan125. Een nieuwe levensperiode is voor hem begonnen.

Materieel is Gerardus er zeker niet op vooruitgegaan. Hij heeft te Worms blijkbaar zwarte armoede geleden en mist zijn vrienden erg. Men heeft de indruk dat de Duitse hervormers Gerardus hebben willen gebruiken om Erasmus verdacht te maken, maar dat het paradijs van Straatsburg en Worms nog lang niet verwezenlijkt is. Hij blijft aan Cranevelt schrijven. Maar ondanks zijn herhaaldelijk smeken om een briefje en het behoud van de vriendschap, krijgt hij geen antwoord meer. ,,Scribe saltern veteri amiculo egeno et exuli... Vale una cum tuis omnibus", 't Is een kreet om wat nieuws van een vriend aan een eenzame en behoeftige balling126. In december 1526 en maart 1527 spoorde hij Cranevelt aan om de H. Schrift te lezen. Hijzelf vertrouwt niet meer op de mensen tenzij hij in hen de H. Geest hoort die spreekt in het hart van ieder die Hij inspireert. Weer vraagt hij aan Cranevelt om een van zijn kinderen te sturen. Gerardus wordt een proseliet voor de nieuwe leer. Als hij hier eerlijk is voor zichzelf, heeft er in hem een grote

verandering plaats gehad. ,,Ik heb God deze winter leren dienen in koude en naaktheid in honger en dorst" en hij is dankbaar dat de Geest hem verlicht, zodat hij niet meer afhankelijk is van een menselijke leer. Hij denkt aan het eeuwig heil - een meermalen terugkerend thema - en spoort Cranevelt aan om zich, zoals Gerardus dat zelf doet, vrij te maken en de drukte van het gerechtshof te verlaten ; hij weet immers wat Christus en Sint-Paulus leren over twisten en ruzies, in duidelijke woorden die geen uitleg nodig hebben. ,,Wees niet bezorgd voor morgen, nog minder voor uw kinderen. Wat de christen bezit buiten zijn voedsel en kleding, behoort hem niet toe maar is gemeenschappelijk voor alien die het nodig hebben." 't Is alsof Gerardus zich de regel van Sint-Augustinus herinnert waarop hij eens

zijn professie deed. Terloops deelt hij nog mee dat hij de profeten van het Duits in het Nederlands vertaald heeft en een Duits boekje in het Latijn, De d'tvino Amore127.

Te Worms kan hij het echter vanwege de armoede niet harden en hij keert naar Antwerpen terug. Zijn plan is om met enkele vrienden te Straatsburg een drukkerij te beginnen en daarvoor te Antwerpen het geld bij elkaar te halen. De jaarlijkse toelage die hij van Philips van Bourgondie jr ontving, zou een begin kunnen zijn. Maar kort na zijn aankomst te Antwerpen sterft Philips. Uit de drie brieven die hij vanuit Antwerpen, 20, 22 en 30 juni 1527, naar Cranevelt schrijft, blijkt opnieuw dat hij armoede lijdt en van Cranevelt geen enkel woordje heeft gehoord, al heeft Christus

125 Prinsen, a.c. in Nieuw Ned. Biogr. W., Ill, kol. 552 ; Hendriks, a.c, p. 182, noot 45. 126 £)E Vocht, o.c, brief 239-

!27 Wtdem, brief 216 en 230 ; Hendriks, a.c., p. 182 ; Augustijn, a.c, p. 147.

G. Geldenhouwer naar Freher (zie noot 157 )


103

geleerd am zelfs zijn vijanden te beminnen. Hij loopt erbij met gescheurde kleren, onverzorgd, zijn gezicht verbrand door de zon als een landloper. Een tijdje had hij nog bij Philips kunnen wonen, maar toen deze in juni stierf vond hij een schuilplaats bij zijn

vriend Grapheois, toen stadssecretaris van Antwerpen 128 die hem in zijn huis vlak bij het augustijnenklooster ,,als in een catacombe" verborgen hield. Hij vraagt Cranevelt om een aalmoes. Grapheus

kan hem niet onderhouden. Daarbij leeft hij voortdurend in angst. Hij laat aan Cranevelt een boekje brengen dat hij, als teken van vnendschap of vijandschap moet aannemen of weigeren, al zal hij, zoals de vriend in het evangelie, blijven aanhouden. Hij weet

immers dat Cranevelt nog altijd van hem houdt en kan maar niet begrijpen dat hij geen antwoord krijgt. Hij is immers niet veranderd maar gebleven wat hij altijd is geweest. Alleen beseft hij nu Gods woord : ,,man en vrouw maakte hij hen", ,,het is niet goed dat de mens alleen blijft", ,,niet alien begrijpen dit woord" en de woorden van

fcint-Paulus: ,,iedere man moet zijn eigen echtgenote hebben". Waar God 20 duidelijk spreekt, moet hij toch niet aan geboden van mensen gehoorzamen ! ,,Toen ik een ontuchtige en dronkaard was, was ik bij iedereen welkom werd ik

geprezen en waardig geacht voor alle gunsten en ambten. Maar nu ik tracht door Oods genade zijn geboden trouw te blijven, mijn geweten en de natuurlijke aard

van mijn hchaam te volgen, word ik behandeld, niet alleen als iemand die men niete goeds meer toewenst, maar als iemand die verbannen is en veel te verduren neett. Is t omdat hij zijn geloften - stulta promissio - niet hield en trouwde ? omdat hij Cranevelt trachtte over te halen tot de hervorming of hem in gevaar bracht door zijn brieven ? ,,Schrijf me dan toch waar je bent, wat je doet, hoe je t maakt ... ,,Ik kan me niet voorstellen dat je helemaal niets antwoordt al was t maar dat ene woord ga weg of 'zwijg' of iets dergelijks." Toch zal hij blijven schnjven ; hi, kan er niet mee ophouden, zoals ,,er schilders zijn die de hand niet van hun schi derij kunnen afhouden". ,,Iterum vale, o presidium meum, Tuus

vjeidennouwer

129

Dat zijn de laatste en meest tragische brieven die we van Gerardus kennen. Wei zal hij Cranevelt nog vernoemen, steeds

met achting en liefde, in enkele van zijn werkjes. In Antwerpen schreef hij : De terrifico Cometa, cut a condito orbe similis visits

non est, qui apparuit anno MDXXVII mense Octobri. Epistola ad

Carolum V, naar aanleiding van een comeet die er 's morgens om 4 uur op 11 oktober 1527 gezien werd ; ..bloedrood, in de vorm

van een gebogen arm met in de hand een groot zwaard met op de 12« R. R. Post, ox., p. 525.

129 De Vocht, ox., brieven 238, 239, 240.

104


punt van het zwaard en op de beide scherpe zijden drie flinke sterren" 130. Het was een vermaning van God om plaats in te

ruimen voor de ware godsdienst in plaats van afgodendienst en bloedvergieten, die de voornaamste zonden zijn. In dit boekje, waarvan Erasmus schreef ,,libellus erat ridiculus", pleit hij voor verdraagzaamheid, wat hij later herhaaldelijk zal doen 131.

Met kerstmis 1527 meende Gerardus dat hij Grapheus niet lan-

ger mocht lastig vallen en in gevaar brengen en reisde in het geheim terug naar Straatsburg. Hij kreeg er een betrekking als leraar, zodat hij tenminste zijn kost kon verdienen. Uit de stadsregisters blijkt dat hij er 24 oktober 1528 burgerrecht verkreeg132. Een van de voornaamste geschriftjes over de verdraagzaamheid is zijn brief aan Karel V, einde 1527 of begin 1528 geschreven. De vervolgingen en wederzijdse beschuldigingen gaven aanleiding tot geschriften over het recht om ketters te doden. Gerardus toont uit de H. Schrift en de keizerlijke wetgeving aan dat dit ongeoorloofd is. Zoals Christus met tollenaais en samaritanen omging, zo moeten de katholieken met de z.g. ketters omgaan. De wetten tegen hen zijn afgedwongen door bisschoppen en paus. Maar Christus' leer blijft de hoogste norm. Temeer omdat ook Erasmus tot eigen verdediging in deze zin geschreven had, was het onderwerp actueel en werd de brief vier maal in Duitse vertaling uitgegeven. Volgens Erasmus kon de Kerk geestelijke straffen opleggen, tot excommunicatie toe ; de keizer zou kunnen doden als de ketterij onweerlegbaar bewezen was en de openlijke vrede verstoorde. Gerardus ging verder door het verwerpen van alle lijfstraffen om geloofskwesties 133. Hij greep deze kwestie ook aan om op te komen voor de ,,apostolische kerk" en de ,,roomse kerk" aan te vallen. Waarom broodroof, verbanning, kerker, verdrinking en vuurdood zelfs zonder voldoende bewijs ? Kan een bisschop, die dienaar moet zijn, tegelijk vorst zijn ? Komt de apostolische kerk niet dichter bij de leer van Christus dan de roomse met haar onmogelijke geloften en celibaat, met haar rijkdommen, haar dwaze heiligverklaringen, terwijl de apostolische kerk de eenvoud van Christus, de enige Middelaar, nastreeft ? In zijn aantekeningen van 1528-1529 schreef Gerardus satyren op Karel V en Ferdinand van Habsburg, plaatste in dichtvorm de wreedheid (militia papistica) tegenover de martelaarskroon (militia Christiana), noteerde de beeldenstorm te Basel en het afschaffen van de papistische mis. ,,De altaren worden omvergeworpen ; er blijft slechts een houten tafel om het avondmaal van de Heer elke zondag te vieren, zo nederig en eenvoudig dat ik, die toch zo hard ben als een steen, vaak tot tranen toe bewogen word als ik edelen en rijken, eerbiedwaardige grijsaards en rijke dames, knapen en meisjes zie, die de leer en instelling van 130 Prinsen, Geldenhauer, in Nieuw Ned. Biogr. W., VI, kol. 552. 131 Zie hierover uitvoerig bij Augustijn, a.c, p. 137-138.

132 Ibidem, p. 147, noot 87 en 88 waar 'n brief van Bucer wordt aangehaald waarin Jacobus Sturm Geldenhouwer laat groeten, die hem 5 jaar tevoren te Straatsburg zeer ter wille is geweest. 133 Ibidem, waar dieper wordt ingegaan op de argumentatie van de voorlopers van deze theorie en deze gedachten in het geheel van gedachtenwereld, p. 138-144.

Geldenhouwers werk en


105

Christus met zoveel -vuur hebben aanvaard. De schoonheid en eenheid van de zingenden is 20 groot, dat hiermee vergeleken alle gezang van nonnen en monniken gebrom, lawaai en gebrul kan worden genoemd" 134.

In maart 1529 verschijnt zijn levensbeschrijving van Philips van Bourgondie met de ellenlange titel: Vita Clarissimi Principis Phi-

lippi a Burgundia, Boni Philippi Burgundionium Ducis Filii, in

qua non paucis locis Christiani Principis exempla proponuntur et

origo belli inter Episcopum Ultrajectinum et Carolum Gelriorum Principem inseritur. Genealogia Ducum Burgundiae, Brabantiaet Flandriae, Hollandiae etc. ab Hectore Trojano, ad Carolum Quinturn lmperatorem Caesarem Augustum usque deducta, authore

Emondo Dintero, viro prudentissimo. Aedita sub auspicio Illustrissimae ac dementissimae. Dominae Margaritae Archiducis Austriae. Ducis Burgundiae Brabantiae etc.135.

Het is ernstige kritische geschiedschrijving, zonder vleierij. De kleine kanten en zelfs ernstige fouten van Philips worden niet verborgen gehouden. Nu en dan komt de hervormer om de hoek kijken, met zijn haat tegen de monniken en speciaal de bedelorden, en tegen het celibaat. In die passages projecteert Gerardus zijn eigen gedachten als protestant als die van de steeds katholiek gebleven bisschop. Meermalen treft een persoonlijke noot zoals bij de beschrijving van eigen bezigheden aan het hof en vooral bij de ontroerende tekening van het afsterven van Philips.

Datzelfde jaar wil Gerardus zijn brieven over de verdraagzaamheid opnieuw uitgeven. Hij doet dit op een minder fraaie manier

door als inleiding een stuk van Erasmus te publiceren over hetzelfde onderwerp, zonder de hele theorie en de juiste nuancering aan te geven. In de lente verschijnt een boekje : Epistola Erasmi,

in de herfst opnieuw, nu vertaald in het Duits samen met de Latijnse tekst. Het was een soort bloemlezing, zonder teksten van Gerardus zelf, over het doden van ketters, genomen uit de Apolo gia adversus monachos quosdam hispanos. Maar tegelijk met deze uitgave verscheen een derde boekje : D. Erasmi Roterodami Annota-

tiones in leges pontificias et caesareas de haereticis. Epistolae ali

quot Gerardi Noviomagi de re evangelica et haereticorum poenis,

ad Carolum quintum lmperatorem Caesarem Augustum, ad Germanorum Principes in conventu Spirensi, ad Carolum Gelriorum 134 Prinsen, Collectanea, p. 84, 85, 87-88, over de wreedheden tegen weder-

dopers en hervormers p. 89-90, hulde aan Zwingli en Oeculampadius p. 91, de marteldood van Adolf von Clarenbach p. 92-93, vervolging in Holland, Zeeland en Brabant, in Antwerpen en Duitsland p. 97.

135 Heruitgave, zonder de genealogie, bij Prinsen, Collectanea, 223-250.

106


Ducem, ad Philippum Hessorum Principem136. Erasmus wordt woedend. Dit geschrift is voor hem gevaarlijk. Hij ontvlucht Basel en schrijft vanuit Freiburg reeds op 4 oktober een brief aan Gerardus, de eerste na een jarenlang zwijgen, maar nu zichzelf verdedigend en zijn tegenstander beledigend. Het is ook onbegrijpelijk, dat Gerardus tot vijfmaal toe - de Duitse uitgaven meegerekend - zo onfair tegenover Erasmus handelt. De reden zal wel die zijn, die Erasmus zelf in zijn verdedigingsbrief aanhaalt, nl. dat Gerardus arm is en door te schermen met Erasmus een grotere oplage en winst hoopt te bereiken. De andere reden die

Erasmus geeft, dat Gerardus hem verdacht wil maken bij de vorsten, lijkt minder aannemelijk als men hun vroegere vriendschap en de lof van Gerardus voor Erasmus in zijn Vita Philippi beschouwt. Mogelijk is ook, zoals Hendriks veronderstelt, dat de hervormers Gerardus hebben gebruikt om Erasmus, waar ze 20 hun hoop op gesteld hadden, te treffen ; het is de minst gunstige uitleg, die moeilijk aanvaardbaar lijkt, alhoewel men hem niet lean uitschakelen. De reacties van Erasmus zijn heftig en scherp. Hij maakt Gerardus uit voor een dwaas en een Judas, hem ,,die ik vroeger samen met zovele goede en geleerde mannen heb gekend en liefgehad" 137. Spottend richt hij zijn brief niet aan Gerardus Noviomagus maar aan Vulturius (van Gerardus maakt hij gier-aard) Noviocomus ('van magus, wijze, comus, dwaas) 138. Helemaal trekt hij

zijn handen van Gerardus af : ,,Als Vulturius... in de schaapstal van Christus is, ben ik verheugd doch wij zijn zeker niet in dezelfde kerk. Hij hoeft ook niet te vrezen van mij nog een aanmaning te krijgen ; ik heb alle zorg voor hem van mij afgezet. Hij mag zoveel als hij wil mijn naam aan zijn werken geven, niemand die maar enigszins oordelen kan zal overtuigd worden dat hij dit met een zuivere eenvoudige bedoeling doet" 139. In een brief aan abt Maximiliaan te Middelburg probeert Gerardus zich nog te verrechtvaardigen :

,,Erasmus houdt niet op mij te bespotten en leugenachtig tegen mij te schrijven. Ik heb echter niemand tegen hem opgehitst, niemand geholpen die tegen hem schreef, aan niemand een geheim over hem meegedeeld en nooit tegelijkertijd hem kwaad berokkend en hem vleiende brieven geschreven, waarvan hij mij openlijk in zijn brieven beschuldigt, niet op oratorisohe wijze maar als een comediant. Moge God hem vergeven. Met de genade van God zal ik trachten hem, die door zijn genie, welsprekendheid en alomvattende kennis yer boven mij staat, mijlen te overtreffen door mijn nederigheid en onschuld.

136 Prinsen, G.G., ook over meerdere andere werkjes uit die tijd, p. 72-97 ; Prinsen, Collectanea, inleiding op de brieven p. XLII-XLVI, de tekst met de Annotationes van Erasmus p. 177-201 ; zie hiervoor ook Augustijn, a.c, p. 136-137. 137 Hendriks, a.c., p. 189 die deze ruzie, evenals de daaruit voortkomende van Bucer en Erasmus uitgebreid behandelt p. 185-190 ; Augustijn, die meent dat Gerardus met de brief aan Karel V zijn tijd ver vooruit was, p. 148-150 terwijl Hendriks p. 189 er een pleidooi in ziet voor zijn apostasie. De brieven werden in 1609 en 1610 te Straatsburg heruitgegeven, Augustijn, p. 150. 138 Hendriks, a.c, p. 187.

139 Ibidem, p. 190.


107

Hierover zal het nageslacht oordelen als alle gevoelens van haat verdwenen zijn... ,,De schuld van de drukker rekent hij mij aan." 14°

Leraar en professor

In de volgende jaren kan de vaak zo eenvoudig en eerlijk lijkende Gerardus met zijn vele christelijke ontboezemingen, het spotten met de katholieke kerk, de paus en de keizer niet laten141. De oud-dominicaan Bucer had hem aan een kostwinning geholpen, een stipendium waarvoor hij lessen moest geven, waar-

schijnlijk Latijn en Grieks, omdat hij om predikant te worden de

Duitse taal niet voldoende machtig was142. Hij bleef studeren en schrijven. Zijn Historia Batavica cum appendice de vetustissima Nobilitate, Regibus etc Gestis Germanorum Rhapsodo Gerardo Novimagio, verschenen in 1530 wordt ondanks meerdere uitgaven niet hoog geschat, evenmin als zijn Germaniae inferioris Historiae,

dat meer een verzameling nota's is dan een kritisch objectief

werk143. Hij had een bijverdienste hard nodig, zodat het samenstellen van een soort biografisch woordenboek ook om den brode gedaan werd. Van dit werk De viris illustribus Inferioris Germaniae zijn slechts gedeelten bewaard gebleven 144. In 1531 werd hem een plaats aangeboden als leraar van poesie aan het gymnasium van Augsburg die hij dankbaar aanvaardde. Zijn Institutio scholae christianae is blijkbaar de neerslag van zijn jaren lesgeven in Straatsburg en Augsburg, al verscheen ze pas in 1534145. Hij zal

in deze periode tot rust gekomen zijn, wat de kwaliteit van zijn werk ten goede komt. Hij werd ook in protestantse kringen een bekende figuur, werd naar meerdere bijeenkomsten afgevaardigd en met verschillende zendingen belast. Hoogstens een jaar bleef hij in Augsburg, omdat hij in oktober 1532 professor kon worden in geschiedenis aan de universiteit van Marburg, waar hij twee 140 Ibidem, p. 188 ; Prinsen, G.G., p. 96 stemt in met de brief van Gerardus, al is het gedrag van Gerardus nog het beste uit te leggen zoals Erasmus het doet, nl. zijn armoede ; zie ook Prinsen, Collectanea, p. 101 en 148, noot 1 ; Augustijn,

p. 147 en uitgebreid ingaand op de kwestie p. 151-155. 141 Prinsen, Collectanea, p. 101-104, 105, 106, 109. 142 Prinsen, G.G., p. 99 ; Prinsen, Collectanea, p. XLII. 143 Prinsen, G.G., p. 102-107.

144 Ibidem, p. 102, 118-122 ; Hendriks, a.c, p. 191-192 voor meerdere van deze korte biografieen van Gerardus over Joh. Murmellius, Wessel van Gansfort, Agricola en de heruitgave van de Satyren van Petrus Montanus in 1529. 145 Prinsen, G.G., 107-112.

108


jaar later naar de theologische faculteit overging146. Met studie, lesgeven en schrijven heeft hij de rest van zijn leven doorgebracht en, naar we hopen, de rust van hart en geweten teruggevonden die hij 20 lang ontbeerd had. Zijn Insthutio scholae christianae, een interessant werkje, werd gunstig ontvangea en doet aan zijn humanistische periode terugdenken. Gerardus voltooide het in September 1533 147). Verschenen in 1534 gaf het hem een volgens Sfcolzle merkwaardige plaats in de geschiedenis van de pedagogic Eerst behandelt hij de opvoeding in het huisgezin waar de ouders de grote rol spelen en zich daarvoor moeten voorbereiden door voor hun eigen vorming te zorgen. Zij moeten immers aan hun kinderen het goede voorbeeld geven, bekwame leraars uitzoeken, nagaan wat en hoe zij hun kinderen onderrichten en eventueel zelf de opvoeding ter hand nemen. Gerardus maakt zijn betoog interessant door voorbeelden uit de oudheid en uit eigen tijd, zoals dat van zijn vader. Voornamer dan onderricht blijft altijd de opvoeding in christelijke zin, waarbij het zedelijk peil van eigen familie en personeel een grote rol speelt. Het hoogste staat echter de religieuze opvoeding. Van in de wieg moet het kind door gebaar en blik de hemelse Vader leren kennen en al stamelend het ,,Onze Vader" leren. In een tweede gedeelte spreekt Gerardus uitvoeriger over de school. Ook daar staat opvoeding hoger dan onderricht en is de keuze van leraars en vriendjes *-

opnieuw haalt hij het voorbeeld van zijn vader aan •- van groot belang. Het hoogste staat weer de godsdienstige opvoeding, het gebed voor en na de les, de zondagsdienst, het leren van vrome spreuken zoals teksten uit het evangelie, en uit de werken van Erasmus die rijk is aan dergelijke aphorismen. Gerardus heeft hem blijkbaar zijn scheldbrieven vergeven ! Voor het onderwijs zelf legt Gerardus de nadruk op de leraar als pedagoog. In beeldrijke taal en met pakkende voorbeelden legt hij uit hoe de leraar wel en niet moet zijn en hoe teveel verandering van leraars nadelig is voor het kind. Uitvoerig

handelt hij dan over de vakken. Bij het taalonderwijs moet met Latijn begonnen worden, waarop al spoedig het Grieks dient te volgen, terwijl de leerlingen onder elkaar Latijn en Grieks spreken. Met zijn eigen schooljaren te Deventer voor ogen,

schrijft hij over zijn leraars, Alexander Hegius, Agricola en de latere pedagoog Petrus Montanus, en over boeken die zij gebruikten tot verbetering van de spraakkunst. Onder de aanbevolen auteurs komt ook Erasmus weer voor. Bij de keuze van de lectuur zal men rekening houden met de reinheid van zeden en de waarheid van het geloof. Men vergete de spreuken niet van Salomon, Gregorius van Nazianze en anderen waardoor de leerlingen de uitspraken en daden van Christus leren kennen. Ook moeten ze enkele psalmen in de mooie poetische vertaling van de protestantse groten van buiten leren. Voor de groteren komen de klassieken in aanmerking, maar geen toneelstukken die schadelijk zijn voor de deugd. Zo gaat hij de vakken allemaal na, waarna hij over de methode begint: oefeningen maken, herhaling en geheugenoefening. Het boekje is niet alleen merkwaardig maar ook sympathiek door de achting en

dankbaarheid die hij toont voor zijn ouders, leraars, vrienden en weldoeners, terwijl

146 Prinsen, p. 82-83.

G.G.,

p.

113-118;

De

Vocht,

Collegium

Trilingue,

III,

1954,

147 j)r r Stoelzle, Gerard Geldenhauer, ein unbekannter Erziehungstheoretiker der Rejormationszeit, in Archiv fur Reformationsgeschichte, XIV, 1917, p. 65-77 ; voor beschrijving, uitgave, opdracht en bronnen, p. 65-67.

DE KRU1SHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT

109

we meteen vele bijzonderheden op kultuurhistorisch en pedagogisch gebied uit die

tijd leren kennen. Zijn liefde voor het humanisme ,die blijkbaar in hem leven bleef, leidt hem tot een pleidooi voor de klassieken, waar echter de christelijke schrijvers

aan moeten voorafgaan. Gerardus getuigt ook van zijn pedagogische zin in een

brief aan Johannes Pinicianus over het taalonderricht van het Latijn 148.

Waarschijnlijk in 1536 schreef hij een schets over het leven van Rodolphus Agricola 149. In 1538 bij de opvolging van Willem van Gelre stuurde hij

hem zijn gelukwensen, in 1539 gevolgd door een klein werkje over de plichten van de vorst: Epistola elegantissima ad illustrissimum Principem Gulielmum Gelriae waarna dan het Enchiridion de

officio principis et magistrates christiani, ex optimis auctoribus collectum volgt Ondanks de toelating van Luther, Melanchton en Bucer aan de landgraaf van Hessen om naast zijn echtgenote nog een ,,Neben-Gemahlin" te hebben, durft Gerardus uitkomen voor zijn christelijke overtuiging en de monogamie verdedigen. In de herdruk van zijn Historia Batavica van 1541 gaf hij deze twee werkjes uit150.

Zijn laatste levensjaren heeft hij als een te vroeg versleten, ziekelijk man in rust doorgebracht, daar hij zich aan de universiteit

moest laten vervangen : ,,Een zestigjarige wiens lichaam reeds door verschillende ziekten is gebroken en wiens helderheid van geest verdwenen is", schrijft hij zelf151. Hij bleef werken aan zijn Germanicarum Historiarum Illustratio nunc primum excusa. Na een goede inleiding over het bronnenonderzoek is het eigenlijke werk meer een compilatie uit kleinere werkjes dan een eigen doordacht

geheel152. Hij heeft dit werk met inzet van zijn laatste krachten voltooid in 1541. Hij voelt zich te zwak, zegt hij, om zich nog met theologie bezig te houden. Zijn werk verscheen in 1542, waar schijnlijk na zijn dood, daar hij reeds op 10 januari stierf aan de pest die te Marburg een massa slachtoffers eiste153. Een eindoordeel geven over Gerardus is moeilijk, omdat hij, naargelang de auteurs protestant of katholiek zijn zo verschillend 148 Prinsen, Collectanea, p. X, tekst van de brief in noot 1. 149 Prinsen, G.G., p. 120-122 ; Hendriks, a.c, p. 192.

150 Prinsen, G.G., p. 122-125.

151 Ibidem, p. 132-133 ; Prinsen, Collectanea, p. XX-XXI. 152 Prinsen, G.G., p. 127-132; Prinsen, Collectanea, p. XVIII-XXI over zijn plannen voor een zevendelige ,,historia sui temporis". 153 Prinsen, G.G., p. 127, 133.

110


beoordeeld wordt154. We kunnen het met alien eens zijn dat hij als humanist niet op de hoogte stond van een Erasmus of Thomas More, al werden en worden de Satyrae octo hoog gewaardeerd155. Als hij zich als humanist was blijven ontwikkelen, had hij zeker nu nog tot de groten behoord waartoe hij in eigen tijd reeds behoorde. Zijn pedagogisch werkje kan hier als vrucht van het humanisme verdienstelijk bij worden ondergebracht. Zijn geologisch werkje over Zeeland bereikte een voor die tijd merkwaardige hoogte. In dit en in zijn historische werken uit de eerste tijd is hij een kritisch en objectief observator, al wordt hij in het Vita Philippi beinvloed door zijn overgang naar het protes-

tantisme. Als professor J. Romein kan schrijven dat Noord-Nederlanders zich in de XVe en XVIe eeuw niet hebben laten inspireren om het leven van een der vele grote mannen uit die tijd te beschrijven ,,met uitzondering van de humanist Geldenhauer Noviomagus die het leven van Philips van Bourgondie te boek stelde", betekent dit toch dat Gerardus op dit gebied baanbrekend werk

verrichtte156. Dit leven evenals zijn Pompa exsequiarum en de beschrijving van de intocht van Philips te Utrecht is boeiende en mooie lectuur, en mede met andere werkjes rijk aan eigentijdse culturele, historische, sociale en godsdienstige gegevens.

Al mag hij als een verdediger van de verdraagzaamheid, een der eersten, beschouwd worden, dan blijft dat toch voor hem, als overgegaan katholiek die voor vrijheid en leven vreest, een erg

begrijpelijke houding, die verdienstelijker geweest zou zijn als hij ervoor uitgekomen was in de tijd dat hij nog voor katholiek doorWat als kruisheer ? We weten dat hij te Deventer en Leuven

een degelijke ondergrond voor het religieuze leven gekregen heeft, terwijl zijn meegaan met het christelijk humanisme zijn intellectuele bekwaamheid en de aanwezigheid van een geestelijk ideaal aantoont. Zijn met het kloosterleven zo moeilijk combineerbaar ambt van kapelaan en naderhand hofhumanist van Philips van Bourgondie werd het begin van een dubbelzinnig leven, waar 154 Waar Prinsen en Sterk vaak erg positief zijn, is Hendriks meestal negatief. Nu we zelf een ernstige crisis in de Kerk doormaakten en doormaken, zal een voorzichtiger oordeel mogelijk en aangewezen zijn.

155 Bijlage 2 een van de Satyren en van de brieven aan Cranevelt.

156 J. Romein, De Biografie. Een lnleiding, Amsterdam, 1946, p. 68-69.


ill

leugen en bedrog het enige alternatief was voor een radicale terugkeer tot zijn orde. Dat laatste had hij moeten kiezen, al waren de omstandigheden moeilijk. Maar een bedenkelijk zedelijk leven, samen met de vervreemding van zijn oorspronkelijk milieu,

bracht hem tot afval van de Orde en de Kerk die hij jarenlane;

had liefgehad.

&

Over zijn eerlijkheid als protestant durven we niet oordelen. Zijn huwelijk was, na zijn overgang, een normale zaak. Dat hij durfde pleiten voor de eenheid van het huwelijk, is dan nog een punt in zijn voordeel. Heeft hij, na rusteloze en moeilijke jaren, toch weer zijn gemoeds- en gewetensrust teruggevonden, al was het in een andere kerk als de onze ? 157 Hij geeft in zijn geschriften de indruk overtuigd te zijn, dat hij het ware Christendom, ontdaan van uiterlijke misvormingen, eindelijk gevonden had. d. Tijdgenoten van Geldenhouwer te Leuven

Zoals we boven reeds zagen kwam in 1498 frater Johannes Heesch naar Leuven, van wie we veronderstellen dat hij er minstens tot 1503 of 1504 gebleven is om een baccalaureaatsgraad in theologie te behalen. In 1499 was daar Bartholomew van Bree bijge-

komen, die hoogstens tot 1503 bleef158. Samen met Gerardus Geldenhouwer, die in 1502 of 1503 naar Leuven gezonden werd,

en met een broeder voor het huishouden, vormden zij de kleine

kruisherencommuniteit op de Minderbroedersstraat. Misschien was er nog een oudere priester, die de taak van rector vervulde, al 157 Voor een portret van Geldenhouwer, zie Theatrum virorum erudithne claro-

2?hT waa'in staat dat hij in T de hoofdkerk van Marburg16L68' begraven werd, graf met Andreas

riypenus. Grafschnft :

Hie Noviomagi requiescant membra GERHARDI Juxta hunc Andreas conditur Hyperius. Ut pia doctrinae concordia junxerat ambos : Sic idem amborum contigit ossa locus. Quos sociat tumulus, sociabunt coelica regna, Ut capiant fidei proemia justa suae.

Daarna volgt een lijst van zijn werken, waaronder Histariae suae aetatis VII (p i fjKhveneens een "Jst van zijn werken in Folium, IV, 1955, t>

14 vv Zi\n

lofdicht op Erasmus in Het Boek XIII, 1924, p. 337 ; de geschiedenis van de

bneven aan Cranevelt, waaronder die van Geldenhouwer, zie H. de Jongh

Ren-

settlements inedits sur les Humanistes de Louvain, 1322-1528, reeds geciteerd boven noot 26.

158 Zie boven p. 65.

112


hebben we daar geen aanwijzingen voor. De magister-generaal kwam trouwens zelf geregeld naar Leuven159. Dr. A. van de Pasch meent dat in deze jaren ook Henricus Hoefsieger a Kempt's in Leuven studeerde, kruisheer van het klooster Sint-Agatha160. Hij was ,,Sacrae Theologiae Lector" in zijn klooster en werd er tot prior gekozen in 1504 161. De magister-generaal moet hem wel goed gekend hebben, daar hij hem in 1506 uitkoos

om, zoals dat gebruikelijk was, de inleidingspreek te houden op het generaal kapittel. In het handschrift waarin deze preek is overgeschreven, staat achter zijn naam : ,,theologum et celeberrimi conventus S. Agathae priorem". In de inschrijvingsregisters van Leuven wordt hij niet vermeld, wat nog geen bewijs is dat hij er niet geweest zou zijn. De benaming ,,Theologus" of ,,Sacrae Theologiae Lector" veronderstelt echter niet per se een graad waaruit men zou kunnen afleiden dat hij universitaire

studies maakte. Dat hij een talentvol man was, algemeen geacht in uit zijn 36-jarig prioraat te Sint-Agatha, zijn uitverkiezing voor het laris" en de hoge functies van definitor en visitator die hij vanaf meermalen vervulde. In 1538 werd hij vicarius en provinciaal van

de orde, blijkt ,,sermo capitu1519 en 1521 de in Holland,

Zeeland en ,,supra Mosam" gelegen kloosters. Zo hij te Leuven studeerde, kan men

zijn verblijf daar het best plaatsen tussen de jaren 1498 en 1502 of 1503. Hij overleed op een van zijn visitatiereizen in het klooster van 's Hertogenbosch op 13 September 1540 162.

Een naam die we wel in de inschrijvingsregisters terugvinden is die van pater Jacobus Ordinis Cruciferorum. Hij is echter geen

student maar legt op 9 maart 1503 de eed af inplaats van een minderjarige jongen van Hoei, Wilhelmus Johannes Nagel, die zich in de artesfaculteit laat inschrijven. In het Leuvense stadsarchief bevindt zich een minuut van een akte, waarin Dominus Jaco

bus de Duisborch, prior van Namen, een regeling treft over enkele kleine sommen die moeten uitbetaald worden aan de Sint-Jacobsen de Sint-Pieterskerk. Hij is dezelfde persoon die, eveneens in 1503, ,Jacop van tsHertogenbossche" genoemd wordt. Zoals later nog duidelijker blijken zal, hadden de prioren van Namen een bijzondere zorg voor het Leuvense college ; het was immers eerst en vooral aan de kloosters van Namen en Goes vermaakt, al stonden zij het later aan de orde af. Jacobus wordt in 1508 als prior van Namen op het generaal kapittel onder de overledenen ge noemd163. Dit feit doet vermoeden dat Wilhelmus Nagel een 159 Zie boven p. 56.

160 A. van de Pasch, Een ,,Sermo capitularis" van Prior Henricus Hoefsleger, in

Clairlieu, XXXIV, 1976, p. 65-91 ; voor zijn hypothese p. 66-67 en 71.

161 Annales, II, 126. 162 van de Pasch, a.c. waarin alle bekende levensbijzonderheden en het ,,sermo" in Nederlands en Latijn.

!63 Schillings, Matricule, III, p. 252, n. 47 : ,,pro eo juravit Dominus religiosus pater Jacobus ord. Cruciferorum". Over pater Jacob als prior van Namen, Monasti-


113

commensalis was van de kruisheren, een student die er woonde en

de maaltijden gebruikte, wat herhaaldelijk voorkwam. Begin mei 1503 kwam een kruisheer van Sneek naar Leuven en liet er zich op 13 mei inschrijven voor de theologische faculteit: Prater Henrkus Linghen, presbyter ordinis fratrum Cruciferorum

in theologia164. Maar reeds datzelfde schooljaar stierf deze jonge priester. Het generaal kapittel van mei 1504 vermeldt hem onder de overledenen165.

Op 30 augustus wordt een derde kruisheer ingeschreven, eveneens aan de theologische faculteit, Dominus Jacobus de Broechove, religiosus ordinis Cruciferorum. Kwam hij van het dorpje Broekhoven, kort bij Valkenswaard, dan was hij waarschijnlijk conventualis van het klooster Sint-Agatha. Zijn naam vinden we verder nergens terug166. In 1517 wordt een Jacobus Sancte Agathe" op

het generaal kapittel onder de overledenen vernoemd. Dit hoeft echter niet noodzakelijk de oud-student van Leuven te zijn167.

Tussen 1503 en 1509 vinden we geen inschrijvingen van kruis heren meer in de matricule. Gezien de lange duur van de studies hoeft dit geen bezwaar te zijn tegen de conditie van het testament van Philippus Dehont dat het aantal van drie studenten moest worden bewaard. Onze gegevens zullen daarbij zeker onvolledig zijn. Maar in 1509 wordt een nieuwe student aan het kleine groepje toegevoegd, die op 23 maart wordt ingeschreven als Frater Baltasar Donye ordinis Cruciferorum in Huyo. De faculteit staat er niet bij maar zal wel de theologische geweest zijn. Dit is de enige keer

dat we zijn naam Donye vinden. We mogen deze Baltasar Donye

con, I, 151 ; als definitor in 1505 en 1507, Definilies, p. 234 (noot 5 • Jac de Duysburg Buscoducensis) en 239 ; als overleden, p. 244. Voor de akten van het

Leuvense stadsarchief, E. de Maesschalck, Kollegesticbtingen aan de Universiteit

te Leuven (1423-1530). Pogingen tot oplossing van armoede- en tuchtproblemen,

Leuven 1977, p. 7, noot 3; stadsarchief 7785, fol. 353 r°-353 v°. We danken

dr. h

de Maesschalck voor zijn aanwijzingen van meerdere archivalia over het

kruisherencollege in het stadsarchief te Leuven en het aartsbisschoppelijk archief te Mechelen, eyenals voor zijn toelating tot het overnemen van het kaartje over de

studentenbevolking in 1526 (in meerdere van zijn artikelen over de Leuvense

adranen, SûitW Tr S^ * ^ ~ ^^ 164 Matricule, III, p. 254, n. 51.

d ^

165 Definhjes, p. 233, al blijft het mogelijk, niet waarschijnlijk, dat dit

naamgenoot is.

166 Matricule, III, p. 260, n. 172 >67 Definities, p. 265.

d

114


wel vereenzelvigen met Baltasar Huyensis, zoals A. van de Pasch het in zijn Definities doet. Over de datum van intrede in het klooster kunnen we geen gegronde veronderstelling maken uit de enkele data die we kennen. Bij gelegenheid van het generaal kapittel van 1493 werd Baltasar teruggeroepen naar het klooster van Hoei. Normaal kan men er dan van uitgaan dat hij minstens een jaar (vaak werd er dat bij de benoeming bijgeschreven) en dan wellicht voor kloosterhervorming in een ander convent heeft doorgebracht. Was dit het klooster van Donington in Engeland ? Omdat bij deze terugroeping staat dat Baltasar binnen zes weken na ontvangst van het bericht naar Hoei moet terugkeren en omdat hij twee jaar later voor Londen benoemd wordt, kan men veronderstellen dat het bericht naar een verder afgelegen klooster, in casu in Engeland, moest worden overgebracht en dat Baltasar dan nog een tijdje nodig had om in Hoei te kunnen komen. Zeker is dat hij in 1495 naar Londen werd overgeplaatst, en wel ,,als conventualis" tot een herroeping door de magister gene raal

zou volgen.

Samen

met hem

kregen

een

kruisheer van

Maastricht, van Namen en van Sint-Agatha dezelfde benoeming,

terwijl een broeder-donaat van Hoorn mee zou gaan als kok. Het gaat hier blijkbaar niet zozeer om een aanvulling van personeel als om een derde hervormingspoging van de Engelse kloosters168. De vijf kruisheren worden krachtens de gelofte van gehoorzaamheid en tot vergeving van al hun zonden daarheen gestuurd. Dit laatste lijkt wel een aanmoediging om de benoeming zonder mopperen te aanvaarden. Daags voor Pinksteren moeten ze samenkomen te Goes waar ze van al het nodige voor hun vertrek zullen worden voorzien.

Misschien is Baltasar wel in Londen gebleven tot zijn benoeming voor Leuven in 1509. Gezien hij al wat ouder was dan de normale 168 Matricule, III, p. 369, n. 6 ; Dejinities, voor de terugkeer naar Hoei p. 193, voor de benoeming voor Londen p. 200. In de index geeft van de Pasch Baltasar aan met de drie verwijzingen (voor zijn dood p. 269). Bij Hoei vermeldt hij Baltasar Huyensis als conventualis, wat hij ook doet bij Donington. Waarom ? Hij had hem terecht ook nog bij Londen kunnen plaatsen waar hij als conventualis benoemd werd, wat op de generale kapittels niet zo vaak voorkomt. Voor zijn

verblijf in Donington hebben we geen enkele aanwij zing in de literatuur over de Engelse kloosters. Had van de Pasch er wel een, dan heeft hij die jammer genoeg niet vermeld. Voor de hervorming in Engeland, zie Dr. P. van den Bosch, Studien over de observantie der Kruisheren in de vijftiende eeuw, Diest, 1968, eveneens als jaargang van Clairlieu, XXVI, 1968, p. 100.


115

theologiestudent, kan het zijn dat hij er de taak van regens of rector vervuld heeft. Zijn eerste jaar heeft hij er de humanist Gerardus Geldenhouwer nog gekend en de volgende jaren de twee

veelbelovende jonge confraters Gerardus de Montroyal en Rudolphus Paludanus meegemaakt. Ging hij daarna terug naar Londen voor de opleiding van de jonge kruisheren ? Dat zou immers een

der meest werkzame middelen tot blijvende hervorming geweest zijn. We zullen zien dat in 1517 twee Londense kruisheren naar Leuven komen, naar de naam te oordelen van Engelse nationaliteit, zodat de veronderstelling gewettigd lijkt dat Baltasar hen nog een tijd in hun studies te Londen begeleid heeft. Lang heeft hij van zijn te Leuven opgedane kennis en ervaring niet kunnen genieten, daar hij reeds in 1519 op het generaal kapittel onder de overledenen genoemd wordt169.

Meer weten we over een kruisheer van Namen die zich op 9 juli 1510 liet inschrijven : Frater Gerardus de Monte Regio, Namurcensis. De faculteit wordt ook hier niet genoemd, zodat we veronderstellen dat hij theologie kwam studeren 17°. We vinden hem later in een register van het klooster van Dinant terug als prior van dat klooster en ,,Baccalaureus S. Theologiae", zodat hij minstens een jaar of zes te Leuven gebleven is 17\ Spoedig na zijn

terugkeer naar zijn klooster te Namen werd hij in Dinant prior

gekozen en bleef dit volgens Berliere vier jaar, nl. van 1516 tot 1520 m. Zijn naam wordt op verschillende manieren geschreven: Gerardus de Monte Regio, Gerard de Montroyal, de Montreal of Moreal. Reeds in 1518 en 1519 werd hij op het generaal kapittel

aangesteld tot visitator van de Franse kloosters. Terwijl hij die visitatie, zoals gebruikelijk was, in 1518 samen hield met de provinciaal van de Franse kloosters en de prior van Namen, werd

hij in 1519 blijkbaar met speciale volmachten bekleed. Hij werd nl. op verzoek en aandringen van de Franse kloosters zelf voor 169 Zie Van de Pasch, Definities, p. 269. 170 Schillings, Matricule, III, p. 393, n. 93.

171 Registre contenant le double des dacumens et contracts ecrits tant sur parchemin que papiers reposans dans les Archives de Messieurs les Croisiers de Dinant,

le tout en forme authentique avec les tables historiques de tout leur contenu. Fait Van 1741. Dit kostbare register kwam waarschijnlijk door bemiddeling van kruisheer S. Drost in het kloosterarchief van Maaseik terecht. Voor de aangehaalde plaatsen

reg' Ij/oL ?2 r° en 84 v° waar Gerardus ,,baccalaureus S. Theologiae" of ,,bachelier en Theologie" genoemd wordt.

172 Berliere, Monasticon beige, I, p. 149-150 lijst der prioren van Dinant.

116


die gelegenheid als provinciaal aangesteld 173. Dat dit alleen voor de tijd van de visitatie was, blijkt wel uit het feit dat hij prior van Dinant bleef. Hij zal bij die visitatie speciale bevoegdheden gekregen hebben, zodat hij werkelijk als provinciaal kon optreden

wat het recht tot afzetten en benoemen van confraters voor

andere Franse huizen meebracht. Naast zijn priorale taak bracht dit noodzakelijke reizen en afwezigheden uit eigen klooster met zich mee, daar er in Frankrijk een twaalftal kruisherenkloosters waren, over heel het land verspreid. Gerardus de Montroyal moet echter langer dan vier jaar prior van Dinant geweest zijn. Op de generate kapittels van 1520, 1522 en 1524 wordt hij immers als prior van Dinant tot definitor van de orde gekozen, zodat dit prioraat zeker tot 1524 geduurd heeft. Voor het jaar 1522 wordt dit nog eens extra bevestigd door een document over de rechten en verplichtingen van de biechtvader en directeur van het Agnetenklooster te Peer. Hieruit blijkt ook dat Gerard de Montroyal een van de vertrouwenslieden van magister generaal Laurentius van Gladbach was. De zusters van de derde orde van Sint-Franciscus te Peer stonden onder de leiding van een kruisheer. Bij een onenigheid tussen rector en convent deden de zusters een beroep op de generaal van de kruisheren. Tegen kerstmis 1522 reisde deze zelf, samen met de prior van Luik en de prior van Dinant, Gerardus - tevens definitor - naar Peer en loste door een uitgebreid contract tussen zusters en rector de problemen op 174.

Prior van Namen geworden, werd Gerardus op het generaal kapittel van 1527 opnieuw tot definitor gekozen, en blijft blijkbaar jarenlang de vertrouwensman van de kloosters ; want telkens, bijna zo vaak als het kan, zal hij die taak van raadgever van de magister

generaal vervullen. We vinden hem nog elf maal als definitor

terug, in 1529, 1531, 1533, 1535, 1537, 1539, 1541, 1543, 1545, 1548 en 1550 175. Nog twee maal werd hij als visitator over een gedeelte der orde aangesteld, in 1531 over nederlandssprekende, in 1539 over franssprekende kloosters, waarvan dan Dinant, Lan173 Definities, p. 268, 270.

174 Ibidem, bij de aangegeven jaren ; J. Meers, Les Droits et les Obligations du Confesseur et Directeur au Convent Sainte Agnes dans la ville de Peer en 1512, in Lancien Pays de Looz, XI, 1907, p. 31-32. 175 Ibidem, bij de aangegeven jaren.


117

noy en Doornik apart worden genoemd176. Misschien heeft hij nog vaker als visitator moeten optreden, daar nogal dikwijls de magister generaal zich een gedeelte van de orde tot visitatie voorbehield, ,,per se vel per alium" te houden. Soms staat er ook dat hij, naast enkele in het kapittelrelict genoemde visitatoren, zelf de anderen zal aanstellen.

Gerardus heeft blijkbaar, na zijn Leuvense studententijd, als een ondernemend, geleerd en wijs man de orde gediend, waarschijnlijk ook als professor van theologie, maar zeker als prior,

acht jaar te Dinant en dertig jaar te Namen, en als definitor en visitator. Ook in 1538, bij moeilijkheden te Hoei over de generaals-

keuze, heeft hij een voorname rol gespeeld177. Al ontbreekt zowel over het klooster van Dinant als over dat van Namen een fatsoenlijke monografie, toch menen we dat deze kloosters onder zijn prioraat een bloeitijd doormaakten op tijdelijk en geestelijk gebied, die sterk afsteekt bij de deplorabele toestand van het Naamse klooster in latere tijden, toen het in de orde een afschrikwekkend voorbeeld was.

Op het generaal kapittel van 1554 wordt Gerardus in de lijst van de overledenen herdacht178. Een andere kruisheer, die in dezelfde tijd als Gerard de Montroyal te Leuven moet gestudeerd hebben, is Rudolphus Paludanus (Rodolff, Roelof(f), Rolof(f) van den Broek (Broeck, Broick, Broyck). Hij werd geboren te Grave, was ingetreden in het klooster van Sint-Agatha (N.Brab. Ned.) en wordt herhaaldelijk ,,bacca-

laureus formatus Sacrae Theologiae" genoemd, zodat hij de derde baccalaureaatsgraad behaald had. Als conventualis van Sint-Agatha ligt het voor de hand dat hij voor die studie naar Leuven gestuurd werd, al is hij onder de enkele ,,Paludani" in het Leuvense inschrijvingsregister niet te vinden 179. Hij zal voor het behalen van

de graad van baccalaureus formatus wel ongeveer acht jaar te Leuven gebleven zijn, dus rond 1510 tot 1518. Het is een normale veronderstelling dat hij daarna terugkeerde naar het klooster van Sint-Agatha, een van de grote kloosters van de orde, en daar 176 Ibidem, bij de aangegeven jaren.

177 Zie verder.

178 Definities, p. 357. 179 Annales, I, 2, p. 23 ; II, p. 127, 139-140. Ook in de matrikels van Keulen komt hij niet voor.

118


professor in theologie werd. Te Sint-Agatha was Henricus Hoefsleger180 reeds vanaf 1504 prior en bleef dit tot 1540. Zijn Memoriale begint Rudolphus met de dood van zijn voorganger te gedenken en zijn eigen priorkeuze op bet feest van Kruisverheffing, 14 September 1540 te vermelden181. Eenmaal prior, zal zijn

invloed niet tot zijn eigen klooster beperkt blijven, maar zich al spoedig tot heel de orde uitstrekken. Want vanaf 1541 wordt hij op de generale kapittels herhaaldelijk tot definitor gekozen en tot visitator aangesteld, zodat hij de orde, wat betreft de Nederlandse, Westfaalse en Rijnlandse kloosters goed leerde kennen. Met zijn herhaaldelijke reizen naar Hoei en zijn bezoeken aan de kloosters waarvoor hij als visitator was aangesteld, kon er van geregeld lesgeven en studeren niets meer komen. In 1541 werd hij definitor en tevens visitator voor de kloosters in Brabant,

Holland en Zeeland ; in 1544 definitor en visitator in Holland en Friesland ; in

1545 visitator voor het klooster in Den Bosch en de kloosters in Holland en Friesland ; in 1546 definitor; in 1547 visitator voor Den Bosch, de kloosters in Holland, Friesland, Westfalen en vijf kloosters in het Rijnland ; in 1548 werd hij,

samen met Gerard de Montroyal definitor gekozen en als visitator aangesteld voor de huizen in Den Bosch en in Holland ; in 1550, weer samen met de Montroyal de finitor; in 1551 visitator in Den Bosch, Zeeland en Holland ; in 1552 definitor; in 1553 visitator in Brabant, Holland, Friesland en Westfalen ; in 1554 definitor en visitator voor de kloosters van Den Bosch, Asperen en Woudrichem ; in 1555 visitator in de kloosters van Den Bosch, Asperen, Woudrichem, Emmerich en Marienfrede; in 1556 definitor; in 1557 visitator in Den Bosch, Woudrichem, Asperen en Emmerich. Het is dan nog mogelijk dat hij, zoals we boven bij de Montroyal schreven, ook andere jaren en/of met nog andere kloosters belast werd.

Uit deze wat eentonige opsomming blijkt duidelijk dat Rudol phus een gezagvolle personaliteit in de orde was, die bij de magister generaal en bij de prioren en afgevaardigden op de kapittels groot aanzien genoot182.

Zijn naam komt natuurlijk voor in talrijke acten van zijn eigen klooster, reeds voordat hij prior werd en vooral gedurende zijn prioraat, meestal eigendomsacten uit het archief van SintAgatha183. Toen prior Johannes Proenen te Maastricht een nieuwe 180 Zie boven p. 112. 181 Zie p. 119.

182 Voor zijn ambt van definitor en visitator, Dejinities, bij de aangehaalde jaren. 183 H Douma, Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster Sint-Agatha,

drie delen, ook verschenen in Clairlieu, XXVIII-XXIX, 1970-1971 ; de index is van

H. Douma en G. van Hoorn ; zie p. 403 en de daar aangegeven plaatsen. De nrs. 843-915 in de Regestenlijst zijn van onder het prioraat van Rudolphus. Voor een van de acten, zie Clairlieu, VIII, 1950, p. 96 over de ruil van archivalia van St.-Agatha uit de abdij van Westmalle tegen een codex van de abdij van Aulne die


119

definitieve vleugel van zijn klooster gebouwd had, wilde hij in het kloosterpand graag gebrandschilderde ramen laten plaatsen, maar

kon die blijkbaar zelf niet betalen. Op het generaal kapittel van 1539 deed hij een beroep om steun van andere kloosters. Onder

de dertien prioren die aan die oproep gehoor gaven, vinden we ook de naam van de prior van Sint-Agatha Rudolf van den Broek. Maar ook voordat hij prior en definitor werd, moet hij veel vertrouwen in de orde genoten hebben. Want nauwelijks prior en definitor van het generaal kapittel van 1541, werd hij met een delikate zending belast. Het kloostertje van Nieuwerve verkeerde in grote moeilijkheden. Prior Cornelis van Daelen van Goes had een staat van goederen ervan opgemaakt. De eerste dag van het generaal kapittel 1541, op 18 mei, schreef de magister generaal een brief hierover aan de Grote Raad te Mechelen. De religieuzen van het klooster Nieuwerve waren alien vertrokken, zo schreef hij, en het klooster stond ,,desolaat ende sonder dijenst". Zo nu en dan kwam een kruisheer om de renten en pachten in ontvangst te

nemen. Hij verkocht zelfs de ornamenten van de kerk. Ook de jaargetijden en de ,,sacramentsmissen, alle weeke te doene" werden niet gehouden. De generaal verwacht blijkbaar heil van de Grote Raad en stuurt er als zijn vertrouwensman op 21 mei naar toe,

Rodolphus

Paludanus,

prior van

Sint-Agatha,

baccalaureus

in

theologie184.

Meer bekend is hij door een geschriftje dat hij ons naliet, Memoriale she rerum memorabilium Annotatio Conventus Sanctae

Agathae1*5. Prior Rudolphus schreef dit Memoriale vanaf 1547, omdat de generale kapittels van 1545 tot 1547 hadden voorgeschreven dat elk klooster een boek moest hebben waarin de besluiten van de conventskapittels zouden worden opgetekend. Zo zou er naderhand door vergeetachtigheid geen onenigheid ontstaan over de beslissingen die de confraters samen genomen hadden. Ook legaten, giften en op andere manier verkregen goederen,

evenals vervreemde of belaste goederen die van belang waren berustte bij W. Sangers te Maaseik; een van de acten is een erfscheiding van goederen onder prior ,,Roloff van den Broick" 1542. 184 Voor Maastricht zie H. van Hasselt, a.c, p. 22 ; voor Nieuwerve APHOSC, 32, fol. 13. 185 Dit Memoriale gaat van 1540 tot 1636 en werd uitgegeven door G. van Hoorn in de reeks Cruciferana, Amersfoort, 1962, nr. 21, 28 biz. waarvan p. 5-17 van R. Paludanus zijn en moeten aangevuld worden met Annales, III, p. 55-56.

120


moesten hierin worden neergeschreven. ,,Geen overtollige maar alleen de noodzakelijke besluiten moeten worden opge tekend", schrijft Rudolphus erbij, en daar houdt hij zich aan. Hij begint met het begin van zijn prioraat, zijn priorkeuze als opvolger van Hoefslegers, waarbij hij vermeldt dat hij van Grave afkomstig is. Meestal gaan deze aantekeningen over financiele kwesties, jaarlijkse renten, het verkopen of terugkopen van feodale

rechten, het aankopen of verkrijgen van land of bosgrond enz. Nu en dan staan er interessante bijzonderheden in, bv. over iemand die zijn begraafplaats kiest in het koor van de kerk en de daarvoor verkregen gelden ; het houden van gestichte jaargetijden met de bepaling van de stichter om aan de confraters een portie wijn te geven ; erfenisregelingen met de families van kruisheren van Sint-Agatha ; een mooi oud spreekwoord, uit de volksmond opgetekend bij verplichtingen waar blijk-

baar meer nadeel dan voordeel mee gemoeid is : ,,Hier es gebodt mer geen ghenot.

Mer in thijns gueden gebot ende ghenot". Op 24 maart 1550 wordt vermeld dat aan frater Petrus de Mercksel werd toegestaan dat hij in het klooster van Woudrichem geincorporeerd werd, wat in die tijd eerder uitzonderlijk was en waarvan we in de

generale kapittels, naast nogal veel voorkomende verplaatsingen, slechts nu en dan een voorbeeld vinden. Ook wordt er een gift vermeld van 200 daalders tegen een jaarlijkse rente van acht daalders, waarvan een gedeelte werd gebruikt om het uitgebrande huis van de ,,ancillae nostrae" weer op te bouwen ; blijkbaar hebben er eeuwenlang enkele ,,ancillae" in het poorthuis gewoond, zoals dit ook nu nog het geval is.

Pas in September 1551 vinden we in het Memoriale de professie van een clericus opgetekend, in oktober en november gevolgd door die van een frater en een broeder. Zou Sint-Agatha vanaf 1547 tot 1551 geen professies gehad hebben ? De jaren 1551 tot 1553 maken dit dan weer goed, omdat er op die korte tijd zes zijn, wat gezien de stabilitas loci zeker voor jaren voldoende was.

Blijkbaar heeft prior Rudolphus een tijdperk van vrede en bloei gekend. Een keer, in juni 1554, tekent hij op dat het klooster grote schade heeft geleden, voor honderden guldens, door een troep muitende soldaten die meer dan tien dagen in het klooster bleven186.

Dit Memoriale blijft voor de geschiedenis van het klooster SintAgatha interessant, niet alleen voor de financiele toestand, maar ook voor de kennis van meerdere kruisherennamen en voor de plaatsen persoonsnamenkunde van de streek. Tegenover de zes professies van 1540-1557 staan er twaalf sterfgevallen, nogal verdeeld over deze jaren, zodat er van besmettelijke ziekten in die tijd geen sprake is187. Het klooster telde in 1571, dus slechts veertien jaar later, veertig conventuales, terwijl er vier kloosters vanuit Sint-Agatha werden gesticht188. 186 L.c, p. 8, 11, 12, 13, 14 en 16. 187 Anniversarium, Archief S. Ag. H. 31. 188 L. Emond, Het klooster Sint Agatha in den Lande van Cuyk 1371-1921, in Kruistriomj, I, 1920, p. 46-47.


121

Een tweede geschriftje dat door Hermans aan prior Rudolphus werd toegeschreven, een juridisch tractaatje over de ,,bona feudalia, censualia et liberorum" van het klooster, is niet van zijn hand 189. Zo heeft Rudolphus Paludanus als theologieprofessor, als prior,

definitor en visitator een jarenlange invloed in de orde kunnen

uitoefenen.

Op 2 december 1557 overleed hij te Sint-Agatha en werd in het schip van de kloosterkerk begraven. Op zijn grafsteen stonden de woorden : ,,An. 1557 obiit Venerabilis P. P. Rodolphus Paludanus Prior hujus conventus", terwijl in de dodenlijst van de prioren van

het klooster vermeld werd : ,,Rudolphus Paludanus S. Theologiae Baccalaureus in pace vivens raptus est ne videret mala gentis suae, 2 Decembris 1557, in medio ecclesiae sub amplo lapide sepultus". De woorden ,,opdat hij de kwalen (moeilijkheden) van zijn volk niet zou zien" zullen zeker duiden op de tachtigjarige oorlog die zoveel onrust en vernieling voor volk en kloosters meebracht. In het necrologium van het convent wordt nog eens aan zijn titel, ,,baccalaureus formatus" herinnerd190. Eeuwenlang bleef zijn graf ongeschonden in de kerk bewaard, al sleten de letters van zijn grafschrift stilaan af door de vele kerkgangers en bezoekers van het klooster. Maar op 9 mei 1944

brak er brand uit in de kloosterkerk. Toen de wederopbouw van de kerk begon, werden de grafzerken uit de kerk weggenomen om

ze later in de gangen van het kloosterpand te plaatsen. Ze bleken door de hevige verhitting en de plotselinge afkoeling door de blussingswerken erg te hebben geleden, terwijl ze ook inwendig door de hoge ouderdom versleten waren. Sommige waren in vier stukken, andere in meer dan vijftig stukken gebroken. Ze waren ontzettend zwaar (sommige 4000 kg) en zo groot dat men de deuropening van de kerk moest uitbreken om ze buiten de kerk te krijgen 191. De grafsteen van prior Rudolphus is daarbij verloren gegaan 192. e. De jaren 1510-1517

Na Gerardus de Montroyal en Rudolphus Paludanus troffen we vanaf 1510 tot 1517 in de inschrijvingsregisters geen nieuwe "9 Annales, I, 2, p. 23. We danken E.H. Th. van den Elsen die ons schreef

,qn r-W5 JCrnaar auteur en naar inhoud door Hermans foutief werd weergegeven 190 Indent, I,, 2, 2, 23 23 en en II, II, p. p. 127, 127, 136-143. 136-143.

Zl Bd d kloosterkerk klkk van S. S Agatha, Ah in Clairlieu, III, 1945, p. 58-60 wd ™ de Mededelmg van E.H. Th. van den Elsen van St.-Agatha.

122


kruisheren-studenten aan. Zijn er geweest ? Op 1 oktober 1520, feest van Sint-Remigius, begonnen tien theologiestudenten met het geven van lessen in de Sententies, twaalf met het geven van lessen

in de H. Schrift, waaronder een carmeliet en twee kruisheren193. Deze laatsten werden dus baccalaurei biblici. Om deze eerste graad van het baccalaureaat te verkrijgen waren in de XVe en begin XVIe eeuw ongeveer zes jaar studie nodig. Kruisheren die in oktober 1520 biblici werden, moeten dan vanaf begin 1514 te Leuven geweest zijn. Pas in 1530 werd het eerste baccalaureaat op vier en een half, in 1600 op drie jaar gebracht194.

Juist uit deze jaren zijn enkele namen bekend uit de Leuvense stadsregisters, waarin de jaarlijkse betaling van drie imperiaalguldens door de kruisheren aan de stad genoteerd zijn. In de jaren

1513 tot 1517 wordt meermalen Balthazar van Vilvoorde (Filvoirden) genoemd. Het kan natuurlijk een toeval zijn dat juist in dezelfde tijd twee kruisheren met de zeldzaam voorkomende naam Balthazar te Leuven studeerden. Balthazar Donye Huyensis en

Balthazar van Vilvoorde. Mogelijk zijn het twee namen voor de zelfde persoon.

In een minuut van 15 oktober 1516 wordt samen met Balthazar van Vilvoorde ook Jacobus de Bruyne van Mechelen genoemd, die uitdrukkelijk als regens collegii fratrum sancte crucis wordt aangeduid. Van beide kruisheren kennen we geen nadere bijzonderheden194a.

Samen kwamen ongeveer half mei 1517 twee Engelse kruisheren naar Leuven, samen lieten ze zich ook inschrijven op 19 mei, him twee namen op dezelfde bladzijde van het inschrijvingsregister

achter elkaar. De eerste was Frater Wilhelmus Crocynus, presbyter,

religiosus in ordine Cruciferorum professus Londoniensis diocesis195. Uit de wijdingsprotocollen van de Londense bisschoppen blijkt dat hij op 24 September 1513 subdiaken werd gewijd, op 193 H. de Jongh, o.c, p. 46 waar hij de Extraits des acta Facultatis Theologiae Lovaniensis 1515-1534 geeft volgens een handschrift uit de bibliotheek van het Seminarie te Gent.

194 Aubert, o.c, p.

115-122 ; 550 Jaar Univ. Leuven, p.

p. 71 vv.

327 ; Van Eijl, a.c,

194a jn Je Definities van de generale kapittels noch in de Annales komen de namen van Balthazar en Jacobus de Bruyne voor. Zie Stadsarchief Leuven 8176 fol. 138 vn en meerdere rekeningen, aangegeven bij De Maesschalck, o.c, noot 3

op p.

7-8.

195 Matricule, III, p. 558, n. 52.


123

17 december diaken en op 10 maart 1514 priester196. Normaal zou hij dan in 1514 vijfentwintig jaar oud geweest 2ijn, de vereiste leeftijd voor de priesterwijding197. Maar in de jaren voor 1488 had de pest 20 hevig gewoed en hadden de kloosters zo'n grote verliezen geleden, dat de kruisheren te Rome het privilege vroegen

om de studenten reeds op tweeentwintigjarige leeftijd tot priester

te mogen wijden. Innocentius VIII gaf hun dit voorrecht, dat ze zeker ook in het eerste kwartaal van de XVIe eeuw, en waarschijn-

lijk langer, nog gebruikt hebben. Wilhelmus Crocynus was dan vijfentwintig toen hij naar Leuven kwam198. Na zijn Leuvense

studies, juist in de woelige protestantse tijd, keerde hij, als hij de graad van baccalaureus formatus op de normale tijd haalde, einde 1525 naar Londen terug voor de opleiding van zijn jongere con-

fraters. Toen de oude frater Sibertus van Nijmegen, conventualis van Sint-Agatha en prior van het Londense klooster, tevens vicarius

van de magister generaal in Engeland, aftrad, werd Wilhelmus zijn opvolger in beide ambten. Wanneer ? Prior Sibertus werd op het generaal kapittel van 1527, van 19 tot 21 mei te Hoei gehouden, onder de overledenen genoemd als ,,quondam prior Londoniensis et provincialis Anglie" en tevens als jubilarius. In de kapittelrelikten werd meestal in de lijst van de overledenen een zekere rangorde gevolgd : prioren, subprioren, procuratoren. In 1527 volgden achter de namen van twee prioren en drie subprioren twee gewezen prioren, Sibertus van Londen en Johannes Misse van Hohenbusch en Schiedam 199. Wilhelmus Crocynus werd dus voor 1527 prior van het Londense klooster en vicarius van de magister generaal voor de Engelse kloosters. Elk jaar opnieuw werd hij, evenals zijn voorganger, aangeduid als visitator, een taak die sinds 1518 telkens weer aan de Londense prior werd toevertrouwd. Ook op het kapittel van 1529 was dit nog het geval. Tussen einde april 1529 en begin mei 1530 stierf Wilhelmus als prior van Londen en werd de ,,venerabilis pater frater Wilhelmus*' onder de erg lange lijst van achtenzestig overleden confraters herdacht200. 196 Mededeling van dr. H. van Rooijen uit de wijdingsprotocollen, van de bis-

sohoppen van Londen, waarvoor hartelijk dank. 197 Cap. 3, de aetare, qualitae et ordine praeficiendorum, I, 6 in Clementinis.

198 A. Ramaekers, De Privileges van de Kruisherenorde vanaf haar ontstaan tat aan het Concilie van Trente, in Clairlieu, I, 1943, p. 43. 199 Dejinities, p. 288. 200 ibidem, p. 296.

124


Tegelijk met hem stierven dat jaar frater Egidius de Endovia, zijn subprior, en de fraters Jacobus en Johannes van hetzelfde klooster, terwijl het volgende jaar weer twee Londense kruisheren onder de overledenen werden genoemd. Dit is trouwens niet 20 ongewoon. Datzelfde jaar stonden er vijf kruisheren van het klooster van Luik bij de overledenen opgetekend201. Als de ,,2warte dood" in een plaats uitbrak, waren er altijd veel kloosterlingen onder de slachtoffers, omdat zij zich met de verzorging van de zieken bezig

hielden. Voor het klooster van Londen was dat jaar in ieder geval een rampjaar.

Dat Wilhelmus Crocynus om zijn bekwaamheden werd uitgekozen tot visitator en vicarius van de generaal, en dat dit ambt niet per se met dat van prior van Londen verbonden was, blijkt uit de

kapittelrelikten van de volgende jaren. In 1530 werden de prior van Goes en die van Nieuwerve als visitatoren van de Engelse kloosters aangeduid; in 1531 die van Nieuwerve en Donington ; in 1532 Henricus White (Hueth), prior van Donington, tevens ,,provincialis" samen met de prior van Colchester. De daarop volgende jaren hield de generaal zelf, per se vel per alium, de visitatie van de Engelse kloosters, tot deze in 1538 door Hendrik VIII werden opgeheven. De metgezel van Crocynus was Frater Wilhelmus Chaterlan, presbyter religtosus ordinis Cruciferorum, Londoniensis dyocesis 19 man 1517. Ook Chaterlan komt in de wijdingsprotocollen van de Londense bisschoppen voor, doch slechts een maal, bij zijn priesterwijding. Was dat op 19 maart 1519, zoals H. van Rooijen het optekende ? Het is moeilijk aan te nemen, omdat Chaterlan zich als priester te Leuven laat inschrijven. We weten niet of

Wilhelmus Chaterlan nog de kans gekregen heeft naar zijn vader-

land terug te keren. Reeds op het generaal kapittel van 1522 wordt hij onder de overledenen herdacht als ,,frater Wilhelmus Setternen bacularius theologie Londoniensis" 202. 201 Ibidem, p. 296-297 ; zie verder bij de vermelde jaren. 202 Matricule, III, p. 558, n. 53. Schillings spelt de naam Chaterlai, terwijl men in de oorspronkelijke inschrijvingen, Alg. Rijksarchief Brussel, Univ. Leuven,

23, fol. 233 v° eerder Chaterlan zou lezen, wat dan weer beter met de spelling van de naam op het gen. kap. van 1522 overeenkomt. Het grote verschil in schrijfwijze van de namen in de kapittelrelikten is uit te leggen, doordat het relikt waarschijnlijk (zeker) aan de aanwezigen gedicteerd werd en de namen op het gehoor werden opgeschreven.

BIJLAGE 1

Rijksarchief NAMEN. Bonds Kruisheren. Bundel 4. Testament van Pbilippus

DEHONT, 1491, 15 december. Afscbrift. In nomine Domini. Amen.

Per hoc praesens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter et sit notum quod anno a Nativitate Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo primo indictione nova mensis decembris die decima quinta circa quintam horam post

meridiem pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri Domini innocentii divina providentia hujus nominis papae octavi anno suo octavo, in mei notarii publici testiumque infra scriptorum ad haec vocatorum et rogatorum praesentia personaliter constitutus honestus et discretus vir philippus dehont filius Nicolai

dehont de Walgaria in Zelandia de Villadio dicto Westersuborck opidanus opidi Lovaniensis Quamquam corpore debilis et infirmus in lecto aegritudinis decumbens,

sensuum tamen suorum tarn internorum quam externorum prout prima facie approbat

per omnia bene compos et validus existens, considerans et perpendens quod in hac vita fragili nihil certius morte et nihil incertius ejus hora existit, volens ob haec

animae suae providere saluti ac intestati prevenire casum quadam testamentaria

ordmatione sive ultimae voluntatis dispositione idcirco de bonis et rebus suis transitoriis universis tarn mobilibus quam immobilibus sive haereditariis redditibus necnon bonis penes Lovanium. Vlieghonde nuncupatis sibi ab altissimo pro collatis et concessis sive testamentum sive ejus ultimam voluntatem fecit condidit et ordmavit in modum et formam subsequens quod seu quam valere voluit jure testamenti solemnis aut codicelli vel codicellorum necnon alioquocumque jure

hominis decedentis ultima voluntas melius et efficacius valere poterit seu roboris firmitatem obtinere de consuetudine apperbata atque juxta canonum et legum

instituta non obstantibus quod

in hujusmodi

suo testamento sive ejus

ultima

voluntate aliqua solemnitas de juris canonici vel civilis necessitate requisita neglecta

ruent vel praetermissa, revocans, cassans et annulans dictus Philippus testator quaecumque testamenta sive quascumque ultimarum voluntatum ordinationes per

ipsum fortasse transactis temporibus facta vel condita seu factas vel conditas eaque vel eas nulhus roboris vel momenti esse voluit. Praesenti tamen suo testamento sive ejus ultima voluntate in suis firmissimis robore et efficacia semper permanente citra tamen revocationem cujusdam testamenti sive ultimae voluntatis honestae

quondam muliens Barbarae van Herlaer suae dum viveret uxoris legitimae per ipsam ut asserebat facti vel conditi seu factae vel conditae quod seu quam laudavit ratificavit in omnibus et per omnia et pro ratificatis et approbatis haberi voluit et mandavit. In primis siquidem dictus Philippus filius Nicolai testator animam suam

dum ipsa ab ergastulo sui miseri corporis per altissimi voluntatem egredi contineat

eidem altissimo suo Creatori ejusque Genetrici gloriosae Virgini Mariae ac omnibus

coelestis civibus humillime commendavit dictique sui corporis sepultura in Capella

noviter fundata et erecta annexa Ecclesiae et choro Sancti Jacobi Lovaniensis cujus aitare per Dei gratiam in laudem et honorem Sanctae Crucis consecrabitur elegit

126


legansque pro suis 1 acquisitis memoriae suae non occurrentibus fabricae Ecclesiae Sancti Lamberti Leodiensis tres florenos Renenses semel quemlibet florenum ad viginti stuferos et ad tres plenos brabantiae stuferos computandum, Deinde voluit praedictus Philippus testator per suos executores infra scriptos in die exequiarum suarum pauperibus christi distribui tres modios tritici in panibus pistis, item voluit et ordinavit fieri et celebrari ad statim post ejus mortem pro

ipsius testatoris parentum, amicorum et benefactorum suorum animabus triginta tricenaria et pro quolibet voluit solvi per suos Executores infrascriptos viginti quatuor stuferos taxatos ut supra ; item legavit Curato Ecclesiae Sancti Jacobi Lovaniensis unum crusibile argenteum de tribus unciis ; item legavit sub curato dictae Ecclesiae decem stuferos semel, et Custodi ejusdem decem stuferos semel ; item legavit fabricae Ecclesiae Sancti Jacobi Lovaniensis tres florenos Renenses semel etiam valoris praetacti. Et nostrae Dominae praefatae Ecclesiae unum consimilem florenum Renensem semel; item legavit pro ornatione et reparatione praedictae capellae novae in qua ut supra suam elegit sepulturam decem florenos Renenses communes semel ut prius estimatos et similiter mensae Sancti Spiritus parochiae Sancti Jacobi Lovaniensis ad usum pauperum unum consimilem florenum Renensem semel ; item

antedictus Philippus filius Nicolai testator legavit et jure legati reliquit ad statim post ejus mortem prioribus et conventibus duorum monasteriorum Cruciferorum alias Cruijsbruere quorum unum situatum est in Zelandia in opido dicto Goes et

aliud in opido Namurcensi domum suam cum horto et omnibus suis pertinentiis universis quam ipse testator inhabitat tempore hujus conditi testamenti necnon omnes alias suas domos contiguas quas idem testator habebat situatas in dicta parochia Sancti Jacobi Lovaniensis in platea dicta de derdoerdine juxta et inter

Diliam ab una et bona magni hospitalis infirmorum oppidi Lovaniensis a secunda, moenia dicti oppidi a tertia, plateam fratrum minorum a quarta, necnon praefatam plateam dictam de Derdoerdine a quinta partibus haereditarie et in perpetuum tenendas et possidendas sub jure et sensu prius inde debitis necnon certis oneribus, modis et conditionibus infrascriptis, salvo quod Maria Van der Eijcken, filia legitima Walteri Van der Eijcken et Agnetis Vos ancilla dicti testatoris habebit ad statim post mortem dicti testatoris domum quondam Joannis Vuijter Liennughen cum omnibus suis pertinentis sitam inter praefatas domos in platea dicta de Derdoerdine ad eamdem inhabitandam aut illius commoda recipienda prout sibi placuerit quamdiu in humanis vixerit et non amplius. Deinde antedictus philippus filius Nicolai testator dixit atque exposuit se habere quatuor domos contiguas situatas circa forum sive cymiterium Sancti Petri Lovaniensis in platea dicta de Cortsstrate juxta et inter bona Judoci vander Donck ab una et Joannis van den Hoene ex alia partibus quas quattuor contiguas domos sive mansiones legavit hereditarie et in perpetuum praedictus Philippus testator ante nominatis prioribus et conventibus praedictorum monasteriorum sub jure et sensu prius inde debitis et certis oneribus, modis et conditionibus infra annotatis, salvo quod solverint annuatim ex proventibus et emoluments provenientibus ex praedictis quator domibus praedictae Mariae Van der Eijcken ancillae praefati testatoris triginta florenos Renenses valoris praetacti quamdiu in humanis vixerit et non amplius. Item exposuit et declaravit praelibatus Philippus testator quomodo habuit hereditarie et in perpe

tuum super Domaijne domini ducis brabantiae quinquaginta coronas quamlibet ad viginti quatuor stuferos et stuferos ut prius computatos quas solvit oppidum Lovaniense ut in litteris desuper confectis ut asserebat plenius contineri quas quidem quinquaginta coronas legavit etiam dictus Philippus testator praedictis prioribus et

1 Opengelaten in het afschrift.


127

conventibus dictorum monasteriorum dictorum Cruijsbruere 'hereditarie habere recipiendas et levandas sub oneribus, modis et conditionibus infra declaratis. Item exposuit atque narravit dictus testator ad exonerandum suam conscientiam quomodo obligatus certis personis in uno anno et hereditario censu trium florenorum Renensium communium ut in litteris desuper confectis dicebat plenius contineri, quos

quidem florenos voluit solvi de praedictis quinquaginta coronis vel dequitari de eisdem quinquaginta coronis quemlibet florenum Renensem mediantibus octodecim florenis Renensibus salvo quod ill! qui praetendunt habere jus in praedictis tribus renensibus annui census facient tantum quod apprehensores praedictorum quinqua

ginta coronarum securi sint et certi quod nullo unquam tempore ab alio seu aliis super praedictis tribus Renensibus vexabuntur et molestabuntur. Voluit etiam et ordinavit dictus Philippus testator quod praedicti priores et conventus praedictorum duorum monasteriorum pro tempore existentes solvere habebunt et adstricti erunt singulis annis hereditarie et in perpetuum decem florenos Renenses valoris praetacti de omnibus et singulis domibus necnon quinquaginta coronis ipsis superius legatis et specificatis magistris sive provisoribus dictae fabricae ecclesiae Sancti Jacobi Lovaniensis pro tempore existentibus ad usum unius missae semper et in perpe tuum omni die veneris hora decima in praedicta capella nova annexa choro et Ecclesiae Sancti Jacobi, ubi ut supra suam elegit sepulturam, celebrare per presbyterum honestae et laudabilis vitae per curatum dictae Ecclesiae pro tempore existentem ordinandum et deputandum. Qui sacerdos ordinatus et deputatus per Curatum praetactum in praetacta missa omni die veneris celebranda semper obligatus erit ad legendum unam passionem Domini nostri Jesu Christi de quatuor evangelistis per ordinem demptis diebus duplicibus et triplicibus, in quibus leget missam et evangelium secundum exigentiam temporis pro qua quidem missa sicut praemittitur celebranda solvent praedicti magistri fabricae dictae Ecclesiae ipsi sacerdoti hujusmodi missam celebranti de praedictis decem florenis Renensibus septem cum dimidio florenos Renenses in valore praetacto et non minus, Reliqui vero duo cum dimidio floreni Renenses cedent ad usum et effectum dictae fabricae pro vino, panibus, luminaribus et ornamentis in praedicta missa necessariis

et in casu quo

dictus presbiter in celebratione dictae missae defecturus repertus fuerit vel etiam passionem Domini nostri Jesu Christi temporibus quibus legere tenetur ut praemittitur, postposuerit, Extunc voluit dictus testator ipso sacerdoti pro qualibet missa neglecta sive passione postposita de summa sua annuatim a dictis magistris fabricae recipienda defalcari

sex

stuferos

et

hoc

totiens

quotiens

in

praemissis

negligens

sive defectuosus repertus fuerit et istos sex stuferos ratione hujus defectus provenientes voluit idem testator distribui pauperibus domesticorum dictae parochiae sancti Jacobi. Voluit etiam et ordinavit quod Martinus de Honterle de Hoochstraten filius Lucae de Honterle quam cito fuerit ordinatus presbiter celebrabit praedictam missam vita sua durante in propria persona nisi infirmitas aut impedimentum aliquod corporis obsteterit vel etiam si necessario haberet abesse per aliquot dies tune in praedictis casibus faciet praedictam missam celebrare per unum alium praesbiterum sine contradictione cujuscumque vel quorumcumque, Salvo quod praedictus curatus Sancti Jacobi poterit ordinare aliquem idoneum praesbiterum honestae et laudabilis vitae qui praedictam missam celebrabit donee et quousque praedictus Martinus fuerit ordinatus praesbiter. Item voluit ulterius et ordinavit quod prae dicti priores et conventus praedictorum monasteriorum non poterunt neque valebunt

praescriptas coronas

omnes

vendere

domos

aut

dequitatae

fuerint

consimiles

redditus

tune et

aut aliquam illarum aut

alienare voluit ad

et

in

casu

pecunias

eamdem

quo

exinde

naturam.

etiam praefatas

praedictae

provenientes

- Deinde

quinquaginta

quinquaginta

voluit

applicari et

coronae ad

alios

ordinavit

prae-

128


nominatus testator quod praedicti priores et conventus monasteriorum praehabitorum mittere et destinare habebunt ex eorum Monasteriis praedictis tres fratres sacerdotes

de eorundem regula et ordine cum uno laico qui jam dictis tribus sacerdotibus serviet, qui domum praedictam inhabitationis dicti testatoris inhabitabunt et ibidem missas celebrabunt orantes pro dicti testatoris, parentum, amicorum et benefactorum suorum animabus qui tres sacerdotes in dies Theologorum scholas continuando in facultate Sacrae Theologiae studebunt quandiu ipsorum Superioribus placuerit, hoc est si illos vel ipsorum aliquem revocaverint tune semper adstricti erunt et obligati alios vel alium loco revocatorum vel revocati indilate mittere et sine more ex eorum propriis Monasteriis aut etiam ex alienis monasteriis ejusdem ordinis et regulae de observantia, casu quo ex eorum propriis monasteriis non voluerint aliquos mittere.

Qui tres

praesbiteri

una cum laico praescripti semper et in perpetuum

sustentabuntur et nutrientur etc. et de emoluments et proventibus provenientibus ex omnibus et singulis domibus et quinquaginta coronis praedictis declaratis, ultra onera prius mentionata super excrescentia (?), item deinceps voluit et mandavit dictus Philippus testator quod priores praedictorum monasteriorum habita ad hoc potestate et authoritate de eorum Superioribus et Conventibus adstricti erunt et tenebuntur infrascriptis Executoribus infra medium annum post dicti testatoris mortem dare responsum an velint dictam domum inhabitationis dicti testatoris ortam et cum suis domibus ibidem cum suis bunnis specificatis situatis et praefatas quatuor domos circa forum vel cijmeterium Sancti Petri et plateam dictam de Cortsstrate necnon quinquaginta coronas prius narratas sub jure et censu prius exeuntibus atque oneribus praedeclaratis acceptare velint. Qua responsione affirmative facta voluit quod praedicti fratres sacerdotes una cum laico venient infra annum de post habitatum in dicta domo inhabitationis dicti testatoris et ibidem habitare scholas continuando et alia facere pro ut Superius declaration est, hoc tamen salvo quod praedicti priores de consensu et authoritate suorum superiorum et conventuum

facient dictis Executoribus legitimas promissiones sufficientes praemissa omnia et singula secundum ipsius testatoris voluntatem ultimam tenere ac debite et firmiter

observare cum renunciatione tamen omnium et singulorum privilegiorum a quibuscumque Superioribus habitorum vel in posterum desuper acquirendorum, quibus mediantibus praemissa in toto vel in parte minime mutare, infringere vel diminuere possint et valeant: quod si secus fecerint, quod Deus avertat, vel responsum tempore

suo non dederint, vel in mittendo praesbiteros una cum laico scholas continuando,

secundum ipsius testatoris ultimum voluntatem vel praemissorum aliquo defectuosi et negligentes reperti fuerint aut etiam praedictum onus, prout latius superius

declaration est, acceptare non voluerint, extunc in praedictis casibus voluit idem testator dictos priores et conventus dictorum duorum monasteriorum dictorum Cruijsbruere de omnibus et singulis ipsis superius relictis et legatis privari et in perpetuum privatos manere debere, et tune in ilium eventum legavit atque reliquit dictus testator praefatam domum suam inhabitationis cum suis domibus et universis earum pertinentiis sitis in de deroerdine in praedicta parochia Sancti Jacobi cum suis bunnis superius specificatis sub jure et censu prius inde debitis necnon medietatem quinquaginta coronarum super Domeijne Domini Ducis Brabantiae supradictarum,

ipsis

fratribus

novi

monasterii

Carthusiensium

opidi

Lovaniensis

noviter inchoati pro sustentatione duorum fratrum choralium et duarum cellarum erectione ad eorumdem commodum et majorem utilitatem convertendam. Salvo tamen quod praedicta Maria vander eijeken ancilla dicti testatoris habebit prae dictam domum quondam joannis Vuijter Lienninghen cum omnibus suis pertinentiis

inde Derdoerdine ad habitandum in ea aut illius commoda recipienda prout sibi placuerit vita ejus durante, salvo etiam quod praedicti fratres Carthusienses solvent


129

de domo habitationis dicti testatoris et aliis domibus in platea dicta de Derdoerdine sitis necnon viginti quinque coronas praescriptis ipsis fratribus superius legatis et relictis quinque florenos Renenses valoris praetacti annuatim Magistris fabricae Ecclesiae sancti jacobi Lovaniensis pro tempore existentibus pro celebratione unius missae cum passione domini nostri jesu Christi singulis diebus veneris legenda in Capella nova annexa praedictae Ecclesiae et Choro Sancti jacobi secundum conditionem et conventionem dicti testatoris superius ordinatam, habebunt etiam et tenebuntur adhuc praedicti fratres Carthusienses exsolvere vel dequitare de praedictis viginti quinque coronis medietatem praedictorum trium florenorum Renensium haeriditariorum secundum modum et formam praehabitos. Alias vero quatuor domos sitas supra forum sive cijmiterium sancti petri in platea dicta de Cortstrate cum suis tenenciis superius specificatis, in casibus praescriptis legavit dictus philippus testator pauperibus quatuor parvarum mensarum Sancti Spiritus oppidi Lovaniensis videlicet sanctorum jacobi apostoli, Quintini, Michaelis Archangeli et Gertrudis virginis parochiarum, sub oneribus infra scriptis, primo videlicet quod hujusmodi quatuor domorum administratores et gubernatores solvent annuatim de proventibus et emolumentis ex eisdem domibus provenientibus dictae Mariae vander Eijcken saepedicti testatoris ancillae triginta florenos Renenses ut supra taxatos quamdiu in humanis vixerit et non amplius, Item legavit et jure legati reliquit praenominatus testator adhuc jamdictis pauperibus quatuor parvarum mensarum praedictarum reliquam medietatem quinquaginta coronarum super Domeijne domini Ducis Brabantiae prius dictarum et specificatarum salvo tamen quod praedicti administratores dictarum domorum et viginti quinque coronarum exsolvent singulis annis et in perpetuum

de proventibus et emolumentis ex eisdem domibus et viginti quinque coronis praefatis Magistris sive provisoribus praenominatis Ecclesiae sancti Jacobi quinque florenos Renensos valoris praetacti ad usum et effectum praedictae missae cum passione Domini nostri jesu Christi loco et tempore quibus supra in perpetuum celebrandae secundum ordinationem et conventionem dicti testatoris superius ordina tam. Voluit etiam dictus testator reliquam medietatem trium florenorum Renensium haereditariorum supradictorum modo quo prius de dictis viginti quinque coronis per praetactos administratores dari et persolvi vel dequitari ; item voluit et ordinavit ante dictus philippus testator quod Magistri sive gubernatores prae dictae mensae sancti Spiritus parochiae sancti jacobi Lovaniensis pro tempore existentes habeant et retineant plenariam administrationem, gubernationem et receptionem praedictarum quatuor domorum et viginti quinque coronarum, fructus quoque proventus et

emolumenta exinde provenientia recipientes

absque alicujus

vel aliquorum contradictione et levabunt, necnon hujuscemodi quatuor domus in bona reparatione et esse intertenere et in perpetuum conservare habebunt et tenebuntur, insuper voluit et ordinavit saepedictus philippus testator quod praedicti Magistri mensae Sancti Spiritus parochiae sancti Jacobi Lovaniensis praedictarum quatuor domorum et viginti quinque coronarum Gubernatores et Rectores dabunt atque distribuent in dicta Ecclesia Sancti Jacobi de et ex commodis, proventibus et emolumentis ex dictis quatuor domibus et viginti quinque coronis ultra supra narrata

onera

super

excrescentia

singulis

diebus

dominicis

per

unum

integrum

annum decem pauperibus ex jamdicta parochia sancti jacobi assumendis cuilibet ipsorum unum stuferum communem ut prius taxatum finitis praeceptis et missa et per ipsos pauperes prius auditis, Et si quis pauperum praescriptorum fuerit absens in praedictorum praeceptorum et missae auditione nihil pro illo tempore nisi obsteterit infirmitas corporis de sua portione participabit. Et anno illo elapso et complete voluit quod praedicti Gubernatores et Rectores praefatarum domorum et coronarum dabunt et deliberabunt ex earumdem domorum et coronarum emolumen-

130


tis et proventibus Magistris sive provisoribus mensae Sancti Spiritus parochiae Sancti Michaelis Archangeli pro decem pauperibus jamdictae parochiae singulis dominicis diebus finitis praeceptis et missa per integrum annum cuilibet pauperum unum stuferum missa semper et praeceptis per eosdem primitus auditis. Et si quis pauperum

praescriptorum in praeceptis et missa praedictis defecerit pro illo tempore nihil habebit nisi corporis impedimentum obsteterit, Et illo anno revoluto solvent praefati Gubernatores Magistris dictae mensae Sancti Spiritus parochiae Sancti Quintini etiam pro decem pauperibus ejusdem parochiae Sancti Quintini pro eorumdem quolibet unum stuferum valoris praetacti, ad distribuendum singulis diebus dominicis praeceptis et missa eo modo quo supra auditis, et absens nihil de sua portione nisi obsteterit aegritudo corporis habebit pro illo tempore. Illo etiam anno finito dabunt saepe dicti Gubernatores Magistris si've provisoribus dictae mensae Sancti Spiritus parochiae Sanctae Gertrudis pro decem pauperibus ex eadem parochia Sanctae Gertrudis pro quolibet eorum unum stuferum in Ecclesia Sanctae Gertrudis temporibus, locis et conditionibus quibus supra adimpletis per dictos Magistros sive provisores jamdictae parochiae distribuendum Et istis quatuor annis revolutis et completis voluit idem testator quod semper iterum de novo dicta distributio incipiet in dicta parochia sancti Jacobi per unum annum et sic quod fiet de anno in annum de parochia in parochiam temporibus, locis et conditionibus sufficienter superius specificatis haereditarie et in perpetuum continuando. Et in casu quo aliqui provisores praescriptarum quatuor mensarum sancti Spiritus in eorum distributionibus secundum modum en formam praescripti Testatoris ultimae voluntatis ordinationem negligentes vel defectuosi reperti fuerint, quod Deus avertat, tune in illo casu voluit jdem testator illas portiones dictarum decem personarum dari et distribui pauperibus domesticis dictae parochiae sancti jacobi Lovaniensis et hoc totiens quotiens in praedictis defecerint. Deinde voluit jdem testator atque ordinavit post dictae Mariae Vander eicken suae ancillae mortem adhuc dari et distribui cuilibet praedictorum pauperum unum album panem triticeum in praedictis distributionibus de dimidio stufero cum praefato stufero ipsorum cuilibet singulis dominicis ut praemittitur distribuendo. Etiam voluit et ordinavit quod praenominati Magistri mensae sanctae Spiritus parochiae sancti jacobi Lova niensis praenarratarum quatuor domorum et viginti quinque coronarum Guberna tores, Rectores et administratores pro tempore existentes habebunt et retinebunt singulis annis haereditarie et in perpetuum ad usum pauperum jam dictae mensae sancti jacobi pro hujuscemodi quatuor domorum et viginti quinque coronarum gubernatione, regimine et administratione ac earumdem in bono statu esse et conservatione tenenda necnon computatione singulis annis coram praedictis magistris aliarum trium mensarum Sancti Spiritus de omnibus et singulis receptis levatis et expositis occasione hujuscemodi administrationis regiminis et gubernationis fieri ac copiis ejusdem computationis praedictis magistris cujuslibet aliarum trium mensarum

traditione et deliberatione singulis annis semper et in perpetuum sex florenos Renenses communes ut prius taxatos. Et si quid de emolumentis et proventibus dictarum quatuor domorum et viginti quinque coronarum ultra praescripta onera omnia et singula supercreverit, hoc voluit jdem testator apud praedictos Rectores et Gubernatores fideliter pro dictarum domorum reparatione et ad usum prae dictorum pauperum quatuor mensarum prius dictarum reservari et administrari. Item ulterius voluit et ordinavit quod praedicti Magistri sive provisores praedictarum quatuor mensarum non poterunt neque valebunt praedictas quatuor domos

vendere vel alienare et in casu quo viginti quinque Coronae dequitatae fuerint, voluit extunc pecunias exinde venientes applicari et converti ad alias viginti quinque coronas consimiles et ejusdem naturae ad usum et effectum praedictorum pauperum.


131

De post asseruit atque dixit praelibatus testator se habere super oppidum Lovaniense praedictum decem coronas vitalis pensionis ad vitam propriam et vitam Magdalenae filiae legitimae joannis vande bossche quarum quidem decem coronarum medietatem legavit singulis annis Mariae suae petrinae filiae legitimae Magistri Cornelii Nicolai de Middelborck et Mariae Scubaens suae uxoris Lovaniensis et reliquam medietatem legavit Margaretae filiae legitimae adriani van heijlwighen receptoris Romanorum Regis in oppido Lovaniensi singulis annis quamdiu dicta Magdalena vixerit levandam Postremo legavit et reliquit praedictus Phillippus testator antedictae Mariae Vandereijcken suae ancillae omnia sua bona mobilia necnon bona penes Lovanium Vlieghende orne nuncupata, exceptis promptis pecuniis, creditis, tapiis, cocliaribus, crusibilibus ac vasibus argenteis redditibus et pensionibus vitalibus cessis post mortem ejus remanentibus quibus enim mediantibus omnia et singula sua debita legitima legata premissa semel solvenda x fortasse per eum acquisita expensas funerales necnon onera istius testamenti persolvi et restitui voluit. Et si aliquid de praedictis pecuniis, promptis, creditis, redditibus et pensionibus vitalibus cessis, tassiis, cocliaribus et crusibilibus ac vasibus argenteis praedictis supercreverit, illius medietatem Legavit dictus testator Mariae Vander Eickhen suae ancilae ad ejus liberam voluntatem convertendam, aliam vero medieta tem de praedictis super excrescentibus voluit dari et distribui in duas partes unam videlicet dictis fratribus novi Monasterii Carthusensium oppidi Lovaniensis in subsidium fundationis dicti eorum Monasterii, aliam partem dictis pauperibus quatuor mensarum praescriptarum aequaliter dividendam et participandam, Et in casu quo

dictae pecuniae promptae, credita, tassia, cocliaria, crusibilia, vasa argentea ac redditus necnon vitales pensiones cessas ad hujuscemodi testamenti executionem completionem non suffecerint, extunc voluit ilium defectum impleri de dictis bonis suis mobilibus et bonis penes Lovanium Vlieghende orne nuncupatis praedictae Mariae suae an cillae superius legatis absque alicujus vel aliquorum contradictione, Et ut praesens

suum testamentum sive ultima voluntas dicti philippi Nicolai testatoris omnia et

singula inibi contenta et narrata melius et efficacius sorciantur effectum et roboris firmitatem obtineant omnibus melioribus via, jure, modo, causa et forma quibus melius et efficacius potuit et debuit, elegit, nominavit et deputavit suos manufideles et Executores legitimos, providos, discretos et scientificos viros Magistros johannem Wemelinghem in decretis Licentiatum et Gerardurn de Bausele juniorem absentes

tamquam praesentes in quorum quidem Executorum manibus posuit et reliquit omnia

et singula sua bona mobilia et immobilia, redditus haereditarios necnon bona penes Lovanium Vlieghende orne nuncupata ad exequendum et fine debito terminandum omnia et singula in dicto suo testamento sive ejus ultima voluntate contenta et narrata. Dans et concedens dictus philippus testator dictis suis Executo-

ribus omnimodum potestatem et auctoritatem praedicta sua bona omnia et singula,

post obitum suum apprehendi, vendendi, debitores monendi, prosequendi, levandi, recipiendi, de receptis quoque et levatis quitandi quitantias dandi computum calculumque et rationem finiendi, Et si necesse sit, quod absit, sub expensis dictorum suorum bonorum contra quascumque personas suum testamentum sive ejus ultimam voluntatem aut aliqua in ipsa contenta et narrata infringere, retardare, violare, impedire annullare aut alias quomodolibet impugnare volentes coram quibuscumque

judicibus Ecclesiasticis sive saecularibus voluit idem testator per suos Executores

praescriptos cum et mediantibus dictis bonis dicti testatoris resistere et jus contra

eosdem prosequi, noluit tamen antedictus testator suos Executores ad plura obligari quam ad ea quae de dictis bonis ad eommdem manus pervenerint, legansque cuilibet 1 Opengelaten in de tekst.

132


praedictorum

suorum Executorum occasione oneris Executionis hujuscemodi sui testamenti sive ejus ultimae voluntatis decem florenos Renenses communes semel \xt supra taxatos post eius mortem habendos. De et super quibus omnibus et singulis praemissis saepedictus philippus testator sibi a me Notario infra scripto unum vel plura petiit fieri instrumentum publicum sive instrumenta publica acta fuerunt haec Lovanii in dicta Domo inhabitationis dicti testatoris in quadam bassa camera siti in parochia Sancti jacobi in platea dicta de Derdoerdine sub anno indictione, mense, die et hora pontificatu praescriptis praesentibus honorabilibus et discretis viris Dominis johanne Frissin et johanne Fuijck praesbiteris Leodiensis Dioecesis testibus fide dignis ad praemissa vocatis specialiter atque rogatis.

inferius est scriptum

Et quia ego Reijnems de Elst clericus dictae Leodiensis Dioecesis publicus sacra imperiali auctoritate Notarius praemissis testamentariae ordinationi sive ultimae voluntatis dispositioni at executorum potestati* omnibusque aliis et singulis dum sic ut praemittitur fierent et agerentur, una cum praenominatis testibus praesens interfui, Eaque omnia et singula sic fieri vidi et audivi, jdcirco hoc praesens publicum instrumentum manu alterius fideliter scriptum exinde confeci et in hanc publicam formam redegi, signoque nomine et cognomine meis solitis et consuetis signavi et subscripsi rogatus et requisitus in fidem et testimonium omnium singulorum praemissorum.

Opengelaten in de tekst.

BIJLAGE 2

Ter illustratie twee stukken van Gerardus Geldenhouwer, de tweede satyre, geschreven rond 1512 in zijn katholt'eke tijd en een van zijn laatste brteven aan Cranevelt vanuit Worms, dus in zijn protestantse tijd. De M. en P. in de satyre = Monitor en Poeta.

Iasonis Pratensis Ciriacini medici argumentum in secundam satyram. Religione sequens gaudentes corripit, aure Cunctantes avida qui fera bella gerant. Saty/a secunda. O stultas curas monachomm, o pectora curva

5

10

15

20

25

In terras, quae non sapiunt pia numina coeli, Sed Cypriae molles gemitus Bacchique furores, Aut (minim dictu) violenti classica Martis. M. Ergon Martis opus monachi tractare videntur, Laudibus addicti divinis ? P. Scire laboras ? Audi, quom superum laudes cecinere, retractant, Quis Noviomagum vallo circumdedit heros ; Bestae quot Siculos tulerint fera castra tyrannos, Qui, spretis superis et Christ dogmate, furum Sacros presbyteros fecerunt * incla subire, Atque pudenda pati, quae ignorant Turchica castra, Templa deum ut ferro atque igni vertere scelesto, Principe ridenti quern laudat latro cruentus ; Confectum ut senio patrem natumque minorem Insontes una cruce suspendere ,virosque Quattuor agricolas, melius quis nil tulit aetas Nostra, rotae paena multarunt. Hie rogat arcem, Alluitur rapido quae flumine Vuallis ab euro, Coeperit oppugnans quo astu Bactavus asylum Latronum. Rogat ille Alphenis crimina scurrae, Arnhema quod vicibus, deserto principe vero, Perfidiae poenas exolvit, sanguine fuso. Hie numerare potest qui prodere novit inermes Et monachum simulat, sed mente prophanus oberrat, Caudam principibus iactans invisa catella. Carolus Allardo damnatur iudice, Crispo Laudatur; lites hinc surgunt; iurgia crescunt.

Haec curant monachi, sic pellunt toedia vitae,

30

Scilicet historias divinas discere temnunt. M. Desipis ; ignoras, ut torta sophismata frangunt

134

35


Declamatores divinaque sensa boatu Ingenti. P. Fateor : nuper Ludovicus, ineptos Nectens sermones, divinos pellere vates Zvolla tentabat, pellendus barbarus orbe. Solus Aristoteles laudatur, nulla Platonis Mentio fit, quamvis extollant hunc Ciceronis

40

Clara volumina et Augustinus, spesque decusque Nostrae relligionis, et omnis turba sophorum. Pulpita quod teneat Thomas sanctissimus author, Perplacet, at fidei rutilantia lumina pelli, Quis non indoleat, quae quondam divite vena Edocuere vias vitae praeceptaque divum.

lam Lactantius ille tacet, fortissimus Hector 45

Invictae ecclesiae, quo non facundior alter. Caecilius legitur paucis, quos sacra venustas

Eloquii coepit; Syrus, cognomine Phoebi Clarus, Apollinaris dictus, latitare probatur Barbaries toto iam victrix regnat in orbe 50

Atque trahunt caudam qui dogmata culta reducunt.

M. Hem, quid agis ? Noli precor irritare crabrones ? Olim te numero confundent, cum ratione Non poterint, magna plebis ridente corona. P. Haud mihi garrulitas hominum metuenda videtur. 55

Ne tamen a multis dicar nimis improbus, ullum non addam verbum, sed tantum deprecor istud : Linquite mortales curas, coelestia amate. Contemplemur JESUM, toto corpore tensum

In cruce, dum nostro gestit succurrere morbo. 60

En caput, inflexa nivea cervice, verendum Decidit in pectus nudatum ; sanguine manat Sacratum latus et regalia lumina languent, Oraque, non ullae polluta aspergine fraudis, Pallent. Hie genetrix pulcherrima tingit ocellos

65

Languidulos lachrymis, singultu pectora torquet, Hie verpi insani derident verba tonantis. Disce, precor, miser haec mortalis, disce, salutis Authorem pro te mortis tolerasse dolorem ;

Nee tibi pro Christo grave sit contemnere mundum. 70

Saeviat Inferni rector, caro, saeviat orbis. Tu pensa interea coelestis gaudia vitae,

Quae verae est vitae cognomine digna beatae, Vitaque vitalis securaque pulchraque casta,

Sancta, ignara necis, quam tristia nulla fatigant; 75

80

Anxietas procul est, corruptia nulla timetur ; Plaena venustatis quae nescit nubila, fulgens Semper inocciduo regnantis lumine JESU. Rursus quam misera est vita haec, incerta, caduca , Plaena laboribus, injucunda, superba, malorum Fautrix, quam tumidant humores, sicca resolvunt, Escae inflant, macerant ieiunia, morbidat aer Dissolvuntque joci ; consumunt tristia, iactant


85

135

Divitiae, paupertas deprimit, ipsa iuventus Extollit, senium incurvat; tandem furibunda Omnibus accedit mors et subvertit iniqua Gaudia tuncque docet, quam sit lutulenta voluptas Mundi, gloria inanis, honor nihilum reputandus, Divitiae cupidae, bona nee dicenda fugacis Delicias vitae, quas vulgi praedicat error.

90

Eia age, linquamus mortalia cuncta ! Salads Cessent en Veneris curae Bacchique furores. Bella gerant madidi justorum sanguine reges

95

100

Bella gerat Batavis teterrima factio semper Infesta, insontes iugulet, nam nulla veretur Numina. Nos Christi volvamus dogmata ; divum Cantemus laudes, modulemur carmina ; sicque Rite sacram monachi vestem portabimus atque Post infoelicis tristissima tempora vitae, Aeterni regni dulcissima gaudia dante Christo, cum Maria, superum plaudente corona, Percipiemus amando, obliti temporis acti.

(Uit Prinsen, Collectanea, p. 159-162)

Brief

nr.

230

van

Geldenhouwer

vanuit

Worms

19-3-1527

aan

Franciscus

Cranevelt.

SALUTEM PER CHRISTUM JHESUM.

Postquam Brabantiam reliqui, amatissime frater atque domine mi vnice observande, ad minus semel atque iterum, tibi scripsi ; et quum iam nundinas Francfordianae pre

foribus essent, in tanta nostratium multitudine, noluj

committere quin tibi mej

memoriam saltern paucis refricarem. Oro te per communem Servatorem nostrum Deum, vt aliquando me literis tuis adloquaris et consoleris. Est Antwerpiae mercator

quidam, quern Grapheus novit:

is habet Maguntiae suum, vt dicunt, factorem;

per hunc poteris quoties voles ad me scribere. Ego hac hieme didici in frigore et nuditate, in fame et siti, Domino servire, cui laus et gratiarum actio, quod me in hanc vsque diem incolumen conservarit, et per Spiritum Suum ita illuminavit, ne posthac a cuiusquam mortalium doctrina pendeam. Habemus solidissimam Scripturam Sacram, quae per vivificantem Spiritum, et non per occidentem literam intellecta, abunde nos docet in omnibus his quae ad salutem sunt necessaria. Quicquid vaero ab hominibus, qui caro et canguis sunt, huic additum est, non potest mihi non esse suspectum. Christus Jhesus plenissime nos docuit, docetque, per Spiritum Suum Sanctum, quid nobis facto opus sit; ita

vt nullius hominis posthac institutione opus habeamus, si fidem per charitatem operantem, Ipsius gratia, consequuti sumus ; qua si adhuc caremus, orandus est Pater misericordiarum per dilectum Filium Suum Jhesum, vt aperiat nobis sensum, vt intelligamus Scripturas.

Haec ideo scribo tibj, mi frater, libentius, vt scias me nullius magistri addictum in verbo iurasse; sed ab his stare qui quam proxime ad purissimam Sacram

136


Scripturam precipue

accedunt.

eorum,

Omnium

qui

hominum

imposturam,

scripta

maledicentiam,

admodum

mihi

arragantiam,

suspecta

et

sunt,

inconstantiam

sacris miscent, et vulgo yenditant. Horum scripta ad Sacras Literas confero, a quihus vbi latum pilum discesserint, eorum sententiae non accedo. Verto prophetas omnes in linguam nostratem ex lingua germanica, adiuvantibus doctissimis et integerrimis viris, qui eos ex hebraica lingua foelicissime in germanicam verterunt. Verti etiam

libellum quemdam Christianissimum ex germanico in latinum, ,,De Divino Amore" ; eum misi ad magnum ilium Patronum meum, quern nosti, a quo eum petere poteris.

Non sum

immemor,

mj

domine,

quod

in

aere

tuo sim;

sed

habeto,

queso,

pacientiam mecum. Habeo multa quae ad salutem aeternam pertinent, quae libens tibi communicarem, si aut hoc tuto fieri posset, aut tu id expeteres. Ora, queso,

Deum pro me, ut mecum agat sicut scit et vult; numquam tui in orationibus meis sum immemor.

Doleo quod tibj non possum communicare quae Dominus mihi largitus est. Utinam forenses illos strepitus desereres ! Quid enim de litibus Christus docuerit, et Paulus, vas electionis, nosti, mi Domine; neque ulla declaratione aut tergiversatione indigent, cum sint apertissima. Non sis sollicitus de crastino, quantominus de liberis : quicquid Christianus preter victum et amictum habet, non ipsius, sed commune est omnium qui indigent; quibus si js qui habet, non dat, fur est, imo infideli deterior. Sic Christus, sic Apostoli docuerunt. Non blandiamur nobis ipsis aliqua excusatione, aut exemplo aliorum ; sed feramus oculos in solam illam purissimam et simplicissimam Christi doctrinam ; per quam quicquid fit, non potest non recte fierj, Dominus Jhesus te sua gratia illuminet, et conservet, cum sancta congregatione quae domi tuae est; cui me nominatim commendato. Apud Vangiones, 19 Martij, 1527. Toto

pectore tuus,

Geldenhouwer. Clarissimo atque Prudentissimo V. I.

D(octorj)

D. Francisco Craneveldio,

Noviom(ago,)

Senatorj Machlinien., &c, dno, meo (colendissimo,) Machlinias.

(Uit De Vocht, Utera ...ad Craneveldium, p. 594-596.)

KRONIEK

JAARVERGADERING CLAIRLIEU 1982, Achel 17 maart 10.30. Aanwezig: dr. A. Ramaekers, voorzitter, K. Cools, C. van Dal, H. Douma, G. van Hoorn, R. Janssen, dr. H. van Rooijen, W. Sangers, J. Scheerder, J. Sluyters, en dr. P. van den Bosch, secretaris. Verontschuldigd : J. Op de Kamp en P. Winkelmolen. In zijn openingswoord herdacht de voorzitter het overlijden van Mgr. dr. W. van Hees, magister generaal van de orde (4-12-1981), die we dankbaar blijven vanwege zijn grote belangstelling voor de Kring Clairlieu en het tijdschrift. Hij was het

die de kring, in 1942 onder de oorlog in Belgiie gesticht, in 1947 tot officiele historisohe kring van de orde maakte, zodat ook Nederlandse kruisheren er al spoedig deel van uitmaakten. In de 35 jaar van zijn bestuur heeft hij steeds zijn waardering getoond voor het werk van de leden en heeft hij ons altijd moreel en financieel gesteund. Tevens herdacht de voorzitter kruisheer J. Francino, sinds 1947 lid van de kring (zie artikel van dr. P. van den Bosch in dit nummer). Als de voornaamste bijdrage voor de studie van de ordesgeschiedenis noemde hij, naast enkele artikels, de Inventaris van het documentatiecentrum van Clairlieu te Achel, samengesteld na ordening van alle materiaal door dr. P. van den Bosch, zodat het te Achel aanwezige kan geconsulteerd worden. Tenslotte stelde de voorzitter dr. A. Zwart voor als nieuw lid voor de kring. •- Verslag van de vorige vergadering en de daarop gemaakte aanmerkingen en het financieel jaarverslag. •- Bespreking van jaargang 40, 1982 van ons tijdschrift en van jg. 41. ^ Veel tijd werd besteed aan de bespreking van het maken en uitgeven van een index van plaatsen personennamen van de veertig jaargangen van Clairlieu : het vervaardigen ervan,

gedeeltelijk reeds gedaan door kruisheer L. Heere z.g. ; eventuele werkverdeling ; inhoud; uitgave en drukkosten, gezien de grote omvang van dergelijk werk : men kwam tot geen effectief besluit tenzij dat de voorzitter verder zou informeren dan

tot nu toe gedaan was. •- Kort resume in het Engels voor elk artikel. - Crosier Heritage, historisch tijdschrift van de Amerikaanse kruisheren. - Werkzaamheden van de leden ter informatie van alien. - Bij de driejaarlijkse verkiezing van voorzitter, secretaris en penningmeester werden A. Ramaekers, P. van den Bosch en P. Winkelmolen herkozen; eveneens de redactie A. Ramaekers, J. Scheerder en P. van den Bosch. •- Na een vruchtbare rondvraag en de datumbepaling voor de volgende vergadering op 16 maart 1983 werd de vergadering om 15.30 u. gesloten. A. Ramaekers

BIJ HET HEENGAAN VAN MGR. W. VAN HEES op 4 dec. 1981 verschenen naast vele vermeldingen van zijn dood in kranten en tijdschriften, waaronder een goed artikel van L. van Belkom, In Memoriam Mgr. W. van Hees o.s.cr. in De Stad Amersfoort van 9 dec. 1981, p. 29, een herinneringsboekje, In Memoriam

138

KRONIEK

W'tlhelmus van Hees magister generaal o.s.c, Amersfoort, 1982, 42 hoofdbestuur van de orde hem wilde gedenken. Het is natuurlijk studie ; daarvoor is het trouwens nog te vroeg. Toch zal men in bijzonderheden terugvinden over een leven dat vervuld was met

biz. waarin het geen historische dit boekje vele gebed, werk en

zorgen maar ook met veel vreugde, vriendschap en hartelijkheid van zijn omgeving.

De bijdragen in dit boekje zijn erg verschillend van aard : verslag van zijn laatste ziekte en zijn sterven, herinneringen van mensen die hem jarenlang van nabij kenden, homilieen bij meerdere uitvaart- en gedachtenisdiensten en een weergave van de man die leefde van het kruismysterie. Voor hem was zijn eens gekozen wapenspreuk uit St.-Paulus : ,,Verbum Crucis Dei virtus" geen mooie tekst maar beleefde werkelijkheid. Zij die hem gekend hebben of hem bij meerdere gelegenheden ontmoetten, zullen deze bladzijden pieteitsvol lezen en tegelijk met wat weemoed denken aan de man die moest heengaan, toen hij eindelijk wat welverdiende rust kon genieten.

A. Ramaekers

RUUSBROEC IN KREUZHERRENBIBLIOTHEKEN. Im Jahre 1981 wurde gelegentlich der sechsten Jahrhundertfeier des Todes des Denkers und Verfassers Jan van Ruusbroec eine Ausstellung in der Stadt Briissel veranstaltet. Sie fand dort in der Koniglichen Bibliothek Albert I. statt und wurde von dem Komitee ,Jan van Ruusbroec 1981" organisiert. Jan van Ruusbroec war 88 Jahre alt, als er im Jahre 1381 starb. Er wurde also im Jahre 1293 geboren, wahrscheinlich in der Stadt Briissel selbst. Da bekam er jedenfalls seine Ausbildung und im Jahre 1317 wurde er da zum Priester geweiht. Zunachst war er erst als

,,vicarius"

und nachher als

,,capellanus"

in der Stadt

Briissel tatig.

Jan van Ruusbroec lebte in einer Zeit, in der im politischen Leben, aber auch im geistlichen und kirchlichen Leben eine grosse Unruhe die Menschen seiner

Tage iiberfiel. Jan van Ruusbroec glaubte, dass er vor allem seinen Mitmenschen in der geistlichen Not beistehen konnte, nicht nur durch seine Predigten, sondern auch durch seine Schriften. Schon in seiner Briisseler Zeit fing er an zu schreiben. Weil er sich an Jedermann wenden mochte, verfasste er seine Schriften in der Landsprache, das ,,Diets". Seine erste Arbeit war : Das rike der ghelieven. Danach folgten die Schriften : Die cierheh der gheesteliker brulocht, Vanden blickenden steen, Vanden vier becoringhen, Vanden kerstenen ghelove. Im Jahre 1343 zog sich Jan van Ruusbroec mit zwei gleichgesinnten Priestern in ,,Groenendaal" in das ,,Zonienwoud", in der Nahe der Stadt Briissel ,zumck, um ihr eigenes geistliches Leben besser leben zu konnen. Bald schlossen sich mehrere fromme Leute der kleinen Gruppe an, u.a. Jan van Leeuwen aus Affligem. Jan van Ruusbroec, der sich schon in seiner Briisseler Zeit mehr zu dem kontemplativen Leben angezogen fiihlte, konnte sich in Groenendaal mehr auf dieses Leben verlegen. Er vollendete hier noch einige Schriften : Vanden gheesteliken

tabernakel, Vanden seven sloten. Im Jahre 1350 schlossen Jan van Ruusbroec und seine Gesellen sich der Kongregation von St. Viktor in Paris an und wurden Regularkanoniker. Jan van Ruusbroec war der erste Prior. Zwei Jahre spater trat Willem Jordaens als Novice ein.

Jan

van

Ruusbroec setzte seine

Schriftsstellerei

fort.

Er

verfasste:

Spieghel

der ewigher salicheit und Van seven trappen. Er schrieb auch in dem damals beliebten Stil, namlich Briefe an gleichgesinnte fromme Leute. Er hatte auch mit Geert Grote Kontakt und ist bestimmt eine begeisternde Kraft fur die ,,Moderne

KRONIEK

139

Devotie" in den Niederlanden gewesen. Seine letzte Schrift war Vanden twaelf beghinen. Jan van Ruusbroec starb am 2. Dezember 1381. Die Brusseler Ausstellung brachte uns bei, wie die Schriften des Jan van Ruusbroec im Laufe der Jahrhunderte nach seinem Tod und iiberall in West-Europa

abgeschrieben und spater gedruckt wurden. Man iibersetzte seine Schriften in die deutsche, englische und lateinische Sprache. Der Einfluss des Kontemplativen und

Mystikers Jan van Ruusbroec soil sehr gross gewesen sein.

Hatte Jan van Ruusbroec auch Einfluss auf die Kreuzherren des 14. und 15. Jahrhunderts und wurden seine Schriften auch in den Kreuzherrenklostern abge schrieben ? Wir haben friiher geschrieben, dass die Kreuzherren im 15. Jahrhundert keine besondere Vorliebe fur die Schriften des Jan van Ruusbroec hatten (s. P. van den Bosch, Studien over de observance der Kruisbroeders in de 15e eeuw, Diest 1968, S. 146). Darum wunderte es uns, dass auf dieser Ausstellung in der Stadt Brussel mehrere Handschriften, die aus ehemaligen Kreuzherrenklostern stammten, zu sehen waren.

Katalog : Nr. 82 (S. 206-208) Jan van Ruusbroec : Van seven trappen ; Mittelhochdeutsche tJbersetzung; Koln, Hist. Arch, der Stadt, GB 8, 53, resp. Fol. 103r-l64v. Fol. I65v-185v; aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Koln (1468). Diese Handschrift enthalt auch : Van tzweylff doechden. Dieses Werk wurde Jan van Ruusbroec zugeschrieben. Der verfasser war Godfried van Wevel (ca. 13201396), ein Mitbruder des Jan van Ruusbroec (Kat. S. 132). Katalog : Nr. 84 (S. 210) Jan van Ruusbroec : Vanden kerstenen ghelove ; Mittelhochdeutsche Obersetzung; Kalamazoo, Institute of Cistercian Studies Library at Western

Michigan

University,

Ms.

18,

Fol.

212v-226v;

aus

dem

ehemaligen

Kreuzherrenkloster zu Osterberg (1482). Diese Handschrift wurde von Herrn Dr. J. Deschamps, einem der Organisatoren der Ausstellung, entdeckt. Aus dem Kreuz herrenkloster Osterberg sind nur ein Paar Handschriften aufbewahrt, z.B. im Besitz der Staatsbibliothek Preuss. Kulturbesitz : Ms. lat. Fol. 909, aus dem Jahre 1473 ; diese Handschrift wurde leider noch nicht beschrieben. Katalog : Nr. 86 (S. 212-214) Jan van Ruusbroec : Die cierheit der gheesteliker

brulocht; Lateinische tJbersetzung von Geert Groote ; Luttich, Bibliotheque publique Andre Minon, Section Historique: 6 N 8, Fol. 154-233 ; aus dem ehemaligen

Kreuzherrenkloster Huy (1440-1460).

Katalog : Nr. 90 (S. 222) Jan van Ruusbroec : Een spieghel der ewigher salicheit; Lateinische Obersetzung von Geert Groote ; Vanden blinckenden steen ; Lateinische

tJbersetzung von Willem Jordaens ; Luttich, Bibl. publ. Andre Minon, Sect. hist.

6 G 26, Fol. 41-85, 154-175 ; aus einem ehemaligen Kreuzherrenkloster, Luttich

oder Huy (ca. 1450).

Katalog: Nr. 91 (S. 222-223) Jan van Ruusbroec: Vanden vier becoringhen ; Lateinische Obersetzung von einem Pramonstratenser aus Abtei Park, Lowen ; Luttich, Bibl. publ. Andre Minon, Sect. hist. 6 N 17, Fol. 137-175 ; aus dem

ehemaligen Kreuzherrenkloster Luttich (ca. 1440-1460). Katalog: Nr. 95 (228-229) Godfried van Wevel: Vanden twaelf dogheden ; Brussel, Kon. Bibl. Hs. II 2318, Fol. lr-48v ; aus dem ehemaligen Kreuzherren

kloster in Koln. Auch die Handschriften (Kat. Nr. 82 und 91) enbhalten dieses

manchmal an Jan van Ruusbroec zugeschrieben Werk (s. L. Reypens : De uitgave van het Groenendaelsch Obituarium in Ons Geestelijk Erf, 1953, S. 115-131).

Ausser den Handschriften, die auf der Brusseler Ausstellung zu bewundern waren, wurden in Luttich, Koln und Diisseldorf noch Handschriften, die Werke des

140

KRONIEK

Jan van Ruusbroec enthalten oder Werke, die ihm zugeschrieben wurden, aufbewahrt, u.a. Liittich, Bibl. pub. Andre Minon, sect. hist. 6 M 20: Jan van Ruusbroec, Spiegel der ewighet salicheit; Lateinische iibersetzung (Fol. 33v-94r) ; Godfried van Wevel: Vanden twaelf dogheden (Fol. 117r-185r) ; aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Liittich. Koln, Stadtarch. GB 4, 153 ; Jan van Ruusbroec: Vanden blinckenden steen ; Lateinische Obersetzung von Wilhelm Jordaens (Fol. llr-26r z. Vennebusch : Die Theologischen Handschriften des Stadtarchivs Koln, T. II, S. 159). Koln, Stadtarch. GB 8, 55 : Jan van Ruusbroec: Vanden blinckenden steen (Auszug) ; Godfried van Wevel: Vanden twaelf dogheden ; Jan van Ruusbroec : Vanden seven trappen (Auszug) ; resp. Fol. 25r-26r ; 60v-62v ; 111 r. (K. Menne, Deutsche und Niederla'ndische Handscbriften, Koln, 1931, S. 475-481) ; beide Handschriften stammen aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Koln. Diisseldorf, Heinrich-Heine-Inst. B 119 ; Jan van Ruusbroec; Van seven trappen ; Godfried van Wevel : Vanden twaelf dogheden. Diese Handschrift stammt aus dem

ehemaligen Kreuzherrenkloster Marienfrede. Die Schriften des Jan van Ruusbroec wurden tatsachlich in einigen Kreuzherrenklostern abgeschrieben. Wenn wir aber die Anzahl dieser Schriften mit der Anzahl von Schriften von mehreren ,,Modernen Devoten" z.B. Geert Groote und Johannes Zerbolt van Zutphen, und von anderen Autoren z.B. Bernardus von Clairvaux und Hugo von Sankt-Viktor, die die Kreuzherren im 15. Jahrhundert abgeschrieben haben, vergleichen, dann miissen wir schliessen, dass die Schriften des Jan van Ruusbroec damals in den Bibliotheken der Kreuzherrenkloster in der Minderzahl waren. Die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts gaben einem sakramental-asketischen Leben den Vorzug. Die Ausstellung in Brussel gab noch Anstoss zu weiteren Fragen. Das Komitee, das die Ausstellung veranstaltete, hat auch versucht nachzuweisen, welche Autoren Jan van Ruusbroec beeinflusst hatten und welche Autoren unter Einfluss von Jan van Ruusbroec standen. Die obengenannten Autoren : Bernardus von Clairvaux und Hugo von Sankt-Viktor iibten sicher Einfluss auf dem Kontemplativen und Mystiker Jan van Ruusbroec aus. Der wichtigste Autor aber war Wilhelm von St. Thierry, der geistige Vater der Mystik der Niederlande. Seit dem Jahre 1121 war dieser Liitticher Abt der Benediktinerabtei Saint-Thierry, in der Nahe von Reims. Er war ein guter Freund von Bernardus von Clairvaux und ergriffen von der Lebensweise und der Spiritualitat der Zisterzienser. Im Jahre 1135 trat er als Abt von St. Thierry zuriick und wurde Zisterzienser in der Abtei Signy in den

franzosischen Ardennen. Er starb im Jahre 1148. Sein bekannteste Werk ist: Epistola ad fratres de Monte Dei (Kat. Nr. 2, S. 16), ein Brief iiber das kontemplative Leben an die jungen Briider der Kartause Mont-Dieu, auch ,,der goldene Brief" genannt. Wir finden diesen Brief in zwei Sammlungen von Kreuzherrenhandschriften in Liittich und in Koln : Liittich, Bibl. pub. Andre Minon, Sect. hist. 6 M 15, Fol. lr-64v; 6 G 8, Fol. 83r-115r; beide aus dem Kloster Huy ; Koln, Erzbischofliches Seminar, Hs. 42, aus dem Kloster Hohenbusch (nach dem 2. Weltkrieg verschollen ; s. auch Volker Honemann, Die ,,Epistola ad fratres de Monte Dei" des Wilhelm von Saint-Thierry. Lateinische Vberlieferung und mittelalterliche Obersetzungen (Miinchner Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 61, Miinchen-Zurich, 1978, XI-484 S.). Ruusbroec wurde mit der geistigen Lehre des Wilhelm von St. Thierry nicht nur

KRONIEK

141

durch dessen Werke bekannt, sondern auoh durch die Werke einer Anzahl Frauen z.B. Hadewych und Beatrijs van Nazareth, die beide besonders die grosse geistige Frauenbewegung und die Frauenmystik des 13. Jahrhunderts in den Niederlanden vertraten. Die Mystik von Ruusbroec wurzelte zum Teil in dieser Frauenmystik. Deshalb hatte man in Brussel Werke von Autoren aus dem 13. Jahrhundert, die

uns iiber die Frauenmystik unterrichteten, und Werke von diesen Frauen selbst, ausgestellt. In den Sammlungen von Kreuzherrenhandschriften sind fast keine Werke von •dieser Frauen anzutreffen. Die Werke von den Autoren aber, die uns iiber die Frauenmystik des 13. Jahrhunderts unterrichteten, haben Kreuzherren abgeschrieben. Die Autoren sind : Jacobus von Vitry und Thomas von Cantimpre. Jacobus von Vitry (1170-1240) war Regularkanoniker in Oignies-sur-Sambre (Belgien, Henne.gau) und war da Beichtvater von Maria von Oignies, die als selbstandige Einsiedlerin in der Nahe des Klosters des Jacobus von Vitry lebte. Nach dem Tod der Maria von Oignies (1213) verfasste Jacobus von Vitry das Leben dieser Frau: Vita beatae Mariae Oigniacensis, ein wichtiges Dokument, das uns von den Anfangsstadium der geistigen Frauenbewegung oder Beginenbewegung im 13. Jahrhundert erzahlt. Jacobus von Vitry widmete dem Bischof Fulco von Toulouse diese ,,Vita". Die Kreuzherren gaben im Mittelalter den Beginen seelsorgerliche Hilfe und man konnte deshalb meinen, dass sie die Vita beatae Mariae Oigniacensis in jedem Kloster abgeschrieben hatten. Im 17. Jahrhundert schrieb der Kreuzherr Russelius sogar, dass der Griinder des Kreuzherrenordens, Theodor von Celles, damals eine Verbindung mit Maria von Oignies hatte und eine ihrer Anhanger was. Wir haben in den Sammlungen von Kreuzherrenhandschriften nur zweimal diese ,,Vita"

gefunden und zwar: Liittich, Univ. Bibl. 135 Cm Fol. 171r-207r, stammend aus dem Kloster Huy, und: Brussel, Kon. Bibl. Hs. 8629-8639, Kat. 3209, Fol. 3r-51v, stammend aus dem Kloster Hoorn.

Thomas von Cantimpre (1201-1270), war Regularkanoniker in Cantimpre, in der Nahe von Cambrai. Spater wurde er Dominikaner (s. Robert Godding, Une csuvre inedite de Thomas de Cantimpre: la },Vita Joannis Cantipratensis", m Revue d'Histoire eccl, Vol. LXXVI, 1981, S. 241-316). Thomas von Cantimpre" schrieb einen Nachtrag fiir die Vita Mariae Oigniacensis, verfasst von Jacobus von Vitry. Diesen Nachtrag fanden wir in der obengenannten Handschrift aus dem Kreuzherrenkloster in Hoorn (Fol. 53-61). Thomas verfasste auch eine Vita piae Lutgardis und eine Vita beatae Christinae. Seine Vita piae Lutgardis wurde nicht als selbststandiges Werk in den Kreuzherrenhandschriften iiberliefert, vielleicht in seinem anderen Werk : Liber de Apibus, Liittich, Bibl. publ. Andre Minon, sect, hist. 6 F 23, stammend aus Huy; Koln, Stadtarchiv : GB 8, 126, Fol. 111-112, stammend aus Koln ; Dusseldorf, Heinrich-Heine Inst. B 139, stammend aus Marienfrede; Berlin, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes. Ms. Theol. lat. fol. 171, Fol. 185, stammend aus Marienfrede (s. Sint Lutgart, Patrones van Vlaanderen, Tentoonstelling Kataloog, Brugge, 1974, S. 39-49). Seine Vita beatae Christinae de oppido sancti Trudonis fanden wir in Koln, Stadtarchiv GB 8, 3 Fol. 160-182. Wir konnen in den Sammlungen der Kreuzherrenhandschriften nur vereinzelt Werke der Autoren, die Jan van Ruusbroec beeinflusst haben, entdecken. Gab es in den Sammlungen auch Werke von Autoren, die nach Ruusbroec lebten und unter Einfluss

von

diesem Mystiker standen ? Aus

den zahllosen

Buchern,

die

auf der Ausstellung in Brussel zu beobachten waren, konnten wir schliessen, dass es eine grosse Anzahl von Autoren gab, die unter Einfluss von Ruusbroec standen, aber nicht in gleichen Masse. Besonders unter Einfluss von Ruusbroec standen z.B.

142

KRONIEK

die Autoren, die in Groenendael zusammen

gewohnt

hatten,

u.a.

lebten und Jan

van

derer noch

Leeuwen,

einige mit Ruusbroec

Willem

Jordaens, Godfried van Wevel und Jan van Schoonhoven. Zu diesen Autoren konnen wir noch den Franziskaner Hendrik Herp hinzufugen. Von drei dieser Autoren konnten wir

Werke in Kreuzherrenhandschriften finden u.a. Godfried von Wevel (gest. 1396), dessen Werk Vanden twaelj dogheden wir oben schon erwafant haben. Die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts haben insbesondere die Werke von Jan van Schoon hoven abgeschrieben. Dieser Autor studierte an der Universitat von Paris und trat ca 1377 in Groenendael ein. Ca 1409-1410 wurde er da Prior. Sein Werk : Epistola seu Tractatus de passione Domini war bei den Kreuzherren beliebt, wahrscheinlich auch weil Jan van Schoonhoven in diesem Werk iiber das Leiden und das Kreuz Christi schrieb: Luttich, Bibl. pub. Andre Minon, sect. hist. 6 G 28, Fol. 103rI4lv, stammend aus Luttich ; 6 G 8, Fol. 119r-164r; 6 L 17, stammend aus Huy ; Koln, Stadtarchiv GB 4, 242, Fol. 105r-l47r; GB 8, 149 Fol. 95-150 stammend aus dem Kreuzherrenkloster in Koln. An zweiter Stelle ist zu nennen : Epistolae in Eemsteyn, Luttich, Bibl. pub. Andre Minon, sect. hist. 6 G 28, Fol. I42v-I66r, stammend aus Luttich ; 6 M 12, Fol. 197r-231v, stammend aus Huy ; Koln, Stadt archiv GB 8, 110, Fol. lr-44v ; GB 8, 195, Fol. lr-4v ; GB 4, 194, Fol. 34r-49v ; GB 4, 108, Fol. 70r-92v; GB 4, 100, Fol. 83r-100v, alle stammend aus dem Kreuzherrenkloster in Koln. Der dritte Autor, den wir noch nennen mochten, ist Hendrik Herp. Beruhmt ist sein Werk : Spieghel der volcomenheit. Die Kreuzherren in Koln schrieben teils aus diesem Werk ab : Koln, Stadtarchiv, GB 8, 89, Fol. 2r-198v. Die Kreuzherren in Huy schrieben sein Werk : Scala amoris ab : Luttich,. Bibl. pub. Andre Minon, sect. hist. 6 K 7, Fol. 229v-248v. Oben schrieben wir: Die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts gaben einem sakramental-asketischen Leben den Vorzug. Anlasslich der Ausstellung in Briissel haben wir uns bemiiht, in den Sammlungen der Kreuzherrenhandschriften, an Hand der in Briissel ausgestellten Bucher, nach den Werken des Jan van Ruusbroec und nach anderen mehr oder weniger mystischen Werken zu suchen. Es ist eine Bereicherung, feststellen zu konnen, dass es unter den Kreuzherren des 15. Jahr hunderts eine Anzahl gab, die Kenntnis von der Mystik hatte oder sich in die Mystik einweihen lassen wollte. Wir haben schon fruher versucht ahnliche Werke aufzuspiiren (s. Clairlieu, Jg. 27, 1969, S. 86-87 ; Jg. 30, 1972, S. 81-82 ; Jg. 38r 1980, S. 26). Der Vollstandigkeit wegen wollen wir noch auf einen Aufsatz hinweisen, den J. M. Willeumier-Schay in Ons Geestelijk Erf, 55. Jg. 1981, Heft 4, veroffentlichte: Ruusbroec's werk in het middeleeuwse tijdsbeeld. Een receptie-onderzoek

(S. 298-393). Die Verfasserin erwahnte ebenfals die Handschriften aus Kreuzherrenklostern, die Werke des Jan van Ruusbroec enthalten : s. S. 330, 334, 337,. 338, 341, 343, 356, 360, 364, 367, 368, 387, 390-391 ; s. auch J. Desciiamps :

De Handschriftelijke verspreiding van Ruusbroecs

Werken,

in

Vlaanderen,

1981,

S. 171-175. P. van den Bosch

KRUISHEREN MET HET RODE HART. ,,Kruisheren" is een verzamelnaam voor meerdere orden die in de XHIe eeuw ontstaan zijn en zich bezig hidden met

zieken- of armenzorg en met rood-witte kruis, met de rode er enkele van. Professor dr. meerdere andere kleine orden

zielzorg in hun eigen kerken. Kruisheren met het ster, met het dubbele kruis, met het rode hart zijn Karl Elm heeft zich met de studie van deze en beziggehouden. In de Dizionario degli Instituti de

KRONIEK

143

Perfezione, VI, z.j. (1981) kol. 1392-1398 verscheen van hem en enkele medewerkers een artikel over de kruis-heren met het rode hart of ,,Broeders van barmhartigheid van de heilige martelaren", ook genoemd naar hun kerk te Rome: ,,Canonici regulares Sanctae Mariae de Metrio Poenitentiae Sanctorum Martyrum vel Cyriaci". Deze kruisherenorde was een stichting van rond 1250 (het jaartal verschilt naargelang de verschillende kronieken). Ze werd tot uitsterven gedoemd toen de Tsaar van Rusland haar in 1845 concentreerde in Wilna. De oorsprong, geschiedenis, uitbreiding, regel, constituties en spiritualiteit, uitgebreid weergegeven in het artikel Penitenza dei Beati Martiri, (Pratri della) in bovengenoemd werk, vinden we beknopt, en wel in verband met de Belgische kruisheren, in een ander artikel van K. Elm, Der gescheiterte Versuch einer Union zwischen belgischen und

bohmischen Kreuzberren (1673/1674), in Westjalen, LVIII, 1980, Heft 1-4, pestschrijt W. Kohl, p. 121-132. Schrijver heeft hiermee een belofte ingelost die hij ons deed in 1973 naar aanleiding van de vondst van zeven brieven tussen de

proost van het Praagse klooster R. P. Kopidlensky en de provinciaal van de Rijnprovincie en prior van het Keulse kruisherenklooster Theodorus Deghens, S. Theol. Dr. Het artikel, degelijk gedocumenteerd en met de zeven brieven in aanhangsel,

geeft de ons bekende gegevens over de Belgische kruisheren. We gaan hieraan voorbij om wat dieper in te gaan op de kruisheren met het rode hart en hun

contact met onze orde. Gezien Elm de inhoud van de brieven summier weergeeft,

volgen we hier liever de tekst van de brieven zelf. Gesticht in 1250 ongeveer,'

door een in Parijs verblijvende adellijke heer Martinus (later gestraft vanwege vervalsing van pauselijke bullen), werd de orde door Paus Alexander IV goedgekeurd met de bul ,,Religiosam vitam eligentibus" (vgl. die van de Belgische kruisheren van 1248) als ,,orde canonicus secundum Deum, regulam S. Augustini en institutions fratrum de Poenitentia B. Martyrum". Ze had veel moeilijkheden om tot een zekere bloei te komen. Als kleine bedelorde onderworpen aan het

opheffingsdecreet van het tweede concilie van Lyon in 1274, kon zij zich als orde van reguliere kanunniken handhaven. Het rode kruis (samen met een rood hart) op

de witte kloosterkleding stond centraal in hun spiritualiteit. Van Bohemen verspreidde de orde zich naar Italie waar de kerk van S. Maria de Metrio in Rome bijzonder belang kreeg; verder naar Engeland, Duitsland en Spanje. De twee kloosters in Praag en Krakau bleven de centrale punten na de ondergang van de andere kloosters in Europa. Vanaf 1295 groeide de orde in Bohemen aan met een hoogtepunt in de XlVe eeuw en een abrupte daling in het begin van de XVe eeuw. Ze bleef eerst stabiel in Krakau met een grote uitbreiding einde XlVe eeuw, speciaal door haar missionering in Litauen, waar Wilna het centrum werd. In plaats van Praag werd Krakau het hoofd van de orde. De proost van Krakau werd generaal,

terwijl ook in Praag Poolse proosten gekozen werden. Maar in 1672 koos men in Praag weer een Bohemer tot proost, Crispinus Johannes Kopidlensky. Eerst probeerde hij de Poolse invloed te verkleinen, maar in 1673 was hij bereid het tot een afscheuring te laten komen en tot een vereniging met de Belgische kruis heren. Vandaar zijn eerste brief aan de kruisheren van Bentlage. De herinnering hiervan is in de orde overgebleven in het boekje van A. Hertzworms, Religio Sanctissimae Cruets seu brevis ac solida injormatio de ortu ac progressu necnon memorabilibus quibusdam gestis virisque Ordinis S. Cruets vel Cruciferorum, Roermond, 1686, p. 45, die de inhoud van de eerste brief uitgebreider weergeeft dan Elm het in de regest doet. Hertzworms schrijft dat 'hij de tekst bewaart van 26 augustus 1673 van R. P. Crispinus Johannes Kopidlensky, algemeen overste, van

Procopius Geisius, vast aangesteld predikant (concionator ordinarius) en van P. Jacobus Prochaska, novicenmeester, geschreven namens heel de communiteit

144

KRONIEK

naar de Duitse kruisheren. Ze laten weten dat ze, verenigd met de Poolse klooster* van hun orde, onderdrukt werden en dat zij van die druk wensten bevrijd te worden. Graag zouden ze in broederlijke liefde, wederzijdse gemeenschap en vertrouwelijke omgang met ons verenigd zijn. Van de verdere correspondentie geeft K. Elm de letterlijke tekst. Het zijn niet de kruisheren van Bentlage die antwoorden, maar provinciaal Deghens, aan wie ze bij de visitatie de brief overhandigd hebben. Uw ijver, schrijft Deghens op 8 oktober 1673, bevalt mij, temeer omdat ge de verloren discipline van weleer wilt herstellen tot meerdere eer van het H. Kruis. Hij stelt hem dan vier vragen : 1° of de Poolse kloosters zich verzetten tegen de afscheiding; 2° of ze exempt zijn of onderworpen aan de bisschop; 3° of er meer kloosters zijn die zich met ons willen verenigen en 4* hoeveel medebroeders er te Praag worden onderhouden of kunnen onderhouden worden met eigen middelen. Eenmaal antwoord daarop ontvangen, zal Deghens zijn best doen om hun voorstel te steunen aanstaande zondag Cantate als er te Hoei het definitorium van het generaal kapittel bijeenkomt. Hij zal tijdig een uitnodiging sturen zodat een van hun religieuzen naar Keulen kan komen en samen met hem naar Hoei gaan. Hij zal een exemplaar van de in 1659 goedgekeurde constituties opsturen zodra hij daartoe in de gelegenheid is. Ook zal hij hen een copie bezorgen van de bevestiging en uitbreiding van de privileges die hij elke dag vanuit Rome verwacht. Pater Kopidlensky beantwoordt de vragen op 7 november 1673. 1* De Poolse broeders verzetten zich niet tegen de scheiding, terwijl de aartsbisschop van Praag de toestemming van Rome zal proberen te verkrijgen. 2° Ze zijn exempt, al hebben ze zich vanwege de moeilijkheden met de Poolse kruisheren onder de bescherming gesteld van de Praagse aartsbisschop, met behoud van privileges zoals uit bijgevoegd document blijkt. 3° Ze bezitten alleen dit e"ne convent in Praag maar hopen een convent op vijf km buiten de stad erbij te krijgen. 4° Ze kunnen zestien tot achttien broeders goed onderhouden, al zijn er niet zoveel, daar er meerderen overgingen tot Poolse kloosters. Wei is er een aantal postulanten. Ze zouden meer mensen kunnen krijgen, als ze de drie schatten terug zouden vinden die op het kloosterterrein begraven zijn. Op 11 maart 1674 stuurt Deghens vanuit Keulen een exemplaar van de nieuwe statuten. In een brief vermeldt hij dat zijn antwoord op de brief van 7 november, langs twee wegen verstuurd, toch nog verloren is gegaan. Opnieuw schrijft hij daarom nu, dat hij hun verlangen aan de magister generaal heeft voorgelegd, die een moeilijkheid maakte vanwege de grote afstand. Hij wil deze moeilijkheid laten beslissen door het definitorium, waarvan Deghens zelf lid is en dat na zondag ,,Cantate" te Hoei zal gehouden worden, tenzij het vanwege de oorlogsomstandigheden wordt uitgesteld. Opdat ze dus geen kostbare reis voor niets zouden maken, belooft Deghens hun zaak te verdedigen, en hij is overtuigd de anderen tot zijn standpunt te kunnen overhalen. De bevestigingsbul van de ordesprivileges verwacht hij spoedig daar ze te Rome reeds is klaargemaakt en ondertekend, en zal dan een exemplaar zenden. Ook de communicatie met de bedelorden is er opnieuw in vervat.

In een lange brief van 30 april geeft Kopidlensky een overzicht van het ontstaan

van zijn orde en het verschil van hen met de Belgische kruisheren. Beiden zijn door Innocentius IV goedgekeurd, schrijft hij, en nemen het Kruis als uitgangspunt, al verschilt de naam. De Constituties komen veelal overeen maar verschillen nogal waar het de kwaliteit en de strengheid van kleding en vasten betreft, die bij hen minder streng is (voor vele details zie de tekst). De kleding vindt hij erg streng omdat zij zelf linnen gebruiken inplaats van de ruwe geweven wol, een kleinere

KRONIEK

145

collaar, schoenen en een kleinere kruin naar de aard van de reguliere kanunniken. Ook zou het zwaar vallen de visitatoren te onderhouden en een bijdrage te leveren voor het generaal kapittel. Het bezwaar over de afstand weerlegt hij door te wijzen op Praemonstratenzers en Cistersiensers die veel verder van elkaar wonen.

Ze verlangen geen wederzijdse verplaatsingen tenzij wellicht iemand die hen voor een tijd in het leven van de orde zou komen inleiden. Op het punt van kleding en vasten komt hij nog eens terug en haalt voorbeelden aan waar dit van land tot

land kan verschillen, omdat bij hen bv. vis moeilijk te krijgen is. Toch ligt hier niet het zwaartepunt ; ze willen, zonder hoofd als ze zijn, een wijs man die hen zal helpen

de weg van de Heer te gaan. In een postscriptum voegt hij er nog aan toe dat ze geen nachtkoor hebben maar de metten 's avonds om acht uur bidden. Op de bijeenkomst van het definitorium - een generaal kapittel werd er in 1674 niet gehouden >- is de zaak behandeld, al komt ze in de verslagen niet voor. Op 7 juni sehrijft Deghens dat hij op zijn brief van 6 mei geen antwoord ontvangen heeft. Daarom schrijft hij opnieuw dat hij de aanvraag op het definitorium te Hoei naar best vermogen verdedigd heeft. Eigenlijk waren alien voor een vereniging,. maar de kwestie van afstand en de problemen uit de laatste brief deden hen besluiten dat de vereniging niet nu kan plaatsgrijpen : 1° omdat er de toestemming niet was van heel hun conventskapittel; 2° omdat de generaal in deze oorlogstijrf de provinciaal van Duitsland niet zonder grote onkosten met een gezel naar Praag kon sturen. In de kleding- en vastenproblemen zou gemakkelijk kunnen gedispenseerd worden, omdat ook bij ons de linnen kleding in meerdere Boosters in gebruik kwam. Deghens hoopt dat de vereniging kan doorgaan als eenmaal de vrede in het rijk zal teruggekeerd zijn. Namens het hoofdbestuur van de orde groet hij de Praagse kruisheren, hoopt op verdere contacten en op een gebedsgemeenschap tussen beide orden voor de overleden medebroeders. Teleurgesteld schrijft de proost van Praag terug. De zending van 6 mei heeft hij nooit ontvangen. Hij zelf had ook al gedacht dat er in deze oorlogstijd geen

mogelijkheid was om tot eenheid te komen. Hij is bereid tot onderhouden van contacten en tot een gebedsgemeensehap voor de overledenen. De afstand is wel een moeilijkheid maar zal de eenheid toch niet in de weg staan. Als er een visitator komt, zullen ze hem goed ontvangen. De consensus van het conventskapittel zal hij schriftelijk zenden en zal geen moeilijkheid zijn, vooral als de kwesties van

kleding en vasten zijn opgelost. Graag zou hij bericht ontvangen als het tot eenheid zou kunnen komen en als de confirmatie van de privileges zou zijn toegekomen.

We hebben de inhoud van de brieven wat uitgebreider weergegeven als K. Elm dit in zijn artikel doet, dank zij de aanhangsels uit het Praagse Staatsarchief, waar een copie van de Praagse kruisheer Johann Karl Rohn (1711-1779), bibliothecaris en archivaris van het klooster, die de nu waarschijnlijk verloren gegane brieven samen met andere akten overschreef, is bewaard gebleven. Na de korte inhoud van de brieven tekent Elm de achtergrond, de geschiedenis van beide kruisherenorden. Interessant is zijn poging het gemeenschappelijke van beide, aanleiding tot het verzoek om eenheid, weer te geven : beide ontstaan in de XHIe eeuw, de regel van Augustinus, de Dominikanerstatuten als basis van de eigen statuten, de ontwikkeling van bedelorde tot kanunnikenorde, het Kruis op hun kleding als kern van de spiritualiteit. En toch, zegt hij, waren het niet in eerste instantie deze historische feiten die de doorslag gaven, maar het teruggrijpen van beide naar een legendarische oorsprong en een duister verleden waardoor zij onbevangen een

eenheid durfden plannen.

Bij

ons hadden de historici van die tijd, Russelius,

Verduc, Banelius, Hertzworms als zeker aanvaard dat de orde in het H. Land

146

KRONIEK

was ontstaan. Paus Cletus en later de H. Helena en Quiriacus zijn vaste elementen

uit de oorsprongsgeschiedenis van een oude orde die in de Xllle eeuw heropleeft. De Belgische kruisheren staan hiermee in een Traditie die ook bij de Boheemse kruisheren aanwezig was : paus Cletus als stichter en S. Quiriacus als een der oudvaders van de orde. Ze zagen Belgische, Boheemse en Italiaanse kruisheren als takken van eenzelfde stam. De pogingen tot eenheid in

1673-1674 mislukten dan ook niet vanwege innerlijke en ,,grondrechtelijke" redenen, maar vanwege uitwendige en technische bezwaren. Ze zijn een korte maar interessante periode in de geschiedenis van beide orden die ons de onderlinge innerlijke band- laat aanvoelen.

Na

deze

lange

bespreking

enkele

opmerkingen.

De

confirmatiebul

van

de

privileges, die pas in 1677 uitgevaardigd werd, is inderdaad ,,Honestis petentium"

van Innocentius XI maar is niet het stuk uit de Annales III, p. 734-735 waarheen Elm verwijst. Dr. A. van de Pasch z.g. vond deze bul in een privaat archief in een oud kruis-herenhandschrift; we hopen ze bij tijd en gelegenheid in haar historische samenhang te kunnen publiceren. Verder is de ontwikkeling van bedelorde tot kanunnikenorde een voor ons onaan'vaardbare stelling die we in een door Elm ook aangehaald artikel m.i. duidelijk hebben weerlegd. Dat de H. Odilia, een van de Keulse martelaressen, de orde in de Nederlanden tot nieuw leven bracht is niet aan te tonen.

We noteren hier nog enkele bijzonderheden, door Elm uit onze briefwisseling van 1973 aangehaald, nl. een contact van de Belgische kruisheren en de Praagse met de rode ster in 1861 en nogmaals in de dertiger jaren van deze eeuw, toen

kruisheer J. Koch met de Praagse kruisheren betrekkingen

onderhield,

waar het

echter niet om verenigingspogingen maar om historische interesse ging.

We zijn Prof. K. Elm dankbaar om zijn degelijk gedocumenteerde artikels over een nu vergane orde waarvan de geest zo kort bij de onze stond. A. Ramaekers

MERODE UND DIE KREUZHERREN. In Clairlieu, Jg. 35, 1977, S. 114-125 haben wir versucht, an Hand des Buches : Gescbichte der Fursten von Merode im Mittelalter, 1. Band : Genealogie der Familie, das Dr. H. J. Domsta im Jahre 1974 herausgegeben hatte, noch einmal uber die guten Beziehungen des Ordens der Kreuzherren zu der adligen Familie von Merode zu schreiben. An Ende unseres Artikels haben wir zum Ausdruck gebracht, dass die Kreuzherren, durch die Herausgabe von Dr. Domsta's Geschichte, eine vortreffliche und gediegene Informationsquelle reicher geworden sind, und dass wir hofften, dass Dr. Domsta bald den zweiten Teil veroffentlichen kann. Das Wort ,,bald" wurde unbewusst schnell geschrieben. Nur die Historiker,

offentlichen,

begreifen,

dass

die dann und wann

fur so eine Ver>6ffentlichung in

einen Aufsatz ver

der

Mehrzahl

der

Falle erst in einer Anzahl von Archiven Nachforschungen zu unternehmen sind,

und zugleich eine Anzahl von Biichern und Aufsa'tzen zu studieren sind. Das erfordert viel Zeit. Oft entstehen neue Probleme und die Fragen wachsen. Man darf diesen Problemen und Fragen nicht ausweichen. Man soil sie versuchen 2u losen. Diese Gedanken fielen uns ein, wenn wir Domstas zweiten Teil: Geschichte der Fursten von Merode im Mittelalter, 2. Band: Die Besitzungen, Politische Tatigkeit, Geistliche Amter und fromme Stiftungen. Verschiedenes, Duren, 1981, 772 S., wiederholt aufschlugen. Jedesmal, wenn wir einen Teil seines neuen Buches durcharbeiteten, waren wir dariiber erstaunt, dass Dr. Domsta die zahl-

KRONIEK

147

reichen Probleme und Fragen, die bei der Nachforschung eines so umfangreichen Themas als die aufregende Geschichte der Fursten von Merode im Mittelalter,

loste. Er hat darum auch in einer bedeutenden Anzahl von Archiven Nachforschun-

gen

unternommen

studiert.

und

eine

ansehnliche

Anzahl

von

Buchern

und

Aufsatzen

Die Familie von Merode hat in dem linksrheinischen Gebiet, von Kleve bis Priimm, in den belgischen und in den siidniederlandischen Provinzen, in Luxem

burg und selbst in Frankreich im Mittelalter (ca. 1100-1600) Besitzungen erworben.

Ihre Mitglieder wurden mit Gutern belehnt. Sie haben Landereien und Besitzungen verkauft oder verschenkt. Dr. Domsta hat die Erwerbungen, die Belehnungen, die Schenkungen usw. in den Stadten und Orten dieser obenerwahnten Gebiete nachgeforscht und beschrieben (S. 24-410). Die Historiker in diesen Stadten und Orten sollen Dr. Domsta fur seine grundliche Arbeit dankbar und erkenntlich sein. Das ist wohl, nach unsrer Meinung, der zweite Verdienst seines neuen Buches. Dieses Buch ist selbstverstandlich auch eine Quelle fur das Studium der Ge schichte des Kreuzherrenordens. Vor allem in dem dritten Kapitel : Geistliche

Amter und fromme Stiftungen, konnen wir ermitteln, dass die Mitglieder der Familie von Merode vornehme Wohltater der Kreuzherrenkloster waren. Dazu

sei angemerkt, dass sie auch KLostern von anderen Orden Wir haben schon in Clairlieu, Jg. 35 (1977), S. 114-125, Bandes des Dr. Domsta, aufgezahlt, welche Mitglieder der den verschiedenen Kreuzherrenklostern Wohltaten erwiesen

Wohltaten erwiesen an Hand des ersten Familie von Merode haben. Wir wollen

hier nur an Hand des zweiten Bandes, Nachtrage geben. 1. Brandenburg: Arnold von Merode vermachte im Jahre 1487 testamentarisch 10 rheinische Gulden for ein Glasfenster (II, S. 480). 2. Koln : 1. Adelheid, Witwe Harpers von Merode schenkte im Jahre 1394 zum

Bau der neuen Kirche 10 goldene Schilde mit der Verpflichtung zu einer ,,Commemoratio" an jedem Freitag und Samstag bei der am Andreasaltar, dem spateren Kreuzaltar, zu lesenden Messe. Sie gab 4 schwere Gulden fur ein Anniversar (II, S. 500).

2. Yburg von Vlatten, Frau des Friedrich Scheiffart von Merode, gab im Jahre 1462 nicht nur 520 rheinische Gulden fur die Anniversarfeiern an den vier Quatembern, sondern sie verpflichtete die Kolner Kreuzherren auch bei dieser Gelegenheit den Armen Brote aus zwei Maltern Roggen zu schenken (II, S. 500). 3. Schwarzenbroich :

1. Johann VII von Merode vermachte im Jahre 1497 dem Kloster zwei Erbrenten 2. Johann VIII von Merode vermachte im Jahre 1534 dem Kloster testamentarisch 50 Carolusgulden mit der Verpflichtung drei Dreissigste fur ihn zu halten (II, S. 530). Ausser den Besitzungen, den geistlichen Amtern und frommen Stiftungen' benchtet Dr. Domsta uns noch iiber die politische Tatigkeit der Mitglieder der Famihe von Merode. Er fiirt einige Exkurse dazu : Zur sfdndischen Stellung der Familie von Merode im Mittelalter, Das Wappen, Der Name Scheiffart, Merode und Aragon, Die merodischen Wappenscheiben in der Katharinenkirche zu Oppen-

heim am Rhein.

Zu dem letzten Exkurs (S. 599-605) mochten wir eine Notiz machen Die

Oppenheimer Scheiben (s. P. van den Bosch : Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte des Ordens der Kreuzherren, S. 20-21) sind mit dem merodischen Hauskloster Schwarzenbroich und auch mit einem anderen Kreuzherrenkloster, namlich in Koln, in yerbindung gebracht worden. Unter diesen Scheiben gibt es eine Anzahl mit Wappen von einigen Mitgliedern der Familie von Merode und

148

KRONIEK

eine, auf der Kreuzherren dargestellt wurden. Die Wappen der Familie von Merode gehorten Johannes IV, von Merode (gest. 1481), seiner Frau Adelheid von

Horn (gest. 1497 oder 1498), den vaterlichen Grosseltern Johannes IV., Rikalt I. von Merode (gest. 1398 oder 1399) und seiner Frau Margarete von Wezemael (gest. 1394),und den miitterlichen Grosseltern Johannes IV. : Wilhelm, Herrn von Petersheim und seiner Frau Maria von Boutersem. Diesen vier merodi-

schen Scheiben sind nach Dr. Domsta einige Charakteristika eigen. Er schreibt : ,,Mit den merodischen Scheiben konnen daher zunachst nur solche Scheiben in Zusammenhang gebracht werden, die diese Merkmale zeigen". Die Scheibe: ,,K6nig Ahab lasst die Propheten toten", auf der Kreuzherren dargestellt wurden, zeigt nach Domsta einen gleichen Stil. Elisabeth von Witzleben besprach in ihrem Aufsatz Kolner Bibeljenster des 15. Jahrhunderts in Schotland, England und Amerika (in \Aachner Kunstbldtter,

43

(1972),

S.

227-248)

die Scheiben

in Oppenheim.

Sie vermutete aber keine Zusammenhange zwischen diesen Scheiben und Verbindungen der Familie von Merode zu den Kreuzherrenklostern in Koln und Schwarzenbroich, so wie Dr. Domsta schreibt (S. 602). Sie legte vor allem Verbindungen zwischen den Scheiben von Oppenheim und den Fenstern in der Kreuzherrenkirche in Ehrenstein bei Neustadt a.d. Wied und nannte deshalb den unbekannten Schopfer der Fenster : ,,Meister der Kreuzbriiderkirchen". Nach der Meinung des Dr. Domsta kommen die Scheiben in Oppenheim, und all die Scheiben, die Oidtmann (Rheinische Glasmalereien, II, S. 328) und Herbert Rode {Die mittelalterlichen Glasmalereien des Kolner Dames, Berlin 1974) den Kreuzherrenkirchen in Koln

und Schwarzenbroich zuschreiben, nicht aus diesen Kirchen her. Am Ende des Exkurses schreibt Domsta: ,,Es ist ebensogut denkbar, dass die Scheiben aus einem halben Dutzend anderen Kirchen stammen konnen". Wir meinen, dass diese Sohlussfolgerung zu stark ist und unannehmbar. Die Oppenheimer Scheiben mit den Wappen der Familie von Merode und mit den Kreuzherren gehoren zusammen.

Sie haben einige Charakteristika eigen. Wir meinen also : diese Scheiben stammen aus einer Kreuzherrenkirche. Weil Johannes IV. von Merode und seine Frau Adelheid von Horn Wohltater des Klosters Schwarzenbroich waren und ausserdem ein Glasgemalde diesem Kloster verschenkten, sollen wir doch die Herkunft in Schwarzenbroich suchen miissen, und nicht in Koln, so wie Elisabeth von Witz leben meinte. Domsta schreibt dann auch : ,,Es ist denkbar, dass die vier merodi schen Wappenscheiben in Oppenheim aus Schwarzenbroich stammen". Warum die anderen Scheiben, u.a. ,,K6nig Ahab lasst die Propheten toten", mit gleichen Charakteristika nicht ?

Wir hoffen in der Zukunft noch viele Male das Buch von Dr .Domsta als reiche Quelle fiir unseren Nachforschungen benutzen zu konnen. P. van den Bosch

H. ODILIA. In de Maaslandse Sprokkelingen, Nova Series, III, n. 6, Maaseik, 1980, gaf J. Steinmetz o.s.c. een boekje uit over de Odiliaverering (zie bespreking in dit tijdschrift, XVIII, 1980, p. 103-104). In dezelfde reeks, IV, 6, 1981, verscheen onlangs van dezelfde auteur Odilia, 40 biz., waarin hij de oorkonden van verschillende eeuwen over de Odiliarelieken nagaat. Als motto staat op de eerste biz. : ,,De historie begint in 1292, de legende gaat verder...". Dat aantonen is de bedoeling van dit boekje, al dteert Steinmetz als oudste oorkonde er een van 1287, waarna dan die van 1292 volgt. Men kan zich afvragen of S. na de werken van Dr. H. Van Lieshout, Rond het Reliekschrijn van Sint Odilia, Hasselt 1935 en van Dr. H. Van Rooijen, Sinte Odilia, legende of historie ,Diest, 1946 nog

KRONIEK

149

veel nieuws kan brengen. Eigenlijk niet. Toch is dit boekje nuttig. Vooreerst omdat de twee genoemde werken niet meer zo toegankelijk zijn ; verder omdat S. voor een groter publiek schrijft; en tenslotte - en dat is m.i. de grootste verdienste »-, omdat hij ons vanuit de 'historische kern (en), de oorkonden, de groei van de Odilialegende duidelijk aantoont. Ook geeft hij op p. 32 een interessante tekst over de reliekschrijnen te Hoei, waarvan hij jammer genoeg de bron niet kan aangeven. In de courante literatuur over Hoei vinden we deze tekst niet terug. Dit is een goed en vlot geschreven boekje, al zouden we enkele opmerkingen willen maken. Bij de reeks documenten of papieren die in 1935 in het reliekschrijn te Kerniel aanwezig waren vernoemt S. niet een toegeplakte enveloppe met het opschrift ,,Pulvis ex

ossibus martyrum" (p. 6). De vaak gemaakte identificering van Cornelius en Arnoldus van Clotingen is onjuist. Beiden waren conventualen van Hoei (zie bv. Depaire, J. P., Les biblioth. des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, I, p. 38). Cornelius was generaal van 1500-1512, Arnoldus stierf als subprior van Hoei in 1508. Verder zou het voor het identificeren van de beweringen van de auteur prettiger zijn als telkens in noten de bron vermeld werd in plaats van een biblio-

grafische lijst ,,zonder meer" op p. 36-40. Op p. 7 schrijft J. Steinmetz dat hij

met dit boekje ,,een bouwsteen" wil geven voor een verantwoord historisch werk in 1987, als het zeven eeuwen geleden zal zijn dat de relieken te Keulen werden opgegraven en naar Hoei overgebracht. Nu hij zelf zich door zijn twee werkjes al

degelijk in de stof heeft ingewerkt lijkt hij zelf hieryoor de aangewezen man te zijn.

A. Ramaekers

MARIENKLAGE. In Clairlieu, 1981, S. 92, haben wir von den ersten Symposion von Forschern, die sich mit der Geschichte, Kunst und Spiritualitat des Kartausersordens beschaftigten, benachrichtigt. Ein zweites Symposion fand von 11. bis 14.

September 1980 in Aggsbachdorf bei Melk (Osterreich) statt. Dr. Walter Beier berichtete hiervon in Erbe und Auftrag (Benediktinische Monatschrift, herausgegeben von der Erzabtei Beuron), 57. Jg., 1891, S. 386-387. Man hielt Vortrage iiber die Kartauser in Osterreich und iiber die Beziehungen zwischen den Kartausern und den Zisterziensern. W. Baier selbst sprach von den weitverbreitenen Marienklagen, die Oglerius von Tridino O.Cist. im Westen sehr anregte (W. Baier, Quellenkritische und Theologische Anmerkungen zur Aggsbacher Marienklage, herausge geben in Analecta Cartusiana: Die Kartauser in Osterreich, Band 2). Der Autor berichtete in diesem Vortrag iiber die Urspriinge der Marienklagen und gab hiervon

theologische Aussagen. Sein Vortrag ist eine gute Erganzung fur den Aufsatz des Paters A. van de Pasch : Godsvrucht in de handschrijten der Kruisheren, besonders : Onser Vrouwen Claghe in Clairlieu, 39. Jg., 1981, S. 84-86. Das dritte Symposion iiber die Kartausergeschichte und Kartauserspiritualitat wurde vom 3. bis 6. September 1981 in Tuckelhausen/Ochsenfurt in der Nahe von WUrzburg veranstaltet (Erbe und Auftrag, 57, Jg., 1982, S. 468-470). Der Schwerpunkt des dritten Symposions lag besonders auf der Mystik der Kartauser. W. Baier hielt einen Einleitungsvortrag : Theologie der Mystik: fur den christlichen Normal - oder Ausnahmefall ?, herausgegeben in Erbe und Auftrag, 57. Jg. 1981, S. 416-426. In den Anmerkungen 40 und 41 geht Dr. Baier auf die Kritik ein, die sein Buch iiber die Vita Jesu des Ludolf von Sachsen speziell von niederlandischer Seite geiibt wurde (s. Clairlieu, 38. Jg. 1980, S. 13-37 und 39, Jg. 1981, S. 125). Er erwahnt auch, dass er durch Clairlieu auf eine weitere Quelle fur Ludolfs Passionsprolog aufmerksam wurde, namlich ein anonymes Werkchen aus

150

KRONIEK

dem

13. Jahrhundert: De conformatione cruets

32-33).

(s.

Clairlieu,

38. Jg.,

1980, S.

P. van den Bosch

APEL, Ter. In Unser Bocbolt, 32. Jg., 1981, Heft 4, veroffentlichte Joannes A. J. M. Verspaandonk aus Vleuten (NL.) einen Aufsatz iiber die ,,Miserikordien",

die friiher unter den Sitzen des Chorgestuhls der alten Kirchen angebracht wurden : Die merkwurdigen Hausgenossen der Chorberren (S. 3-22). Auch in der ehemaligen Kreuzherrenkirche in Ter Apel (Groningen, NL.) kann man diese ,,Miserkordien" bewundern. Der Verfasser schreibt: ,,In Ter Apel finden wir fiinf Miserikordien mit einfachern Blattwerk und die anderen einundzwanzig mit Mannerkopfen. Sie sind etwas unbeholfen geschnitzt, aber einige von ihnen geben uns ein Bild von der Bevolkerung des flachen Landes urn Groningen" (S. 12). P. van den Bosch

BENTLA.GE. Im Jahre 1962 gab Dr. Josef Tdnsmeyer sein erstes Buch heraus :

Das Landesfurstentum Rheine-Wolbeck, Rheine 1962, 208 S., reich illustriert (s. Clairlieu, 22. Jg., 1964, S. 126-127). Nach dem Eintritt in den Ruhestand im Jahre 1973 fasste Dr. Tonsmeyer den Plan, das obengenannte Buch zu iiberarbeiten und bis in die heutige Zeit fortzufuhren. Das Manuskript des neuen Buches war im Sommer 1978 im wesentlichen fertiggestellt, als der Autor am 18.8.1978 plotzlich verstarb. Sein Neffe Hans Dieter Tonsmeyer hat die Schlussredaktion und die Vorbereitung zum Druck und den Erstellung des Registers ubernommen. So kam im Jahre 1980 das neue Buch heraus : Josef Toensmeyer, Vom Landesfursten tum Rheine-Wolbeck zur Gutsherrschaft Rheine-Bentlage herausgegeben von H. D. Tonsmeyer, Rheine/Westfalen, 1980, 358 S. Von S. 39-60 findet man jetzt: Das Kreuzherrenkloster Bentlage und von S. 60-74 : Die Aufhebung des Kreuzherrenklosters. Obwohl der Autor das Buch von H. U. Weiss : Die Kreuzherren in Westfalen benutzte, hat er doch nicht seinen Standpunkt iiber das geistige und geistliche Leben der Bentlager Kreuzherren geandert. Das Studium dieses Lebens war auch nicht seine starkste Seite. Desto mehr war er in der wirtschaftlichen Geschichte des Fiirstentums, der Gutsherrschaft dnd des Klosters Bentlage bewandert. Deshalb ist das Buch wertvoll. Wer dann auch die Wirtschaft des Klosters im Laufe der Jahrhunderte studieren will, hat

hier eine zuverlassige Quelle. Das letzte Kapittel erzahlt iiber den Dbergang der Gutsherrschaft in dem Besitz der Stadt Rheine. Das Buch schliesst mit einer Lebensbeschreibung des Autors, verfasst durch seinen Neffen Hans Dieter Tdnsmeyer. P. van den Bosch

BEYENBURG. In mehreren Zeitungen (Frankfurter Allgemeine Zeitung,

1981,

21 Dez. und Zeitung fiir Schwelm, 1981, 30 Dez.) hat man viel Aufhebens von einem Fund eines ,,Codex" gemacht, der in der Bibliothek des Markischen Gym nasiums Schwelm in Westfalen entdeckt wurde. Nach seinem Fundort wird der

Codex Schwelmer Codex benannt. Man hat viel Aufhebens davon gemacht, weil der Fund zu den bemerkenswertesten Entdeckungen spatmittelalterlicher Handschriften in den letzten Jahren zahlt. Es handelt sich urn einen Codex, der aus einem ehemaligen Kreuzherrenkloster, wahrscheinlich aus Beyenburg, in der Nahe von Schwelm, stammt. Er tragt als Oberschrift: Pars estiualis und war ein SommerMissale. Eckhard Freise vom Institut fur fruhmittelalterliche Forschung der Univer-

KRONIEK

151

sitat Minister, bekam den Auftrag den Codex zu untersuchen. In Beitrdge zur Heimatkunde der Stadt Schwelm und ihrer Umgebung, 31. Heft, 1981, veroffentlichte er die ersten Ergebnisse seiner Untersuchung: Das alteste (Sommer-)Missale der Kreuzbruder von Steinbaus-Beyenburg (Wuppertal). Zu dem Fund einer liturgtschen Gebrauchhandschrift des 13. Jahrhunderts in der Schwelmer Gymnasialbibliothek (Voranzeige), S. 53-69. ,,Sie sollen", so schrieb Freise, ,,keinesweges eingehende Untersuchungen insbesondere von Textausfiihrung, Beschreibstoff, Schriften und Einband sowie der einschlagigen Liturgie- und Pastoralgeschichte und des mutmasslichen Hersteller- und Benutzerkreises ersetzen, sondern sie vielmehr anstossen". Der Verfaser ist sehr vorsichtig in seinen Ausserungen. Auf Seiten 53-56 beschreibt er den Codex. Charakteristische Besonderheiten im Heiligenfestkalender hat ihm verraten, durch wen der Codex hergestellt wurde. Auf Seite 58 nennt er die Festtage, die mit Zierinitialen ausgezeichnet wurden. Hier fehlt das Fest der heiligen Maria Magdalena, der Patronin der Kreuzherrenkirche in Beyenburg. Als der Codex hier hergestellt wurde, hatten die Kreuzherren von Beyenburg, unserer Meinung nach, den Festtag ihrer Patronin mit einer Zierinitiale auszeichnen sollen. Drei

Feste bezeugen,

dass

der

Codex

aus

einem

ehemaligen

Kreuzherrenkloster

stammt, namlich das Fest des heiligen Quiriacus, der heiligen Odilia und der heiligen Helena. Die kleinen roten tatzenformigen Kreuz-Zeichen im Teil des Kanons der Heiligen Messe zeugen nicht von einer aussergewohnlichen Kreuzesverehrung, sowie der Verfasser meint. In dem Kanon von jedem Missale kann man diese Kreuzzeichen finden, die bedeuten, dass der Priester die Opfergaben segnen

wird. Der Verfasser ist offenbar in der Liturgie der katholischen Kirohe nicht wohl bewandert, aber auch nicht in der Literatur iiber den Kreuzherrenorden. Die Bibliothekare der Universitatsbibliothek der Stadt Liittich in Belgien z.B. haben die Handschriften- und Inkunabelbestande von Kreuzherren-Bibliotheken untersucht und i'hre Ergebnisse herausgegeben. Wann werden die deutschen Historiker, wenn sie tiber die Geschichte der Kreuzherren schreiben, endlich iiber die Grenzen schauen

und auch die Arbeit der belgischen und niederlandischen Historiker schatzen ? Man soil u.a. den Schwelmer Codex mit anderen noch aufbewahrten Missalen der ehemaligen Kreuzherrenkloster vergleichen. Der Verfasser hoffte, dass seine Ergeb nisse ein Anstoss zu weiterem Studium des Schwelmer Codex sein sollte. Wir hoffen das auch. P. van den Bosch

DIEST. VERSPREIDING VAN DE KRUISHERENAFLAAT. In De Kruisherenaflaat, Diest, 1948 (ook in Clairlieu, V, 1948, p. 3-52) schreven we dat de faculteit om deze aflaat aan de rozenkransen te hechten vanaf 1910 aan velen buiten de orde gegeven werd, zodat stilaan de vele aanvragen te Diest en de grote verzendingen drie maal per week verminderden en met de wereldoorlog helemaal en voor goed ophielden (p. 47). Dit wordt bevestigd door 56 postkaarten die kruisheer P. Ramaekers

(Maaseik)

vond bij de postzegelverzameling van kruisheer

Matthieu Wieers. Ze zijn van de jaren 1905-1912. Terwijl er van 1909 nog tien zijn, en van 1910 vier, is er nog slechts een enkele van 1911 en 1912. Ze zijn verzonden aan ,,Les Peres Croisiers, Diest, Belgique" (soms ,,canonici Cruciferi") of aan ,,Le T. R. Pere Superieur" en ,,Le Rev. Pere J. IJzermans, chanoine croisier",

de man die jarenlang samen met de fraters de verzending verzorgde. Een kaart is

vanuit Rome gericht aan prior Honhon door zijn ,,cousin Henri", die 26 rozen kransen bestelt van ongeveer 50 tot 60 centiemen het stuk. De kaarten komen van particulieren, geestelijken, (meerdere van een Italiaanse pater capucien die, blijkbaar

152

KRONIEK

postzegelverzamelaar, daar telkens naar vraagt) of vrouwelijke religieuzen. Meestal zijn ze geschreven in het Frans, soms in het Duits, Italiaans of Latijn. Behalve uit Belgie, Duitsland en Frankrijk, komen ze uit Italie, Malta, het toenmalige Oostenrijk, Portugal en Spanje, Mauritius, Rusland en Zwitserland. Uit de bestellingen blijkt dat er minstens 52 soorten rozenkransen te krijgen zijn, met verschil in kralen, snoer of kruisje, die door nummers worden aangegeven. Meermalen blijkt dat het niet de eerste bestelling is. Soms worden een of enkele rozenkransen besteld, soms meerdere dozijnen of honderden tegelijk. Er zijn typische kaarten bij. Een Ursulinenklooster uit Tarnow (Galicie, Oostenrijk), waar de zusters blijkbaar mochten kiezen: Nr 36,6 rosaires nacre poli, chaine et croix argent; Nr 30 facon grenat, idem; Nr 33, 3 Turqoise bleu, idem; Nr 34,2 Corail, idem; Nr 24,3 grains onyx, chaine format maillechort et croix maillechort (= nagebootst of nieuw-zilver) ; Nr 25,3 Lapis bleu, idem ; Nr 27 Nacre, idem ; Nr 32,1 Jais, chaine format argent et croix argent; verder volgen nog 3 dozijn nr 17 Tourqoise bleu, chaine maillechort, 3 dozijn Nr 18, Nacre (nacre = paarlemoer, nacre = nagebootst p.), idem: 1. grosse Nr 10, Coco rond, chaine et croix en acier en 1 grosse Nr 8, Coco mi-rond, idem. Een godsdienstleraar van het ,,collegium marianum" in Freistadt (Oostenrijk) vraagt stalen en belooft een grote be stelling. Een kasteervrouwe van Studenetz (Bohemen, Oostenrijk) schrijft dat haar dochtertje zo blij is met haar mooie herstelde rozenkrans (daar zal broeder Jefke Luyckx, die in onze fraterstijd nog rozenkransen maakte en herstelde, wel aan gewerkt hebben), terwijl haar oudste dochter er een met zwarte kralen moest hebben, de ketting niet lang, want ze bidt haar rozenhoedje op haar wandelingen

of als ze te paard uitgaat en draagt de rozenkrans dan om haar arm." 'n Pater Costa uit Villa Real laat zijn bestelling op rekening schrijven van Mgr. Amaval. De bestellingen uit Rusland komen van priesters (een plaatst ,,R.K. Priester" bij zijn naam), een van 200 en een van 62 rozenkransen. Een Spaanse redemptorist uit Granada wenst een dozijn, ,,non de la derniere classe ni de la superieure". De ,,cure archipretre de la Cathedrale de Lugano" bestelt twee maal 300 rozenkransen. Een andere Zwitserse pastoor kan zijn schuld niet betalen : ,,veniam ad te quaero, frater; proximo mense februario huius anni munus meum adimplebo". Zo klinkt in vele bestellingen een persoonlijke noot door. Nu we zo onze vroegere studie kunnen aanvullen, wijzen we nog op enkele andere bijzonderheden ; vooreerst op de correspondence van Mgr. Smits over de authenticiteitskwestie (J. Scheerder, W. F. A. Smits (1824-1889), vijftigste magister generaal der orde van bet H. Kruis, in Clairlieu, XXXVII, p. 58-62) ; verder op twee Spaanse exemplaren van de p. 43 noot 5 genoemde propagandabroehure door broeder Jefke Luyckx kort na het verschijnen van mijn studie nog ontdekt; tenslotte vond ikzelf bij het verhuizen naar een andere kamer in de kleerkast sporen van het rozenkranstijdperk, nl. opschriften op de legplanken als ,,Chapelets 5,50 la douz.", ,,Chapelets 2,50 la douz.", ,,Chapelets a 3 frs" en instructions sur les Indulgences". In 1948 besloot ik mijn artikel met de wens dat de naam van de kruisheren aan deze aflaat zou verbonden blijven en dat men niet (zoals in een rondschrijven van de priestermissiebond het geval was) bij het vermelden van de aflaat niet eens meer van Kruisherenailzat zou spreken. Kort daarna kreeg ik een schrijven van het secretariaat van de priestermissiebond met de vermelding dat het niet him schuld was maar dat ze de door Rome verleende faculteiten letterlijk hadden afgedrukt. In een artikel van Ign. Ting Pong Lee, De apostolicis Facultatibus, in Commentarium pro Religiosis, 1965, p. 170-182 werd weer meer malen van Kruisherenaflaat gesproken. A. Ramaekers

KRONIEK

153

EHRENSTEIN. Vor funfhundert Jahren begriindete der Prior des Windesheimer klosters in Bodingen (in der Nahe von Blankenberg und Siegburg), Jacob von der Heggen, offiziell die schon vom alters her errichtete Bruderschaft der Jungfrau Maria, mit einmutiger Zustimmung des Konventes. In diesem Jahr ►- 1481 fixierten der Prior und seine Mitbruder schriftlich, dass kunftig jedes Jahr, Anfang Mai, ein feierliches Gedachtnis fur alle lebenden und verstorbenen Mitglieder gehalten wiirde. Weil der Bodinger Kirchenchor im Jahre 1981 sein hundertjahriges Jubilaum feierte, hat man in Bodingen Pater Gabriel Busch, Benediktiner in der Abtei Siegburg, den Auftrag erteilt, ein Buch iiber das Dorf Bodingen und seine Geschichte herauszugeben. Gabriel Busch fand viele Mitarbeiter. So entstand ein sehr interessantes Buch, reich illustriert, mit dem Titel : Bodingen ist eine Wallfahrt wert, Siegburg, 1981, 480 S. Auf gleiche Weise hat Pater Gabriel Busch im Jahre 1978 ein Buch uber ein Dorf in der Nahe von Bodingen herausgegeben, Merten (Steg) seme viel Hebe Heimat, Siegburg, 1978, 512 S. Ein Mitbruder aus der Abtei Siegburg, Pater Mauritius Mittler, hat fur beide Biicher eine erhabene Vorarbeit geleistet, niimlich die Herausgabe des Bodinger Memorienbuches (Das Bodin ger Memorienbuch nach den Vorarbeiten von Dr. Joseph Walterscheid, herausgege ben von P. Mauritius Mittler o.s.b., Siegburger Studien, VI-VII, 1971, 366 S.). In Bodingen war ein Kloster der Augustiner-Chorherren von Windesheim, in Merten ein Klosteer der beschuhten Augustinereremitinnen. Beide Dorfer waren Klosterdorfer. Die Kloster standen im Mittelpunkt der Dorfer, d.h. die Einwohner wurden durch die Kloster materiell unterstiitzt und geistlich betreut. Umgekehrt lebten die Menschen mit Leib und Seele fur die Kloster. Warum sind diese obengenannten Bucher wert, in der Chronik von Clairlieu,

dem Studium der Geschichte des Kreuzherrenordens gewidmet, zu erwahnen. Vorerst, sowohl das Buch iiber Bodingen, wie auch das Buch uber Merten sind, unserer Meinung nach, glanzende Vorbilde, wie man die Geschichte eines Kloster-

dorfes beschreiben kann. Zweitens, der Orden der Kreuzherren hatte friiher Niederlassungen in Dorfer. Die Verhaltnisse zwischen den Kreuzherrenklostern und die Einwohnern der Dorfer waren genauso als die in Bodingen und Merten. Drittens,

beide Dorfer lagen in einem Gebiet, wo die Familie von Nesselrode das bedeutendste Adelsgeschlecht war. So trift man in beiden Biichern Namen von Wohltatern der beiden Kloster, die auch den Kreuzherrenklostern grosse Dienste leisteten und sie privilegierten. So gewinnt man gewiss einen klareren Einblick in die Familien

der Wohltater, z.B. der Familien von Nesselrode. Wer sich fur die Geschichte des

Kreuzherrenklosters Ehrenstein interessiert, soil diese Bucher sicher lesen. Bertram von Nesselrode stiftete damals nicht nur der Kirche in Ehrenstein Fenster, sondern auch den Kirchen in Bodingen und Ruppichteroth. Die drei Kirchen sind untereinander durch die Person des Stifters verbunden. Ein vergleichendes Studium ist erwunscht. Auch die Kirche in Winterscheid soil man dann hineinziehen. Im Jahre

1465 errichtete das Ehepaar Bertram von Nesselrode und Margaretha von Burtscheid (Bourscheidt) in der Kirche von Bodingen einen eigenen Altar, den sogenannten Dreifaltigkeitsaltar. Spacer hat das Ehepaar das Patrozinium der Kirche in Ehrenstein geandert und der Dreifaltigkeit geweiht. Mehr als aus den Kirchen-

fenstern in Ehrenstein erscheint, war die Familie von Nesselrode mit der Familie

von Merode verwandt. Die beide Bucher uber Bodingen und Merten geben viele interessante Besonderkeiten, sie werfen aber auch viele Fragen und Probleme auf.

Die Geschichtschreiber des Klosters Ehrenstein sollen diese Frage sicher beant-

worten und die Probleme losen.

P. van den Bosch

154

KRONIEK

EMMERICH. P. J. Beghein s.j. schrijft in Zestiende- en zeventiendeeeuwse bibliotheken te Nijmegen en omgeving in Ons Geestelijk Erf, dl. 55, 1981, p. 269-

275 over een belangrijke kollektie handschriften en oude drukken, die zich in de bibliotheek van het Berchmanianum te Nijmegen bevinden. Ze zijn afkomstig uit de boekerij van de oude Jezuietenstatie in deze stad. Schrijver voegt als bijlage een lijst van deze handschriften en drukken toe (p. 276-284). Bij nummer 16 wordt

aangegeven : Theopbylactus. In quatuor Evangelia enarrationes, Joanne Oecolampadio interprete, Basel, Andreas Cratander 1525 : Eigendomsmerk : ,,Crucigeri Embricen-

ses". Op pag. 272 vermeldt hij dat een van de vroegere bezitters van een in zijn lijst genoemde boeken, Theodorus Wichardi, op 26 augustus 1580 zijn eerste mis in de kruisherenkerk te Emmerich opdroeg. P. van den Bosch

FALKENHAGEN. In der Westfalische Zeitschrift, 129. Band (1979), S. 193245, veroffentlichte Hermann-Josef Schmalor einen Aufsatz, der den Titel tragt:

Die Abdinghofer Bibliothek unter Abt Leonard Ruben und das Paderborner Buchgewerbe urn 1600. Der Verfasser hat den Stand des Paderborner Bibliotheks- und Buchwesens zu Beginn des 17. Jahrhunderts untersucht und das Ergebnis seiner Untersuchung in den obengenannten Aufsatz vorgefuhrt. Als Quelle fair seine Untersuchung benutzte er ein Rechnungsbuch, das aus der Benediktinerabtei Abdinghof in Paderborn stammte und jetzt in der Erzbischoflichen Akademischen Biblio thek in Paderborn aufbewahrt wird (Paderborner Studienfonds-Archiv Hs. Pa 39)-

Dieses Rechnungsbuch wurde von Leonard Ruben gefiihrt. Er war von 1598 bis 1609 Abt der Benediktinerabtei Abdinghof. In seinem Rechnungsbuch hatte dieser Abt nicht nur die Einnahmen und die Ausgaben der Abtei verzeichnet, sondern auch die Ausgaben fur die Abteibibliothek. Er selbst war Bibliothekar der Abtei. Hermann-Josef Schmalor kann nachweisen, dass die Bibliothek der Abtei unter der Leitung des Abtes Leonard Ruben eine spiirbare Bliite erlebte. Die erworbenen Biioher dienten zur Forderung der Spiritualitat und zur wissenschaftlich-humanistischen Bildung der Monche. Der Abt konnte diese Bvicher u.a. durch seine guten Beziehungen zum Buchhandel in Paderborn erwerben. Erst Anfang des 17. Jahr

hunderts gab es Buchdrucker in Paderborn. Sie waren zugleich Buchhandler. Als erster Drucker kam Matthias Briichner, der sich selbst Pontanus nannte, nach Paderborn. Er liess sich da im Jahre 1596 nieder. Ein zweiter Drucker war Matthias Dorbecker. Der Autor lasst in seinem Aufsatz mehrmals durchblicken, dass sowohl der Abt Leonard Ruben als die Buchdrucker Matthias Pontanus und Matthias Dorbecker sich fiir die katholische Reformbewegung in der Stadt Paderborn einsetzten und treue Mithelfer des damaligen Furstbischofs Dietrich (Theodor) von Furstenberg waren. Dieser Fiirstbischof war nicht unbeteiligt an der Wahl Rubens zum Abt der Abdinghofabtei gewesen und hatte auch veranlasst, dass der Drucker Pontanus nach Paderborn kam, weil dieser Fiirstbischof sich vorstellte, dass beide Manner sich um die katholische Reform bemiihen wurden. Im Jahre 1585 war Dietrich von Furstenberg Fiirstbischof von Paderborn geworden und bis zu seinem Tod, im Jahre 1618, war er ein entschiedener Befiirworter der alten katholischen Religion und ein eifriger Forderer der kirchlichen

Reform gewesen (s. Karl Hengst : Kirchliche Reformen im Filrstbistum Paderborn unter Dietrich von Furstenberg (1385-1618), Paderborner Theologische Studien, Band 2, Miinchen-Paderborn-Wien, 1974, 326 S.) Als Mitglied des Domkapitels in Paderborn hatte er im Jahre 1580 befiirwortet, dass die Jesuiten, die sich in zahlosen Stadten durch ihre Seelsorge, ihre Predigten und ihre Schulen fiir die

KRONIEK

15$

kirchliche Reform einsetzten, sich auch in der Stadt Paderborn niederiiessen Als Furstbischof iibergab er mit der Genehmigung des Domkapittels den Jesuiten im Jahre 1585 das Gymnasium Salentinianum. Dieses Gymnasium war urspriinglich die alte Domschule. Ein Vorganger des Dietrich von Fiirstenberg, Furstbischof Salentin von Isenburg (1574-1585), hatte diese Schule in eine humanistische Schule umgebildet. Seitdem wurde sie nach ihm genannt. Die Jesuiten bekamen das Gymnasium mit seinem ganzen Stiftungsvermogen. Furstbischof Dietrich von Fiirsten berg hat in den Jahren nach 1585 den Jesuiten immer mehr geschenkt. So kaufte er das ehemalige Minoritenkloster mitsamt seiner Kirche (St. Johanneskirche) und ubergab den Jesuiten diese Gebaude. Er liess fur die Jesuiten auch ein Kolleg, ein Haus fur die Novizen und Scholastiker, bauen. Der Bau des Kollegs war im Jahre 1605 vollendet. Der Furstbischof hatte sich vorgenommen, vor allem der Jugend die Gelegen-heit zu geben, sich in der Stadt Paderborn ausbilden zu lassen. Wollten die jungen Leute an einer Universitut studieren, dann zogen sie in andere Stadte urn. Sehr oft waren die Professoren da dem alten katholischen Glauben feindlich gesinnt und machten die jungen Leute am Glauben irre. Deswegen griindete der

Furstbischof im Jahre 1614 die ,,Theodoriana Academica Universitas". Die Jesuiten versprachen i'hm, Lehrkrafte fur das Gymnasium und die University zu stellen

(s. Honselmann, Die Philosophisch-Theologische Akademie in Paderborn und ihr

Sttftungsvermogen, Paderborn 1954, 123 S. ; Idem, Von der Domschule zum Gymnastum Theodorianum in Paderborn, Paderborn, 1962, 336 S.). Fur ihre Arbeit in Seelsorge, Gymnasium und Universitat hatten die Jesuiten selbstverstandlich wichtige Biioher n>otig. H. J. Schmalor schreibt, dass der Abt Leonard Ruben

durch den Ausbau der Abteibibliothek im Sinne des Furstbischofs handelte. Er schreibt aber auch, dass der Furstbischof ein entschiedener Forderer der Bibliothek der Jesuiten war. Dieser Bischof schenkte ihnen zunaohst Handschriften und Drucke aus dem aufgehobenen Kreuzherrenkloster Falkenhagen und im Jahre 1604 iibenvies er ihnen sogar seine eigene Bibliothek (S. 224). Der Verfasser erklart nicht in einer Anmerkung, woher er diese Angabe erhalten hat. Anlasslich dieser Behauptung stieg in uns die Frage auf : Werden in Paderborn noch Handschriften und Drucke

aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster Falkenhagen aufbewahrt ? Wir haben vermutet, dass Honselmann uns iiber unsere Frage Aufklarung verschaffen wurde. Er erwahnte im Kapitel : Die Vermogensmassen in Die Pbilosophiscb-Tbeologische Aka demie nicht alle Guter, die der Furstbischof Dietrich von Furstenberg den Jesuiten geschenkt hatte. Mit Graf Simon zur Lippe hatte der Furstbischof die Guter des Kreuzherrenklosters Falkenhagen im Jahre 1596 geteilt (s. Josef Prinz : Das Archiv des Paderborner Studienfonds, Munster, 1956, Teil 1, S. 200, Nr. 391 ; s. auch H. U. Weiss : Die Kreuzherren in Westjalen, Diest, 1963, S. 114-115'- in der Anmerkung 101 steht ein Druckfehler: nicht Urkunde Nr. 193, sondern Nr 391) Im Jahre 1604 schenkte der Furstbischof den Jesuiten die Guter und derer Einkunfte des Falkenhager Klosters, d.h. den Teil, der er im Jahre 1595 bekommen hatte. Honselmann liess den Text dieser Urkunde in seinem Buch vollstandig

abdrucken (S. 89-92). In diesem Text lesen wir: ,,quam gratiosa iisdem donavi

mus, Falckenhagensis coenobii proventum partem mediam a Comite Lippensi per

nos recuperatam et ab eo concorditer dimissam". Warum liess Honselmann sich

nicht uber diese Schenkung aus ? Weil die Schenkung widerrechtlich war ? Walter Richter erwahnte in seinem Buch : Geschichte der Stadt Paderborn, Paderborn 1903 wohl diese Schenkung (2. Band, S. 212). Die Kreuzherren unter Leitung i-hres* Generalpnors, des Priors von Huy, haben jedenfalls Protest erhoben und haben den Furstbischof wegen seines widerrechtlichen Verfahrens in Rom angeklagt. Der Streit zwischen dem Furstbischof und den Jesuiten einerseits und den Kreuzherren

156

KRONIEK

anderseits dauerte bis zum Jahre 1628. Dann konnten der papstliche Nuntius Petrus Aloysius (Bischof van Tricarico), Heinrich Theobald van Eynatten (Dechant von Aachen), Ernestus de Miche (papstlicher Prokurator und Kanoniker von St. Paul

zu Liittich), Johann Baptist de Ninis (Auditor des Nuntius), Johann de Lapide und Jacob Westen (Kanoniker zu Aachen), Alphonsus de Fressailis (Kanoniker und Kantor von St. Johann Evangelist in Liittich), in der Stadt Aachen den Streit schlichten (J. Prinz, Das Archiv des Paderborner Studienfonds, S. 245, Nr. 484). Als Repraesanten des ganzen Ordens der Kreuzherren waren in Aachen anwesend : Augustinus Neaerius (Generalmagister der Kreuzherren), Petrus Streel (Prior in Namur), Heinrich Sylvius (Prior in Liittich), Johann Antonii (Prior in Koln), die damaligen Definitoren, und Johann de Soye (Prior in Aachen). Seitens der Jesuiten war der Provinzial, Hermann Baving, anwesend. An 10. August 1628 quittierten die anwesenden Kreuzherren den Jesuiten des Kollegs in Paderborn iiber 6240 Brabanter Gulden als Ablosung der Rechte ihres Ordens auf das Kloster Falkenhagen (s. Prinz, S. 247, Nr. 486). Am gleiche Tag verzichteten die Kreuzherren zu Gunsten des Jesuitenkollegs in Paderborn endgiiltig auf alle Rechte an Falkenhagen (Prinz, S. 247, Nr. 486). Am 11. August 1628 bevollmachtigten dei Generalmagister und seine Definitoren den Prior von Koln, Johann Antonii, zur Entgegenahme von 6240 Brabanter Gulden und 100 Reichstaler von den Jesuiten in Paderborn und zur Oberweisung dieses Geldes nach Liittich (Prinz, S. 247, Nr. 487). Im Jahre 1639 hatten die Jesuiten das Geld noch nicht iiberwiesen, im Jahre 1648 konnten die Kreuzherren iiber das Geld verfiigen und wendeten es fiir das Studium im Orden auf (s. A. van de Pasch, Definities, 1639 (S. 464), 1648 (S. 472). Der Jesuit Michael Strunck hat sparer nicht so lobend iiber die Kreuz herren von Falkenhagen geschrieben (s. M. Strunck, Annales Paderhornenses, P. Ill, S. 582-584, 689-690, Paderborn 1741).

Ober Handschriften und Biicher wurde in Aachen offenbar nicht gesprochen. Prof. Honselmann hat uns doch geholfen, unsere Frage zu losen. In seinem Buch Die Philosophisch-Tbeologische Akademie in Paderborn gab er zwei Aufsatze von der Hand des friiheren Geschichtsschreibers der Stadt Paderborn, Gymnasialprofessor Wilhelm Richter, Die Theodorianische Bibliothek zu Paderborn in Westfalische Zeitschrift, Jg. 71 (1913), S. 241-247, und Handschriftenverzeicbnis der Theodorianischen Bibliothek, Teil 1 und 2 (Beilage zum 72. und 73. Jahresbericht iiber das konigliche Gymnasium Theodorianum zu Paderborn, 1896). In seinem erstgenannten Aufsatz berichtete Wilhelm Richter, dass die Bibliothek des ehemaligen Paderborner Jesuitenkollegiums den Grund- und Hauptstock der Theodorianischen Bibliothek (heute in der Erzbischoflichen Bibliothek in Paderborn) bildete. Ferner schrieb er, dass die Bibliothek der Jesuiten eine wertvolle Bereicherung erfuhr durch den Fiirstbischof Theodor von Fiirstenberg, der den Jesuiten eine Reihe von Handschriften und Druckwerken aus dem Kreuzherrenkloster Falkenhagen schenkte. Diese Schenkung fand im Jahre 1610 statt, sechs Jahre nach die Schenkung der Guter. Dieses Jahr 1610 namlich vermerkten die Jesuiten in den Handschriften und Biichern.

Der Verfasser Wilhelm Richter konnte von acht Handschriften feststellen, dass

sie aus Falkenhagen stammten. Mehrere Inkunabeln trugen auch den Jahresvermerk 1610. Jede Bezeichnung des friiheren Besitzers fehlte. Vielleicht befanden diese Inkunabeln sich ursprunglich auch in Falkenhagen. Fur die Handschriften verwies

Richter auf sein Verzeichnis 2. Teil aus dem Jahre 1897. Hierin fanden wir die Beschreibung der Falkenhagener Handschriften. Wir iibernehmen diese Beschreibung, weil eine spatere Beschreibung noch nicht angefertigt wurde. Nr. 5 : Sammelband. Fol.

KRONIEK

157

Inhalt: a. Handschriften : 1. Consilia Luciferi principis tenebrarum ad daemones socios in forma edicti ad seducendum saeculum ad nequitiam (Auctore anonymo) ; 2. Epistola super anima de corpore discedente, quae de mala vita conqueritur

(Auctore anonymo) ; 3. Tractatus de peccatis in coitu coniugali (Auctore anonymo) ; 4. Judicium quorundam legum doctorum super quaestione, num parochialis semel in anno parocho suo confiteri debeat, etiamsi eodem anno iam alteri confessori confessus sit; 5. Regula S. Hieronymi pro monialibus perscripta ad S. Eustachiam; 6. Obiectiones et exceptiones fratris Theodorici de Arnevelde, contra prophetiam

fictam et exeunte saeculo XIV. et per XV. saeculum ubique latam et vigentem de

nativitate Antichristi ex semine ducum Brunswicensium et eius interfectione, de adventu Christi et fine saeculi circa annum 1399 vel 1499 ; 7. Conciones fratris Theodorici de Arnevelde habitae Hildesii et Magdeburgi. b. Druckwerk : Liber de consolatione theologiae per fratrem Johannem de Tambaco consummatus anno

dom. 1366 s.l.e.a.

Seit 1610 Eigentum des Jesuitenkollegiums in Paderborn, vorher des Klosters

Falkenhagen.

Nr. 7 B. Gregorii papae dialogi. Fol.

Auf der Ruckseite des 12. Bl. der Vermerk : Anno dom. 1467. Seit 1610 Eigentum des Jesuitenkollegiums in Paderborn, vorher des Klosters Falkenhagen. Nr. 8. Homiliae, lectiones, evangelia in singulos anni dies. Fol.

Seit 1610 Eigentum des Jesuitenkollegiums, vorher des Klosters Falkenhagen.

Nr. 10. Sammelband. Fol.

Inhalt 1. S. Augustini liber de cognitione vitae, scriptus Hervordiae per Her-

mannum Vorstenouwen anno dom. 1441 ; 2. Vitae domini nostri Jhesu Christi quarta pars ; 3. Henrici de Vrimaria expositio decem praeceptorum, scripta Hervor

diae per Hermannum Vorstenouwen anno dom. 1441 ; 4. Sermo factus in praesentia

papae. Seit 1610 Eigentum des Jesuitenkollegiums, vorher des Klosters Falkenhagen. Nr. 14. B. Bernardi, abbatis Claravallensis, sermones aestivales et hiemales. Fol. 229 Bl.


Nr. 15. Expositio decalogi. Schluss : Anno dom. 1468. Fol.


(Gottschalk Hollen o.s.a. : ,,Precepta dialogi") Nr. 18. Vitae domini nostri Jhesu Christi prima et tertia pars. Fol. 2 Bande.

Schluss : Script, per Ludolfum Hoppmann presbyterum, sed illuminat. per Her

mannum Vorstenouwe presbyterum anno dom. 1468. Seit Jesuitenkollegiums, vorher des Klosters Falkenhagen. Nr. 22. Sammelband. Fol. Pergament mit Papier gemischt.

1610

Eigentum

des

Inhalt: 1. Alani distinctiones dictionum theologicalium alphabetice dispositae cum interpretatione vocabulorum praecipue hebraicorum ; 2. Liber de prosodis et legibus metricis. (Auctore anonymo).

Seit 1610 Eigentum des Jesuitenkollegiums, vorher des Klosters Falkenhagen. Den Falkenhagener Handschriften in Paderborn konnen wir hinzufiigen : Ms. theol. lat. qu. 214 Falkenhagen, 15. Jh. ; Speculum stuitorum (Brunellus) ; Rose Nr. 924 (Mitteilung von Dr. Gerard Achten, Berlin, Besitz der Staatsbibliothek Preuss. Kulturbesitz).

Die Paderborner Handschrift Nr. 10 enthalt: Vitae domini nostri Jhesu Christi

quarta pars und die Handschrift Nr. 18 : Vitae domini nostri Jhesu Christi prima

et tertia pars. Diese drei Teile gehoren zusammen. Es ist gut moglich, dass es sich

hier urn das Leben Jesu von Ludolf von Sachsen handelt. Wenn das so ist, dann haben wir unter den aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften noch eine, die den Text

158

KRONIEK

des beriihmten Leben Jesu iibermittelt (s. Clairlieu, Jg. 38, 1980, P. van den Bosch, Einleitung in die Passionsliteratur in den mittelalterlichen Kreuzherrenbibliotheken, S. 13-37). Der erste und der zweite Teil wurde von dem Priester Ludolfus Hoppmann abgeschrieben und von dem Priester Hermannus Vorstenouwe (Fiirstenau) illuminiert, der vierte Teil wurde von Hermannus Vorstenouwe in Herford

abgeschrieben. Die beiden scriptores geborten vermiitlich nicht zu dem Kreuzherren kloster Falkenhagen. Ihre Namen haben wir nicht in der Mitgliederliste dieses Klosters gefunden. Weil das Kreuzherrenkloster Falkenhagen und das Fraterhaus in Herford immer gute Beziehungen zueinander hatten, haben wir anfangs gedacht, dass die beiden ,,scriptores" Fraterherren in Herford waren und dass das Fraterhaus dem Kreuzherrenkloster Falkenhagen die beiden Handschriften geschenkt hatte. Die beiden ,,scriptores" wurden aber unter den Mitgliedern des Fraterhauses in Herford nicht genannt (s. W. Leesch, Das Fraterhaus zu Herford, Teil 1 : Inventar, Urkunden,, Amtbilcher, Minister, 1974).

Die Handschrift Nr. 22 enthalt: Alani distinctiones dictionum theologicalium alphabetice dispositae cum interpretatione vocabulorum praecipue hebraicorum. Dieses Werk tragt manchmal den Titel : Summa Quot modis, ein exegetisches und liturgisches Worterbuch, in dem die wichtigsten Worter aus dem Bibel erklart wurden (Migne, P. L., t. CCX, col. 685-1012). In Clairlieu, Jg. 39, 1981, S. 119-120, haben wir, anlasslich einer Besprechung der Werke des Alanus von Lille, die Kolner Kreuzherren abgeschrieben haben, angemerkt, dass wir nur in den Kolner Handschriften Werke des Alanus aufgespiirt haben. Nun zeigt sich, dass die Falkenhagener Kreuzherren auch ein Werk des Alanus von Lille besassen. Im

ersten

Teil

seines

Verzeichnisses

der

Handschriften

der

Theodorianischen

Bibliothek erwahnte Richter: Nr. 12 : Informationes circa res Falkenhagenses. Prior pars (fol. 1-52) descripta est annis 1609 et 1610 ex veteri libro, qui ab ipsis monachis Crucigeris, saltern quo ad partem videtur, anno 1360 confectus est. In formationes alterius partis libelli (a fol. 55) acceptae sunt post expulsionem monachorum ex auditu turn ab iisdem, turn aliis senioribus et fide dignis testibus praesertim circa annos 1627, 1628, 1630. Diese Handschrift wurde von H. U. Weiss fiir sein Buch Die Kreuzherren in Westfalen benutzt. Die Regesten der Urkunden und Akten wurden von Josef Prinz herausgegeben : Das Archiv des Paderborner Studienfondes, Miinster 1956. Nr. 47 dieses Verzeichnisses enthalt: Chronicum breve Falkenhagense, 1246-1657. Hierauf verwies Dr. E. Kittel hin in seinem Aufsatz : Das Kreuzherrenkloster Falkenhagen in Dona Westfalica. Georg Schrieber zum 80. Geburtstage, Miinster, 1963, S. 161, Anm. 55. P. van den Bosch

HOEI. Reeds lang was er sprake van dat vanwege ernstig verval men zou overgaan tot de afbraak van de resten van het eeuwenoude kruisherenklooster te Hoei. In Vers I'Avenir van 13 juli 1981 verscheen van de hand van Ch. D. een artikel met twee foto's en de veelbelovende titel Un monument historique hutois desormais protige : les vestiges du convent des Croisiers. Eigendom van de parochie Saint-Remi, schrijft Ch. D., diende het gebouw een tijd lang voor een toneelgroep en voor culturele en caritatieve activiteiten, maar raakte stilaan buiten gebruik. De hoge muur van het gebouw, van de kant van de rue du Haut-Chene dreigde in te storten. Nu is de zaak opgelost doordat het gebouw en gronden zijn aangekocht door M. Didier Heine, zoon van een bekend aannemer van Tihange, die poort en gebouw wil restaureren en er zelf wil gaan wonen. Schrijver beschrijft verder de ingangs-

KRONIEK

159

poort en het domein, met enkele historische gegevens over het vroegere klooster voor en na de Franse revolutie.

We willen hieraan nog toevoegen dat de kruis-heren drie maal onderhandelden om het domein of een gedeelte ervan temg te kopen : onder prior E. Fontaine in 1928 ; een tweede maal in 1947 toen het ging over de op het terrein gebouwde

villa en de tuinen ; een derde maal in 1965, toen de zusters Clarissen hun klooster wilden verlaten om elders een experimentele stichting te beginnen, op voorwaarde dat ze het klooster konden verkopen. Twee maal mislukten de onderhandelingen vanwege financiele motieven; de derde maal omdat bij eventuele aankoop de bestemming niet duidelijk of niet mogelijk was. De Belgische provincie kon moeilijk, uit zuiver historische motieven, een voor alle kruisheren dierbaar domein aankopen. We zijn daarom blij met de oplossing van nu. Hoei zal zo voor de kruisheren van nu, en hopelijk ook van de toekomst, zijn aantrekkingskracht blij-ven behouden voor een bezoek aan Clairlieu en aan de collegiale kerk die meerdere kunstschatten van het oude klooster bevat. A. Ramaekers

HOEI. Op de kruisbroedersbibliotheek te Hoei bevond zich in stempelband het werk van Johannes Herolt, Sermones de tempore. Sermones de sanctis. Promptuarium exemplorum. Promptuarium de miraculis Mariae Virginis, uitgegeven te

Lyon bij Jean du Pre, 1490-1493, in 4*, 456 kolommen.gotisch. Van dit uiteraard nu zeldzaam werk bevindt zich een exemplaar in Cita del Pieve; vgl. Indice generate degli incunabili delle bibliotheche d'Italia, III, Rome, 1954, nr. 4711. Het exemplaar van de kruisbroeders van Hoei bevond zich in januari 1982 in handen van de antiquaar E. Speeckaert te Brussel. We danken mevrouw R. CockxIndestege voor deze inlichtingen. De preekboeken van Herolt, ook uitgegeven onder de schuilnaam Discipulus, waren erg verspreid. De kruisheer van Kolen, Antonius van Wouteringen, rond-

reizend predikant, kocht in i486 de Sermones omnes, die ook het Promptuarium exemplorum bevatte, in een uitgave van 1485 te Deventer, terwijl het klooster in 1543 een uitgave van N. Philippe te Lyon van 1483, Sermones de tempore et de sanctis. Promptuarium exe?nplorum van kapelaan Petrus van Landen cadeau kreeg

(zie A. van Asseldonk, Franciscus Vaes van Tongeren, 1958, p. 58, 65 en 180).

Al was het werk dus in die tijd niet zeldzaam, toch is het interessant te weten dat dit exemplaar van de Hoeise kloosterbibliotheek afkomstig is. A. Ramaekers

IRIAN-YAJA. De Bazuin.

Opinieweekblad voor Kerk en Samenleving schreef

16 oktober 1981 een stukje over de onmogelijkheid om in de ontwikkelingslanden inlandse melodieen te gebruiken in de liturgie. Die zouden nl. associaties oproepen met strijd en sex. Misschien was dit schertsend bedoeld, maar bij de lezing ervan

dachten we aan Bondo in Zaire, waar reeds in 1964 composities van Mgr. Malula naar eigen volksaard vreugdevol gezongen werden en helemaal pasten in de liturgische vieringen. In De Bazuin van 6 november verscheen een antwoord van Prof, dr. V. van Amelsvoort op dat stukje. ,,Ik moet opkomen voor de Asmatters waaronder ik drie jaar als arts heb mogen werken. Uw grapje dat volkseigen melodieen in de liturgie niet gebruikt kunnen worden wegens associaties met strijd en sex vind ik niet leuk ; het riekt te erg naar paternalistische plaatjes uit verouderde missieblaadjes van : witte-pater-tegenover-dom-negertje. Erger, het is bezijden de

160

KRONIEK

waarheid. Ik heb zo juist dit gebied weer bezocht Onder inspirerende begeleiding van cultuurgevoelige Amerikaanse Crosier-Fathers is in juni 1981 de eerste uitgave van eigen kerkelijke gezangen tot stand gekomen. De volledige uitgave is bij mij ter inzage". Het naschrift van De Bazuin, dat het bericht afkomstig was van iemand

die ,,eveneens het Asmatgebied zo juist had bezocht en het van een Asmatter zelf had gehoord ; misschien zijn de Fathers nog niet met de verspreiding begonnen" kan him eerste blunder moeilijk goed maken. Haar vaak denigrerend schrijven

over het werk van de missionarissen zal er trouwens toch niet mee ophouden. A. Ramaekers

KEULEN. Joachim Vennebusch hat in der Handschrift GB 8, 40 des Hist, Archivs der Stadt Koln fiinf bisher unbekannte ,,Miracula" des Caesarius von Heisterbach gefunden. Die Handschrift stammt aus den Bibliothek der Kolner Kreuzherren. Diese ,,Miracula" veroffentlichte und besprach der Autor in einem kurzen Aufsatz : Unbekannte Miracula des Caesarius von Heisterbach in Annalen des historischen Vereins fur den Niederrhein, Heft 184, 1981, S. 7-19. Die tJberlieferung dieser ,,Miracula" ist dem Kreuzherrn Conradus de Grunenberg, dem bekannten Bibliothekar des Kolner Kreuzherrenklosters im 15. Jahrhundert, zu verdanken. Er faatte in der letzten Lage der Handschrift einer kleinen Sammlung von acht ,,Exempla" sieben weitere Stiicke hinzugesetzt. Vennebusch veroffentlichte diese sieben Stiicke und schliesst am Ende seines Aufsatzes, dass Caesarius von Heisterbach tatsachlich der Verfasser ist und dass die Stiicke III-VII aus den Libri VIII Miraculorum stammen. Am Anfang schrieb er, dass umfangreiche Ausziige aus einer anderen Sammlung des Caesarius von Heisterbach, namlich Dialogus miraculorum in vielen Handschriften der Kolner Kreuzfoerren deren lebhaftes Interesse an

den

Erzahlungen des

Caesarius

bezeugen :

GB

F,

87 ;

GB

4,

37,

Fol. 91r-95v. ; GB 4, 192, Fol. I43r-153v; GB 4, 206, Fol. 175r-197v. ; GB 8, 99, Fol. 106v-18Or, 196r-203v. ; GB 8, 144, Fol. 76v-96r..

In anderen Kreuzherrenklostern gab es weniger Interesse an den Erzahlungen

des Caesarius. Nur in den aufbewahrten Handschriften des Kreuzherrenklosters in Liittich haben wir diese Erzahlungen gefunden, namlich in zwei Handschriften, die nicht in derselben Bibliothek aufbewahrt werden, die aber doch zusammen gehoren : Liittich, Univ. Bibl. C 86 (Grandjean 471) : Dialogus miraculorum Pars I; Liittich, Bibl. publ. Andre Minon, Section hist. Ms. 6 N 11, Fol. 137r347v. : Dialogus miraculorum Pars II. P. van den Bosch

KEULEN. In Arcbivum Franciscanum Historicum, An. 73, 1980, veroffentlichte Dr. F. A. H. van den Hombergh einen Aufsatz : Nikolaas van Haarlems Widerlegung von Vorwurfen gegen die Observanten (S. 124-172). Nach einer Einfiihrung gab der Verfasser den vollstandigen Text der Widerlegung heraus: Responsio obiectorum quibus status et vita Fratrum Minorum de observantia ab aemulis pot'tssima impugnatur, edita per magistrum Nicbolaum de Harlem ordinis minorum. In seiner Einfiihrung gestah Dr. van den Hombergh, dass unsere bisherigen Kentnisse

der Observanzbewegung im 15. Jahrhundert, nicht nur in dem Orden der Franziskaner, sondern auch in anderen Orden, noch nicht ganz befriedigend sind. Die Handschrift mit der Responsio obiectorum ist die Ms. 328 der Universitatbibliothek Edinburgh, Fol. 47r-60r. Der Herausgeber datierte die Responsio um das Jahr 1460. Schwieriger war die Lokalisierung : Wo wurde die Responsio verfasst ? Dr. van

KRONIEK

161

den Hombergh dachte an Koln. Noch schwieriger war die Antwort auf die Frage: Wer war Nikolaas van Haarlem ? Ein Minorit Nikolaas van Haarlem, der urn das Jahr 1460 lebte, ist bisher nicht bekannt. In einem Brief an Unterzeichneten fragte

Dr. van den Hombergh, ob es nicht moglich ware, dass der Verfasser der Responsia der Kreuzherr Nikolaas van Haarlem war, weil dieser Kreuzherr urn das Jahr 1460 in Koln wohnte. Unserer Meinung nach deutet nichts in dem Text darauf, dass ein Kreuzherr die Respansio verfasst hat. P. van den Bosch

KOLEN (KERNIEL). In Limburg, Maaseik, LX, 1981, p. 252-258 schreef oudpastoor J. Brouwers : Visitatie van bet Kruisherenklooster te Kolen en van de kerk van Kerniel door nuntius Albergati in 1613. In een korte inleiding over het

klooster constateert Schrijver een lacune in de geschiedbronnen van 1550 tot 1710, waarvan de reden wel zal zijn ,,dat er in die bewuste periode weinig eervols over Kolen te noteren viel en men er dan ook maar liever het zwijgen aan toe deed". Voor een historicus is dit een merkwaardige conclusie ! Bij een oppervlakkig nazien

van enkele oudere en nieuwere werken had S. kunnen zien dat er over die 160 jaar toch wel een en ander op te tekenen valt dat de moeite waard is. Dat neemt niet weg dat Kolen er bij de visitatie van 1613 allesbehalve rooskleurig voorstond, zoals uit het verslag van de nuntius blijkt. Door de publicatie van dit relict uit de Vaticaanse archieven levert S. een interessante en schrijnende bijdrage voor het klooster Marienlof: een verwaarloosde communiteit van zes man in een gedeeltelijk vernield en uitgeplunderd klooster waar van echt gemeenschapsleven niet veel meer terecht kwam en men goederen vervreemdde zonder de noodzakelijke toe-

latingen. Kerk en benodigdheden voor de eredienst waren erbarmelijk ; sacristie en kapittelzaal waren door soldaten vernield en uitgebrand. Ook in de parochiekerk was nogal een en ander op te merken. De nuntius nam dan ook allerlei nood zakelijke maatregelen. Het lijkt een dieptepunt in de geschiedenis van een klooster dat voorheen en later weer, een van de sieraden van de orde was. We zijn pastoor Brouwers dankbaar voor deze bijdrage. We menen echter dat ze aan waarde en objectiviteit zou gewonnen hebben als hij ook de achtergronden van dergelijke toestanden getekend had : gruwelijke oorlogsjaren, voortdurende angst voor plunde ring en vernieling, armoede en gebrek aan de voornaamste voorwerpen voor de liturgische diensten, kloosterlingen die goederen moesten verkopen om te kunnen leven. Hierdoor zouden de misbruiken niet worden goedgekeurd of weggemoffeld. Maar heel de situatie zou voor de lezer van nu begrijpelijker geworden zijn. A. Ramaekers

MAASEIK. Het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap te Maastricht is sedert enkele jaren begonnen de eerste jaargangen van het tijdschrift De Maasgouw te laten herdrukken. De jaargangen werden niet afzonderlijk uitgegeven, maar men liet een aantal jaargangen in een band bundelen. In het jaar 1981 verscheen reeds de vijfde bundel met de jaargangen 1898-1903. In het jaar 1901

(jaargang 23) nam de redactie van toen in haar tijdschrift een Kroniek van Maaseyk op, uit de tijd van de Franse overheersing (1792-1824). De uitgave werd verzorgd door de Kruisheer P. van Hasselt (p. 19, 23-24, 25,27, 30-31, 36, 39-40, 43-44, 47, 50-51, 54-55, 58-59, 63, 67-68, 71-72). Deze kroniek bevat enige mededelingen omtrent de Kruisheren van Maaseik, die juist tussen 1792-1823 uit hun klooster verdreven werden. Kruisheer van Hasselt heeft, naast zijn werk als directeur en leraar van het college van het H. Kruis te Maaseik, zich ook door zijn studies

162

KRONIEK

voor de geschiedenis van zijn orde zeer verdienstelijk gemaakt. Meerdere publicaties staan op zijn naam. Zijn boek over het Maastrichtse Kruisherenklooster is nog altijd betrouwbaar. We verheugen ons, dat op deze wijze een studie van zijn hand herdrukt werd. P. van den Bosch

MAASEIK. In een nieuwe artikelenreeks van De Maaseikenaar, XII, 1981, n. 2,

Maaseiker Kunstschatten in den vreemde, schrijft W. Sangers het eerste artikel:

Een waardevolle kruisherenmonstrans te Wessem, p. 13-16 met illustratie op p. 12. Hoe de monstrans onder de Franse revolutie te Wessem belandde is niet bekend ; de parochie-archieven zwijgen. Maar het kunststuk spreekt zelf. Het draagt het meesterteken G. W. met een kroontje erboven : Gerardus Wery van Maastricht, afkomstig van Maaseik. Uit zijn rekeningboek, waarop een recente studie over deze edelsmid steunt, vernemen we dat hij juni 1705 een zilveren monstrans maakte voor de Maaseiker kruisheren. Het was wel de duurste die hij gemaakt had ; ze kostte

886 gulden en er was vier kg. zilver in verwerkt. Ze is 73 cm. hoog, 39,5 breed, heeft een voet met diameter van 31X23 cm. en is bijna honderd jaar het pronkstuk van de kruisherenkerk geweest. De weldoeners die dit kunststuk mogelijk maakten worden op de voet in een randschrift vermeld. De medaillons op voor en achterzijde van de voet beelden bij de kruisheren bekende heiligen af: aan de voorzijde Jacobus de Meerdere, patroon van de kruisherenkerk te Maaseik, die samen met de regelvader Augustinus het kruisherenkruis draagt; aan de achterzijde de h. Helena en Odilia die eveneens samen het kruisherenkruis dragen. Twee chronograms geven

het jaartal 1705 aan. W. Sangers geeft verdere bijzonderheden over het geslacht Wery (p. 13-14) en een beschrijving van de monstrans met uitleg van de inscripties (p. 14-15). Hij kon meerdere onnauwkeurigheden van I. L. Szenassy, Cataloog Maastricht; zilver, Maastricht, 1978, p. 193 verbeteren. A. Ramaekers

MAASTRICHT. In het archief van de stad Tongeren in Belgiie bevindt zich het fonds Baron Marcel de Schaetzen de Schaetzenhoff. De stadsarchivaris H. Baillieu

publiceerde de Inventaris van dit fonds (z. Archief- en Bibliotheekwezen in Belgiie, Dl. LI, 1980, pag. 49-77). In dit fonds bevinden zich enige documenten betreffende

de familie Selys, o.a. een stuk uit het jaar 1720 betreffende een jaargetijde van de familie de Selys bij de Kruisheren van Maastricht (pag. 65), waarschijnlijk een afschrift, opgesteld door notaris Schaepen te Maastricht. Deze schreef, dat op 23 december 1720 bij hem kwamen : 1. Mevrouw Maria Baronesse de Selys, Douariere van wijlen de edelgeborene Heer baron de Selys, in zijn leven heer van Fanson-Jeneff (bij Xhoris) ; 2. de edele juffrouwen Anne Elisabeth en Catharina de Selys, gezusters en dochters van Anna Isabella Vrints, gewezen douariere van wijlen de edele Heer Michael de Selys, in zijn leven Cornmissaris-Instructeur en

burgemeester van Maastricht. Omdat bij de eerstgenoemde Baron de Selys de voornamen ontbreken, is het wat moeilijk, aan te geven, welke personen voor de

notaris zijn verschenen. We vermoeden, dat met mevrouw Maria, barones de Selys, Maria Catharina Francisca de Fabritius bedoeld is. Zij was in 1723 barones

douariere de Selys (z. H. Baillieu, De Hoge molen te Louw in Limburg, Tijdschrift

voor geschiedenis, Oudheidkunde en volkskunst, jg. XLVII, 1968, pag. 97-116). Zij was gehuwd met baron Walter de Selys (1663-1711). Zijn vader, Frans de Selys, was een zoon van Michael de Selys, die in 1656 in de adelstand verheven en met Maria Hocht gehuwd was. De twee andere dames, Anne Lisabeth en Catha-

KRONIEK

163

rina de Selys, waren dochters van Michael de Selys en Anna Isabella Vrints Volgens een vriendelijke mededeling van drs. A. H. Jenniskens, gemeesntearchivaris van Maastricht, was de laatstgenoemde Michael de Selys, Luiks schepen van Maastricht in 1658, 1670 en 1686, burgemeester van Maastricht in 1660 1668 en 1679, gezworene in Maastricht in 1664, 1674 en 1686, en tenslotte Luiks Commis-

saris-Instructeur in 1676, 1682 en 1686. Hij huwde 6 juli 1657 te Maastricht fct. Jacob, met Anna Elisabeth Vrints. Hij was een zoon van Michael de Selys, die Heer van Opoeteren en Ornes was, en van Maria van Hocht, dus een broer van Frans de Selys. Volgens deze gegevens verschenen dus voor de notaris Schaepen • twee dochters van Burgemeester Michael de Selys en Anna Elisabeth Vrints met

•hun tante Maria Catharina Francisca de Selis-Fabricius. De burgemeester Michael de Selys is zijn vader waarschijnlijk niet als heer van Opoeteren en Ornes opgevolgd. Hij werd door de notaris ook niet als zodanig genoemd. Heer van Opoeteren

en Ornes was Jean-Marie de Selys, met dispensatie gehuwd met Maria Gertrude

de Selys, de enige dochter van Michael de Selys-Longchamps en Anne Maria Vrints wellicht een zuster van Anna Elisabeth Vrints (z. J. Bayer-Lothe-L. Demoulin Recherches sur la Fortune de patriciens Liegeois au XVlle siecle in Le Vieux-Liege T. VII, 1966-1970, pag. 145-156). Burgemeester de Selys gaf in 1681 geld aan de Kruisheren voor een raam in hun kerk. Zijn wapen zou daarin worden afgebeeld (Maastricht, Archief o.s.c, Registrum receptorum, Exposita 1681). Zijn vrouw

Anne Elisabeth Vrints, aldus het afschrift, had in haar testament van 11 april 1719 bepaald, dat er in de kerk van de Kruisheren (in het afschrift werd nog van ,,Cruysbroeders" gesproken) een eeuwig jaargedachtenis voor haar zielerust gevierd zou worden. Daarom schonk zij in haar testament het Kruisherenklooster een stuk land. De Kruisheren waren daarentegen verplicht, telkens op de dag van de jaargedachtenis van tien vaten rogge broden te bakken en die onder de armen te verdelen. In een groot aantal stukken uit de vijftiende eeuw, die van verschillende Kruisherenkloosters bewaard zijn gebleven, vinden we dergelijke bepalineen Uit bovengemeld afschrift blijkt, dat tot in de achttiende eeuw toe soortgelijke bepalingen nog uitgevaardigd werden en we weten, dat de Kruisherenkloosters

zicn nog in deze eeuw aan deze bepalingen hielden.

Na de dood van Anne Elisabeth Vrints, tussen 11 april 1719 en 23 december

1720, waarschijnlijk in de maand juli, hebben haar dochters Anne Elisabeth en

Catharina de Selys en hun tante nog een tweede stuk land aan het Kruisheren klooster vermaakt om er zeker van te zijn, dat de jaargedachtenis zou gevierd

worden, maar ook om er zeker van te zijn, dat de broden gebakken en onder de

armen verdeeld zouden worden. De leden van het Kruisherenklooster verkregen

buiten hun gewone portie, nog een extra portie gebraden vlees en een halve pot

wijn.

v

In het afschrift van het testament werden tevens de namen van de Kruisheren die in 1720 in het klooster van Maastricht woonden, genoemd : 1. Leonardus Goddin' prior (z H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het klooster der Kruisheren in

Maastricht in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, jg. 39, 1903, p. I-137 ;

2. p. 49 en 54) ; 2. Guilielmus Marres, prokurator (p. 49 en 54) ; 3. Guilielmus Emonts (p. 52) ; 4. Guilielmus Cruts (p. 49, 52 en 54) ; 5. Petrus Horsmans (p. 52 en 55) ; 6. Matthias Geeles (p. 52) ; 7. Bartholomeus van Haeren (p 54) • 8. Paulas Marres (p. 60) ; 9. Gisbert van Gulpen (p. 55) ; 10. Michiel Jorissen* (p. 49 en 54). De jaargedachtenis voor Anna Elisabeth Vrints moest in juli ge-

houden worden. In het Liber anniversariorum, uitgegeven door van Hasselt, werd

ecnter deze jaargedachtenis niet ingeschreven.

P. van den Bosch

164

KRONIEK

WUPPERTAL. Die Zeitschrift Mitteilungen des Stadtarchivs des Historischen Zentrums und des Bergischen Geschicbtsvereins-Abteilung Wuppertal veroffentlichte im ihrem zweiten Heft des 6. Jahrganges (Wuppertal, August 1981) die Sammlung Theodor Wilmes. Dokumentation zur Kirchen- und Ortsgeschichte Wuppertals und des Bergischen Landes, herausgegeben und bearbeitet von Reimund Haas (87 S.). Dieses Heft ist ein Findbuch zur ,,Sammlung Theodor Wilmes". Theodor Wilmes wurde am 6.8.1892 in Elberfeld geboren. Er wahlte den Beruf des Lehrers, den er 35 Jahre in seiner Heimatstadt ausiibte. Er entschlief in Wuppertal am 27.8.1980. Der Stadtdechant von Wuppertal, Pralat Paul Hanisch fiihrte in seiner Trauerrede am 2. September 1980 aus und auch in seinem ,,Vorwort" zum obengenannten Findbuch, dass Theodor Wilmes sich sein Leben lang nicht nur in den Dienst der Kirche, der Stadt und des Volkes gestellt hatte, sondern auch ,,besondere heimatkundlichen, geografischen und geschichtlichen Interessen, die sich schon bald auf die Friihgeschichte des Christentums in Bergischen Land konzentrierten", hatte. Theodor Wilmes war ein vorziiglicher Kenner der Geschichte der Stadt Wuppertal und besonders der katholischen Kirche in dieser Stadt. Seit dem Jahre 1956, in dem er als Dekanatsarchivpfleger bestellt wurde, hatte er alles, was dariiber veroffentlicht wurde, versammelt:

Zeitungsausschnitte,

Aufzeichungen, Materialien, Bucher und Kleinschriften. Im Jahre 1979 ubergab Herr Wilmes grossherzig seine Materialen, Aufzeichungen und Bucher als Grundstock fiir ein in den Raumen des Pfarrarchives St. Laurentius im WuppertalElberfeld einzurichtendes Stadtdekanatarchiv in Wuppertal. Damit mochte er einen

Zugang fur weitere Forschungen und eine Fortsetzung seiner langjahrigen und umfangreichen Arbeiten in der Orts-, Heimat- und Kirchengeschichte ermoglichen. Deswegen hat Archivrat Reimund Haas das von Herrn Wilmes ubernommene Material gesichtet, geordnet und ein Findbuch erstellt. In diesem Findbuch werden auf manchen Seiten die Kreuzherrenkloster oder die Kreuzherren von Wuppertal erwahnt. Die Kreuzherren wohnten und arbeiteten seit dem Jahre 1953 in dieser Stadt und betreuen da jetzt vier Pfarrgemeinden. Die Sammlung Theodor Wilmes ist dann auch eine reiche Quelle fiir die Geschichte der Kreuzherren in Wuppertal seit dem Jahre 1953. Theodor Wilmes wohnte in der St. Suitbertusgemeinde und war ein guter Freund der Kreuzherren (s. Theodor Wilmes, Katholizismus im Wuppertaler Raum in Almanack fur das Erzbistum Koln, Jahrbuch 1974-1975, S. 241-246). P. van den Bosch

,,CLAIRLIEU"

Vijdschrift gewijd aan de geschiedenis van de Kruisheren. Verscbijnt tweemaal per jaar op ongeveer vijjtig bladzijden per nummer, - ojwel in eenmaal op ongeveer honderd bladzijden;

— ojwel ah dubbele jam-gang op m'mstens tweehonderd bladzijden.

Artikeh en tnededelingen aan de redaktie, gelieve men le zenden aan:

Dr.

A.

Ramaekers,

o.s.c,

Catharhiadal

3,

B-3590

Acbel

(Belgi'e).

Geschiedktwdige Kring ,,Clairlh.'t" Voor BELGIE :

Kruisherenklooster, B-3590 Achel.

postrekening 000-0122679-71 Clairlieu, Achel.

Voor NEDERLAND :

Daam Fockemalaan 10, NL - Amersjoort. giro 18 64 44 t.n.v.

Administrates Clairlieu, Amersjoort.

ADRESSEN VAN DE MEDEWERKERS :

Dr. A. RAMAEKERS, Catharinadal 3, 3590 Hamonl-Achel C. VAN DAL, Daam Fockemalaan 10, 3818 KG Amersfoort Dr. P. VAN DEN BOSCH, Kreuzherrenstrasse 55, 5300 Bonn-Beuei 3 L. GRAUS, Via del Velabro 19, 00186 Roma

TIJDSCHRIFT GEWIjD AAN DE GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN I N II O U D

Recommend Documents