CLAIRLIEU ZESENTWINTIGSTE J A A R G A N G. Aflevering 1 & 2 GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE JLICHTLAND - DIEST

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT

GEWIJD

AAN

DE

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN

ZESENTWINTIGSTE 1968

J

A

A

R

G

A

Aflevering

JLICHTLAND

-

N 1

&

DIEST

G 2

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT

GEWIJD

AAN

DE

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN

ZESENTWINTIGSTE 1968

JAARGANG Aflevering

LICHTLAND

-

1

&

DIEST

2

STUDIEN OVER DE OBSERVANTIE DER KRUISBROEDERS IN DE VIJFTIENDE EEUW

door

Dr. P. VAN DEN BOSCH Kruisbeer

WOORD VOORAF

Nu deze STUDIBN als dissertatie worden aangeboden, gaan mijn gedachten uit naar wijlen professor Dr. J. F. Niermeyer, in leven hoogleraar in de middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, die op 12 december 1965 overleed. Hij immers was het die als eerste instemde met de keuze van het onderwerp en daarna voortdurend met nauwlettende zorg en belangstelling het onderzoek volgde, aanmoedigde en met waardevolle adviezen ondersteunde. Daar professor Niermeyer zelf een proefschrift verdedigd had waarin op grond van Luikse en Maastrichtse oorkonden een bijdrage geleverd werd tot de geschiedenis van burgerij en geestelijkheid in het Maasgebied tot in de dertiende eeuw, liet zich zijn belangstelling voor een nauw met de geschie denis van het Luikse verbonden geestelijke orde gemakkelijk verklaren. Enkele artikelen van zijn hand gaven bovendien blijk van zijn interesse voor het middeleeuwse kloosterleven. Prof. Niermeyer heeft dit onderzoek niet ten einde toe mogen begeleiden. Dankbaar voor het vele dat deze grote en veelzijdige geleerde mij geschonken heeft, blijf ik hem in diepe erkentelijkheid

gedenken.

INHOUD

Een tvoord vooraf

........

Bronnen en Literatuur

Inleiding

5 7

.........

I :

Het begin van de hervorming in 1410

II:

De observantie-beweging

17

...

30

.....

45

III:

De observantie in de voor 1410 gestichte kloosters

66

IV :

De stichtingen na 1410

V:

De Kruisbroeders en de zielzorg

VI:

De bibliotheken van de Kruisbroeders

105 .

.

.

.

124

.

.

.

130

.

.

153

VII: De Kruisbroeders en de Moderne Devoten

Samenvatting, 163 - Resume, 167 - Zusammenjassung, 172 - Summary, 111

Bijlagen

183

ILLUSTRATIES Orde van het H. Kruis, 1410

%

Orde van het H. Kruis, 1410-1499

128

Hs. Luik, Un. Bibl. 35 C, fol. 35 r"

48

Hs. Luik, Un. Bibl. 35 C, fol. 4 r°

64

Hs. Luik, Un. Bibl. 35 C, fol. 95 r°

160

Hs. Luik, Un. Bibl. 102 D, fol. 112 r°

176

BRONNEN EN LITERATUUR

A. BRONNEN

De belangrijkste bron is het werk van A. van de Pasch, Definities der generate kapittels van de orde van het Heilig Kruis, 1410-1786. Dit werk is sinds enkele jaren persklaar en zal worden uitgegeven door de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis in Belgie. Het manuscript is voor ieder te raadplegen bij voornoemde commissie te Brussel en bij de bewerker (Kreuzherrenkloster, Liebfrauental, (5466) Ehrenstein bei Neustadt, Deutschland). Voor hun bereidwilligheid het manuscript voor ieder ter raadpleging beschikbaar te stellen, wordt zowel Prof. Dr. F. Vercauteren, secretaris der commissie, als de bewerker hier hartelijk dank betuigd.

Acta Capituli Windeshemensis, Ada van de Kapittelvergaderingen der Congregate van Windesheim, uitgegeven en van aantekeningen voorfcien door S. van der Woude, 's-Gravenhage 1953 (Kerkhistorische studien behorende bij het Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, 6).

E. Bacha, Catalogue des actes de ]ean de Baviere, 1390-1417, Liege 1898. , La chronique liegoise de 1402, Bruxelles 1900 (Comm. Roy. Hist). S. Balau-E. Fairon, Chroniques liegeoises, 2 vol., Bruxelles 1913-1931 (Comm. Roy. Hist).

St. Bormans-E. Schoolmeesters-E. Poncelet, Cartulaire de I'&glise SaintLambert a Liege, 6 vol., Bruxelles 1893-1933 (Comm. Roy. Hist). R. Brandts, Inventar des Archivs der Pfarrkirche St. Antonius in Wickrath, Diisseldorf 1957 (Landschaftsverband Rheinland, Inventare Nichtstaatlicher Archive, 4). G. Brom, Bullarium Trajectense Romanorum Pontijicum Diplomata ... in veterem episcopatum Trajectensem destinata, 2 vol., 's-Gravenhage 1891-1896.

D. D. Brouwers, Privileges aux Croisiers par le magistrat de Dinant en 1491, in Namurcum, 12 (1935), p. 17-21. L. Bruggeman, Het archief van het klooster van Sint Agatha bij Kuik, in: Verslag van 's-Rijks oude archieven, Den Haag, 37 (1914).


9

J. Busch, Des Augustinesprobstes Joh. Busch Chronicon Windeshemense

und Liber de rejormatione monasteriorum, herausg. K. Grubbe, Halle 1886 (Geschichtsquellen der Prov. Sachsen, 19). G. Chastellain, Chroniques des dues de Bourgogne, 1404-1474, 5 vol., ed., H. Kervijn de Lettenhove, Bruxelles 1863. L. Devillers, Cartulaire des comtes de Hainaut, t. Ill, Bruxelles 1886.

F. Discry, Notice historique et nouvel inventaire des archives de la ville Huy, Huy 1962 (gestencilde uitgave).

E. DE Dynter, Chronicon des dues de Brabant, 3 vol., ed. P. F. X. de Ram, Bruxelles 1854-1860 (Comm. Roy. Hist).

E. Fairon, Regestes de la cite de Liege, 4 vol., Liege 1933-1939. , Chartes confisquees aux bonnes villes du pays de Liege et du cotnte de Looz apres la bataille d'Othee, 1408, Bruxelles 1937 (Comm. Roy-Hist.).

Het Frensweger Handschrijt betrefjende de geschiedenis van de Moderne Devotie, uitgegeven door W. Jappe Alberts-A. L. Hulshoff, Gro-

ningen 1958 (Werken van het Hist. Genootschap, 3e serie, nr. 82). Het Frensweger Handschrijt, uitgegeven door A. J. Bemolt van Loghum Slaterus, in zijn boek Het Klooster Frenswegen, Arnhem 1938.

C. J. Gonnet-R. D. Baart de la Faille, Inventaris van het archief der stad Hoorn, Haarlem 1918. H. DE Gruijter, Constitutionum Hexapla, Zoeterwoude 1951. J. Habets, De archieven van het kapittel der hoogadellijke (vorstelijke) rijksabdij Thorn, 2 din., Den Haag 1889-1899. L. Heere, Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster te Maas-

eik, 1961 (in handschrift berustend in het archief van de orde der Kruisheren te Leuven).

C. R. Hermans, Annales canonicorum regularium S. Augustini ordinis

Sanctae Crucis, 3 vol., Silvaeducis 1858, en Index, Diest 1953. Itineraires de Philippe le Hardi et de ]ean sans Peur, dues de Bourgogne, 1363-1419, d'apres les comptes de depenses de leur Hotel recueillis et mis en ordre par E. Petit, Paris 1887. Jacobus Traiecti alias de Voecht, Narratio de inchoatione domus clericorum in Zwollis. Met akten en bescheiden betreffende dit fraterhuis, uitgegeven door M. Schoengen, Amsterdam 1908 (Werken van het Hist. Genootschap, 3e serie, nr. 13).

A. Miraeus-F. Foppens, Opera Diplomatica, 4 vol., Louvain-Bruxelles 1723-1748.

Enguerrand de Monstrelet, Chronique, 1400-1444,

6 torn., ed. L.

Douet d'Arcq, Paris 1857-1862 (Soc. de l'Hist. de France). Oorkonden van de Broeders van het Getwene Leven, uitgegeven en vertaald

door J. H. Hofman, in Archiej voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, 2 (1875), p. 272-275.

10

STUDIEN OVER DE OBSERVANTIE

A. van DE Pasch, Definities der generate kapittels van de orde van het Heilig Kruis, 1410-1786 (manuscript). , De tekst van de constitutes der Kruisheren van 1248, in Hand. Kon. Comm. Gesch. Brussel, 111 (1952), p. 1-96. Rekeningen van het bisdom Utrecht, 1378-1373, Eerste deel, uitgegeven door K. Heeringa, Utrecht 1926 (Werken van het Hist. Genootschap, 3e serie, nr. 50).

L. Reypens, Kleine Dietsche teksten in een handschrift uit Clairlieu, in Ons Geestelijk Erf, 19 (1945), p. 226-232.

G. F. Sandberg, Archivalia van het klooster der Kruisbroeders te Schie dam, 1442-1554 (getypte inventaris, Den Haag, Alg. Rijksarchief, 1960-1961).

Jean de Stavelot, Chronique, 1388-1449, ed. A. Borgnet, Bruxelles 1861 (Comm. Roy. Hist.).

J. de Theux de Montjardin, Le chapitre de Saint-Lambert a Liege, 4 torn., Bruxelles 1871-1872.

Thomas Hemerken a Kempis, Opera omnia, 8 Bde., herausg. M. J. Pohl, Freiburg i.Breisgau 1910-1922.

Die Urkunden Kaiser Sigmunds, Band I 1410-1424, von W. Altman, Innsbruck 1896 (Regesta Imperii XI).

B. LITERATUUR

J. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, 3 din., Utrecht 1875-1880.

J. H. Aerts, Boekencatalogus uit de 15e eeuw van het Kruisherenklooster te Hoei, in Ons Geestelijk Erf, 23 (1949), p. 335-338. W. Jappe Alberts, Zur Historiographie der Devotio moderna und ihrer Erforschung, in Westfalische Forschungen, 11 (1958), p. 5-67. A. van Asseldonk, Het brevier van de Kruisheren, in Clairlieu, 2 (1944), p. 7-144.

, Handschriften van Kruisheren, in Clairlieu, 14 (1956), p. 65-87. , Franciscus Vaes van longeren, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958). , De Odilia-preek van 1439, in Clairlieu, 17 (1959), p. 26-52. G. van Asseldonk, De Nederlanden en het Westers Schisma tot 1398, Utrecht 1955.

St. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, 4 din., Antwerpen 1950-1960. E. Barnikol, Studien zur Geschichte der Bruder vom gemeinsamen Leben, Tubingen 1917 (Erganzungsheft zur Zeitschrift fur Theologie und Kirche).

J. Bartier, Bourgondie's indringen in het prinsbisdom Luik, in Algemene

Geschiedenis der Nederlanden, deel 3, Utrecht etc. 1951, p. 299-302.


11

E. Beck, The order of the Holy Cross (Crutched Friars) in England, in Transactions of the royal historical society, 3 s. 7 (1913), p. 191-208. U. Berliere, Monasticon Beige, torn. I : Province de Namur et de Hainaut, 2 livr. Maredsous-Liege 19612, torn. II : Province de Liege, 3 livr. Maredsous-Liege, livr. 1, 2, 19622, livr. 3, 1955. Bibliotheca Manuscripta Fratrum Ord. S. Crucis, I en II, Sint-Agatha 1951 (gestencilde uitgave). F. van de Borne, De observantie-beweging en het ontstaan der provincie Germania Inferior, in Collectanea Franciscana Neerlandica, II (1931), p. 133-236. , Geert Groote en de moderne devot'ie in de geschiedenis van het Middeleeuwse kloosterwezen, in Studia Catholica, 16 (1940), p. 397414 ; 17 (1941), p. 120-133, 197-209 ; 18 (1942), p. 19-20, 203-224.

J. van den Bosch, Le convent des Croisiers de Lannoy 1474-1792, in

Clairlieu, 13 (1955), p. 3-43. , De „cultus crucis" in de Kruisherenorde, in Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit der orde van het Heilig Kruis, Diest 1955, p. 101-124.

R. van Bract, De Blijde Inkomst van de hertogen van Brabant Johanna en Wenceslas, Leuven 1956 (Standen en Landen, 13). D. A. Brinkerink, Biographieen van beroemde mannen uit de Deventerkring, in Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, 27 (1901), p. 400-423 ; 28 (1902), p. 1-37, 225-276, 321-343 ; 19 (1903), p. 1-39. A. Buchet, Le prieure des Croisiers de Brandenbourg a Raeren, 14771784, Verviers 1948. J. Bulloch, The Crutched Friars, in Records of the Scottish church history society, X (1949), p. 89-106. F. Cayre, Patrologie et histoire de la Theologie, 3 tomes, Paris 1944-1945. M. Colson, Het Kruisherenklooster te Maaseik tijdens de Franse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797, 1855-1955, Maaseik 1955, p. 141-214.

, De eigendommen der Kruisheren van Maaseik onder en na de Franse Revolutie (1797-1855), in Het Oude Land van Loon, 11 (1956), p. 121-160.

L. H. Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique des Abbayes et Prieures, 2 vol., Macon 1935-1937. C. van Dal, Rond ,,Vestis Nuptialis", in Clairlieu, 11 (1953), p. 3-29. , De Kruisheren in de geschiedenis, Diest 1956. , Cistercienzer-literatuur op de Kruisherenboekerijen, in Ctteaux in de Nederlanden, 7 (1956), p. 291-294. F. Danhaive, Les Croisiers de Namur, in Le Guetteur Wallon, 8 (1931), p. 25-28.

J. Daris, Histoire du diocese et de la principaute de Liege pendant le XVe siecle, Liege 1887.

12

STUDIfiN OVER DE OBSERVANTIE

E. Delaruelle-E. R. Labande-P. Ourliac, UBglise au temps du Grand

Schisme et de la crise conciliate, 1378-1449, Paris 1962 (A. FucheV. Martin, Histoire de l'Eglise depuis les origines jusqu'a nos jours, 14).

S. Drost, Geschiedkundig overzicht van het Kruisherenklooster te Hoorn, in Geschiedkundige Bladen, 2 (1906), p. 177-190. A. Durand, Le prieure de Saint Ursin a Lignieres-la-Doucelle, in Clairlieu, 22 (1964), p. 3-90. , Les Croisiers en Normandie, Le prieure Sainte-Croix de Caen, in Clairlieu, 25 (1967). , Les Croisiers en Bretagne, Le prieure de Saint Georges (manuscript). E. Fontaine, Les Croisiers de Liege en face de la Suppression, in Clairlieu, 7 (1949), p. 14-39. , Mgr. Jacques Dubois et la fin du prieure de Carignan, in Clairlieuf 8 (1950), p. 49-66.

- -, La fin de Clair-lieu, in Clairlieu, 9 (1951), p. 6-42. J. Francino, Geschiedenis van de Orde der Kruisheren, Utrecht 1948 (Batavia Sacra 3). O. Gatzweiler, Die Liturgischen Handschriften des Aachener Munsterstifts, Miinster 1926. L. Genicot, L'Economie rurale Namuroise au Bas Moyen Age, t. II Les Hommes-La noblesse, Louvain I960. A. Grosche, Geschichte des Klosters Glindfeld, Bigge-Ruhr 1957. R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932 (Rheinisches Archiv Veroffentlichungen des Instituts fiir geschichtliche Landeskunde der Rheinlande an der Universitat Bonn, 23). , Spatmittelalterliche Rejormbestrebungen im niederldndisch-niederrheinischen Raum und der Kreuzherrenorde, in Annalen des Hist. Vereins f. d. Niederrhein, 144-145 (1946-1947), p. 44-62. , Devotio moderna in der Stadt Koln im 15. und 16. ]ahrhundert, in Veroffentlichungen des Kolnischen Geschichtsvereins, 25 (I960), p. 133-154.

H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het klooster der Kruisheren te Maastricht, in Publ. de la Soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 39 (1903), p. 1-137. , Geschiedenis van het klooster der Kruisheren te Wickrath, in Geschiedkundige Bladen, 2 (1906), p. 17-37. J. M. Hayden, The croisiers in England and France, in Clairlieu, 22 (1964), p. 91-110.

L. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publ. de la Soc. hist. et arch, dans le Limbourg, 11 (1941), p. 6-28.

, Uit de Librije van Sint Pietersdal te Hoorn, in Clairlieu, 9 (1951), p. 75-79.

, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797, 1855-1955, Maaseik 1955, p. 9-77.


13

, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ. de la soc. hist, et arch.

dans le Limbourg, 92-93 (1956-1957), p. 235-368 ; 94-95 (19581959), p. 209-300.

O. Hendriks, Gerardus Geldenhouwer Noviomagus, in Studia Catholica, 31 (1956), p. 128-149, 176-196.

P. J. ter Horst, Ter Apel en Zandberg, in Archief Aartsbisdom Utrecht, 2 (1875), p. 321-335. J. Huyben, De verspreiding der Nederlandse spiritualiteit in het buitenland en in de 14e en 15e eeuw, in Ons Geestelijk Erf, 24 (1930), p. 168-182. , ]an van Schoonhoven, leerling van de Zalige ]an van Ruysbroec, in Ons Geestelijk Erf, 6 (1932), p. 282-303. L. Indestege, Bij het 700-jarig bestaan van de orde van het Heilig Kruis, in Het Oude Land van Loon, 16 (1961), p. 201-219. A. G. Jongkees, Staat en kerk in Holland en Zeeland onder de Bourgondische hertogen, 1425-1477, Groningen 1942. H. Keussen, Die Matrikel der Universitat Koln, 1389-1559, 3 Bde., Bonn 1928-1931.

E. Kittel, Das Kreuzherrenkloster Falkenhagen, in Dona Westfalica Georg Schruber zum 80. Geburtstage, Minister 1963, p. 137-166. D. Knowles, The religious Orders in England, 3 vols., Cambridge 1959. G. Kurth, La cite de Liege au moyen age, 3 vol., Bruxelles 1910. A. Lallemant, La lutte des Etats de Liege contre la maison de Bourgogne, 1390-1492, Bruxelles z.j. J. Leclercq, Initiation aux auteurs monastiques du Moyen Age, Paris 1957.

, Aux sources de la spiritualite occidentale, Paris 1964. , Temoins de la spiritualite occidentale, Paris 1965. J. Lejeune, Liege et son pays. Naissance d'une patrie (XIHe-XIVe siecles), Liege 1948. W. Lourdeaux-E. Persoons, De statuten van de Windesheimse Mannenkloosters in handschrift en druk, in Archief voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland, 6 (1964), p. 180-224. Les manuscrits des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe siecle, Expo sition-Catalogue, Liege 1951 (waarin artikelen van A. van de Pasch J. Stiennon - M. Lavoye). K. O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken, Zutphen 1903. K. Menne, Deutsche und Niederlandische Handschriften, 2 Bde., Koln 1931 (Mitteilungen aus dem Stadtarehiv von Koln). G. Meyer, Een Hollandse kloosterhervorming in de 15e eeuw, in De Katholiek, 146 (1914), p. 113-150. A. Minder, La rivalite Orleans-Bourgogne dans la principaute de Liege, Venders 1954.

E. de Mqreau, Histoire de V&glise en Belgique, 5 tomes, Bruxelles 194521952.

, UOrigine des Croisiers Beiges, in Clairlieu, 3 (1945), p. 7-12.

14


Th. Paas, Die Pfarre St. Maria-Lyskirchen zu Koln in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Koln 1932. A. van DE Pasch, De Codex Pontis Coeli en de Codex Coloniensis, in Clairlieu, 6 (1948), p. 66-78. , Ret Kruisherenklooster te Glindfeld, in Clairlieu, 10 (1952), p. 41-53. , Het klooster Clairlieu te Hoei en zijn prioren-generaal, 1210-1796, in Clairlieu, 17 (1959), p. 65-112 ; 18 (I960), p. 13-70. R. A. S. Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes, Goes 1865.

E. Poncelet, Les vicaires generaux et les scelleurs de Veveche de Liege, in Bulletin de la soc. d'Art et d'hist. du diocese de Liege, 29 (1938), p. 2-81 ; 30 (1939), p. 1-62. R. R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, 2 dl., Utrecht-Antwerpen 1947. , De Moderne devotie Geert Groote en zijn stichtingen, Amsterdam. 19502.

, Een religieuse beweging in de I]sselvallei, in Academiedagen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 3 (1950), p. 164-181.

, De oorsprong der Kruisbroeders in Nederland, in Archief voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland, 5 (1963), p.

243-253. A. Ramaekers, De privileges der Kruisherenorde vanaf haar ontstaan tot aan het concilie van Trente, in Clairlieu, 1 (1943), p. 9-82. , De Kruisheren als Ordo canonicus, in Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit der orde van het Heilig Kruis, Diest 1955, p. 47-100. J. S. Renier, Histoire d'Andrimont lez Verviers et de I'ancienne commune des Croisiers y annexee, Verviers 1886. E. Richardson, Geschichte der FamHie Merode, 2 Bde., Prag 1877. Th. van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij van de Graven van Holland en Zeeland uit het Henegouwsche en Beijersche huis, 's-Gravenhage 1908.

B. Rottgen, Bruggen und Born im Schwalmtal, Kempen-Rhein 1934. L. J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de zestiende en zeventiende eeuw, 2 dl., Amsterdam 1947. H. van Rooijen, De oorsprong van de Orde der Kruisheren of Kruis broeders. De Geschiedbronnen, Diest 1961. , Les origines des Croisiers, in Bulletin de la soc. d}art et d'hist. du diocese de Liege, 42 (1961), p. 87-113. , Kruisheren,

in Liturgisch

Woordenboek,

dl.

2,

Roermond-Maaseik

1958-1967, kol. 1397-1405. A. G. Roos, Het enig overgebleven boek in het klooster Ter Apel, in Het Boek, 2 (1915), p. 33-34. J. de Rooy, Gerard Zerbolt van Zutphen, dl. I, Leven en Werken, Nijmegen 1936 (niet verder verschenen).


15

H. Russelius, Chronicon Cruciferorum sive synopsis memorabilium Sacri et Canonki Ordinis Sanctae Cruets, Coloniae 1635 (fotomechanische herdruk, Diest 1964). M. Schoengen, De oorkonden uit het archief van het Fraterhuis te Zwolle^ in Nederlandsch Archievenblad, 15 (1906-1907), p. 12-42. , Monasticon Batavum, 3 dl., Amsterdam 1941-1942 met Supplement door D. de Kok. E. Schoolmeesters, Notice concernant un manuscrit de Vancienne abbaye de Saint Jacques a Liege, relatif au schisme de Thierry de Perwez, 1406-1408, in Compte rendu des seances de la comm. roy. d'hist. ou recueil de ses bulletins, 4e serie, 5 (188), p. 6-63. A. F. Schuitema, Het klooster Ter Apel, Groningen 1966. J. Schwarz, Bedeutung und Wesenart, Entstehung und Schicksale des Kreuzbruderklosters Schwarzenbroich, in Beilage zum amtlichen Schullblat fur den Regierungsbezirk Aachen, Aachen (1955), p. 25-32.. E. L. Strubbe-L. Voet, De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, Antwerpen-Amsterdam I960. J. Theele, Aus der Bibliothek des Kolner Kreuzbruderklosters, in Mittelalterliche Handschriften, Festschr. fur M. Degering, Koln 1926,, p. 253-263. C. UyTTENBROECK, Le droit penitentiel des Religieux de Boniface VIII a Sixte IV, Gembloux 1925.

F. Vandenbroucke, Nouveaux milieux, nouveaux problemes du XHe au XVIe siecle, in J. Leclercq, F. Vandenbroucke-L. Bouyer, La spirituality du Moyen Age, Paris 1961 (Histoire de la spiritualitechretienne, t. 2), 2me partie, p. 275-646.

, Culte liturgique et priere intime dans la monachisme au moyen age, in La Maison Dieu, 69 (1962), p. 56-66. A. J. van de Ven, Het Kruisbroedersconvent te Schiedam, in Bijdragen voor de gesch. van het bisdom Haarlem, 43 (1925), p. 368-422. , Een Arnhemse studiebeurs, in Gelre, Bijdragen en Mededelingen, 30 (1927), p. 51-55.

T. J. van DE Ven, Dr. C. R. Hermans, Leven en iverk van de pionier van de Noordbrabantse geschiedschrijving in de 19e eeuw, in Brabantia,. 1 (1958), p. 183-206, 211-234.

L. Verschueren-G. Ibelings, Jerusalem, Venray 1938. L. Verschubren, Handschriften, afkomstig uit het klooster Jerusalem teVenray, in Publ. de la Soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 85 (1949),. p. 693-730.

M. Vinken, De spiritualiteit der Kruisheren, Antwerpen 1954. , Croisiers, in Dictionnaire d}histoire et de geographie ecclesiastiquesr torn. 13, kol. 1042-1062.

C. van DE Wansum, Het ontstaan en de geschiedenis van de Broederschap* van het Gemene Leven tot 1400, Leuven 1958.

16


H. U. Weiss, Die Kreuzherren in Westjalen, (Inaugural-Dissertation zur Erlangen des Doktorgrades der Philosophischen Fakultat der Westfalischen Wilhelms Universitat zu Miinster, Westfalen 1958), uitgegeven in Clairlieu, 20-21 (1962-1963). L. Wilmotte, Notice historique sur le couvent des Croisiers de Huy, Huy z.j. J. M. van Winter, Ministerialiteit en Ridderschap in Gelre en Zutphen, Groningen 1962. M. van Woerkum, Florentius Radewijns; Leven, geschriften, persoonlijkheid en ideeen, in Ons Geestelijk Erf 23 (1949), p. 337-364. E. Ypma, Het generaal kapittel van Sion, zijn oorsprong, ontwikkeling en tnrichting, Nijmegen-Utrecht 1949.

INLEIDING

De oorsprong van de Nederlands-Belgische orde van het Heilig Kruis of de orde van de Kruisbroeders of Kruisheren is in de loop van de eeuwen een voorwerp van bestudering geweest voor leden en ook niet-leden van deze orde. De resultaten hiervan wijken van elkaar af en zijn niet ten voile bevredigend. In de vijftiende en

zestiende eeuw beschouwden enkele onbekend gebleven historici uit de orde de heilige Helena, de moeder van Constantijn de Grote, als stichteres, anderen stelden het begin pas in de dertiende eeuw en schreven de stichting toe aan vijf clerici uit het land van Luik. In 1635 noemde de Kruisbroeder Henricus Russelius in zijn Chronkon cruciferorum she synopsis memorabilium sacri et canonici ordinis sanctae cruets als stichter Theodorus (Theodoricus, Diederik) van Celles. Deze zou in 1209 afstand gedaan hebben van een canonikaat, dat hij in 1191 te Luik verkregen had, en zich met enige gezellen gevestigd hebben in Hoei nabij een kapel, toegewijd aan de heilige Theobaldus, om daar te leven volgens de regel van de heilige Augustinus. Zij vormden de kern, waaruit de orde gegroeid zou zijn. Een hedendaags historicus, H. van Rooijen, zoekt het ontstaan van de orde niet in Hoei, maar in Seilles (Seyl) aan de Maas, twaalf kilometer ten zuiden van Hoei, en vraagt zich af of de naam van de stichter niet Theodorus van Seilles was in plaats

van Theodorus van Celles \

Tot op heden ontbreekt een document, dat het eerste ontstaan van de orde ontsluiert en het zal ook aan de historici uit het verleden, gezien hun uiteenlopende verhalen, niet ter beschikking gestaan hebben.

H. VAN Rooijen, De oorsprong van de orde der Kruisbroeders of Kruisheren. De Geschiedbronnen, Diest 1961 ; eveneens gepubliceerd in het tijdschrift Clairlieu, 19 (1961). Van Rooijen vermeldt hier de tot nu toe bekende oorsprongsverhalen en geeft tevens een uitvoerige literatuurlijst. Zie ook H. van Rooijen, Les origines

des Croisiers, in

Bulletin de la Societe d'art et d'histoire du diocese de Liege. 42

(1961), p. 87-113.

18


Stellig is de oorsprong van de orde te zoeken in de eerste helft van de dertiende eeuw. Immers, de documenten, die de fundering voor de geschiedenis van de orde van het Heilig Kruis vormen, dateren uit de jaren 1247 tot 1254. Zij zijn niet in origineel bewaard, maar in afschrift in cartularia. Het zijn enige pauselijke oorkonden, die gericht zijn aan de bisschoppen van Luik en Lincoln betreffende de Kruisbroeders in hun diocesen, namelijk in Clams Locus - volgens Van Rooijen Seilles, volgens anderen Hoei -, in Namen en Whaplode2. Deze oorkonden duiden aan, dat de Kruis broeders reeds circa 1247-1254 nederzettingen hadden in de Zuidelijke Nederlanden en Engeland, en dat derhalve hun orde, de tijd die voor verspreiding nodig was in aanmerking genomen, zeker een aantal jaren voor 1247 was gesticht. De voornaamste oorkonde is die van paus Innocentius IV, geda-

teerd 1 oktober 1248 en gericht aan de Prior Sancte Crucis de Claro Loco 3. Het is de oorkonde, die de pauselijke kanselarij gebruikte voor het verlenen van privileges aan de Benedictijnen, Augustijnen en Praemonstratensers. De orde werd hierin een Ordo canonicus genoemd, qui secundum Deum et beati Augustini regulam in eadem ecclesia institutus esse dignoscitur. In latere pauselijke en bisschoppelijke oorkonden werd de orde als zodanig betiteld : ordo sancti Augustini canonicorum regularium cum cruce of ordo sanctae crucis canonicorum regularium sub regula Sancti Augustini. De levenswijze, waartoe de eerste Kruisbroeders zich zeer aangetrokken voelden, was derhalve die van de Reguliere Kanunniken. Deze levenswijze kenmerkte zich vooral door de zorg voor de liturgische eredienst, de stabilitas loci d.w.z. binding aan een bepaalde kerk, en de vita apostolica d.w.z. gemeenschappelijke eigendom en zielzorg \

Eind oktober van hetzelfde jaar 1248 volgde een opdracht van

paus Innocentius IV aan de bisschop van Lincoln en de elect van Luik de statuten, die de Kruisbroeders in hun diocesen voor zich

hadden opgesteld om hun gekozen levenswijze meer in bijzonder2 Van Rooijen, De oorsprong van de orde, p. 197-210 : hier wordt naar vroegere uitgaven verwezen. Whaplode ligt in Lincolnshire.

3 A. Potthast, Regesta Pontificum Romanorum, vol. I, Berlin 1875, nr. 13036.

4 A. Ramaekers, De Kruisherenorde als ,,Ordo Canonicus", in Rond inhoud en

beleving van de spiritualiteit der orde van het Heilig Kruis, Diest 1955, p. 47-100. Ramaekers verwijst hier naar de oorkonden, waarin de orde werd betiteld als ordo canonicus en omschrijft de inhoud van het kanonieke ideaal.

INLEIDING

19

heden in te richten, te onderzoeken en, indien het nuttig bleek, goed te keuren. Alleen van de elect van Luik is bekend, dat hij op 31 december 1248 aan de pauselijke opdracht gehoor gaf. Deze statuten waren, zoals de paus mededeelde, ontleend aan die van de

Dominicanen, die aanvankelijk eveneens de levenswijze van de Reguliere Kanunniken gekozen hadden5. A. van de Pasch kon met behulp van kopieen uit de vijftiende en zestiende eeuw een uitgave van deze statuten bewerken 6.

Na de eredienst, het gemeenschappelijk leven, de kleding en de opname van nieuwe leden in de orde, werd in deze statuten het

bestuur van de orde geregeld. Aan het hoofd van elk klooster stond een prior, en aan het hoofd van de orde een prior-generaal. De prior van Hoei heeft tot aan de Franse Revolutie deze laatste functie vervuld. Deze prior-generaal werd in het bestuur van de orde bijgestaan door vier raadsheren, definitoren genaamd. Zij werden gekozen door een generaal-kapittel, een jaarlijkse vergadering van de prioren van alle kloosters. Dezen mochten vergezeld zijn van een of twee medebroeders overeenkomstig de grootte van hun kloosters. Het generale kapittel had tot taak de belangen van de orde te bespreken en naar gelang het nodig was besluiten uit te vaardigen. Het had zelfs de macht de statuten te veranderen. Hiervoor was noodzakelijk, dat drie achtereenvolgende generale kapittels zich voor verandering hadden uitgesproken 7. De prior-generaal en zijn definitoren formuleerden de besluiten en de statutenveranderingen. Een prior werd voor het leven gekozen door de leden van het

klooster en door de prior-generaal of zijn vertegenwoordiger bevestigd. Sedert de vijftiende eeuw legde de prior-generaal bij de stichting van een klooster het bestuur hiervan veelal eerst in handen van een rector, totdat het klooster een zelfstandige status kon voeren. De prior stelde de consilio sentorum een supprior aan, die hem in het bestuur diende bij te staan. Al de kloosters behoorden jaar-

lijks gevisiteerd te worden, hetzij door de prior-generaal, die hiertoe om de drie jaar verplicht was, hetzij door visitatoren. Aanvankelijk dienden de prioren de van hun klooster uit gestichte kloosters te 6 Van Rooijen, De oorsprong van de orde, p. 204-407. • A. van de Pasch, De tekst van de constitutes der Kruisheren van 1248, in

Hand. Kon. Comm. Gesch. te Brussel, 117 (1952), p. 1-96.

Twee achtereenvolgende kapittels moesten zich voor een verandering uitspreken (ordinatio, confirmatio). Op het derde kapittel konden dan de definitoren de

verandering tot een definitio (bepaling) maken.

20


visiteren, sedert de vijftiende eeuw werden de visitatoren ieder jaar opnieuw door het generate kapittel benoemd8. Deze organisatie van het bestuur van de orde wijst er eens te meer op, dat de orde in 1248 reeds verspreid was en zich niet beperkte tot twee of drie kloosters.

De orde van het Heilig Kruis ontving na 1248 nog talrijke privi leges. A. Ramaekers heeft er een onderzoek naar ingesteld en ze toegelicht9. Het meest opvallende privilege is dat uit het jaar 1318. Paus Johannes XXII bevestigde niet alleen de vroeger verkregen privileges, maar breidde deze uit. Hij gaf de leden van de orde êrlof te preken en biecht te horen en stond ook toe om eenmaal per jaar in elke parochie en kerk aalmoezen te vragen10. Menig

historicus heeft hieruit de conclusie getrokken, dat de prior-generaal deze rechten had aangevraagd, omdat de Kruisbroeders zich meer op de zielzorg wensten toe te leggen, zoals de bedelmonniken, die deze rechten sinds hun stichting bezaten. Deze privileges van 1318 kunnen inderdaad voor de orde geheel nieuw zijn, ze kunnen echter

ook bevestiging zijn van een praktijk, die sinds lang in de orde gevestigd was. Juist omdat de eerste Kruisbroeders bij het ontwerpen van hun statuten zich baseerden op die van de Dominicanen en

de levenswijze van de Reguliere Kanunniken kozen, ligt het voor

de hand, dat zij verlangden te preken en biecht te horen. Bepaalde instanties zouden circa 1318 deze praktijk betwist kunnen hebben. Dit is heel goed mogelijk. Immers de pausen Bonifatius VIII, 12941303, en Clemens V, 1305-1314, hebben de rechten van de klooster-

lingen betreffende het preken, biechthoren en begraven beperkt. Het gevolg was, dat kloosterorden zich op oude privileges gingen

beroepen xl. Ook de orde van het Heilig Kruis kon om die reden gemeend hebben zich bij monde van de prior-generaal tot de paus te moeten wenden.

s Van de Pasch, De tekst van de constitutes, p. 78-91. 9 A. Ramaekers, De privileges der Kruisherenorde vanaf haar ontstaan tot aan het concilie van Trente, in Clairlieu, 1 (1943), p. 9-82. 10 Ramaekers, a.w., p. 45-55.

11 A. Potthast, Regesta Pontificum Romanorum, nr. 24913. G. Brom, Bullarium

Trajectense, vol. 1, 's-Gravenhage 1891, nr. 940. Zie ook A. Ramaekers, De privi leges der Kruisherenorde, p. 47 en C. Uyttenbroeck, Le droit penitentiel des Religieux de Boniface VIII a Sixte IV, Gembloux 1925, p. 4-8.

INLEIDING

21

Intussen had de orde zich meer verspreid over West-Europa r\ In het gebied van het huidige Belgie waren behalve te Hoei en Namen, ook kloosters gesticht te La Chantoire (Verviers), Luik, Doornik, Suxy ; in Frankrijk te Toulouse, Parijs, Condren, Caen en Saint Ursin ; in Engeland behalve te Whaplode, ook zeker te Londen ; in het tegenwoordige Nederland te Asperen 13. Het is niet duidelijk op wat voor werkzaamheden de Kruisbroe-

ders in deze kloosters zich naast hun koorgebed toelegden. Het is

wel opmerkelijk, dat zij zich meestal vestigden midden in de steden, een praktijk, die gebruikelijk was bij monniken, die zich op de zielzorg wensten toe te leggen. Saint Ursin lag in een nu nog uitgestrekt bos in het departement Mayenne, maar hier namen de Kruisbroeders de verpleging van zieken nabij een geneeskrachtige bron op zich.

Kruisbroeders uit de zestiende en zeventiende eeuw maakten in hun lijsten van kloosters melding van verscheidene steden en dorpen, waar de Kruisbroeders zich gevestigd hadden 14, o.a. in Enge land. Zij wisten echter niets over hun ontstaan en hun ondergang. In de loop van de veertiende eeuw blijken meer Kruisbroederkloosters verdwenen te zijn dan gegrondvest.

Voor het begin van de vijftiende eeuw is het aantal kloosters nauwkeuriger te bepalen, namelijk in Belgie Hoei, Luik, Namen, Suxy, Virton en Doornik, in Nederland Asperen, Sint Agatha en Venlo, in Duitsland Beyenburg, Keulen, Hohenbusch, Schwarzenbroich en Aken. Het aantal kloosters in Frankrijk is slechts bij benadering te bepalen : Parijs, Toulouse, Caen, Saint Ursin, Saint Georges, Buzangais, Salignac, Varennes-sur-AUier, Condren, Carignan (eertijds Ivoix) en waarschijnlijk ook Laines-aux-Bois en Watten. Hoeveel kloosters er in Engeland waren is nauwelijks vast te stellen 15.

12 Voor de ligging van plaatsen, waar de Kruisbroeders zich gevestigd hebben kan

men de in dit boek zich bevindende kaarten raadplegen.

13 Voor een kort en verantwoord overzicht zie A. van de Pasch, Het klooster Clairlieu te Hoei en zijn prioren-generaal, 1210-1796, in Clairlieu, 17 (1959) D

65-112 ; 18 (1960), p. 13-70.

14 Russelius laat een lijst aan zijn Chronicon voorafgaan ; P. Halloix, De omni bus rebus concernentibus ordinem fratrum Sanctae Cruets, een handschrift uit 1596 bewaard in de kloosterbibliotheek te Sint Agatha bij Cuyk.

15 J. M. Hayden, The Crosiers in England and France, in Clairlieu, 22 (1964)

p. 91-110.

22


De vijftiende eeuw is een nieuwe bloeiperiode voor de orde geworden. Er werden op zijn minst zeven en dertig nieuwe kloosters gesticht, echter bijna alleen in Belgie, Nederland en Duitsland. Daarna kwam een omkeer. Tengevolge van de hervorming in Engeland en de Noordelijke Nederlanden werden de kloosters aldaar opgeheven, en tevens enkele kloosters in Westfalen en het Rijnland. In de zeventiende eeuw, onder het bestuur van prior-generaal

Renerus Augustinus Neerius, 1619-1648, ontstonden wederom be-

nauwende verwikkelingen. Deze prior-generaal moest het hoofd bieden aan pogingen van sommige kloosters in het Rijnland en in het Nederlandse taalgebied om meer onafhankelijk van de priorgeneraal en het generate kapittel te worden. Hij zag zich genoodzaakt toe te staan, dat er provinciate kapittels werden gehouden, hoewel hij er zelf gereserveerd tegenover stond 16. Een tweede verwikkeling kwam van de kant van kardinaal de la Rochefoucauld, die in 1622 in Frankrijk een nieuwe kloostergemeenschap had ge

sticht, namelijk La congregation de Sainte Genevieve, en in 1641 poogde de kloosters van de orde van het Heilig Kruis in Frankrijk bij genoemde congregation in te lijven. De Franse Kruisbroeders boden weerstand en hebben hun onafhankelijkheid kunnen bewaren door een beroep op de ouderdom van hun orde. Ze voerden het

ontstaan van de orde terug tot de tijd van paus Cletus, 76-91 (?) 17. In deze tijd van aanvallen op de eenheid van de orde, zowel van

binnenuit als van buitenaf, schreef de reeds genoemde Kruisbroeder Henricus Russelius zijn Chronicon crucijerorum. In zijn Epistola dedicatoria deelde hij mede, dat hij twintig jaar aan zijn Chronicon

gewerkt had, meer dan driehonderd auteurs had gelezen, de Hoeise archieven en alle handschriften, die binnen zijn bereik waren, doorzocht had. Zijn boek is echter geen chronologisch overzicht van de

voornaamste gebeurtenissen uit het verleden van de orde, zoals

Russelius in de titel aangaf, maar veeleer een geschiedenis van de prioren-generaal, van wie hij achtereenvolgens de werkzaamheden verhaalde. Het schijnt vooral zijn bedoeling geweest te zijn de

prioren-generaal in het verleden van de orde de hoofdrol te laten 14 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 39-41. 17 Caen, Arch, du Calvados D 582.

INLEIDING

23

spelen. Vanwege de pogingen van de Duitse en Nederlandse kloos ters meer onafhankelijk van Hoei te worden, kon dit wel eens met voorbedachten rade gebeurd zijn. Door bovendien de pauselijke en bisschoppelijke oorkonden en brieven in extenso op te nemen heeft Russelius waarschijnlijk aan de tegenstanders van de orde de bewijzen van haar ouderdom en authenticiteit willen leveren18.

Tijdens het bestuur van prior-generaal Renerus Augustinus

Neerius vestigden de Kruisbroeders zich in Uden, een dorp in het land van Ravenstein, en in Wegberg, een dorp in het Rijnland, resp. in 1636 en 1639.

De zwaarste slagen kreeg de orde te verduren tengevolge van de Franse Revolutie en het bestuur van Napoleon. Alle kloosters in Frankrijk, de Zuidelijke Nederlanden en het Rijnland werden opgeheven. Slechts twee kloosters, namelijk te Uden en Sint Agatha in het land van Cuijk bleven voortbestaan. Zij konden hun bestaan

rekken tot 1840. In dat jaar gaf koning Willem II hun verlof novicen aan te nemen. Sindsdien is de orde weer opgebloeid en

heeft zij zich in en buiten Europa verspreid, namelijk in Nederland, Belgie, Duitsland, waar de Kruisbroeders in twee oude kloosters terugkeerden, Oostenrijk, de Verenigde Staten van Amerika, Brazilie, Indonesia en Congo (Kinsjasa).

Reeds in de eerste jaren van deze opleving voelden de Kruis broeders behoefte aan een historisch overzicht van het wel en wee van de orde in het verleden. De prior-generaal, Henricus van den Wijmelenberg, die tevens prior van Sint Agatha was, gaf aan C. R. Hermans, rector van het gymnasium te 's-Hertogenbosch, opdracht

de geschiedenis van de orde te schrijven. Na jaren van studie en onderzoek publiceerde deze zijn Annales Canonkorum Regularium S. Augustint, Ordinis S. Cruets. Hij gaf in drie delen de tekst van vele nog bewaarde historische bescheiden uit: oorkonden van kerkelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders, besluiten van de generale kapittels, talrijke notities uit geschiedwerken, enz. Al deze u Chronicon Cruciferorum she synopsis memorabilium Sacri et Canonici Ordinis

Sanctae Cruets, auctore R.P.F. Henrico Russelio, Priore Succiacensi Ord. Sanctae Crucis. Coloniae apud Henricus Kraft 1635. In 1964 werd te Diest een fotomecha-

nische reproductie uitgegeven. Zie ook Van Rooijen, De oorspronz van de orde,

p. 172-193.

24


bescheiden had hij gegroepeerd rondom een heruitgave van de kroniek van Henricus Russelius19. Het duurde tot 1932 voordat er weer een uitgebreide studie over de geschiedenis van de Kruisbroederorde verscheen, namelijk een

dissertatie van R. Haass, getiteld : Die Kreuzherren in den Rheinlanden20. Sinds die tijd verschenen verscheidene boeken en artikelen 21. Van 2eer grote betekenis was de uitgave van het tijdschrift Clairlieu sinds 1943 22. Dit tijdschrift is geheel gewijd aan de geschiedenis van de orde.

Ondanks deze grote activiteit waren er belangrijke perioden in de geschiedenis van de orde, die nog steeds niet een voorwerp van nadere bestudering waren. De voornaamste daarvan is de vijftiende eeuw. Het jaar 1410 is door Henricus Russelius reeds als een mijlpaal aangemerkt. In dit jaar vond in de orde een hervorming (reformatio) plaats, zoals Russelius schreef. Onomwonden vertelde deze zeventiende eeuwse Kruisbroeder, hoe in de jaren voor 1410 de leden van de orde schromelijk te kort schoten : ,,Ze liepen maar rond door de steden, dorpen en door alle lokalen van het klooster om overal met niet-kloosterlingen gesprekken te voeren en ook in hun woningen flink te drinken ; zelden kwamen zij naar de kerk of trokken zij zich terug in hun kloostervertrekken." Hij verhaalde dan verder, hoe deze hervorming verwerkelijkt werd. Een Kruis broeder uit Venlo, Johannes van Merode en zijn broer Arnoldus, die kanunnik en sigillifer te Luik was, wisten de toenmalige priorgeneraal Johannes d'Avins, 1396-1410, te bewegen het generale kapittel bijeen te roepen. De dag voordat het een aanvang nam, 19 C. R. Hermans, Annales canonicorum regularium S. Augustini Ordinis S.

Cruets, vol. Mil, Silvaeducis 1858. In 1953 werd te Diest een Index op deze drie delen uitgegeven. Hermans heeft vele pauselijke documenten overgenomen uit de Codex Poniis Coeli, afkomstig van het klooster te Briiggen in het Rijnland en nu aanwezig in het archief van het klooster Sint Agatha. Na de Tweede Wereldoorlog is te Diisseldorf een Codex van het klooster te Keulen ontdekt. Zie hiervoor A. van DE Pasch, De Codex Pontis Coeli en de Codex Coloniensis, in Clairlieu, 6 (1948), p. 66-78. Voor de betekenis van C. R. Hermans zie T. J. VAN DE Ven,

Dr. C. R. Hermans, Leven en werk van de pionier van de Noordbrabantse geschied-

schrijving in de 19e eeuw, in Brabantia, 7 (1958), p. 183-206, 211-234. 20 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932 (Rheinisches Archiv. Veroffentlichungen des Instituts fiir geschichtliche Landeskunde der Rheinlande an der Universitat Bonn, 23).

21 Zie hiervoor de literatuurlijst. 22 Uitgegeven te Diest.

INLEIDING

25

werd Johannes d'Avins overgehaald ontheffing van zijn ambt te vragen. Daarna werd in aanwezigheid van de elect-bisschop van Luik, Jan van Beieren, en enkele andere wereldlijke heren een nieuwe prior-generaal gekozen : Libertus Janssen van Bommel. Onder diens leiding nam het generale kapittel de hervorming van de orde ter hand. Spoedig daarna visiteerde de prior-generaal de kloosters langs de Maas. Op zijn terugreis naar Hoei stierf hij. Zijn opvolgers zetten zijn werk voort. Johannes van Merten, priorgeneraal 1411-1415, riep de hulp in van de paus van Pisa, Johan nes XXIII,

en Helmicus Amoris van Zutphen,

prior-generaal

1415-1433, hervormde de kloosters in het Rijnland en stak de zee over naar Engeland voor hetzelfde doel23.

Henricus Russelius is zich bewust geweest van de grote betekenis

van het jaar 1410 voor de geschiedenis van de orde en na hem

hebben alle historici, die haar nader bestudeerden, deze zienswijze gedeeld. Zij hebben echter ook een diepere analyse van deze her vorming beproefd 24. Zij plaatsten haar tegen de achtergrond van

de observantie-bewegingen, welke gedurende de vijftiende eeuw in bijna alle kloosterorden ontstaan zijn en die in Noord-WestEuropa gevoed en bei'nvloed werden door de Moderne Devotie. Toch blijven er nog een aantal belangrijke vragen over. Volgens Russelius was het generale kapittel van 1410, m.a.w. de jaarlijkse: vergadering van al de prioren en hun socii, bereid de initiatiefnemer Johannes van Merode te volgen en bij te staan. Enkele jaren later echter riep de prior-generaal Johannes van Merten de hulp van de

paus in. Blijkbaar liep de hervorming niet zo vlot. Waren al de prioren wel aanwezig op het generale kapittel van 1410 ? De prioren-generaal hebben de taak op zich genomen de kloosters te visiteren en te hervormen. Maar welke kloosters dienden hervormd

te worden en op welke wijze hebben de prioren-generaal getracht dit te bereiken ? De eerste leden van de orde hadden de levenswijze: 23 Russelius, Chronicon, p. 88 e.v.

24 R. R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel II,

Utrecht-Antwerpen 1947, p. 174. E. de Moreau, Histoire de l'£glise en Belgique,

tome IV, Bruxelles 1949, p. 310. R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, p. 11-18. J. Francino, Geschiedenis van de Orde der Kruisheren, Utrecht 1948, p. 50-56 (Batavia Sacra 3). A. Ramaekers, De privileges der Kruisherenorde, p.

20-23. C. van Dal, De Kruisheren in de geschiedenis, Diest 1956, p. 18-28. J. M.. Hayden, The croisiers in England and France, in Clairlieu, 22 (1964), p. 91-110.

26


van de Reguliere Kanunniken aanvaard. Een van de kenmerken hiervan was het gemeenschappelijk leven. Hoe dachten hun volgelingen van de vijftiende eeuw over het liturgisch leven, de stabilitas loci, de zielzorg ? Zij legden zich in het bijzonder toe op de kopieer-

kunst. Een groot aantal handschriften is bewaard gebleven. Hieruit zou men kunnen besluiten, dat zij b.v. het streven naar zielzorg hebben prijsgegeven en zich hebben teruggetrokken in hun kloos ters. Russelius noemde het overal-rond-lopen de grootste fout van

de Kruisbroeders voor 1410. In hoeverre faalden deze Kruisbroeders ? Ten slotte, gezien het vroege begin van de hervorming, kan de vraag gesteld worden of die hervorming werkelijk onder de invloed van de Moderne Devoten stond. Op al deze vragen is nog geen antwoord gegeven en het is dus zeker de moeite waard deze vijftiende eeuwse hervorming van de orde te bestuderen en te beschrijven.

Voor zo'n samenvattende studie is het nodig, dat reeds van ieder

klooster de geschiedenis is geschreven. Haass deed dit voor de kloosters in het Rijnland, Weiss voor die in Westfalen 25. Er is een geschiedenis van de kloosters te Venlo, te Maaseik en Roermond van de hand van L. Heere26. Durand legde zich toe op de geschie denis van enkele kloosters in Frankrijk o.a. Saint Ursin 27, Caen en Saint Georges 28. Betreffende de overige kloosters in Nederland, Belgie, Frankrijk en Engeland zijn hier en daar artikelen te vinden, meestal alleen over het ontstaan of over de ondergang van een klooster29. Het is dus in ieder geval mogelijk voor veel kloosters een geschiedkundig overzicht te maken. Buiten de historische be25 H. U. Weiss, Die Kreuzherren in Westjalen (Inaugural-Dissertation der Westfalischen Wilhelms Universitat zu Munster, Westfalen 1958). Deze dissertatie is uitgegeven in Clairlieu, 20-21 (1962-1963). 28 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ. de la Soc. hist, et arch. Jans le Limbourg, 92-93 (1956-1957), p. 235-368 ; 94-95 (1958-1959), p. 209-300 ;

L. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publ. de la Soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 11 (1941), p. 6-28 ; L. Heere, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Pranse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797, 18551955, Maaseik 1955, p. 9-77.

" A. Durand, Le prieure de Saint Ursin a Lignieres-la-Doucelle, in Clairlieu,

22 (1964), p. 3-90.

28 A. Durand, Les Croisiers en Normandie. Le Prieure Sainte-Croix de Caen,

in Clairlieu, 25

(1967). A. Durand, Les Croisiers en Bretagne. Le Prieure de

.Saint Georges (manuscript).

29 Zie hiervoor de literatuurlijst.

INLEIDING

27

scheiden, die Hermans verzamelde en uitgaf, bestaat er nog veel archief-materiaal van oude Kruisbroederkloosters 30. De genoemde kloostermonografieen leveren wat de observance

en de spiritualiteit betreft niet voldoende materiaal. Om inzicht te krijgen in de observance van deze kloosters hebben de auteurs ervan niet voldoende kunnen teruggrijpen op documenten van de kloosters zelf, maar hebben geput uit bronnen, die op de orde in haar geheel betrekking hadden, zoals de kroniek van Russelius en

de definities van de generale kapittels, echter op een zo incidentele en summiere wijze, dat dit materiaal een uitvoeriger en systemati-

scher bewerking vereist. Ook deze studien zullen derhalve wat de observantie betreft voornamelijk steunen op deze algemene bronnen, met een sterke voorkeur voor de definities van de generale kapittels en met veel voorbehoud voor de kroniek 81. Hermans heeft deze definities reeds uitgegeven, echter niet volledig. Dank zij het speurwerk van A. v. d. Pasch zijn zij thans in

hun geheel te bestuderen 32. Hij diepte ze op uit de archieven van

Keulen, Diisseldorf, Berlijn, Detmold en Sint Agatha. Deze defini ties bestonden bijna ieder jaar uit drie delen : bepalingen betreffende de levenswijze van de Kruisbroeders in het algemeen, voor-

schriften omtrent de eredienst in het bijzonder, en tenslotte de namen van de definitoren, visitatoren en van de Kruisbroeders, die verplaatst werden met of zonder bijvoeging van de reden voor de Terplaatsing.

Dat juist de liturgie ieder jaar opnieuw de bijzondere aandacht van de kapittelvaders had, wijst er op, dat dit onderdeel van de levenswijze van Reguliere Kanunniken hun ter harte ging. Dit is

aan de historici van de orde niet ontgaan. In 1944 publiceerde A. v. Asseldonk Het Brevier van de Kruisheren 33 en in 1954 M. 30 Vele documenten zijn reeds opgenomen in APHOSC (Archivum photographi-

cum historicum ordinis sanctae cruets). In dit archief wordt een verzameling van verspreide documenten, die betrekking hebben op de geschiedenis van de orde op

Leicaformaat bewaard. Het bevindt zich in het Kruisherenklooster te Amersfoort. 31 Op pag. 22 wezen wij al op de tendens van de kroniek, vandaar ons voorbe houd ; toch zal in deze studien het verhaal van Russelius, vooral aan de hand van de definities van de generale kapittels voor de tijd waarover ons onderzoek zich uitstrekt verschillende malen (zie o.a. pag. 101) de toets der kritiek blijken te kunnen doorstaan.

32 A. van de Pasch, Definities der generale kapittels van de orde van het Heilig

Kruis, 1410-1786. Zie pag. 7.

83 A. Van Asseldonk, Het brevier van de Kruisheren, in Clairlieu, 2 (1944),

p. 7-144.

28


Vinken De spiritualiteit der Kruzsheren34. Het leek daarom niet nodig er in deze studien uitvoerig op terug te komen. Wei is een onderzoek ingesteld naar de handschriften, die afkomstig zijn van de Kruisbroederkloosters en die bewaard worden in diverse bibliotheken. De kopieerarbeid van de vijftiende-eeuwse Kruisbroeders staat zeker in verband met hun streven naar hervorming. Bovendien kent men de mensen uit hun bibliotheken. Het ligt niet in de bedoeling nu al een synthese te bereiken. Veeleer wordt op het reeds verrichte werk voortgebouwd en door

gebruikmaking van andere methodes wordt getracht bij te dragen tot de kennis van de geschiedenis van de orde uit de vijftiende eeuw.

Daar deze eeuw de bloeiperiode van de orde was, zal een aanmerkelijk uitgebreider kennis hiervan het inzicht in de geschiedenis van de Kruisbroederorde in haar geheel verruimen, en zeker ook in de periode, die aan de vijftiende eeuw voorafging. Niet alleen verkeren de historici in onzekerheid omtrent de tijd en plaats van het ontstaan van de orde en omtrent de stichter of de stichters, maar ook verschillen zij met elkaar van mening, wanneer zij de orde trachten te karakteriseren. Haass ziet b.v. in de orde een ontwikkeling van een orde van bedelmonniken naar een orde van Reguliere Kanunniken, maar Ramaekers verzet zich hiertegen, verwijst naar de oorkonden, waarin de orde werd betiteld als ordo canonicus en ontvouwt aan de hand van de kenmerken uit de levenswijze van

de Reguliere Kanunniken, hoe de Kruisbroeders in de loop der tijden inderdaad als zodanig leefden35. Wil men echter tot een karakterisering van de Orde van het Heilig Kruis komen, dan zal men vooral moeten uitgaan van idealen, die de Kruisbroeders zich zelf gesteld hebben, en de werkzaamheden, die zij hebben verricht. Daarvoor zijn echter bronnen nodig. In tegenstelling tot de tijd van voor 1410 worden de bronnen uit de tijd na 1410 talrijker. Weten we voor de tijd van 1410 alleen, dat de Kruisbroeders de levens34 M. Vinken, Croisiers, in Dictionnaire d'Histoire et de Geographie Ecclesiasti-

ques, torn. 13, kol. 1042-1062. Zie ook H. van Rooijen, Kruisheren, in Liturgisch Woordenboek, dl. 2, Roermond-Maaseik 1958-1967, kol. 1397-1405. J. van den

Bosch, De ,,cultus cruets" in de Kruisherenorde, in Rond inhoud en beleving van de spiritualiteit der orde van het Heilig Kruis, Diest 1955, p. 101-124. 35 Ramaekers, De Kruisherenorde als ,,Ordo Canonicus, p. 47-100 ; R. Haass, Spdtmittelalterliche Reformbestrebungen im niederlandisch-niederrheinischen Raum und der Kreuzherrenorde, in Annalen der Hist. Vereins f. d. Niederrhein, 144-145 (1946-1947), p. 44-62.

INLEIDING

29

wijze van de Reguliere Kanunniken gekozen hadden, omtrent de tijd daarna is het duidelijk, hoe zij dit leven ingericht hebben, welke idealen omtrent het kloosterleven zij zich zelf stelden, wat voor vormen van ascese zij beoefenden, welke vormen van zielzorg zij zich kozen of opgedragen kregen, hoe de betrekkingen waren tussen het hoofdklooster te Hoei en de overige kloosters. Met deze kennis zal men tot een karakterisering van de orde gedurende de vijftiende eeuw kunnen komen. Daar echter in deze eeuw de Kruisbroeders naar een hervorming van hun orde streefden, is het wellicht mogelijk met de verworven kennis ook de tijd voor 1410 te belichten en de idealen van de eerste Kruisbroeders te peilen. Die kennis zal eveneens een basis kunnen vormen voor het onderzoek van het wel en wee van de Kruisbroederorde na de vijftiende eeuw. Wanneer dit boek alzo tot een verruiming van inzicht in de geschiedenis van de Kruisbroederorde bijdraagt, zal een van zijn bedoelingen vervuld zijn.

De leden van de orde werden in het verleden Fratres Sanctae Cruets, Crucesignati, Cruciferi, Crucigeri genoemd en in de Noordelijke Nederlanden ,,Cruysbroers" en pas sinds de achttiende eeuw Kruisheren. In deze studien, die voornamelijk handelen over de vijftiende eeuw, houden wij ons aan de benaming Kruisbroeders, die in die tijd de gebruikelijke was.

Hoofdstuk I HET BEGIN VAN DE HERVORMING IN 1410

De enige geschiedschrijver, die betreffende het begin van de hervorming in bijzonderheden afdaalde, was, zoals reeds in de Inleiding is geschreven, de Kruisbroeder Russelius in zijn Chrontcon Cruciferorum. Hij gaf het volgende verhaal. Johannes van Merode, de procurator van het Kruisbroederklooster te Venlo, was naar Luik gereisd om daar de belangen van zijn klooster te behartigen. Tijdens zijn verblijf in Luik bezocht hij zijn broer Arnoldus van Merode, die in deze stad kanunnik was en sigillifer (zegelbewaarder) van de elect-bisschop. Gedurende dit bezoek bemerkte Arnoldus, dat zijn broer erg bedroefd was en vroeg naar de oorzaak hiervan. Johannes antwoordde, dat wel enige ledematen van zijn orde gezond waren, maar dat het hoofd ziek was. Indien echter het hoofd genas, dan zouden ook de overige ledematen zich gemakkelijk herstellen. Arnoldus begreep zijn broer en zette zich in voor de her vorming van de orde. Hij kon de prior van Hoei Johannes d'Avins, tevens prior-generaal van de orde, er toe overhalen weer een generaal-kapittel bijeen te roepen. De bijeenkomst werd vastgesteld op 1 juli 1410. Op de laatste dag van de maand juni kwamen dan ook de kapittelvaders uit Duitsland, Frankrijk, Engeland en de Neder-

landen te Hoei bijeen. Nog op deze dag deed Johannes d'Avins, na raadpleging van zijn vrienden en bewogen door Arnoldus van Merode, nu officiaal van het bisdom Luik genoemd, en nog vele andere wijze en verstandige mannen, maar vooral op aandringen van de kapittelvaders, geheel vrijwillig afstand van zijn prioraat. De dag daarna, dus op 1 juli 1410, werd Libertus Janssen van

Bommel eenstemmig tot prior van Hoei en tot prior-generaal van

de orde van het Heilig Kruis gekozen. Bij de keuze en ook bij de Heilige Mis, die aan de keuze voorafging, waren tegenwoordig Jan van Beieren, de elect-bisschop van Luik, de hertog van Bour-

DE HERVORMING IN 1410

31

gondie, de graaf van Marre, de prins van Oranje, de graven van Holland en Namen, en vele andere geestelijke en wereldlijke heren. Tot zover het verhaal van Russelius \

Russelius vermeldde niet de bronnen voor zijn gegevens. Het is

daarom nodig hiernaar een onderzoek in te stellen en te trachten zijn verhaal te verifieren en te verduidelijken. Er is echter maar

een bron, die gegevens verschaft over het gebeuren van 1410, namelijk de besluiten van het generale kapittel, dat op 1 juli 1410 bijeengekomen was onder de leiding van de nieuw-gekozen priorgeneraal. De definitoren hadden deze opgesteld. Zij richtten zich tot alle prioren en Kruisbroeders van de gehele orde en meldden,

dat Johannes d'Avins als prior van Hoei en als prior-generaal was afgetreden. Hij was hiertoe overgegaan, omdat hij inzag, dat hij geestelijk en lichamelijk niet meer opgewassen was tegen zijn verantwoordelijke taak. Voordat hij deze gewichtige beslissing nam,. had hij nog zijn vrienden en andere ervaren mannen geraadpleegd. De definitoren maakten verder bekend, dat de conventualen van het klooster te Hoei Libertus Janssen van Bommel tot hun prior hadden gekozen en dat het generale kapittel de nieuwe prior van Hoei tot zijn voorzitter en tot prior-generaal van de gehele orde had aanvaard. Libertus Janssen van Bommel had aanvankelijk wel geweigerd dit ambt op zich te nemen, maar had zich er toe laten overhalen door de vele aanwezige hoge geestelijke en wereldlijke heren. De definitoren spoorden nu alle Kruisbroeders aan, de nieuwe prior-generaal te gehoorzamen en eerbied te bewijzen.

Behalve het bericht van de bestuurswisseling te Hoei bevatten deze besluiten nog een maatregel, waaruit duidelijk blijkt, waarom de kapittelvaders ten voile instemden met het aftreden van Johannes d'Avins. Zij hoopten een hervorming in de orde door te voeren. De definitoren schreven, dat zij, en met hen de nieuwe priorgeneraal en alle aanwezige Kruisbroeders, het betreurden, dat er in de orde zoveel misstanden heersten. Om hieraan een einde te maken herriepen zij nu alle tot dan toe genomen besluiten, daar het aantal te groot was en vele bovendien in strijd met het kerkelijk recht en het monastieke leven waren. 1 Russelius, Chronicon Cruciferorum, p. 88-91 ; Hermans, Annales, I, p. 93-94..

32


Aldus de besluiten van het generale kapittel van 1410 2. Het verhaal van Russelius en de besluiten van het generale kapit tel van 1410 stemmen hierin met elkaar overeen, dat op 1 juli 1410, de dag, waarop de keuze van Libertus Janssen van Bommel tot prior van Hoei en tot prior-generaal plaats vond en waarop het generale kapittel weer werd gehouden, de eerste stap naar een

hervorming van het kloosterleven bij de Kruisbroeders is gezet. Gedurende de gehele vijftiende eeuw werd door hen 1410 als het beginjaar van de hervorming erkend. Aan de namen van nieuwgekozen prioren-generaal werd in de eeuw daarna altijd toegevoegd : N., secundus (tertius, quartus) ab ordinis reformatione3. In 1498 b.v. beloofde het generale kapittel aan de kloosters een exemplaar van de statuten toe te zenden, waarin de nieuwe maatregelen en statuten, die waren afgekondigd sinds de hervorming, namelijk vanaf 1410, opgenomen waren4. Twee onderdelen van het verhaal van Russelius en van de be sluiten van het generale kapittel vragen echter om opheldering. Vooreerst de keuze van de nieuwe prior-generaal. Russelius schreef, dat Libertus Janssen van Bommel werd gekozen tot prior van Hoei en tot prior-generaal. Deze keuze formuleerden de definitoren geheel anders : het convent van Hoei koos op canonieke wijze Libertus 2 Primo igitur omnium attendentes, quod statuta nostra,

ut multitudo eorum

vitetur, precipiunt, quatenus pad et tranquillitati totius ordinis provideatur, de consilio requisite et obtento, atque consensu omnium patrum seu priorum in eodem nostro generali capitulo consistentium, omnes diffinitiones quascumque et quandocumque compositas, quarum non videtur numerus, revocamus, cassamus, annihilamus, revocatas, cassatas, annihilatas denuntiamus : cupientes et volentes, quantum in nobis est, obsistere, ut sub pallio bonorum mala non fulciantur, nimirum cum in nonnullis huiusmodi diffinitionibus reperimus, quo spiritu vel instinctu non omnino ignorantes, multa contra jura et sacros canones, nostram professam regulam, nostri sacri ordinis sepe dicti confirmata sancte sedis apostolice auctoritate statuta, nee non regularem atque monasticam vitam composita et diffinita revocantes et remittentes nos sane ad dicta nostra tarn sublimiter, ut dictum est, confirmata statuta, et precipue regulam omni discretione et moderamine luculentam, secundum quam vovimus promisimus et juravimus vivere et vitam nostram omni posse dirigere; que quoque pauciora et potiora, leviora et utiliora atque lucidiora, omnibus sane et sancte consideratis noscuntur esse. Van de Pasch, Definities, anno 1410 ;

Hermans, Annales, II, p. 204-205. 3 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 86. 4 Van de Pasch, Definities, anno 1498 ; Hermans, Annales, II, p. 442. In 1464 beval het generale kapittel aan de kloosters de bepalingen, sinds 1410 uitgevaardigd, aan de statuten toe te voegen en op bepaalde tijden te laten voorlezen. Van de Pasch, Definities, anno 1464 ; Hermans, Annales, II, p, 297.


33

Janssen van Bommel tot zijn prior en daarna heeft het generate kapittel hem als prior-generaal van de gehele orde aanvaard5. Volgens de statuten van 1248 hadden de conventualen van Hoei het recht hun eigen prior te kiezen en deze prior was tevens priorgeneraal van de gehele orde. Dat zij ook in 1410 van dit recht gebruik maakten, gaven de definitoren duidelijk aan. Het merkwaardige is echter, dat zij hieraan toevoegden, dat het generate kapittel de nieuwe prior van Hoei aanvaardde als prior-generaal van de orde. De statuten van 1248 bepaalden omtrent een dergelijke macht van het generale kapittel niets. Mogelijk is, dat de generale kapittels na 1248 de bevestiging van de prior-generaal aan zich hebben getrokken, doch alle bepalingen, die na 1248 zijn ge-

nomen, werden op het generale kapittel van 1410 geannuleerd. Maar juist de vernietiging van die besluiten geeft te verstaan, dat het generale kapittel het bestuur van de orde meer aan zich wenste te trekken. Daarom is de aanvaarding van de nieuwe prior van Hoei tot prior-generaal zeer waarschijnlijk zo te interpreteren, dat de kapittelvaders verlangden, juist met het oog op een hervorming van de orde, het laatste woord te hebben inzake de leiding van de orde, echter niet voor altijd, maar alleen voor deze keer, gezien ook het ongewone aftreden van de regerende prior-generaal.

Het tweede onderdeel, dat verduidelijking vraagt, is de mede-

werking van mensen buiten de orde. De definitoren schreven, dat Libertus Janssen van Bommel zich door de vele aanwezige hoge geestelijke en wereldlijke heren liet overhalen het ambt van priorgeneraal op zich te nemen. Russelius doet het meer voorkomen, alsof Arnoldus van Merode de grote stuwer en medewerker was, terwijl de hoge heren - hij noemde de voornaamsten - slechts door

hun aanwezigheid de keuze opluisterden 6. Waarin bestond nu die medewerking van Arnoldus van Merode

en de genoemde en niet-genoemde hoge geestelijke en wereldlijke heren ? Haass beweerde, dat de orde van de Kruisbroeders zich 5 Et convocation conventuali canonica et collatione facta, communi consensu et

concordia, omnium vigorem et vocem in electione prioris generalis habentium, nullo penitus contradicente, sed omnibus similiter consentientibus et eligentibus

venerabilem et dilectum patrem et confratrem nostrum F. Lubertum Joannis, ipsum suscepit capitulum in nostrum et totius sacri ordinis priorem generalem et gubernatorem. Van de Pasch, Definities, anno 1410 ; Hermans, Annales, II, p. 204-205. Van de Pasch, Definities, anno 1410 ; Hermans, Annales, II, p. 204-205.

34


zelf hervormde, m.a.w. dat er geen inmenging van kerkelijke en wereldlijke overheid is geweest7. Kloosters werden echter gedurende de vijftiende eeuw veelal tot observantie gebracht met behulp van die overheid. Het is daarom goed op de mededelingen van Russelius en de definitoren wat nader in te gaan.

De definitoren deelden niets mee over de bijstand, die volgens Russelius Arnoldus van Merode had verleend. Toch is zeker, dat hij de goedwillende Kruisbroeders, zoals zijn broer Johannes, zijn steun heeft geschonken. Een jaar na zijn dood in 1445 eiste het generale kapittel, dat zijn naam in het Liber defunctorum werd ingeschreven, omdat hij de primordialis cooperator reformationis nostri ordinis was geweest8. De reden, waarom Arnoldus van Me rode zo spontaan zijn hulp aanbood, is ook verklaarbaar. Niet alleen omdat zijn broer Johannes er om vroeg, maar ook omdat hij lid van het geslacht Merode was. Dit geslacht was zeer bevriend met

de orde van de Kruisbroeders. Een van de voorouders van Arnoldus, namelijk Werner IV, heer van Merode en van Andrimont, stichtte in 1340 het Kruisbroederklooster Schwarzenbroich9. Ook zijn ouders, Richard I van Merode, een kleinzoon van bovengenoemde Werner IV, en Margaretha van Wesemael, begunstigden dit klooster rijkelijk. Arnoldus volgde zijn ouders hierin na10. In de besluiten van na 1410 werd nog tweemaal een Petrus van Merode genoemd. De eerste maal in 1428, waar vermeld werd, dat deze Petrus van Merode kanunnik van S. Severinus te Keulen was en aan de orde driehonderd Rijnse guldens had gegeven om de on-

kosten van het generale kapittel te dekken ". De tweede maal in 1456. Het generale kapittel droeg toen aan de visitatoren op in ieder convent te onderzoeken of de naam van Petrus van Merode wel in het Liber defunctorum was ingeschreven12. Petrus van 7 Haass, Die Kreuzberren, p. 11.

8 Van de Pasch, Definities, anno 1446 ; Hermans, Annales, II, p. 255. 9 Haass, Die Kreuzberren, p. 92. Misschien heeft Werner IV van Merode de Kruisbroeders leren kennen in Andrimont. Volgens Van Rooijen, De oorsprong van de orde, p. 70-71, was er in de dertiende eeuw in Andrimont een Kruis broederklooster. Thans ligt er nog een gehucht met de naam Croisiers. Andrimont ligt ten oosten van Luik. Zie J. S. Renier, Histoire d'Andrimont lez Verviers et de Vancienne commune des Croisiers y annexee, Verviers 1886. 10 Haass, Die Kreuzberren, p. 93-96. 11 Van de Pasch, Definities, anno 1428 ; Hermans, Annales, II, p. 282.

12 Quatenus

faciant

diligentem inquisitionem

in

libris

memoriam

singulorum

conventuum super inscriptione memorie pro animabus domini Petri de Merodi ... et parentum suorum, singulis annis circa festum sancti Philippi et Jacobi faciende^


35

Merode was een neef van Arnoldus, namelijk een zoon van diens broer Petrus 13.

Arnoldus van Merode nu had circa 1410 een positie, die hem in staat stelde zijn plannen uit te voeren. Hij was in 1410 inderdaad zegelbewaarder van de elect-bisschop Jan van Beieren 14. De zegelbewaarder was tevens de geheime raadsheer van de bisschop en had daardoor in het bisdom een zeer grote invloed 15. Hij zal priorgeneraal Johannes d'Avins spoedig tot het inzicht gebracht hebben, dat het bijeenroepen van een generaal kapittel dringend was en zijn aftreden gewenst. Was het nu ook door zijn toedoen, dat er op de dag van het generale kapittel zoveel hoge geestelijke en wereldlijke heren in het Kruisbroederklooster te Hoei aanwezig waren ? Het is mogelijk, dat op het einde van de maand juni 1410 Jan van Beieren, elect-bisschop16, Jan zonder Vrees, hertog van Bourgondie17, de ratione pii subsidii pro expensis generalis capituli collati. Van de Pasch, Dejinities, anno 1456 ; Hermans, Annales, II, p. 282.

13 Voor het geslacht van Merode, zie E. Richardson, Geschichte der Familie Merode, 2 Bde., Prag 1877. Van Merode was een oud en aanzienlijk Keuls ministerialengeslacht, dus niet edelvrij ; de familie van Merode is in 1472 door de keizer in de adelstand verheven, aldus J. M. van Winter, Ministerialiteit en Ridderschap in Gelre en Zutphen, Groningen 1962, p. 178, noot 25 ; zie ook J. Habets, De archieven van het kapittel der hoogadellijke (vorstelijke) rijksabdij Thorn, 2 dl., Den Haag 1889-1899. In het depot van het algemeen rijksarchief te Brussel bevinden zich documenten betreffende Arnoldus en Johannes van Merode. Bij onderzoek hiervan bleek er geen te zijn met betrekking tot de Kruisbroeders. De archiefstukken waren alle afkomstig van het kasteel Westerlo in Belgie. Petrus van Merode is zeer waarschijnlijk de vertaler van Le pelegrinage de vie humaine, geschreven door Guillaume de Deguiville. De Duitse tekst luidt Die Pilgerfahrt des traumen-

den Monches. De vertaling werd gekopieerd door de Kruisbroeder Johannes Dursten

uit het klooster te Keulen. Zie : Dentsche und Niederldndische Handschriften, bearbeitet von Karl Menne, in Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Kbln, Koln 1931, p. 41-42. Verder : H. A. A. Damave, Die Sprache der Pilgerfahrt des traumenden Monches, Haarlem 1964.

14 Arnoldus van Merode was kanunnik van het kapittel van Sint Lambertus te Luik, zie J. de Theux de Montjardin, Le chapitre de Saint Lambert a Liege,

t 2, Bruxelles 1871, p. 151 ; J. Daris, Histoire du diocese et de la principaute de Liege pendant le XVe siecle, Liege 1887, p. 112.

15 E. Poncelet, Les vicaires generaux et les scelleurs de I'eveche de Liege, in Bulletin de la societe d'art et d'histoire du diocese de Liege, 29 (1938), p. 2-81 ; 30 (1939), p. 1-62 ; voor Arnoldus van Merode, ibidem, 29 (1938), p. 46.

16 Voor het bestuur van de elect-bisschop Jan van Beieren zie: J. Bartier,

Bourgondie's indringen in het prinsbisdom Luik, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, deel 3, Utrecht 1951, p. 299-302 ; G. Kurth, La cite de Liege, t. Ill, Liege 1910, p. 3-86 ; Biographie Nationale, t. 10, kol. 327-336.

17 Overzicht van bronnen en literatuur, in Alg. Geschiedenis der Nederlanden, deel 3, p. 447-448. E. Strubbe-L. Voet, De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden, Antwerpen-Amsterdam I960, p. 396.

36


graaf van Marre18, Jean van Chalon, prins van Oranje19, Willem II, graaf van Namen20, en Willem VI, graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland21 om bepaalde redenen, die we niet kennen, op het kasteel van Hoei, een van de residenties van Jan van Beieren, verbleven22. Arnoldus van Merode kon hun gevraagd hebben naar het Kruisbroederklooster, vlakbij het kasteel, te gaan. Maar waarom was hun aanwezigheid zo gewenst ? Zagen zij zo graag een hervorming in een kloosterorde 23 ? Om welke reden het grote aantal hoge geestelijke en wereldlijke

heren zich dan ook naar het Kruisbroederklooster begeven had, dat bezoek zal alleen maar verklaard kunnen worden, wanneer een

andere vraag is beantwoord: of de prior van Hoei omstreeks 1410 in het Luikse gebied een invloedrijke positie innam ? Russelius noch de andere Kruisbroeders, die het leven van de

prioren-generaal beschreven 24, hebben ooit melding gemaakt van een vooraanstaande positie, die de prioren van Hoei in het land 18 Een blijkbaar onbekende familie ; zij is niet te vinden in de Biographie Ratio nale. In E. de Dynter, Chronicon des dues de Brabant, ed. P. F. X. de Ram, t. Ill, Bruxelles 1854 (Comm. Roy. Hist.), p. 383 is er sprake van een ,,comitissa de Marre, tune domina de Duffel et de Ghele" ; op p. 816 ,,la contesse de Merre adont dame de Duffel et de Ghele". Duffel en Gheel liggen ten noorden van Leuven.

18 Jean de Chalon was prins van Oranje circa 1408. Zie : S. Balau-E. Fairon, Chroniques liegeoises, Bruxelles 1913-1931 (Comm. Roy. Hist.), t. I, p. 189 ; t. II, Index.

20 Biogr. Nat., t. 8, kol. 487 ; Strubbe-Voet, Chronologie, p. 387. 21 Biogr. Nat., t. 8, kol. 484-487 ; Strubbe-Voet, Chronologie, p. 367 en 371 ; Overzicht van bronnen en literatuur, in Alg. Geschiedenis der Nederlanden, deei 3, p. 442-444.

22 Het verblijf van de vorsten is niet op te maken uit: E. Bacha, Catalogue des actes de Jean de Baviere, 1390-1417, Liege 1898 ; Itineraires de Philippe le Hard/ et de Jean sans Peur, dues de Bourgogne, 1363-1419, d'apres les comptes de depenses de leur H6tel recueillis et mis en ordre par Ernest Petit, Paris 1887 ; Georges Chastellain, Chroniques des dues de Bourgogne, 5 vols., ed. H. Kervijn de

Lettenhove, Bruxelles 1863 ; Th. van Riemsdijk, Tresorie en kanselarij van de Graven van Holland en Zeeland uit het Henegouwsche en Beijersche Huis, 's-Grahage 1908 ; L. Devillers, Cartulaire des eomtes de Hainaut, t. Ill, Bruxelles 1886. Hoewel het verblijf van de vorsten niet vermeld wordt, het wordt ook niet uit-

gesloten.

23 In 1405 keurde Jan van Beieren de disciplinaire maatregelen, die door de

visitatoren van het prioraat van Oignies waren genomen, goed. In 1415 belastte Jan van Beieren de abt van S. Jacques te Luik en Lambert de Stache, prior van Bertree,

de abdij van Florennes te hervormen, zie E. Bacha, Catalogue des actes de Jean de Baviere, resp. 1405 en 1415. De graaf van Namen, Willem II, werkte in zijn graafschap voor de hervorming van de Cisterciensers, zie : De Moreau, Hist, de l'£glise en Belg., t. IV, p. 306-307.

24 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 65 vlg.


37

van Luik of elders bekleedden. Alleen van Johannes de Mannaville, prior-generaal van 1355 tot 1358, is bekend, dat hij het vertrouwen had van Jan de Goede, koning van Frankrijk 25. Dit heeft tot gevolg gehad, dat men nooit veel aandacht besteedde aan de aanwezigheid van de hoge heren. Wanneer men echter op de hoogte is van de geschiedenis van

Frankrijk en van het land van Luik circa 1410, zal het opgevallen zijn, dat de door Russelius genoemde elect-bisschop van Luik, de hertog van Bourgondie, de graaf van Namen, de graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland, de prins van Oranje in die tijd een

hechte alliantie vormden. Zij waren in 1408 de overwinnaars in de slag bij Othee. Door deze overwinning kwam er voorlopig een einde aan de twisten tussen de elect-bisschop Jan van Beieren en de stad Luik in verbond met andere steden o.a. Hoei. In 1399 waren de moeilijkheden begonnen. In dat jaar riep de stad Luik de andere steden van het bisschoppelijke gebied bijeen om te beraadslagen over een voorstel van een gezantschap, dat gestuurd was door de

koning van Frankrijk, de hertog van Bourgondie, de hertogin van Brabant en de graaf van Namen. Het voorstel hield in om, evenals de koning van Frankrijk, de gehoorzaamheid aan de paus van Rome, Bonifatius IX, geheel op te zeggen en zich ten opzichte van de beide pausen neutraal te houden, totdat de eenheid in de kerk zou zijn hersteld. Zowel de bisschop en het kapittel van Luik als

de stad Luik hadden zich in 1379 aan de kant van de paus van Rome geschaard. Op 11 juni 1399 aanvaardden de steden van het land van Luik het voorstel van de Franse koning. Ook de elect en de geestelijkheid volgden. Velen zullen in deze subtractio obedientiae wel een middel gezien hebben de pausen te dwingen voor de hereniging van de kerk te werken. De stad Luik had echter voor de subtractio een politieke reden. De stad streefde ernaar vrij te zijn, autonoom ten opzichte van de bisschop en het kapittel en verlangde

de hegemonie te verkrijgen over het land van Luik. Bij de komst van het Franse gezantschap was de elect-bisschop in Friesland op expeditie en het was erg aanlokkelijk buiten de bisschop om een

verbond van vriendschap te sluiten met Frankrijk. Na zijn thuiskomst heeft Jan van Beieren zich wel verzet tegen de subtractio, 25 Van de Pasch, a.w., 17 (1959), p. 107.

38


maar tenslotte moest hij zich er bij neerleggen, wilde hij niet in onmin komen met de stad Luik. Doch Jan van Beieren wenste onafhankelijk van de Luikse

stadsmagistraat te regeren. In 1405 keerde hij terug tot de obedientie van de paus van Rome, Innocentius VII. Verontwaardigd over deze politiek kwam de stad en het land van Luik het volgend jaar in opstand. De elect-bisschop vluchtte naar Maastricht. De steden kwamen 26 September 1406 bijeen en riepen Hendrik van Perwez tot momber en diens zoon Diederik tot bisschop uit. Bijna alle kanunniken zochten elders een onderkomen, maar werden vervangen door aanhangers van Perwez. Aanvankelijk hielden de opstandelingen nog vast aan de subtractio, maar spoedig wendden zij

zich tot de paus van Avignon. Jan van Beieren kreeg echter hulp van zijn familie : de hertog van Bourgondie, Jan zonder Vrees, en de graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland, Willem VI. Op 23 September 1408 stonden de partijen tegenover elkaar bij Othee. De Luikse steden leden een verpletterende nederlaag. Vele doden bleven op het slagveld achter. Ook Hendrik en Diederik van Perwez. Verschrikkelijk waren de vergeldingsmaatregelen van Jan zonder Vrees en Jan van Beieren, sindsdien dikwijls ,Jan zonder Genade" genoemd. Zowel geestelijken als leken vielen hieraan ten offer26. Hoewel het conflict tot het gebied van de politiek behoorde, werd de kerkelijke kwestie erin betrokken. De Avignon-paus Benedictus XIII benoemde de elect Diederik van Perwez tot bis schop van Luik ; zijn tegenstander te Rome paus Gregorius XII verleende zijn zegen en aflaten aan de helpers van Jan van Beieren.

Toch werd na de slag bij Othee de obedientie van de paus van

Rome in het land van Luik niet hersteld. Onder invloed van Frankrijk en de hertog van Bourgondie werd de subtractio obedientiae

opnieuw uitgeroepen 2T. Dit veranderde weer na het concilie van

Pisa, 1409. Toen koos het Beierse huis onder invloed van Jan 26 A. Lallemant, La lutte des Etats de Liege contre la maison de Bourgogne, 1390-1492, Bruxelles z.j., p. 34-56 ; A. Minder, La rivalite Orleans-Bourgogne

dans la Principaute de Liege, Verviers 1954 ; J. Bartier, in Alg. Geschiedenis der Nederlanden, dl.

3, p.

299-302 ; G. Kurth, La cite de Liege, t.

J. Daris, Histoire du diocese, p. 57-108.

3, p.

3-71 ;

27 G. van Asseldonk, De Nederlanden en het Westers Schisma tot 1398, Utrecht

1955, p. 39-63.


39

zonder Vrees voor paus Alexander V, ook wel de paus van Pisa genoemd 28.

Deze vorsten, die 20 onbarmhartig de Luikse steden straften - de steden dienden hun aloude privileges in te leveren -, waren aanwezig bij de priorswisseling te Hoei in 1410. Daarom is het wel gerechtvaardigd zich af te vragen, of er tussen de slag bij Othee en de priorswisseling te Hoei in 1410 enig verband bestond. De meerderheid van de reguliere clems had zich aan de kant van Perwez geschaard, hoewel min of meer ertoe gedwongen 29. Jan van Beieren had van paus Gregorius XII, ondanks de subtractio, volmacht gekregen de geestelijken, die aan de opstand hadden meegedaan, uit hun beneficies te ontzetten 30. In de bronnen voor de geschiedenis van het bisdom Luik, zoals oorkonden en kronieken, vindt men geen enkel gegeven, waaruit besloten kan worden, dat Johannes d'Avins uit zijn ambt van prior-generaal is ontzet of tot de genoemde geestelijken behoorde of aan de kant van Perwez stond. In de bronnen voor de geschiedenis van de Kruisbroeders kan men echter wel een gegeven vinden, dat in ieder geval wijst op een verband tussen het begin van de hervorming bij de Kruis broeders en de slag bij Othee. In het Landesarchiv van Detmold bevindt zich namelijk een afschrift van de besluiten van de generale kapittels, dat afkomstig is van het Kruisbroederklooster te Falkenhagen. Aan het begin van de besluiten van het jaar 1452 leest men het volgende: Hier volgt het eerste besluit van de prior-generaal Georgius van Brueggen. Hij is op 16 januari 1452 door de broeders van het convent te Hoei eensgezind tot prior en generaal gekozen, en hij is vanaf de her vorming van de orde en vanaf de slag bij Othee de vijfde hervormer van onze orde31.

2S A. G. Jongkees, Staat en Kerk in Holland en Zeeland onder de Bourgondische

hertogen, 1423-1477, Groningen 1942, p. 26. 29 Van Asseldonk, De Nederlanden, p. 63.

E. Bacha, Catalogue des actes de Jean de Baviere, nr. 108.

31 Hie sequitur prima diffinitio Reverendi patris nostri generalis fratris Georgii

de Brugen, qui fuit in anno videlicet 1452 16 die mensis Januarii, hoc est in die Anthonii confessoris a fratribus conventus videlicet Hoyensis unanimiter et concor-

diter in priorem et generalem electus, et fuit predictus pater ab ordinis reformatione et a strage Leodiensi facta aput villagium Othei quintus nostri ordinis reformator.

Van de Pasch, Definities, anno 1451 b.

40


Hieruit moet men wel een verband tussen het begin van de

hervorming, namelijk de priorswisseling te Hoei in 1410 en de slag bij Othee opmaken.

Stond de prior-generaal Johannes d'Avins dan toch in relatie met

de heer van Perwez of met de magistraat van de stad Hoei of met

die van de stad Luik ? Wie waren de vrienden, die Johannes d'Avins wenste te raadplegen over zijn wel of niet aftreden ?

Zoals reeds is opgemerkt zijn voor de tijd van het schisma van Perwez geen gegevens te vinden, die op een dergelijke betrekking

wijzen. Echter voor de jaren, dat Petrus Pincharius prior van Hoei was, 1363-1382 32, vindt men goede contacten tussen de prior van

Hoei, de heer van Perwez en het stadsbestuur van Luik.

In 1367 gaf Petrus Pincharius aan Johannes van Roermond, een Kruisbroeder uit het klooster te Asperen, opdracht om met Diederik van Horn, heer van Perwez, en zijn echtenote Catharina Berthout te onderhandelen over de stichting van een Kruisbroederklooster nabij Cuijk. Hier wilden Diederik van Horn, toen voogd over het land van Cuijk, en zijn echtgenote een kapel, toegewijd aan Sint Agatha, aan de zorgen van de Kruisbroeders toevertrouwen. Petrus Pincharius schreef in zijn opdrachtbrief, dat hij verheugd was deze kapel te mogen aanvaarden uit hun handen. Hun voorouders im-

mers hadden al zoveel gedaan voor de orde van de Kruisbroeders. Hij hoopte, dat er altijd een goede verstandhouding zou blijven tussen hun families en de Kruisbroeders 33.

Diederik van Horn, heer van Perwez, was de zoon van Willem VI, heer van Altena en Horn, 1333-1343, en diens tweede

vrouw Else van Kleef34. Hij was in 1356 een van de aanzienlijkste heren van het hertogdom Brabant35. Catharina Berthout was de dochter van Hendrik van Berthout en Margaretha van Wesemael36. Wie van Diederiks voorouders Petrus Pincharius op het oog had, 32 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 109-111 ;

C. van Dal, Rond ,,Vestis nuptialis", in Clairlieu, 11

(1953), p. 3-29.

33 Hermans, Annales, II, p. 118-120 ; het origineel bevindt zich in het archief

van het klooster Sint Agatha bij Cuyk.

34 S. Balau-E. Fairon, Chroniques liegeoises, t. II, table IV. 88 R. van Bragt, De Blijde inkomst van de hertogen van Brabant Johanna en

Wenceslas, Leuven 1956 (Standen en Landen, deel 13), p. 39-41.

38 Van Bragt, a.w., p. 41. Zij was zeer zeker een verwante van de moeder van

Arnoldus en Johannes van Merode, die eveneens Margaretha van Wesemael heette.


41

behoeft hier niet ter sprake te komen. Wei kan er op gewezen worden, dat een van zijn zoons, namelijk Hendrik van Perwez, in de jaren 1406-1408 momber van Luik was. Het is nu mogelijk, dat de verstandhouding tussen de toenmalige prior-generaal van Hoei, Johannes d'Avins en Hendrik van Perwez nog altijd goed was. Meer dan een veronderstelling kan het echter niet zijn. Zo is het ook gesteld met de betrekkingen tussen de prior van Hoei en de stad Luik. Voor de jaren 1378 en 1379 kan men die aanwijzen. In 1378 zocht de magistraat van Luik zich te ontdoen van de elect-bisschop Eustache Persand, omdat hij een verdrag met de hertog van Brabant had gesloten zonder de stad hierin te kennen. De stad kon hiertoe gemakkelijk overgaan, omdat Persand zijn bevestiging had verkregen van de paus van Avignon, Clemens VII. De paus van Rome, Urbanus VI, had de bisschop van Utrecht, Arnoud van Horn, tot bisschop van Luik benoemd. Naar deze Arnoud van Horn zond nu de stad een gezantschap, waarvan ook Hendrik van Perwez deel uitmaakte, om hem over te halen de benoeming te aanvaarden en naar Luik te komen 37. Op dezelfde dag, dat het gezantschap van de stad Luik te Utrecht vertoefde, was ook de prior van Hoei op bezoek bij de bisschop van Utrecht. ,,Des Vridaghes na Sinte Katherinendach had mijn heer ten eten de heer van Apcoude ende de prijoer van Hoye", zo schreef de rentmeester van de bisschop38.

Arnoud van Horn was een broer van Diederik van Perwez en een oom van Hendrik van Perwez39. Gezien de goede verstand houding tussen de prior van Hoei en de familie van Perwez, kan

de stad Petrus Pincharius gevraagd hebben, voor de magistraat een goed woord te doen bij de bisschop van Utrecht.

De reis van de prior naar Utrecht kan nog anders geinterpreteerd worden, namelijk zo dat hij als een van de vertrouwensmannen van de stad Luik daartoe aangezocht is. Immers het jaar daarop vertrok hij naar Frankfort, ook namens het stadsbestuur van Luik. Keizer Wenceslaus had de bisschop, het kapittel van Luik en ook 31 Van Asseldonk, De Nederlanden, p. 21.

38 Rekeningen van het bisdom Utrecht, uitgegeven door K. Heeringa, Utrecht

1926 (Werken van het Hist. Genootschap, 3e serie, nr. 50), dl. 1, eerste stuk, p. 64, 39 S. Balau-E. Fairon, Chroniques liegeoises, t. II, table IV.

42


het stadsbestuur verzocht gezanten te sturen naar Frankfort om

een overeenkomst te bereiken in de moeilijke kwestie van het Wes ters schisma. Het stadsbestuur zond de prior van Hoei. Deze kreeg

een brief mee, waarin de heren van het stadsbestuur zich veront-

schuldigden, dat zij niet een van hun burgers stuurden. Als reden gaven zij op, dat de weg vanwege rovers niet veilig was 40.

Deze opdrachten zijn raadselachtig. De prior van Hoei, Petrus Pincharius, was niet afkomstig uit Luik noch uit het land van Luik, maar was geboren in Caen 41. Zocht de magistraat van Luik een

geestelijke, waarom richtte zij zich dan niet tot een geestelijke uit de stad zelf of tot een abt van een van de grote abdijen in het land van Luik ? Petrus Pincharius staat bij zijn biografen bekend als een vroom man, die zijn beste krachten gaf aan het bestuur van de

orde om het verval van het kloosterleven tegen te gaan. Van een

politieke werkzaamheid werd nooit gerept. Russelius verhaalt, dat Johannes d'Avins in 1393 door middel van geld en vrienden het prioraat van Hoei verkreeg42. Van hem zou men kunnen verwachten, dat hij zich op politiek terrein zou bewogen hebben en dat hij zich tijdens het schisma van Perwez aan de kant van de Luikse of Hoeise stadsmagistraat had geschaard. Het blijft echter weer een veronderstelling.

Misschien heeft Johannes d'Avins zich pas verzet tegen de electbisschop en zijn bondgenoten, toen zij voor de paus van Pisa kozen. De elect zal dit verzet niet geduld hebben. Johannes van Merten, die Libertus Janssen van Bommel reeds in 1411 als prior van Hoei en als prior-generaal opvolgde, stond aan de kant van de paus van

Pisa en van de elect-bisschop. Hij deed namelijk in 1413 een beroep

op deze paus om hem te helpen bij zijn hervormingspogingen43. Zijn opvolger Helmicus Amoris van Zutphen is eind december

1416 weer in Luik geweest. Toen verkreeg hij van keizer Sigismund een beschermingsbrief voor het Kruisbroederklooster te Hoei en 40 E. Bacha, La chronique liegeoise de 1402, Bruxelles 1900 (Com. Roy. Hist.), p. 382.

41 C. van Dal, Rond ,,Vestis Nuplialis", in Clairlieu, 11 (1953), p. 3-29 ; A. Durand, Le prieure Sainte-Croix de Caen, in Clairlieu, 25 (1967), p. 22-27. 42 Russelius, Chronkon, p. 87 : Hermans, Annales, I, p. 88. 43 Hermans, Annales, II, p. 209-211. Hermans geeft hierbij de volgende aantekening : apographum authenticum in bibliotheca universitatis Leodiensis.


43

voor alle andere kloosters van de orde44. Keizer Sigismund was op zijn terugtocht uit Engeland, waar hij getracht had te bemiddelen tussen de koningen van Engeland en Frankrijk, over Luik gereisd om de stad voor zich te winnen. In 1415 had hij de Luikse privi leges bekrachtigd en na zijn vertrek uit Luik vernietigde hij het vonnis van Rijsel, waarbij de overwinnaars van Othee de stad hadden gedwongen haar charters aan hen uit te leveren 43. Had de magistraat van Luik bij gelegenheid van het bezoek van de keizer aan de stad de prior van Hoei uitgenodigd aanwezig te zijn en had deze prior, denkende aan het jaar 1410, bescherming van keizer Sigismund gevraagd tegen een al te grote druk van het Bourgondische en Beierse huis ? Geen enkel klooster in het land van Luik verkreeg zo'n beschermingsbrief. Misschien zal wel nooit worden achterhaald, waarom de hoge geestelijke en wereldlijke heren op 1 juli 1410 in het Kruisbroederklooster te Hoei aanwezig waren. Doch wanneer in de volgende hoofdstukken getracht wordt aan te geven, waarin nu eigenlijk de hervorming van de Kruisbroeders in de vijftiende eeuw bestond en hoe die hervorming zich uitbreidde over de kloosters van de orde, zal blijken, dat het aantal Kruisbroeders, dat in 1410 een hervor ming van de orde beoogde, niet zo groot kan geweest zijn. Russelius schreef wel, dat op 30 juni 1410 de prioren en hun socii uit al de kloosters van Frankrijk, Engeland, Duitsland en de Nederlanden in Hoei aankwamen om tegenwoordig te zijn op het generale kapittel46, maar men mag dit terecht betwijfelen.

Voor de afzetting van Johannes d'Avins hadden zij hulp nodig. Zij hebben geweten, dat in Luik de wet was verzet. Kunnen zij niet Johannes van Merode aangespoord hebben naar zijn broer, die nu een van de invloedrijke personen in het bisdom Luik was en de 44 W. Altman, Die Urkunden Kaiser Sigmunds, I, Inssbruck 1896, nr. 2019.

Altman dateerde de oorkonde in 1416. Hermans, Annales, II, p. 215-218, geeft ook de tekst weer ; de datering is hier duidelijk 1417 ; zo ook Miraeus-Foppens, Opera DipL, IV, nr. 284. Van Rooijen, Oorsprong, p. 105 en 159, ziet in deze beschermingsbrief een keizerlijke bevestiging van het klooster te Hoei als centrum van de orde. Dit is zo. De keizer geeft echter geen beslissing in de vraag of Hoei vanouds het centrum was, maar hij schenkt de prior van Hoei steun in de moeilijk-

heden, die sinds 1410 ontstonden omtrent hetzelfde vraagstuk. Van Rooijen vraagt zich niet af, waarom de prior van Hoei zich juist tot keizer Sigismund wendde.

45 G. Kurth, La cite de Liege, t. Ill, p. 85 ; J. Bartier in Alg. Geschiedenis der Nederlanden, deel 3, p. 301-302.

4' Russelius, Chronicon, p. 90 ; Hermans, Annales, I, p. 94.

44


Kruisbroeders zeer genegen, te gaan en zijn hulp voor de observante kloosterlingen te vragen ? Temeer, daar zij misschien wisten, dat Johannes d'Avins geen persona grata meer was bij Jan van Beieren en zijn bondgenoten.

Het is een hypothese, die echter een verklaring biedt voor het duidelijk verband dat er in het Detmoldse handschrift wordt gelegd tussen de priorswisseling te Hoei, het begin van de hervorming, en de slag bij Othee.

Hoofdstuk II DE OBSERVANTIE-BEWEGING

Bij de bestuurswisseling van 1410 en bij de annulering van alle besluiten, die voor dit jaar uitgevaardigd waren, hebben de hervormingsgezinde Kruisbroeders zich zeker een bepaald doel voor ogen gesteld en dat deden de Kruisbroeders, die in hun voetstappen traden en hun werk voortzetten, eveneens. Wensten zij een herstel van oude tradities en oude instellingen en verlangden zij een terugkeer naar de levenswijze van de eerste Kruisbroeders uit de dertiende eeuw of waren zij er op uit het karakter van de orde te veranderen en een gehele omkeer in de levenswijze van de Kruisbroeders te bewerken ?

Om deze vragen te beantwoorden moet men de bronnen bestuderen, die inlichten over het verval bij de Kruisbroeders van voor 1410, en over de idealen, welke na die datum de orde beheersten. Deze bronnen zijn : de wetgeving in de orde, de pauselijke bullen, de kronieken van de kloosters, de visitatie-besluiten, alsook preken en geschriften, die eveneens waardevolle gegevens kunnen verschaffen over het toenmalige orde-leven. De voorkeur zal in dit hoofdstuk worden gegeven aan de wet geving als eerste en voornaamste bron. Omdat zij van het bestuur van de orde uitging, is zij een officiele bron. Deze wetgeving omvat de statuten van 1248, goedgekeurd door paus Innocentius IV, de statutenwijzigingen en eveneens

de besluiten van

de generale

kapittels. Niet de gehele wetgeving is behouden. Het generale kapittel van 1410 vernietigde, zoals eerder is vermeld, alle besluiten van voorafgaande kapittels. De statuten van 1248 behield het echter. Het generale kapittel van 1410 beval de Kruisbroeders te leven volgens de oude statuten \ Bovendien is de tekst van deze statuten Atque in ceteris observanciis regule et statutorum nostrorum antiquorum uniformes vos habeatis, quia sic precipimur vivere. Van de Pasch, Definities, anno 1410.

Zie ook Hoofdstuk I, noot 2.

46


in enkele vijftiende eeuwse handschriften bewaard gebleven \ Na 1410 hebben de generale kapittels er zorg voor gedragen, dat hun bepalingen in alle kloosters werden opgetekend, zodat deze goed bewaard zijn gebleven. Zo legden de generale kapittels in 1466 en 1498 de kloosters op de statuten aan de hand van de nieuwe bepa lingen sinds 1410 te herzien. Hierdoor ontstonden twee statuten collecties 3.

Voor een betere kennis van de observantie-beweging gedurende de vijftiende eeuw kunnen vooral de besluiten van de generale

kapittels na 1410 als basis en uitgangspunt worden gebruikt, eveneens de twee genoemde statutencollecties. Een vergelijking met de statuten van 1248 zal verhelderend werken, daar de kapittelvaders van 1410 deze statuten zeer zeker met voorbedachten rade niet hebben vernietigd. Worden de besluiten van na 1410 nog bevestigd of aangevuld door andere bronnen b.v. pauselijke bullen, die ook tot de wetgeving behoorden, dan zullen ze zeker benut worden. Behalve dat de wetgeving een officiele bron is, werd hierin dikwijls uitgedrukt, welke idealen omtrent het kloosterleven in de loop van de eeuwen leefden bij de leiding van de orde. Zo zullen de besluiten van de generale kapittels na 1410 duidelijk maken, in hoeverre het kloosterleven bij de Kruisbroeders in verval was geraakt en vervolgens wat de bestuurders van de orde gedurende de vijftiende eeuw verstonden onder een observant kloosterleven. Het zuiver ideale kloosterleven zal men echter niet omschreven vinden, noch een doel, dat karakteristiek voor de orde is. Zoals het meermalen in de middeleeuwen gebeurde, vaardigde men slechts wetten uit of nam men besluiten, wanneer men het nodig achtte of wanneer een geval van twist of twijfel om voorziening vroeg. Verdiept men zich in de wetten en besluiten van de generale kapittels uit de vijftiende eeuw, dan zal men slechts enkele facetten van het kloosterleven belicht zien, namelijk die, waarin de Kruisbroeders te kort schoten en verbetering behoefden. Men moet er voor oppassen, als een statuut van 1248 niet herhaald wordt, te concluderen, dat een dergelijk voorschrift niet meer van kracht was of uit de tijd werd geacht, of als een statuut van 1248 vele malen naar voren 2 Van de Pasch, De tekst van de constitutes der Kruisheren van 1248, in

Hand. Kon. Comm. Gesch. Brussel, 111 (1952), p. 1-96.

3 Hermans, Annales, II, p. 305-319 en p. 452-455.

DE OBSERVANTIE-BEWEGING

47

wordt gebracht, dat men in dit statuut zijn grootste heil dacht te vinden. Werd een bevel of besluit herhaald, dan kan dit gebeurd zijn, omdat het ideaal niet bereikt was en men er steeds aan herin-

nerd moest worden. Ook de Kruisbroeders uit de vijftiende eeuw waren mensen.

De bestudering van alle besluiten, die sinds 1410 genomen wer-

den, biedt nog dit voordeel, dat een mogelijke ontwikkeling of verandering in de zienswijze van de leiding van de orde gesignaleerd kan worden. Hierbij zullen de statutencollecties van 1466 en

1498 van veel nut kunnen zijn. Een teruggaan naar de oude tradities was wel idealistisch, maar was het mogelijk in de vijftiende eeuw te leven volgens leefregels, die in de dertiende eeuw waren opge-

steld ? De generale kapittels zullen na het negatieve besluit van 1410 in de jaren daarna toch aanvullende bepalingen of besluiten

gemaakt moeten hebben, die aan nieuwe verlangens beantwoord-

den. Immers, niet alleen normeert de wetgeving het leven, maar het leven normeert ook de wetgeving. Zo de generale kapittels geen ontwikkeling of aanpassing wensten, dan dienden zij de statuten van 1248 nader te verklaren.

De eerste en tevens geslaagde actie van de hervormingsgezinde Kruisbroeders was de bestuurswisseling van het jaar 1410. In het verhaal van Russelius hierover voorspelde Johannes van Merode, dat, wanneer het hoofd genas, de overige ledematen zich gemakkelijk zouden herstellen, m.a.w. stond een bekwame en observante prior-generaal aan het hoofd van de orde, dan zouden de leden gemakkelijker tot de observance komen. De hervormingsgezinde Kruisbroeders verlangden daarom dat de hervorming van hun orde van boven af zou beginnen. Toch was het niet hun enige zorg, dat de orde een observante prior-generaal

aan het hoofd zou verkrijgen. Het verhaal van Russelius over de bestuurswisseling in 1410 wekt de indruk, dat Arnoldus van Merode de prior-generaal Johannes d'Avins moest overhalen het generale kapittel weer bijeen te roepen. Voor een keuze of een afzetting van een prior-generaal was de bijeenroeping van het generale kapittel

niet noodzakelijk. De leden van het convent van Hoei hadden het

recht hun eigen prior te kiezen en hun prior was prior-generaal.

48


De statuten van 1248 schreven voor, dat het generate kapittel ieder jaar moest plaats vinden \ Of de generate kapittels voor 1410 ieder jaar bijeenkwamen, is niet vast te stellen. Volgens de stich-

tingsbrieven van het klooster te Venlo is er in 1399 een generaalkapittel gehouden5. Wei is zeker, dat in het midden van de veertiende eeuw door de prior-generaal het kapittel bijeen werd geroepen, maar de opkomst van de prioren liet te wensen over. De prior-generaal riep de hulp van paus Innocentius VI in en deze paus

schreef in 1356 aan alle prioren voor, dat zij naar het generate kapittel dienden te gaan 6. De prior van Hoei had in 1356 de tijd niet mee en zijn opvolgers, indien zij van hetzelfde gevoelen waren, evenmin. De Honderdjarige oorlog, 1337-1453, en het Westers Schisma, 1378-1417, maakten het contact met het centrum van de orde zeer moeilijk. Franse Kruisbroeders hielden prior-generaal Petrus Pincharius, 1364-1382, voor schismatiek, omdat hij voor de paus van Rome koos 7.

De twijfel of voor 1410 het generate kapittel wel altijd bijeenkwam, wordt in het bijzonder nog versterkt door het feit, dat na

1410 in ieder geval niet overal in de orde een bereidheid aanwezig was om naar het generate kapittel te komen. Dit blijkt maar al te duidelijk uit een schrijven van paus Johannes XXIII van Pisa. Prior-generaal Johannes van Merten had een beroep op hem gedaan. Johannes XXIII richtte zich op 19 mei 1413 tot de dekens van Kamerijk en Luik en tot de officiaal van de Keulse kerkelijke rechtbank. Hij gaf hun de opdracht de prior-generaal bij te staan in zijn streven naar hervorming. Zij mochten, wanneer de klooster-

lingen zich bleven verzetten, hen niet alleen straffen met de kerke

lijke censuur, maar ook konden zij de hulp van de wereldlijke macht inroepen. De deken van Luik, Egidius de Venalmont, maakte op 27 juli 1413 de inhoud van de pauselijke brief bekend. De officiaal van Keulen, Christianus van Erpel, trad, hoewel later, krachtiger op. In een brief van 17 november 1413 aan de prioraten, gaf hij onder bedreiging van kerkelijke straffen de prioren en hun onderdanen het bevel zich binnen zes dagen te onderwerpen aan de prior4 5 9 T

Van de Pasch, Tekst van de constitutes, p. 86-91. Hermans, Annales, II, p. 180 en p. 467-468. Hermans, Annales, II, p. 117-118. Van de Pasch, Het klooster Clairl'teu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 110.

comtttfco

linttmurfuiBnouatf

pfujficur rfha mmisimii

uifrtia 11o(hu: imoIan 19 eft

rrûe epidmuu>iioaui

(inmto rpdtocit itnomine -

t>fDm aunue fmnrnratis ft

iimQttiec5a iiviSUtltQ apdf flouribii$au$:5)ta8pawtoto

ImmeOio^letrw Dyir^tn „

De versieringskunst van Johannes Hoenreman, 1425-1449, afkomstig uit Amersfoort.

Kruisbroeder te Luik, Lectionarium,

Universiteitsbibliotheek van Luik,

Handschrift 35 C, fol. 85 ro.


49

generaal en wanneer het generale kapittel werd gehouden, daaraan

deel te nemen. Ook richtte hij zich tot de aartsbisschoppen, bisschoppen en vele andere prelaten en wees hen erop, dat zij in het vervolg dienden af te zien van elke steun of raad aan opstandige Kruisbroeders 8.

Niet echter op alle kerkelijke waardigheidsbekleders werd een beroep gedaan, maar slechts op die van de bisdommen Keulen, Trier, Luik, Utrecht en Kamerijk. Dat de officiaal van Keulen zich in zijn aansporingen niet beperkte tot zijn bisdom, zal wel gebeurd zijn op eigen initiatief. Paus Johannes XXIII bepaalde zich tot slechts drie bisdommen : Luik, Keulen en Kamerijk. Dat is opvallend. De Kruisbroederkloosters waren toch ook nog over Frankrijk en Engeland verspreid. Een verklaring hiervoor is misschien, dat de paus niet zo zeker was, dat in Frankrijk en Engeland zijn bevel zou worden opgevolgd, omdat men hier aarzelde hem te erkennen CJ. Het is b.v. niet bekend of de deken van Kamerijk enige poging in het werk gesteld heeft om de prior-generaal te helpen. In de periode tussen het concilie van Pisa, 1409-1410, en het concilie van Constanz, 1414-1418, was de verwarring groot. Er waren immers drie pausen. Onwillige prioren en kloosterlingen zullen het bevelschrift, in laatste instantie afkomstig van de paus van Pisa, naast zich neergelegd hebben. Het is ook mogelijk, dat de prior-generaal, inziende dat door de kerkelijke en politieke omstandigheden een voortdurend contact met de kloosters in het gebied van de Franse en Engelse koningen voorlopig niet te onderhouden was, allereerst de kloosters, die in bovengenoemde bisdommen lagen, onder zijn gehoorzaamheid trachtte te brengen. In 1432 drong paus Eugenius IV er nogmaals op aan, dat de prioren regelmatig d.i. ieder jaar naar het generale kapittel zouden gaan 10. Dertig jaar later, in 1464, vaardigde het generale kapittel het bevel uit, dat de prioren van de kloosters Saint Ursin en Saint 3 Voor het schrijven van paus Johannes XXIII zie Ramaekers, Privileges, p. 66-

67. De teksten van de brieven van de deken van Luik en de officiaal van Keulen bij Hermans, Annales, II, p. 536 en 545.

9 E. Delaruelle-E. R.

Labande-P.

Ourliac, L'Eglise au temps du Grand

Schisme et de la crise conciliate, 1378-1449, Paris 1962 (Histoire de l'JSglise depuis les origines jusqu'a nos jours, fondee par A. Fliche-V. Martin, dirigee par J. B.

DUROSELLE-E. JARRY, t. 14), p. 147-154.

10 Hermans, Annales, II, p. 228-232.

50


Georges ieder jaar naar het generale kapittel dienden te komen of anders de prior van Caen als hun vertegenwoordiger moesten afvaardigen. Deze prior zou op de hoogte moeten gesteld worden van de geestelijke en materiele toestand van beide kloosters. Op het

kapittel zou hij dan namens de beide prioren spreken. In datzelfde jaar kregen de kloosters van Varennes-sur-Allier en Buzangais een

zelfde vermaning. Ook deze kloosters kon de prior van Caen ver-

tegenwoordigenai.

Dergelijke besluiten en vooral de pauselijke inmengingen laten duidelijk zien, dat de hervormingsgezinde Kruisbroeders ernaar

streefden, dat niet alleen ieder jaar te Hoei het generale kapittel bijeen kwam, maar dat ook zoveel mogelijk kloosters hun afgevaardigden stuurden. Dat blijkt o.a. eveneens uit de dankbaarheid, waarmede zij een grote som geld van enkele leden van de familie

van Merode aanvaardden. Dit geld werd speciaal gegeven om de kosten van het generale kapittel te bestrijden 12. Dit streven was niet nieuw. Reeds is de bul van paus Innocentius VI vermeld. Zij kan geinterpreteerd worden als een uiteindelijke erkenning van de prior van Hoei als prior-generaal13, maar kan ook gezien worden als een vroege poging, van Rome uit, de verloren eenheid weer te herstellen. Kloosters van Reguliere Kanun

niken stonden voor 1400 veelal op zich zelf en na 1400 werd door de kerkelijke overheid getracht deze kloosters te verenigen tot een congregatie of te doen aansluiten bij een reeds bestaande. Zo sloten vele kloosters van Reguliere Kanunniken zich aan bij de congregatie van Windesheim14. Ook de Kruisbroeders, die immers Reguliere Kanunniken waren, kunnen zich zelfstandig gevoeld hebben en de leiding van de orde kan dit soms getolereerd hebben. De Honderdjarige oorlog en het Westers Schisma hebben de

uitvoering van de bul van paus Innocentius VI zeer zeker belem-

merd. Kunnen de Kruisbroeders in 1410, het jaar waarin vele chris-

tenen meenden, dat door de keuze van de paus van Pisa de eenheid van de kerk hersteld zou worden, niet eveneens van oordeel geweest zijn, dat nu de tijd rijp was een nieuwe poging te wagen de orde 11 Van de Pasch, Dejinities, anno 1464. 12 Hermans, Anndes, II, p. 215 en 254.

13 Van Rooijen, De oorsprong, p. 113. 14 Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeutven, deel II, p. 97.


51

weer tot eenheid te brengen ? Een jaarlijkse bijeenkomst van het generale kapittel was daarvoor een onmisbare voorwaarde.

De Kruisbroeders beoogden deze eenheid. Immers reeds in 1410 bevalen zij een uniformiteit van regel en statuten aan 15. Twee jaar daarna werd betreffende de besluiten van het generale kapittel voorgeschreven, dat deze in ieder klooster dienden te worden opge-

tekend, opdat iedere kloosterling zou weten, waaraan hij zich te houden had 16. In 1414 volgde weer een dringende oproep aan alle prioren er naar te streven, dat zij en hun medebroeders zich hervormden in voedsel en kleding, in leven en gesprek ,,volgens de regel van de Heilige Augustinus en onze statuten" 1?. In een andere vorm verscheen hetzelfde besluit in 1419 : alwie uit minachting en koppigheid weigerde de regel en statuten na te komen en zich er tegen verzette, verloor elk stemrecht in de orde18.

In de eerste tien jaren na de bestuurswisseling van 1410 heeft het generale kapittel naar uniformiteit van regel en statuten gestreefd. Ook daarna ziet men nog herhaaldelijk, hoe het bij het uitvaardigen van besluiten terugviel op de statuten 19. Die uniformiteit bleek er in 1410 niet meer te zijn, ofwel doordat de kloosters teveel op zelfstandigheid uit waren met het gevolg een niet meer naleven of een afwijkend beleven van de regel en de statuten, ofwel doordat de kloosters het niet meer konden opbrengen volgens de regel en de statuten te leven met het gevolg een verliezen van contact met het moederhuis of het centrum van de orde.

Het generale kapittel herleefde, het was voor dit bestuursorgaan zelf een levensvoorwaarde de uniformiteit van regel en statuten te 13 Zie noot 1 van dit hoofdstuk. 16 Van de Pasch, Definities, anno 1412 ; Hermans, Annales, II, p. 208. " Item obsecramus et in Domino requirimus omnes priores, districte eis mandan-

tes, ut propter Deum et sacri ordinis nostri reformationem necessariam et animarum

suarum salutem, se cum sibi commissis fratribus, quibus merito preesse, et vita et authoritate, deinde et observantia regularis discipline monasticeque vite, quam vovimus et juravimus, continenter observare, secundum regulam S. Augustini et constitutiones nostras, reformare et confirmare in victu et vestitu, in vita et conversatione studeant; atque omni posse indilate a sibi minime competentibus negotiis, presertim a damnabili proprietate expedire procurent. Van de Pasch, Dejinities, anno 1414 ; Hermans, Annales, II, p. 208.

18 Van de Pasch, Definities, anno 1419 ; Hermans, Annales, II, p. 212. 19 Van de Pasch, Dejinities, annis 1420, 1425, 1441 ; Hermans, Annales, II,

p. 213, 214, 253.

52


herstellen. Geen enkel besluit of maatregel zou enige indruk maken of geeerbiedigd worden, wanneer het generale kapittel zich niet kon beroepen op een algemeen erkende en door de paus goedgekeurde regel en statuten.

Aan dit zelfde streven naar uniformiteit werd ook vastgehouden in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Zo bevalen de kapittelvaders in 1464, dat de bepalingen van de generale kapittels, die vanaf de tijd van de hervorming tot dan toe uitgevaardigd en in de statuten opgenomen waren, door alien op dezelfde wijze moesten nagekomen en in het dagelijkse kapittel voorgelezen worden20. De prioren van Luik, Keulen en Parijs kregen de opdracht te zorgen voor een standaardtekst van de statuten, waaraan dus de bepalingen, sinds 1410 uitgevaardigd, zouden zijn toegevoegd21. In 1465 werd medegedeeld, dat de visitatoren aan ieder klooster zo'n exemplaar zouden overhandigen en ieder convent werd verplicht dit exemplaar in zijn geheel over te schrijven of een eigen exemplaar te verbeteren 22.

Nog enkele malen na het jaar 1465 werd het bevel tot unifor miteit herhaald23.

Met uitzondering van het jaar 1415 zijn er uit elk jaar van de vijftiende eeuw besluiten van de generale kapittels overgeleverd. Het generale kapittel van de orde van de Kruisbroeders kwam na 1410 weer ieder jaar bijeen. Maar beperkte het doel, dat de hervormingsgezinde Kruisbroeders beoogden, zich tot het herstel van de eenheid in de orde en de uniformiteit van de regel en statuten ? 20 Ordinamus, quod diffinitiones capitulorum generalium a tempore reformationis usque in presens confirmatas, in unum ad instar statutorum aliorum, secundum distinctiones capitulorum positas, jam pronunciatas uniformiter ab omnibus observari, et in capitulo quotidiano post finem statutorum legi, diffinimus et ordinamus.

Van de Pasch, Definities, anno 1464 ; Hermans, Annales, II, p. 297. 21 Van de Pasch, Definities, anno 1464 ; Hermans, Annales, II, p. 297 ; zie

noot 18.

" Van de Pasch, Definities, anno 1465 ; Hermans, Annales, II, p. 298. 28 Item statuta nova a tempore reformationis, que fuit facta anno 1410, usque ad annum 1464 simul collecta et ab illo anno usque in presentem annum diligenti studio simul in capitulis consonantibus conscripta et coadunata, transmittimus singulis conventibus in ordine et modo, et de verbo ad verbum premissis novis statutis

ascribenda et in capitulo, prout complementum statutorum dictorum requirit, inserenda, exhortantur omnes et singulos, ut per omnia et in omnibus ceterorum statutorum vim et efficaciam sortiantur et in capitulis quotidianis. Van de Pasch,

Definities, anno 1498 ; zie ook annis 1469, 1491. Hermans, Annales, II, p. 299, 388, 441.


53

Een aandachtige bestudering van de besluiten na 1410 laat duidelijk 2ien, wat er nog aan idealen bij hen leefde, en onthult, in hoeverre de Kruisbroeders daarin te kort schoten. Er zijn heel wat

facetten van het kloosterleven, waarnaar de aandacht van de kapit-

telvaders uitging, maar vooral vier ervan waren het voortdurend voorwerp van hun beraadslagingen en hun besluiten.

Het lijkt nuttig deze vier facetten hier al op te sommen : 1. een herstel van het gemeenschappelijk lev en ofwel een betere beleving van de gelofte van armoede. 2. een stipt onderhouden van de vasten- en onthoudingswet.

3. het in acht nemen van het stilzwijgen in het klooster. 4. het dragen van de voorgeschreven kloosterkleding.

Vooreerst: het herstel van het gemeenschappelijk leven ofwel een betere beleving van de gelofte van armoede.

Om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien waren de Kruis broeders er onder meer op uit landerijen te verwerven, een gebruikelijke bezitsvorming in de middeleeuwen. Deze landerijen werden door de Kruisbroeders zelf bewerkt of verpacht. Het was zelfs zo, dat in een stad of dorp geen klooster werd gesticht, indien niet reeds van te voren landerijen waren toegezegd door hen, die om

een Kruisbroederklooster hadden verzocht. De landerijen en de inkomsten hiervan waren gemeenschappelijk eigendom van het

klooster. Het beheer kwam toe aan de prior, die echter voor dit materiele werk een procurator, eveneens een Kruisbroeder uit zijn

klooster, kon aanstellen. Reeds in de eerste jaren van het ontstaan van de orde had paus Innocentius IV het bezit van de Kruisbroeders bekrachtigd en hun

toegestaan goederen in bezit te nemen en te behouden (1248).

Tegelijkertijd schonk de paus hun verscheidene privileges, o.a. een tiendenprivilege. Krachtens dit privilege behoefden de Kruisbroe ders geen tienden aan pastoor of bisschop te betalen van braakland, wanneer zij dit land met eigen krachten gingen bebouwen of op

eigen kosten lieten bebouwen. Van de andere privileges, die door de pausen in de dertiende en veertiende eeuw aan de Kruisbroeders werden verleend, moet hier in het bijzonder vermeld worden het

bedelprivilege, dat paus Johannes XXII schonk in het jaar 1318.

Dit privilege hield in, dat de Kruisbroeders eens per jaar in de

54


parochies en kerken mochten rondgaan om aalmoezen te verzamelen. De bisschoppen en de pastoors mochten zich hiertegen niet verzetten. Er was de Kruisbroeders wat betreft de steden of dorpen of kerken geen beperking opgelegd ; hun bedelgebieden of ook wel termijnen genoemd strekten zich zeer ver uit. Het recht om die uitgestrektheid te bepalen kwam geheel toe aan de prior van het klooster24. Zowel nu het beheer van het gemeenschappelijk eigendom door de prior of zijn procurator als het op termijn gaan van de Kruis broeders bleken een gevaar te bevatten voor het niet naleven van de gelofte van armoede.

Na 1410 werd door het generale kapittel geeist, dat de prioren en procuratoren tenminste eenmaal per jaar verslag uitbrachten over

de inkomsten en uitgaven van het klooster aan alle conventualen25. Op zijn minst wijst dit bevel erop, dat de prioren of procuratoren verzuimden de conventualen in te lichten over de materiele toestand van het klooster. Gezien het feit, dat ook in kloosters van andere orden de prioren of procuratoren wel eens wat te vrij omgingen met het gemeenschappelijk eigendom van het klooster ten eigen bate26, mag uit het besluit van het generale kapittel, dat reeds in 1411 werd uitgevaardigd, toch wel geconcludeerd worden, dat dit ook bij de prioren en procuratoren van de Kruisbroederkloosters het geval was.

Het generale kapittel herhaalde voortdurend, dat de prioren verplicht waren aan de medeleden van het generale kapittel en aan de visitatoren van hun kloosters de materiele toestand open te leggen 27. Dit besluit behoeft nog niet gezien te worden als een controle over eventueel wanbeheer, maar het generale kapittel wenste op de hoogte te zijn o.a. om een jaarlijkse bijdrage van de kloosters aan het generale kapittel en ook eveneens een jaarlijkse vergoeding van de kloosters aan hun visitatoren te kunnen bepalen28. Over het gedrag van de Kruisbroeders, die op termijn gingen, verstrekten de kapittelvaders geen concrete gegevens. Maar in 1414 21 20 M *

Ramaekers, De privileges, p. 72-81. Van de Pasch, Definities, anno 1411 ; Hermans, Annales, II, p. 207. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel 1, p. 325-360. Van de Pasch, Definities, annis 1412, 1461, 1492 ; Hermans, Annales, II,

p. 207, 290, 389.

38 Van de Pasch, Definities, annis 1416, 1496 ; Hermans, Annales, II, p. 211,

439.


55

bevalen zij de prioren en de supprioren, op straffe van ontheffing uit hun ambt, Kruisbroeders, die zich onreligieus gedroegen, binnen

de kloostermuren te houden. Dit besluit wijst erop, dat de kapittelvaders zich ergerden over het gedrag van de terminarii en over de nonchalance van de prioren en supprioren dergelijke Kruisbroeders uit te laten gaan. Zij gaven door hun gedrag niet alleen aanstoot

naar buiten en oefenden na hun terugkomst een nadelige invloed in het klooster uit, maar zij behielden van het verkregene iets voor sichzelf alleen 29.

De prioren en supprioren blijken inderdaad voor verbetering gezorgd te hebben. Pas in 1458 kwam het generale kapittel terug op het gedrag van de terminarii. In dit jaar werd besloten, dat niemand mocht worden aangewezen om te gaan bedelen, tenzij met een speciale toestemming van het generale kapittel30. Reeds eerder, namelijk in 1436, had het generale kapittel voor het klooster Beyenburg terminarii aangewezen 31. In 1492 werd het besluit van 1458 nog eens herhaald 32.

Heeft de orde van het H. Kruis echte proprietarii gekend, name lijk kloosterlingen, die prebenden of enige landerijen bezaten en beheerden ten eigen bate, kloosterlingen, die voor hun eigen levensonderhoud zorgden en zich geheel terugtrokken uit het gemeenschappelijk leven ? 29 Item quia dolentes percepimus quod nonnulli fratres nostri ordinis vanitati

■dediti et in scandalum ordinis, plurimorum intuentium destructionem et suarum animarum damnationem, indebite, irreligiose et inhoneste in conversatione sua se

gerunt, vestes sibi minime competentes induentes, in calceis, caligis, tunicis, subtunicis, bursis, togis et caputiis, ad modum vanorum et secularium adolescentulorum et juvenum, quod turpe valde et indecens est, intra et extra suas domus et septa earum exeuntes, fabulantes, comedentes, bibentes, et alias cum hominibus seculari-

bus conversantes ; ideo omnes priores et suppriores exhortamur in Domino, et

requirimus, eis districte in virtute sancte obedientie precipientes, et sub poena destitutionis suorum officiorum et honorum, ut de cetero suorum fratmm sibi commissoxum facta, gesta et mores diligentius considerent et examinent, atque debite corrigant et emendent, ne talia amplius fieri percipiantur ; precipientes nihilominus

.sub poena et districtione, quod si qui, quod absit, obedire recusaverint et rebelles

reperti fuerint, se a dictis et in dictis deordinationibus et inordinatis conversationibus et gestibus irreligiosis non emendando, tales ex tune exire ad terminos nullatenus permittantur, quod etiam nos eis omnino interdicimus, donee debite se correxerint et emendaverint. Van de Pasch, Definities, anno

Hermans, Annales, II, p. 208.

1414, zie ook :

anno

30 Van de Pasch, Definities, anno 1458 ; Hermans, Annales, II, p. 282. 31 Van de Pasch, Definities, anno 1436. n Van de Pasch, Definities, anno 1492 ; Hermans, Annales, II, p. 389.

1436 ;

56


Er zijn na 1410 geen besluiten, die een dergelijk misbruik in de Kruisbroederkloosters doen veronderstellen. Novicen zullen bij hun

intrede in het klooster goederen of geld hebben meegebracht en er zullen ook kloosterlingen zijn geweest, die van hun ouders of familieleden dergelijke geschenken ontvingen, maar dat zij die goederen aan het gemeenschappelijk beheer van de prior of procu rator onttrokken en voor zich zelf behielden of er zelf over beschikten, is toch niet veel voorgekomen. Alleen de Kruisbroeders te Aken werd in 1423 bevolen goederen, roerende en onroerende, aan hun prior over te geven 33. Wei werd de Kruisbroeders verlof gegeven om bezittingen van andere mensen met toestemming van de prior te bewaren, waarschijnlijk kostbaarheden, want 2e dienden op een veilige plaats opgeborgen te worden 34. In de tweede plaats : het stipt onderhouden van de vasten- en onthoudingswet.

Wanneer kloosterlingen de gelofte van armoede niet meer beleven en over geld en goederen beschikken, kan dit tot gevolg hebben, dat zij ook andere statuten van hun orde overtreden. Het is heel menselijk, dat dan allereerst de voorschriften omtrent spijs en drank niet meer onderhouden worden. De statuten van 1248 schreven voor, dat aan de Kruisbroeders vanaf Pasen tot aan het feest van Kruisverheffing, 14 September, met uitzondering van de kruisdagen, de vrijdagen en enkele vigilie-dagen, twee (warme) maaltijden verstrekt dienden te worden en vanaf 14 September tot Pasen maar een maaltijd, uitgezonderd op de zondagen. Op de

dagen, dat de statuten een maaltijd voorschreven, was er in de avond een collatie, waarbij zij iets te drinken kregen. In de advent, de veertigdaagse vasten, de quatertemperdagen en enkele vigilie-

dagen mochten de Kruisbroeders enkel een ,,quadragesimalis cibus" gebruiken 35. Waarschijnlijk onthielden zij zich dan ook van zuivelproducten. Zij zullen zich in 1248 aangepast hebben aan de regels van de monastieke orden omtrent de onthouding en het vasten.

Zonder hier de motieven voor deze strenge vasten en onthouding nader te bezien, is het wel begrijpelijk, dat het de kloosterlingen, 33 Van de Pasch, Definities, anno 1423. 34 Van de Pasch, a.tv., annis 1446, 1487 ; Hermans, Amiales, II, p. 419. 33 Van de Pasch, De tekst van de constituties, p. 51-56.


57

die op termijn waren geweest en in het klooster terugkeerden, veel

moeite kostte zich te onderwerpen aan die straffe leefregels omtrent vasten en onthouding. Daar zij buiten het klooster, om de mensen geen overlast te bezorgen, de maaltijden mochten gebruiken, die

hun voorgezet werden 36, zal het hun wel gelukt zijn de minder geschikte prioren over te halen het niet zo nauw te nemen met de statuten van 1248 omtrent vasten en onthouding.

Dat circa 1410 in de Kruisbroederkloosters de strenge voorschriften betreffende de maaltijden niet meer werden onderhouden, blijkt uit het reeds genoemde besluit van 1414 37. Er waren Kruisbroeders, die buiten het klooster gingen eten en drinken. Ook omtrent dit

punt eisten de observante Kruisbroeders een hervorming.

In 1418 verklaarden zij echter, dat op het hoogfeest van Pasen en op de dinsdagen en donderdagen de Kruisbroeders vlees moch ten eten, echter niet gedurende Septuagesima, d.w.z. de voorvasten, en gedurende de advent38.

Dit besluit hield een verzachting van de statuten in en een tegemoetkoming aan hen, die meenden vanwege hun gezondheid er niet buiten te kunnen. Deze verzachting kan ook een gevolg zijn van de Nederlandse en Duitse leiding in de orde sinds 1410. In NoordEuropa gebruikt men meestal krachtiger voedsel dan in het Zuiden. Over het algemeen is de praktijk omtrent het vasten en de ont houding na 1410 milder geworden. De prioren konden hun onderdanen dispenseren. Het generale kapittel beperkte zich er op toe te zien, dat de prioren geen misbruik van hun recht maakten. Ze mochten b.v. niet te gemakkelijk in de vasten op vrijdagen dispen seren 39. In 1441 meenden de kapittelvaders, dat de gewoonte van dispenseren te veel was toegenomen en schreven voor, dat dispensatie slechts zelden gegeven kon worden. Indien er echter kloosterlingen waren, voor wie de vasten naar hun gevoelen te zwaar was, dan behoorden zij voor zich zelf alleen dispensatie aan de prior te vragen 40.

In de derde plaats : het in acht nemen van het stilzwijgen in het

klooster.

3fl Van de Pasch, a.w., p. 54.

37 Zie noot 29 van dit hoofdstuk.

38 Van de Pasch, Dejinities, anno 1418 ; Hermans, Annales, II, p. 212.

39 Van de Pasch, Dejinities, anno 1434. 40 Van de Pasch, a.w., anno 1441 ; Hermans, Annales, II, p. 253.

58


Tegelijk met het overtreden van de vasten- en onthoudingswet was nog een ander misbruik ingeslopen, namelijk het verbreken van het stilzwijgen. De statuten van 1248 schreven het stilzwijgen voor

in de meeste afdelingen van het klooster, speciaal in de refter41, waar de Kruisbroeders te zamen kwamen om te eten. Dat de refter werd genoemd, is wel omdat daar juist de verleiding tot spreken en converseren groot was. De Kruisbroeders hebben in de veertien-

de eeuw die verleiding niet kunnen weerstaan. Juist tegen het ver

breken van het stilzwijgen tijdens de maaltijd ageerden de kapittelvaders.

Doch ook betreffende dit punt kwam na 1410 een mildere opvatting. Het werd de prioren toegestaan verlof tot spreken te geven42. Maar hoe verder de vijftiende eeuw vorderde, des te minder mild of des te strenger werden de bepalingen van het generale kapittel. In 1417 mochten b.v. de kloosterlingen, die een ader-

lating hadden moeten ondergaan, enkele dagen in de gastenkamer of het ziekenverblijf eten en aldaar spreken 43. Maar later werd dit verboden44.

Bovengenoemde ontwikkeling blijkt uit besluiten van de generale kapittels, die onder voorzitterschap stonden van prior-generaal Nicolaas van Haarlem, die erg ijverde voor het in acht nemen van het stilzwijgen, omdat hij van mening was, dat juist het niet-onderhouden van dit voorschrift verslapping in het kloosterleven bracht45. Er werd besloten alle tot dan toe genomen maatregelen betreffende het stilzwijgen aan tafel te annuleren, daar zij met elkaar in strijd waren en de kloosterlijke discipline verslapten. Te 41 Van de Pasch, De tekst van de constitutes, p. 61-62. 42 Constituimus, quod fratres in mensa loquentes intus et extra, de licentia petita et obtenta priorum seu senioris, priore absente, legere debent septem psalmos poenitentiales. Si autem absque licentia predicta locuti fuerint, poenitentiam teneant, que habetur in statutis de potatione aque. Dicto modo habeant se priores simul comedentes, de licentia senioris prioris inter eos. Van de Pasch, Definities, anno 1416 ; Hermans, Annales, II, p. 211. 43 Item de silencio exceptis infirmis discumbentibus, declaramus ut minuti tribus diebus primis utantur gratia infirmorum de silencio. Van de Pasch, Definities, anno 1417.

44 Item sollerter attendentes, quod post tria essentialia, nihil adeo necessarium est viris religiosis quam silentium, sine quo, teste scriptura, omnis vana est religio, quod non servari quasi in consuetudine dicitur apud quosdam plures, idcirco volumus et ordinamus, quod fratres nostri de cetero silentium secundum statuta teneant, non obstante licentia generali, hue usque in ordine permissa, quam et nunc cassamus, nam merito perdit gratiam concessam, qui ea abutitur, ut dicit xegula juris. Van de Pasch, Definities, anno 1441 ; Hermans, Annales, II, p. 253.

45 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (1959), p. 23.


59

alien tijde was men gehouden aan de voorschriften over het lezen en het stilzwijgen aan tafel, ook in de tijd van aderlatingen. De

generale kapittels hadden eerder aan hen, die een aderlating hadden moeten ondergaan, dezelfde vrijstelling als aan de zieken gegeven, namelijk buiten de refter te eten, maar deze gunst werd ingetrokken. Wei werd geduld, dat gasten en anderen, die met verlof van de superior in het gastenverblijf aten, tijdens de maaltijd spraken46. Ten slotte het streven naar het dragen van het voorgeschreven

kloosterhabijt. Reeds in 1410 werd bepaald, dat de kleur van het scapulier grijs

zou zijn47. Maar de kwestie was veeleer, dat er Kruisbroeders waren, die zich, aldus een besluit van 1414 48, in hun kleding onreli-

gieus gedroegen. Zij kleedden zich als wereldlijke personen of als seculiere priesters of hadden zich een habijt laten aansnijden, dat van achteren lang afhing en mooi plooiend viel. Nog op het einde van de vijftiende eeuw werd uitvoerig in de besluiten van de generale kapittels de vorm van het habijt voorgeschreven, een aanduiding, dat er in deze tijd nog Kruisbroeders waren, die zich lieten * Item ordinamus et volumus, quod silentium secundum primitiva statuta in

conventibus in mensa observetur, a quo silentio neminem volumus eximi, nisi infirmos et minutos et hospites, qui si loqui voluerint de licentia obtenta, cum poena assignata loquantur. Van de Pasch, Dejinities, anno 1476. Item quia sepius ante nos ordinationes de silentio in mensa facte sunt, que inter se quandoque disso nant, et quibus rigor discipline monastice laxatur, idcirco omnibus ordinationibus preteritis de silentio huiusmodi generalium capitulorum cassatis et annullatis, diffinimus

et statuimus et interpretando declaramus, quod omni tempore disciplinam refectorii in legendo et silendo conventus in mensa teneat, etiam in minutionum temporibus ; nam quod minuti nostri extra refectorium commedant, absque gravi discipline detrimento fieri non potest, unde illam diffinitionem generalium capitulorum :

minuti tribus diebus primis utantur gratia infirmorum, cassamus, revocamus et annihilamus, cum in nostris statutis a sede apostolica confirmatis, de hoc nulla fiat mentio, et intolerabilis discipline dissolutio ex huiusmodi gratie abusu oriatur ; quod autem fratres hospites seu alii quandoque de licentia superioris in domo hospitum commedere licentiati, in mensa de licentia majoris inter eos, sub poena septem psalmorum loquantur, prout hactenus consueverunt, toleramus. Van de Pasch, Dejinities, anno 1478 ; Hermans, Annales, II, p. 372. Minuere : aderlaten, zie J. F. Niermeyer, Mediae Latinhatis Lexicon minus, Leiden 1954 e.v., s.v. minuere.

4T Item illud curiosum seu curiositatis occasione leve et tenue dubium de diffinitione grisei colons, declarat generale capitulum, quod sicut etiam ydiotissimi laici ne dicamus doctissimi clerici sciunt et dicunt, color est non artificialis vel intinctus sed naturalis de nigra et alba lana ovium mixtus. Exhortamur igitur vos in domino et obsecramus, charissimi, ut scapularia talis coloris de cetero deferatis. Van DE Pasch, Dejinities, anno 1410. 48 Zie pag. 51 noot 17 en pag. 55 noot 29.

60


beinvloeden door de drang van hun tijdgenoten naar luxe en overdaad49. Dit waren de vier facetten van het kloosterleven, die in de besluiten na 1410 een bijzondere nadruk kregen. Natuurlijk werd ook op andere punten tekort geschoten. Wat betreft de gelofte van castitas, in de hele vijftiende eeuw, namelijk van 1410 tot en met 1499 werden slechts enkele besluiten genomen die betrekking hadden op deze gelofte, besluiten, die slechts voorzorgsmaatregelen genoemd kunnen worden50. Dus evenmin als bij andere orden is bij de Kruisbroeders het verval van het kloosterleven in het overtreden van de gelofte van de castitas te zoeken.

De besluiten van de generate kapittels laten niet alleen de tekorten zien, ze tonen ook de aanwezige idealen en de middelen door de kapittelvaders aangewend om ze door te voeren. In 1411 werd o.a. bepaald, dat de prioren verplicht waren ieder jaar hun ambt neer te leggen in handen van het generate kapittel51. Dit besluit

werd nog eens herhaald in 1440 52. In de statuten van 1248 is van een dergelijke verplichting geen sprake53. Het generate kapittel vergrootte derhalve hierdoor zijn eigen macht. Was het de bedoeItem diffinimus et districte prohibemus, ne qui fratrum nostri ordinis de cetero deferant togas aut caputia intus vel extra, ad modum secularium personarum sive secularium presbyterorum, sed sint contenti habitu ordinis nostri, scilicet cappis, scapularibus, tunicis et aliis vestibus licitis et honestis, quibus in statutis nostris nobis uti permittitur et conceditur. Van de Pasch, Definities, anno 1420.

Item cum secundum regulam non debet esse notabilis habitus noster, nee vestibus

affectemus placere sed moribus, prohibemus districte in virtute sancte obedientie omnibus prioribus et fratribus, ne quis fieri sibi faciat caudatas tunicas cum manicis

plicatis et latis in anteriori parte ad instar irreformatorum religiosorum, cum secundum statuta sufficiat, ut circa cavillam pedum descendant, et si que sit adhibenda plica, volumus tamen ut latitudinem duorum digitorum non excedat et quod manice fiant cum scissura in anteriori parte. Et precipimus omnibus prioribus sub poena privationis suorum officiorum ut infra mensem, postquam ad conventus proprios redierint vel ipsis innotuerint, studeant suas et suorum fratrum tunicas secundum modum prescriptum reformare. Van de Pasch, Definities, anno 1498 ; Hermans, Annales, II, p. 213 en 441.

80 Van de Pasch, Definities, annis 1434, 1476 ; Hermans, Annales, II, p. 252,

372.

51 Diffinimus et constituimus, quod quilibet Prior in visitatione suae domus per generalem vel suum vicarium, et in generali capitulo semper debet petere misericordiam et absolvi ab onere sibi impenso. Van de Pasch, Definities, anno 1411 ; Hermans, Annales, II, p. 207.

52 Van de Pasch, Definities, anno 1440. 53 Van de Pasch, De tekst van de constitutes, in Hand. Kon. Comm. Gesch., Ill (1952), p. 86-91.


61

ling onwillige en ongeschikte prioren te kunnen vervangen ? Indien immers de prior niet meewerkte aan het tot standbrengen van de observantie in zijn klooster, zou iedere maatregel van het generate kapittel tevergeefs genomen zijn. Uit de besluiten van de generale kapittels valt niet op te maken of er inderdaad prioren zijn afgezet. Wanneer zij hun ambt ieder jaar neerlegden, was dit niet nodig. Wei zijn er prioren benoemd. Zeker is het bijvoorbeeld, dat in 1458 Petrus Pickart uit het klooster te Parijs tot prior van het klooster te Toulouse 54 en in 1460 Johannes van Grave, afkomstig uit het klooster te Namen, te Caen zijn aangesteld S5, waarschijnlijk ook Edmundus van Dinther uit het klooster te Sint Agatha, en Henricus van Nijmegen uit het klooster te Luik, respectievelijk in 1421 te Schwarzenbroich en in 1427 te Parijs 56. In Maastricht werden de gehele vijftiende eeuw prioren aangesteld57 en in Bentlage tot 146058. De leden van een convent hadden volgens de statuten van 1248 het recht hun eigen prior te kiezen. Pas wanneer het convent na een maand geen overeenstemming kon bereiken, mocht de priorgeneraal of zijn vertegenwoordiger ingrijpen en iemand als prior installeren59. 31 Van de Pasch, Dejinnies, anno 1458. 55 Van de Pasch, a.w., anno 1460.

56 Van de Pasch, a.w., annis 1421, 1428. Henricus van Nijmegen werd in 1427

door het generale kapittel verplaatst naar Parijs ; in 1428 wordt hij door het generale kapittel tot definitor gekozen en dan prior van Parijs genoemd (zie Van DE Pasch, Definities, annis 1427 en 1428). De aanstelling van Edmundus van Dinther is niet zo duidelijk. Hij was in de jaren 1413 en 1416 definitor en was toen prior

van Sint Agatha. In 1421 was een Edmundus, prior van Schwarzenbroich, definitor. Daar het generale kapittel nog al eens dezelfde personen tot definitoren koos, mogen we er toe besluiten, dat de Edmundus, die in 1413, 1416 en 1421 tot definitor werd gekozen, dezelfde persoon was. Een lijst van prioren van Sint Agatha uit het jaar 1648 vermeldt, dat Edmundus in 1416 was gestorven, maar noemt hem ook als stichter van het klooster te Kolen nabij Kerniel (Hermans, Annales I (2), p. 68). De stichting vond echter plaats in de dertiger jaren. Wilhelmus Wijnants, die eveneens een lijst samenstelde en gestorven is in 1810, schreef, dat Edmundus onverwacht gestorven is in 1421 (Hermans, Annales, II, p. 126). Uit andere bronnen weten wij, dat Edmundus van Dinther inderdaad de stichter van het klooster te Kolen en in de dertiger jaren conventuaal van Sint Agatha was (Van Asseldonk, Franciscus Vaes van Tongeren, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958), p. 18, noot 3, p. 20, noot 10). De kroniekschrijvers van Sint Agatha hebben zich niet op de hoogte gesteld van de gewoonte van de generale kapittels in de vijftiende eeuw om dezelfde Kruisbroeders als definitor te kiezen en eveneens niet van het stichtingsjaar van het klooster Kolen, maar zij hebben wel kunnen constateren, dat Edmundus van Dinther na gestorven

1421 niet meer in Sint Agatha verbleef en hebben gemeend, dat hij

was.

5T Zie hoofdstuk IV, p. 108. 53 Zie hoofdstuk IV, p. 119.

r3 Van de Pasch, De tekst van de constituties, p. 79-80.

62


Herhaaldelijk werd door het generale kapittel ook het ambt van supprior vergeven 60. Een supprior had de zorg voor het geestelijk leven in een klooster ; hij had o.a. de opleiding van de novicen en

jonge kruisbroeders in handen61. Het is daarom te begrijpen, dat het generale kapittel er op toezag, dat een observante kloosterling supprior van een klooster zou zijn. Volgens de statuten van 1248 mocht een prior zijn eigen supprior aanwijzen na advies van de seniores ingewonnen te hebben 62. Maar na 1410 heeft het generale kapittel zich dit recht vaak toegeeigend. Wanneer deze machtsuitbreiding is begonnen, is niet op te maken uit de besluiten, wel staat zij vermeld in de statutencollectie van het jaar 146663.

Dat prioren en supprioren werden aangesteld kwam niet ieder jaar voor. Gewone kloosterlingen werden zeer veel verplaatst, al

was het soms slechts een tijdelijke verplaatsing64. De kloosterlingen bleven behoren tot het klooster, waar ze waren ingetreden. Wan neer in een klooster de observance van de regel en statuten niet naar de zin van het generale kapittel of van hun vertegenwoordigers, de visitatoren, onderhouden werd, was het gewoon, dat drie of vier niet-observante kloosterlingen naar een observant klooster

werden verplaatst en drie of vier observante kloosterlingen uit een ander klooster naar het tot observantie te brengen klooster werden gezonden, waar zij alle rechten van een conventuaal kregen, zoals het recht om mee te stemmen bij een prior-keuze. Er zijn klooster lingen geweest, die gezorgd hebben voor de verbetering van de observantie in diverse kloosters, maar er waren er ook die uit straf ieder jaar in een ander klooster terechtkwamen 65. Kloosterlingen, die zich niet thuis voelden in een niet-observant klooster, mochten verlof vragen naar een observant klooster te vertrekken66. Behalve door middel van verplaatsing kon het generale kapittel de Kruisbroeders, die zich verzetten, straffen door hun ieder stemrecht te ontnemen en door opsluiting in de kloostergevangenis. In 1421 bepaalde het generale kapittel, dat ieder klooster over een 80 Zie hoofdstuk III, b.v. Doornik en Caen resp. p. 80 en 95.

81 Van de Pasch, De tekst van de constitutes, p. 80. 82 Van de Pasch, a.w., p. 80.

68 Hermans, Annales, II, p. 315-316. 84 Bij de bespreking van de kloosters in de hoofdstukken III en IV worden hiervan voorbeelden gegeven. 65 Ook hiervan worden voorbeelden gegeven. 68 Van de Pasch, Dejinities, anno 1418 ; Hermans, Annales, II, p. 212.


63

gevangenis diende te beschikken. In 1446 werd dit bevel nog eens herhaald 67. Paus Martinus V had de prior-generaal in 1424 tot deze vorm van straf verlof gegeven 68. Toch werd deze straf maar zelden toegepast, althans door het generate kapittel. Of de plaatselijke prioren eerder tot deze straf overgingen, is niet meer na te gaan.

Een ander middel om misbruiken tegen te gaan was te voorkomen dat voor het klooster ongeschikte personen intraden. Reeds de statuten van 1248 schreven voor, dat geen enkele prior van een klooster iemand mocht opnemen zonder speciaal verlof van de prior-generaal69.

Nu was de tweede helft van de veertiende eeuw een tijd van weinig roepingen tot het kloosterleven in het algemeen 70. De Kruis

broeders zullen daarvan de gevolgen ondervonden hebben. Zelfs in de vijftiende eeuw, een bloeiperiode van de orde, was het aantal kloosterlingen in de Kruisbroederkloosters niet groot. Waarschijnlijk telde ieder klooster maar tien a twaalf geprofeste leden 7\ De besluiten van het generate kapittel onthullen, dat Kruisbroeders wel eens tijdelijk verplaatst werden om prioren van andere kloos ters te helpen 72.

Bij een vermindering van het aantal kloosterlingen bij gebrek aan roepingen, bestond het gevaar, dat de prioren, om hun klooster

in stand te houden, personen opnamen, die minder geschikt waren voor het kloosterleven. Het generate kapittel heeft de prioren in 1419 aan het statuut van 1248 moeten herinneren 73. Juist misschien omdat het aantal kloosterlingen in de meeste Kruisbroederkloosters niet groot was, bleven tot in de tweede helft van de vijftiende eeuw vele prioren zich schuldig maken aan het aannemen van ongeschikte personen. Onomwonden getuigde het generate kapittel van 1467 : vele prioren en kloosters laten minder geschikte en onontwikkelde 67 Van de Pasch, Definities, annis 1421, 1446 ; Hermans, Annales, II, p. 213

en 254.

68 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (1959), p. 16; Her

mans, Annales, II, p. 219-220. •9 Van de Pasch, De tekst van de constitutes, p. 64. 70 Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel I, p. 325-360. 71 Zie de hoofdstukken III en IV. 72 Zie hoofdstuk IV, Goes, p. 107. 73 Van de Pasch, Definities, anno 1419 ; Hermans, Annales, II, p. 212.

64


personen tot het aannemen van het kloosterkleed en tot het afleggen van de geloften toe74. Om zijn doel te bereiken trad het generale kapittel in de loop van de vijftiende eeuw krachtig op en ging zelfs zijn oorspronkelijke bevoegdheden te buiten. De zorg voor de observance in de kloosters was allereerst een taak van de prioren en zo het generale kapittel ingreep, zal dit veelal niet gebeurd zijn zonder een verzoek van de prioren zelf. Door al die besluiten en maatregelen verwierf het generale kapittel zich in het leven van de Kruisbroeders meer en meer een centrale plaats. Bij die besluiten, verplaatsingen en benoemingen speelden de visitatoren een zeer belangrijke rol. Meestal waren zij prioren, die in opdracht van het generale kapittel of van de prior-generaal jaarlijks de kloosters bezochten. Ieder jaar werden vijf of zes kapittel vaders hiervoor aangewezen. Niet alleen omdat zij de kloosters visiteerden en zo op de hoogte waren van de geestelijke en materiele toestand van een klooster, hadden zij een grote invloed, maar ook door de rechten, die hun werden gegeven, als zij als visitator op reis gingen ; zij mochten medebroeders naar een ander klooster sturen of besluiten nemen ; zij traden als visitatoren in de rechten van het generale kapittel of in die van de prior-generaal75. Nog meer dan de visitatoren hadden de prioren-generaal een aandeel in het hervormingswerk van de generale kapittels. Zij wa ren de voorzitters en formuleerden uiteindelijk samen met hun definitoren de besluiten, terwijl de kapittelvaders alleen adviserende stem bezaten. Ieder jaar opnieuw visiteerden zij persoonlijk een aantal kloosters. Zij waren het ook die een beroep deden op de pausen. Meer dan wie ook waren zij de grote promotoren van de hervorming. Bijna alle in de vijftiende eeuw gekozen prioren-gene raal waren voor hun uitverkiezing vele jaren definitor of visitator geweest en hadden reeds in die functies zich voor de uitbreiding van de hervorming zeer verdienstelijk gemaakt. 74 Item ex quo multi priores et conventus recipiunt aliquos minus idoneos et litteratos ad habitum et professionem ordinis nostri, ordinamus, quod habita licentia a patre nostro generali iuxta tenorem statutorum, nullus de cetero investiatur, nisi patri nostro generali, vel visitatoribus presentetur. Van de Pasch, Definities, anno 1467 ; Hermans, Annales, II, p. 298. 75 Van de Pasch, Dejinities, anno 1421.

*

ap'qJtoltrriD fio

,

op«i micOiaiH ct tiiOuanuir amta

liinsrfioirui Ditl)oiteftcaiii(julf mil*. Noil iu notnrfianomlm&rr tunim mbilibtis rri

rn$mcontninoiir.frc nuiMaottr .nd) mDiiinii Dnm il)r

De versieringskunst van Johannes Hoenreman, Kruisbroeder te Luik, 1425-1449, afkomstig uit Amersfoort. Lectionarium, Universiteitsbibliotheek van Luik, Handschrift 35C, fol.4r<>.


65

De methode van hervorming, die bij de Kruisbroeders werd gevolgd, verschilde van die bij andere oudere orden en geleek veel op de methode, die nieuwere orden toepasten. Bij enkele oudere orden nam niet de leiding het initiatief voor het streven naar meer observantie van de regel en statuten. Veeleer waren het hier bepaalde kloosters, die zich hervormden. Het gevolg was bijna altijd een splitsing of een afscheiding in de orde. De splitsing was voor enkele orden tijdelijk, voor andere was de scheiding blijvend. Bij de Kruis broeders nam juist het bestuur van de orde dit initiatief. Het gevolg was, dat de hervorming zich van uit enkele kloosters met als cen trum het hoofdklooster te Hoei over Europa verspreidde en steeds meer kloosters, soms min of meer door de leiding van de orde gedwongen, zich bij dit centrum aansloten. Misschien zou het ook bij de Kruisbroeders tot een afscheiding gekomen zijn, indien de hervorming van boven af niet zo vroeg was doorgezet. Er zal nog getracht worden deze geografische uitbreiding van de hervorming te beschrijven.

Het was echter geen machtswellust van het generale kapittel,

maar een middel, een voorwaarde voor de bevordering van de ob servantie in de orde, voor een betere beleving van het kloosterideaal.

Nieuwe kloosterverenigingen, zoals b.v. de congregatie van Windesheim en het Kapittel van Sion, die respectievelijk zijn ontstaan in 1387 76 en 1418 77, werden van het begin af geleid door een krachtig centraal bestuur in de hoop hierdoor de observantie te

bewaren.

De twee genoemde methoden vindt men in deze tijd in de gehele kerk. Er was een groep christenen, die het Westers Schisma wenste

op te lossen door eerst een hervorming van de christenen te bewer-

ken en zo te komen tot een hervorming van de kerk zelf, terwijl een andere groep er op uit was eerst de eenheid van de kerk te herstellen en vast overtuigd was, dat de hervorming van de leden

dan niet op zich zou laten wachten.

Het bestuur van de orde van het Heilig Kruis koos voor de twee-

de methode.

™ Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel I, p. 345-354. " E. Ypma, Het generaal kapittel van Sion, zijn oorsprong, ontwikkeling en

inrickting, Nijmegen-Utrecht 1949.

Hoofdstuk III

DE OBSERVANTIE IN DE VOOR 1410 GESTICHTE KLOOSTERS

De hervormingsgezinde Kruisbroeders van 1410 streefden naar een jaarlijks generaal kapittel, naar uniformiteit van regel en statu-

ten en naar een betere beleving van het gemeenschappelijk leven. Maar van welke Kruisbroeders of van welke kloosters is deze observantie-beweging uitgegaan en welke kloosterlingen of welke kloosters waren in 1410 in gebreke en dienden voor de observantie gewonnen te worden ? Het antwoord op deze vragen is niet zo eenvoudig te geven, vooral omdat er ons geen kronieken of visitatie-verslagen, die in-

lichten over het leven in de Kruisbroederkloosters, ter beschikking staan. De enige bron, die men kan raadplegen, wordt wedeiom gevormd door het geheel van besluiten, dat na 1410 door de generale kapittels is uitgevaardigd. De prioren-generaal en hun definitoren vingen jaarlijks hun be sluiten aan met kennisgeving van hun namen en hun functies in de orde en zij besloten met de benoeming van de visitatoren en de verplaatsing van hun medebroeders. Voor de visitatoren voegden zij er nogal eens een speciale opdracht aan toe, b.v. de hervorming van een klooster, dat met name vermeld werd, en voor de Kruis broeders, die verplaatst werden, de reden hiervan, b.v. om te helpen een klooster te hervormen of zelf in een ander klooster de obser vantie te leren.

Hieruit is het volgende te concluderen : 1. Wanneer een prior van een klooster gekozen is tot definitor

of benoemd is tot visitator, dan was deze prior jaarlijks op het generale kapittel aanwezig en mag men wel aannemen, dat hij een goede overste was en zijn onderdanen de juiste beleving van de kloosterstatuten voorhield.

VOOR 1410 GESTICHTE KLOOSTERS

67

2. Stelde het generale kapittel een prior in een klooster aan, dan was de Kruisbroeder, die eerst aan het hoofd stond, niet genegen naar het generale kapittel te komen, of hij schoot tekort in zijn taak zijn onderdanen de observantie voor te houden. Het generale kapittel verwachtte dit wel van de aangestelde prior. 3. Verplaatste het generale kapittel Kruisbroeders met de op-

dracht de observantie of de discipline elders te leren of in tegenstelling hiermee elders te bevorderen, dan is het duidelijk, wie faalden in de ogen van het generale kapittel of van hun prioren en wie zich onderscheidden in de observantie \

4. Wanneer zelden of nooit een kloosterling uit een bepaald con vent gestraft werd door het generale kapittel en de leden van dit convent steeds opnieuw opdrachten kregen de observantie in andere kloosters te herstellen of nieuwe kloosters te stichten, dan mag men van een observant leven in dit klooster spreken. Werden er dikwijls

kloosterlingen gestraft, dan mag men vermoeden, dat er aan de observantie wat mankeerde. Wanneer echter Kruisbroeders uit bepaalde kloosters geen opdrachten verkregen, mag men niet besluiten, dat het kloosterleven aldaar niet goed beleefd werd. De oorzaak kan gezocht worden in een te klein aantal kloosterlingen, waarvan niemand gemist kon worden. Hier volgen enkele voorbeelden van de opdrachten, zoals de generale kapittels

die formuleerden :

1422 : frater Petrus Dide donatus in S. Agatha per presentem annum stabit in Nigra Palude (Schwarzenbroich) pro reformatione ibidem.

1423 : fratres Michael domus Namurcensis, Symon domus Hoyensis, Wilhelmus Wych domus Venlenensis et Arnoldus Kiilenborch domus Coloniensis stabunt in domo Aquensi per annum sequentem pro reformatione eiusdem domus. Item Fr. Johannes de Zutphania, videlicet Amoris, domus Namurcensis stabit in domo Leodiensi pro reformacione eiusdem domus per annum sequentem.

1427 : Item pro reformatione domus Parisiensis stabunt isto anno fr Henricus de Novimagio, conventualis Leodiensis, et fr Lambertus Namurcensis, sive iste, sive alii, ad ordinacionem prioris generalis absque contradictione alicuius. 1464 : Item fr Johannes Marijn conventus Cadomensis stabit in conventu Asperensi pro instructione disciplinae.

De verplaatste Kruisbroeders moesten binnen acht dagen in hun nieuw klooster zijn ; ze mochten echter niet vertrekken, voordat de prior van hun eigen klooster was terug gekeerd van het generale kapittel, aldus besluiten van 1423 en 1434. Item precepimus in virtute sancte obedientie et sub poena suspensionis a divinis, ut omnes fratres diffiniti et missi se expediant et intra 8 dies, insinuationem eis de hujusmodi missione sibi factam immediate sequentes, se transferant in conventus, ad quos destinati sunt. Van de Pasch, Definities, anno 1423. Item prohibemus districte sub poena gravis culpe, quod fratres diffiniti non recedant a domibus ad quas fuerint diffiniti, donee priores redierint a capitulo. Van de Pasch, Dejinities, anno 1434.

68


5. Wordt de naam van een klooster genoemd, dan is er zeker enig contact tussen het generale kapittel en dat klooster geweest; komt een naam van een klooster nimmer voor, dan is er reden tot twijfel of dit klooster enig contact met het generale kapittel heeft gezocht. In beide gevallen is het niet zeker of de kloosterlingen wel of niet afkerig van de pogingen van de generale kapittels waren. Uit de besluiten van de generale kapittels valt niet op te maken, of het contact met een klooster tot stand kwam door inmenging van de geestelijke en wereldlijke overheid ofwel door de invloed hetzij van de hervormingsgezinde Kruisbroeders hetzij van de priorgeneraal en de visitatoren. In andere bronnen zijn zeer weinig gegevens over dergelijke inmengingen of invloeden voorhanden. Gebruikmakend van bovengenoemde conclusies zal in de volgende paginal gepoogd worden antwoord te geven op de in het begin van dit hoofdstuk gestelde vragen, namelijk van welke Kruisbroe ders of van welke kloosters de observantie-beweging uitging en welke kloosterlingen of welke kloosters in 1410 in gebreke waren en voor de observance gewonnen dienden te worden.

BELGIE Hoei2

De Hoeise Kruisbroeders kozen in 1410 een observant kloosterling, Libertus Janssen van Bommel, tot prior-generaal en gaven alzo

de eerste stoot tot de hervorming in de gehele orde. De klooster lingen, die naar een hervorming van de orde verlangden, waren

blijkbaar in de meerderheid. Uit de keuze van Johannes van Merten, definitor en prior van Asperen, twee jaar later, en uit die van

Helmicus Amoris van Zutphen, vijf jaar later, blijkt, dat die gezindheid niet veranderd was. Beide prioren-generaal waren voorstanders van de hervorming van de orde. Tijdens hun bestuur vooral werden 2 A. van DE Pasch, Het klooster Clairlieu te Hoei en zijn prioren-generaal,

1210-1796, in Clairlieu, 17 (1959), p. 65-112 ;

18 (I960), p. 13-70. A. van DE

Pasch, Monastere des Croisiers a Huy, in Monasticon Beige, t. II Province de Liege, p. 405-413. L. H. Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique des abbayes et prieures, Macon 1935-1937, I, kol. 1439 (zie de bespreking van Cottineau door L. Heere in Clairlieu, 8 (1950), p. 82) ; L. Wilmotte, Notice historique sur le couvent des Croisiers de Huy, Huy z.j. Het archief van het kiooster te Hoei is tijdens de Franse Revolutie verloren gegaan.


69

de in het vorige hoofdstuk genoemde hervormingsmaatregelen uit-

gevaardigd. Voor de kapittelvaders van 1410 was het zeer gunstig, dat geestverwanten van hen in het klooster te Hoei in de meerderheid waren op het ogenblik, dat Johannes d'Avins zijn waardigheid

van prior-generaal neerlegde.

Het generale kapittel verplaatste in 1412 zonder enige reden op te geven enkele Kruisbroeders uit de noordelijke kloosters te Asperen, Sint Agatha en Venlo tijdelijk naar Hoei. Men heeft deze maatregel geinterpreteerd alsof de bedoeling hiervan was, dat deze Kruisbroeders de observantie te Hoei zouden brengen 3. De meer-

derheid van de conventualen van Hoei was echter de observantie

toegedaan. Moesten zij dan te Hoei de observantie bestuderen en overbrengen naar hun eigen kloosters ? Deze kloosters behoefden echter, zoals blijken zal, geen hervorming, en de Kruisbroeders, die overgeplaatst werden, zoals Gerardus van Goch uit Sint Agatha, verkregen van het generale kapittel verantwoordelijke opdrachten. Daarom kan de maatregel van 1412 slechts geinterpreteerd worden als een uiting van de ijver van het generale kapittel om in Hoei die goede gezindheid te bewaren en te bevorderen. Die zorg voor het klooster is tevens op te maken uit een verbod van het generale kapittel van 1418 aan de overige kloosters om niet meer de supprior of de procurator van Hoei tot prior van hun convent te kiezen 4. In de eerste maanden van dat jaar was de supprior van 'Hoei, Gerardus van Goch, naar Luik geroepen om de functie van prior aldaar op zich te nemen 6. Het verbod is tevens een aanwijzing, dat de kloosters hun candidaten voor het prioraat graag in Hoei zochten. Wellicht heeft het generale kapittel zich gericht naar voorbeelden van andere kloosterorden en van het klooster te Hoei een model-klooster willen maken. Het bestuur van de Dominicanerorde eiste in 1390 voor iedere provincie van de orde een modelklooster en de Moderne Devoten stichtten het klooster te Windesheim als model voor alle kloosters6. Het klooster in Hoei 3 Van de Pasch, Definhies, anno 1412 ; Van de Pasch, Het klooster Clairlieu,

in Clatrlteu, 18 (I960), p. 14.

* Van de Pasch, Definities, anno 1418 ; Hermans, Annales, II, p. 212.

Van de Pasch, a.w., anno 1418. Op het generale kapittel, gehouden op de

vierde zondag na Pasen, was hij reeds prior te Luik.

6 G. Meyer, Een Hollandse kloosterhervorming in de vijjtiende eeuw, in De Katholiek, 146 (1914), p. 114. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Mid-

deleeuwen, dl. I, p. 345.

70

-


verkreeg de moeilijke taak de overige Boosters voor te gaan en ten voorbeeld te zijn.

De zorg voor dit klooster is zeker beloond. Gedurende de gehele vijftiende eeuw kozen de conventualen van Hoei goede priorengeneraal. Zij wensten een voortzetting van het streven naar obser vantie niet alleen in hun eigen klooster, maar ook in heel de orde.

Deze goodwill was vanzelfsprekend weer te danken aan het beleid van de prioren-generaal. Er was wederkerige invloed. Behalve de prioren-generaal zelf hebben ook de supprioren van

Hoei een grote rol vervuld in het bewaren van de observantie te Hoei en hebben zij mede de koers aldaar bepaald. De prioren-

generaal waren dikwijls op visitatie-reis. Op de schouders van de supprioren rustte dan niet alleen de leiding over de jonge kloosterlingen, maar ook het bestuur van heel het klooster. Dat zij zich goed van hun taak gekweten hebben, blijkt uit de belangrijke functies, welke voortdurend door de generale kapittels aan hen werden toevertrouwd. Een lijst van de namen van enkele supprioren en hun opdrachten is reeds voldoende om hun bijdrage aan de hervorming in de orde ook buiten Hoei aan te duiden. Gerardus van Goch was zeker van 1415-1418 supprior van Hoei. Misschien bekleedde hij deze functie al eerder, maar het eerste gegeven hieromtrent is uit 1416. In dit jaar werd hij gekozen tot definitor. Bij zijn naam stond vermeld, dat hij supprior van Hoei was7. Toen hij in 1418 voor de derde maal tot definitor werd gekozen, was hij reeds prior van Luik. Deze waardigheid behield hij tot 1434 8. Twee jaar later werd hij in de definitorenlijst procu rator van Hohenbusch genoemd9. In dit klooster stierf hij in 1454. Althans, het generale kapittel plaatste zijn naam op de dodenlijst van dat jaar met de vermelding, dat hij niet alleen prior van Luik

was geweest, maar ook nog prior van Watten10. Wanneer hij de leiding van dit klooster had, kan niet worden vastgesteldxl. Gerar dus van Goch was oorspronkelijk conventuaal van Sint Agatha ; T Van de Pasch, Dejinities, anno 1416. 8 Van de Pasch, a.w., annis 1418, 1434. 9 Van de Pasch, a.w., anno 1436. 10 Van de Pasch, a.w., anno 1454. 11 Er is tot nu toe zeer weinig bekend van het klooster te Watten.


71

hij was een van de Kruisbroeders, die in 1412 naar Hoei werden verplaatst12. Meermalen werd hij tot definitor gekozen13. Johannes, supprior en definitor in 1418 14. Reinerus, supprior van 1419 tot 1424. In al deze jaren was hij

definitor 15 ; in 1427 was hij weer definitor en blijkt hij procurator

te Hoei te zijn 16. Van 1440 tot 1447 verbleef hij te Doornik ter bevordering van de observance aldaar17. Gisbertus, supprior van 1425 tot 1432. In 1430-1431 was hij vicaris-generaal tijdens het verblijf van de prior-generaal in Engeland ; in 1433 was hij prior van Hohenbusch en bleef deze functie bekleden tot aan zijn dood in 1438 18.

Simon de Palude was supprior in 1430-1431, toen Gisbertus vicaris-generaal was ; tevens werd hij in dat jaar tot definitor ge kozen 19. In 1423 verbleef hij in Aken om het klooster aldaar te hervormen 20.

Thomas van Helmond was circa 1443 supprior 21; in 1446 werd hij benoemd tot supprior te Doornik, waar hij verbleef tot 1450 22. Ook andere Kruisbroeders uit Hoei werkten mee aan de hervorming elders, o.a. Henricus van Oirschot die in 1423 naar Schwarzenbroich werd gezonden. In 1430 nam prior-generaal Helmicus Amoris hem met nog vier andere Hoeise Kruisbroeders mee op zijn visitatie-reis naar Engeland 23. Henricus van Keulen trok in 1437 naar Doornik, in 1447 en 1452 naar Maastricht en in 1450 naar Suxy 24. Henricus van Benthem verbleef in 1437 ook te Doornik ; later werd hij prior te Carignan. In de dodenlijst van 1469 werd hij als zodanig gememoreerd 25. Georgius van Brueggen was procurator 12 Van de Pasch, Definities, anno 1416.

13 Van de Pasch, a.w., annis 1416, 1417, 1418, 1420, 1424, 1427, 1430, 1432,

1434, 1436.

14 Van de Pasch, a.w., anno 1418. 19 1T 18 19 20 21

Van de Pasch, a.w., annis 1419-1424. Van de Pasch, a.w. anno 1427. Van de Pasch, a.w., annis 1440, 1441 en 1447.

Van Van Van Van

de de de de

Pasch, Pasch, Pasch, Pasch, 22 Van de Pasch, 'mi

*-»n

x .no^n,

a.w. a.w. a.w. a.w, a.w.

c*.u/.}

annis 1425, 1431, 1433, 1438.

anno anno anno ctlllUS annis

1430. 1423. 1443. LHÔ-It JU. 1446-1450.

23 Van de Pasch, Dejinities, annis 1423, 1430; Hermans, Annales, I (1), p.

99 ; Russelius, Chronkon, p. 102-103. 24 Van de Pasch, a.w.} annis 1437, 1446-1450, 1452. 25 Van de Pasch, a.w. annis 1437, 1469.

72


van Hoei circa 1440-1443, prior van Hohenbusch van 1445 tot 1452. In het laatste jaar werd hij gekozen tot prior-generaal en keerde hij naar Hoei terug26.

In de tweede helft van de vijftiende eeuw zullen nog Hoeise Kruisbroeders worden uitgezonden naar de steden Toulouse en Varennes in Frankrijk en naar Engeland27.

Het tegenovergestelde, namelijk, de komst van minder-observante kloosterlingen naar Hoei kwam ook voor. Kloosterlingen uit Aken, Suxy, Maastricht en Parijs kregen bevel een of twee jaar in Hoei de kloosterdiscipline te leren28.

In de vijftiende eeuw, een periode, waarin het herstel van de observance in de kloosters maar zeer langzaam vorderde - ook bij de Kruisbroeders, gezien de zich maar steeds herhalende maatregelen -, zullen onder de Kruisbroeders van Hoei zo nu en dan minder observante kloosterlingen geweest zijn. Russelius verhaalt, dat onder het bestuur van prior-generaal Henricus van Nijmegen,

1433-1451, enkele Hoeise Kruisbroeders het klooster verlieten. De reden was, dat zij binnen 35 dagen onder de gastenkamers een kelder moesten aanleggen en daarna nog de refter voor het generale kapittel vergroten29.

Het verzet van kloosterlingen tegen het observantie-streven en tegen de hervormingsmaatregelen is vooral op te maken uit de soms

harde straffen van het generale kapittel. Gedurende de vijftiende eeuw werd echter maar zelden aan een kloosterling van Hoei een straf opgelegd. Dit wil toch wel wat zeggen.

Van de Kruisbroeders, die het klooster te Hoei gedurende de vijftiende eeuw bewoonden, waren er velen uit de Noordelijke Nederlanden afkomstig, doch voor het merendeel zijn zij geboren in de steden van de westelijke territoria. Namen30

De eerste vraag, die voor het klooster te Namen gesteld moet 28 Van de Pasch, a.w., annis 1445, 1446, 1449-1452 ; Hermans, Annales, II, p. 90.

27 Van de Pasch, a.w., annis 1456, 1470, 1482, 1485-1488. 28 Van de Pasch, a.w., annis 1423, 1430, 1431, 1447. 20 Russelius, Chronicon, p. 109-110. 30 U. Berliere, Les Croisiers de Namur, in Monasticon Beige, t. I, province de Namur, p. 150-152, 189-190, 462, 490 ; F. Danhaive, Les Croisiers de Namur, in. Le Guetteur Wallon, 8 (1931), p. 25-28.

7L

• Condren ^.

•

g

/ v

I

Yvoy (CarigânlifV°i".

^

/

VOOR

1410 GESTICHTE KLOOSTERS

73

worden is deze : stond er circa 1410 een prior aan het hoofd, die de observantie toegedaan was en bereid is geweest om naar het generale kapittel te Hoei te gaan ?

Op deze vraag is niet met zekerheid te antwoorden. Er is geen enkel gegeven omtrent een observantie-streven te Namen voor

1413. In de besluiten van het generale kapittel van dat jaar werd als prior van Namen en tevens als definitor genoemd Helmicus Amoris van Zutphen 31. Twee jaar later, in 1415, zou hij Johannes van Merten als prior-generaal opvolgen. Gedurende zijn lang bestuur, 1415-1433, heeft hij al zijn krachten ingespannen zoveel mogelijk kloosters terug te brengen tot de observantie. Als prior van Namen zal Helmicus Amoris getracht hebben de goede geest te bev/aren en te bevorderen. Daarom zal hij door de kapittelvaders tot definitor en daarna door het convent van Hoei tot prior-generaal zijn gekozen.

Een goede geest moet er wel in Namen geheerst hebben. Immers, dat Helmicus Amoris na 1410 door het generale kapittel zou zijn aangesteld, is onaannemelijk, daar het generale kapittel voor 1413 nog niet zo machtig was en nog niet de steun van kerkelijke hoogwaadigheidsbekleders genoot. De conventualen van Namen zullen hem dus wel gekozen hebben, zodat we tot een observante geest mogen concluderen. Maar in welk jaar werd Helmicus Amoris gekozen, voor of na 1410 ? Vervulde hij reeds in 1410 de functie van prior, dan behoorde hij tot de prioren, die zo krachtig de obser vantie in de orde trachtten te herstellen. Voor Namen trekt dat bijzonder de aandacht, omdat Johannes d'Avins, de aftredende prior-generaal van 1410, daar tot 1396 prior geweest is, en tot op

dat moment de observantie zeker niet bevorderd heeft32. Werd Hel

micus Amoris pas na 1410 gekozen, dan is het toch zeker, dat het klooster te Namen tot de eerste kloosters behoorde, die zich voor de observantie-beweging hebben ingezet.

De keuze van Helmicus Amoris tot prior is des te opvallender vanwege het milieu, waaruit hij voortkwam. Hij was namelijk een

oudere broer van een van de beroemde auteurs en grote promotoren van de Moderne Devotie, Gerard Zerbolt van Zutphen. In de bibliotheek van het Kruisbroederklooster te Keulen bevond zich het 31 Van de Pasch, Dejinities, anno 1413. 32 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 112.

74


bekende werk van Thomas a Kempis, waarin hij de levens van de eerste Moderne Devoten beschreef. Het handschrift berust thans te Keulen. Aan de biografie van Gerard Zerbolt van Zutphen heeft een Kruisbroeder uit Keulen het volgende bijschrift toegevoegd : Deze Gerardus was een jongere broer van onze eerbiedwaardige vader Helmicus Amoris, prior te Hoei33. Een andere broer, Johannes, was ook Kruisbroeder en conventuaal van Namen.

Russelius noch de overige Kruisbroeders, die ooit een lijst van prioren-generaal vervaardigden 34, hebben Helmicus Amoris aangeduid met de naam Zerbolt. Wei is er een charter uit 1424 bekend, waarin Helmicus Amoris, toen prior-generaal, en acht conventualen van Hoei verklaarden een som geld te hebben ontvangen van Stouwe Minne alias Zerboldes, waarvoor een jaarlijkse rente aan haar betaald moest worden, zolang zij leefde, en na haar dood aan de conventen, waar Helmicus en Johannes zouden verblijven35. In de biografieen van Gerard Zerbolt van Zutphen, die niet lang na zijn dood in 1398 zijn geschreven 36 en in de moderne werken over hem37, wordt geen melding gemaakt van de bloedverwantschap tussen Gerardus, Helmicus en Johannes. Voor de geschiedenis van de Kruisbroeders uit de vijftiende eeuw is het echter wel degelijk van belang te weten, uit welk milieu een van hun beste prioren-generaal is voortgekomen. Helmicus was van goeden huize. Zijn vader was waarschijnlijk schepen van de stad Zutphen. Evenals zijn broer Gerardus zal hij reeds eerder zijn zoon Helmicus naar Zwolle en Deventer hebben gezonden om daar aan de beroemde scholen onderwijs te genieten. Misschien trok Helmicus naar het buitenland om zijn kennis aan een of andere universiteit te verrijken 38. Van zijn broer Gerardus werd geschreven, dat hij onge33 Frater fuit iste M. Gerardus junior Venerabilis Patris nostri Helmici Amoris,

prior Hoyensis. Hist. Stadtarchiv von Koln, GB4, 134 fol 165 v. ; zie ook Thomae a Kempis, Opera omnia, ed. M. J. Pohl, Freiburg i. Breisgau 1910-1922, Bd. VII, p. 275, 588 en 532.

34 Zie voor literatuur : Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17

(1959), p. 83-85.

35 Van de Pasch, a.w., 18 (I960), p. 16.

36 J. de Rooij, Gerard Zerbolt van Zutphen, dl. I, Leven en werken, Nijmegen

1936, p. 6-16.

31 De Rooij, a.w., literatuurlijst. 38 H. Keussen, Die Matrikel der Universitat Koln, 1389-1339, 3 Bde., Bonn 1928-1931. Helmicus wordt hierin niet genoemd ; het is mogelijk dat hij voor 1389

in Keulen heeft gestudeerd.


75

twijfeld de meest geleerde onder de eerste Broeders van het Gemene Leven was. Hij bleek goed thuis te zijn in de pauselijke decreten, rechtsverzamelingen en de juridische commentaren van de canonisten. Onder de Broeders was hij als bibliothecaris een van de grote voorstanders van het verzamelen en kopieren van boeken39. Gerar-

dus heeft zeker aan een van de Europese universiteiten gestudeerd en Helmicus zal hiertoe ook wel de gelegenheid gehad hebben. Ook Helmicus was goed thuis in de genoemde wetenschappen gezien een

getuigenis van hem voor de Broeders van het Gemene Leven in 142440.

Helmicus moet reeds voor 1410 bij de Kruisbroeders zijn ingetreden. Zou hij zich immers na 1410 bij de orde hebben aangesloten, dan kon hij in 1413 geen prior van Namen zijn. Dit houdt echter in, dat het Kruisbroederklooster, waarheen hij zich begaf, bij hem als observant bekend stond. Het is niet overgeleverd, in welk klooster Helmicus intrad. Hem werd misschien door de Broeders van het Gemene Leven of door de rector van Zwolle, Jan Cele, aangeraden naar de Kruisbroeders te gaan 4\ Na zijn keuze tot prior-generaal in 1415 zal Helmicus Amoris uit Namen vertrokken zijn met de hoop in Namen medewerking te ontvangen voor de plannen, waarmee hij zijn ambt aanvaardde. Tussen 1420 en 1430 zijn dan ook Kruisbroeders van en naar Na men verplaatst, hetzij om in Namen de discipline te leren, hetzij

om die in een ander klooster in te voeren 42. Bij het herstel van de observantie elders onderscheidden zich Johannes Amoris, de broer van Helmicus en Gerardus, en Johannes van Grave. De eerste kreeg in 1423 opdracht naar het klooster te Luik te gaan. Hij verbleef daar drie jaar. Enkele jaren later vertrok hij naar Goes. Op vergevorderde leeftijd werd hij nog benoemd tot supprior van Doornik43. De tweede, Johannes van Grave, werd in 1425 gezonden naar Aken. Hij bleef daar tot 1426. Het jaar daarop hielp hij de prior-generaal te Hoei, waar waarschijnlijk te weinig conventualen

waren. Van 1438 tot 1452 was hij prior van Namen, meerdere :i9 De Rooij, Gerard Zerbolt, dl. I, p. 24-39 ; C. van de Wansum, Het ontstaan en de geschiedenis van de Broederschap van het Gemene Leven tot 1400, Leuven 1958, p. 116 e.v.

40 41 42 43

Zie hoofdstuk VII. Zie hoofdstuk VII. Van de Pasch, Definities, annis 1422, 1430. Van de Pasch, a.w., annis 1423, 1425, 1429, 1443.

76

STUDIMN OVER DE OBSERVANTIE

malen definitor en visitator. In hoge ouderdom werd hij nog in 1460 door het generale kapittel aangesteld tot prior te Caen, waar hij na een jaar overleed44.

Ook naar andere Franse kloosters o.a. naar Parijs en Condren werden Kruisbroeders uit Namen gezonden 45. Toch zijn er in Namen circa 1428 moeilijkheden ontstaan. In dit jaar kreeg de prior-generaal van het generale kapittel de opdracht in het bijzonder het klooster te Namen te visiteren en hij ontving de volmacht de Kruisbroeders van dit huis te benoemen naar eigen goeddunken46. Daar slechts eenmaal een Kruisbroeder uit Namen wegens wangedrag is weggehaald en in de jaren 1427 en 1428 de Kruisbroeder Lambertus uit Namen naar Parijs werd gezonden om daar de observantie te brengen en de Kruisbroeder Johannes Kok uit Sint Agatha naar Namen om daar de observantie te leren, is de oorzaak van de moeilijkheden niet te zoeken in het wel of niet opvolgen van de hervormingsmaatregelen in Namen, maar waarschijnlijk hierin, dat de Kruisbroeders van Namen ontevreden waren over de benoemingen van de generale kapittels. Sinds 1423 werden bijna ieder jaar zelfs twee of drie Kruisbroeders uit Namen naar elders gezonden en twee of drie naar Namen toe47.

Tussen 1420 en 1438 werden prioren uit Namen maar zelden tot definitor gekozen. Die van na 1438 waren zeer dikwijls definitor en vooral ook visitator. Onder hen bevonden zich drie NoordNederlanders : Johannes van Grave, Simon van Zeeland en Johan nes van Sittard 48.

De Kruisbroeders van Namen hebben een groot aandeel gehad in de stichting van het klooster te Maastricht in 1438. Michael van Testelt werd daar eerst rector en later prior. Deze Kruisbroeder was een alom bekend prediker 49. Een Kruisbroeder uit Namen, Johan nes Wert werd benoemd tot rector in Osterberg (1432) 50. Een ander, Wilhelmus Trappart, die eens visitator van Parijs en Tou louse was, werd in 1467 de eerste prior van Franeker51. 44 Van de Pasch, a.w., annis 1425-1427, 1438, 1441, 1443, 1445, 1448, 1449,

1450, 1452, 1460 en 1461. 45 Van de Pasch, a.w., annis 1427-1428, 1435.

46 47 48 49 50 "

Van de Pasch, a.w., anno Van de Pasch, a.w., annis Van de Pasch, a.w., annis Zie hoofdstuk V. Van de Pasch, Definities, Van de Pasch, a.w., anno

1428. 1423-1428. 1438-1499.

anno 1432 ; zie hoofdstuk IV. 1467.


77

Luik52

De besluiten van de generale kapittels wekken de indruk, dat de Kruisbroeders van Luik voor 1425 geen aanhangers van de observantie waren. In 1421 moest de prior-generaal op verzoek van het generale kapittel van dat jaar het klooster te Luik voorzien van Hoeise Kruisbroeders53 en tot 1425 werden herhaaldelijk Kruis broeders uit Luik door het generale kapittel gestraft of voor een a twee jaar verplaatst om elders de observantie te leren 54. Johannes Amoris alias Zerbolt uit Namen nam voor een paar jaar zijn intrek in het klooster te Luik, op bevel van het generale kapittel55.

Na 1425 blijken de Luikse Kruisbroeders zich echter omgevormd te hebben tot voorvechters van de observantie, waarschijnlijk dank zij hun prior Gerardus van Goch, de vroegere supprior van Hoei, die zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt voor de observantiebeweging in de orde van de Kruisbroeders 56. De besluiten van de generale kapittels laten niet doorschemeren of Gerardus van Goch aangesteld is tot prior ofwel door het convent te Luik is gekozen. Gezien het misnoegen, dat het leven van enkele Kruisbroeders uit de bisschopsstad bij het generale kapittel opwekte, zou men kunnen denken aan een aanstelling. In het jaar echter, dat Gerardus van Goch prior in Luik werd, schreef het generale kapittel voor, dat de Kruisbroeders in het vervolg niet meer de supprior of de procu rator van Hoei tot prior mochten kiezen. Dit verbod kan alleen maar uitgevaardigd zijn naar aanleiding van een keuze, namelijk die van Gerardus van Goch. Een keuze houdt echter in, dat de meerderheid te Luik in 1418 voor de observantie was en om deze te bevorderen een beroep deed op een van de leidende personen in de orde. De voorganger van Gerardus van Goch was in 1417 definitor 57, wat in ieder geval er op wijst, dat het klooster met de prior niet afwijzend stond tegenover het streven van de generale kapittels. Waarom deelden deze kapittels dan tussen 1420 en 1425 zulke strenge straffen uit aan verscheidene Luikse Kruisbroeders en 32 Van de Pasch, Monastere des Croisiers a Liege, in Monasticon Beige, t. II,

Province de Liege, p. 415-422. 53 Van de Pasch, Dejinnies, anno 1421.

34 sr> 56 v

Van de Pasch, a.w., annis 1420-1425. Van de Pasch, a.w., annis 1423, 1425. Zie dit hoofdstuk p. 70. Van de Pasch, Definities, anno 1417.

78


waarom moest Johannes Amoris naar Luik ? De verklaring hiervoor

moet wel zijn, dat Gerardus van Goch erop heeft aangedrongen. Gerardus van Goch heeft resultaten bereikt en zijn klooster genoot in de stad Luik de faam observant te zijn. Het intreden van Henricus van Nijmegen brengt dit duidelijk aan het licht. Henricus van Nijmegen was pastoor van de Sint Martinuskerk te Luik en was om zijn liefdadigheid voor de armen en door zijn welsprekendheid bij de Luikenaren zeer bemind 58. Deze pastoor zou er niet

aan gedacht hebben zijn verdere leven in de orde van de Kruisbroeders door te brengen, wanneer hij er niet van verzekerd was

in te treden in een orde, die naar observantie streefde. Dat Henricus van Nijmegen een voorstander van hervorming van het kloosterleven was, blijkt uit de zware opdracht, die het generate kapittel van 1427 - hij had zich dus al enkele jaren daarvoor bij de Kruisbroeders van Luik aangesloten - aan hem gaf, namelijk naar Frankrijk te gaan om het klooster te Parijs voor de observantie te winnen 59. Het is wel zeker, dat hij tevens tot prior van het convent te Parijs werd aangesteld. De besluiten van het generate kapittel van 1427 onthullen dit wel niet, maar een jaar later, in 1428, was Henricus definitor en werd toen betiteld als prior van Parijs60. Bovendien zullen de Parijse Kruisbroeders deze Noord-Nederlander, nog pas enkele jaren lid van de orde, niet gekend hebben. Door zijn persoonlijkheid en zijn hervormingsactiviteit maakte hij zich ook in de orde bemind en zo koos het klooster te Hoei hem in 1433 tot prior-generaal61.

Henricus van Nijmegen was wel de eerste Luikse Kruisbroeder, die medewerkte aan de verbreiding van de observantie in de orde. Na hem volgden andere Luikse prioren en conventualen. Wilhelmus van Zutphen, de opvolger van Gerardus van Goch als prior van

Luik, werd in 1442 aangesteld tot prior van Kolen, welke functie hij behield tot 1452. Vier jaar later werd hij benoemd tot visitator

van de Engelse kloosters. In 1462 was hij nog op deze belangrijke post62. Een volgende prior van Luik, Jacobus Stoeff, werd herhaal58 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 18 e.v. ; Hermans, Annales, I (1), p. 104. 59 Van de Pasch, Definities, anno 1417. *° Van de Pasch, a.w., anno 1428. 91 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 18. •2 Van de Pasch, Definities, annis 1456, 1462 ; Hermans, Annales, II, p. 291 ; ibidem, III, p. 700.

VOOR


79

delijk tot definitor en visitator gekozen. In 1454 legde hij zijn functie neer, maar werd aangesteld als supprior63. Al spoedig ondernam hij een verre reis naar het zuiden van Frankrijk, omdat hij tot prior van Toulouse was aangesteld met de bedoeling aldaar en in het klooster te Salignac de observantie te brengen. Hij stierf te Toulouse in 1465 64. De prior, die Jacobus Stoeff in 1454 was opgevolgd, Peregrinus van Kampen, was vele jaren definitor en tijdens zijn prioraat ieder jaar visitator, totdat hij in 1463 tot priorgeneraal gekozen werd65. Behalve de prioren hebben ook gewone Luikse conventual en de helpende hand geboden bij de hervorming van de kloosters te Parijs, Doornik en Toulouse en tevens bij de oprichting van nieuwe kloos ters te Schiedam, Franeker, Maastricht en Kolen66. Onder de prioren en leden van het convent te Luik waren veel Noord-Nederlanders, veelal afkomstig uit Oostnederlandse steden. Doornik

67

Russelius verhaalt, dat Henricus van Nijmegen na zijn keuze tot prior-generaal in 1433 de door zijn voorganger Helmicus Amoris van Zutphen begonnen hervorming van het convent te Doornik

heeft voltooid. Helmicus zou de hulp hebben ingeroepen van de bisschop van de stad68. Russelius heeft zich inzake de bisschop vergist. Het Kruisbroederklooster was gebouwd ten oosten van de Schelde. Dit gebied behoorde tot het bisdom Kamerijk 69. Zo het bericht van Russelius aangaande de hulp op waarheid berust, dan. heeft Johannes van Gavere, bisschop van Kamerijk, de prior-gene raal gesteund 70.

Bij vergelijking van dit bericht met de besluiten van de generale kapittels blijkt er inderdaad voor 1435 geen contact bestaan te hebben tussen het generale kapittel en het klooster te Doornik. 03 A. J. van de Ven, Een Arnhemse studiebeurs, in Gelre, Bijdragen en mede-

delingen, 30 (1927), p. 51-53. 64 Van de Pasch, Definities, annis 1459, 1465.

65 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 21-22. 06 Van de Pasch, Dejinities, annis 1428, 1432, 1441, 1445, 1458, 1467.

07 Cottjneau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 3187. U. Berliere, Monasticon Beige, t. I, Province de Namur et Hainaut, p. 460-463, 488. 88 Russelius, Chronicon, p. 105.

69 Aldus de fundatie-brief, vermeld in Hermans, Annales, I (1), p. 57. 70 Strubbe-Voet, Chronologie, p. 266.

80


Nooit werd de prior tot definitor gekozen, noch werden Kruis

broeders van of naar Doornik verplaatst. Pas in het jaar 1435 werd Doornik voor het eerst genoemd ; op de dodenlijst van dit jaar stonden de namen van enkele Kruisbroeders uit Doornik71. In de jaren daarna, vooral van 1437 tot 1441, werden vier a vijf Kruis broeders uit andere kloosters o.a. uit Hoei, Schwarzenbroich, Con-

dren en Namen naar Doornik gezonden met de opdracht het klooster aldaar te hervormen 72. Later werd het zelfs door het generale kapittel noodzakelijk geacht om in Doornik supprioren te benoemen en zij kozen hiervoor bij voorkeur de supprioren van Hoei uit73.

Dit zal wel gebeurd zijn op verzoek van de prior van Doornik, Johannes Hoenreman, die tussen 1440 en 1463 herhaaldelijk defi nitor was 74. Het is moeilijk antwoord te geven op de vraag, die

van zelf opkomt, namelijk, of deze prior is aangesteld dan wel

gekozen. De besluiten van de generale kapittels vermelden de aan

stelling niet, noch werd zijn naam ooit genoemd buiten de definitorenlijst. Als Johannes Hoenreman eerst in een ander klooster was geweest, zou men zijn aanstelling wel mogen veronderstellen, omdat de generale kapittels uit die tijd dit bij uitstek als een middel tot hervorming gebruikten. Een naamgenoot van Johannes Hoenreman

hoorde in Luik thuis, maar deze was in de jaren 1444-1446 procu rator te Hoei75.

Dat de observance te Doornik toch werd hersteld blijkt niet

alleen hieruit, dat de prioren van Doornik, o.a. de genoemde Johan nes Hoenreman, meermalen tot definitoren werden gekozen en tot visitatoren van de kloosters in Frankrijk werden aangesteld 76, maar

vervolgens ook uit het feit, dat de Kruisbroeders uit Doornik het

herstel van de observance in diverse kloosters van Frankrijk verzorgden zoals te Caen, Toulouse, Varennes-sur-Allier en Buzan-

u Van de Pasch, Definities, anno 1435.

n Van de Pasch, a.w., annis 1437-1441.

78 Zie dit hoofdstuk p. 71.

74 Van de Pasch, Definities, annis 1463. 75 U. Berliere, Monasticon Beige, t. 78 Van de Pasch, Definities, annis 77 Van de Pasch, a.w., annis 1453,

1440, 1448, 1452, 1455, 1457, 1459, 1461, II, Province de Liege, p. 417. 1448, 1450, 1451, 1453, 1457, 1461, 1463. 1462-1466, 1476, 1477, 1479.


si

Suxy en Virton

Nog twee kloosters bevonden zich in Belgie, namelijk Suxy en Virton. Cottineau deelt mede, dat deze kloosters afhankelijk waren van Hoei78. Dit komt overeen met het kleine aantal kloosterlingen, dat in deze kloosters was. Te Suxy was in 1494 maar een kloosterling79 en te Virton in 1530 eveneens een kloosterling80. Dit is niet zo verwonderlijk. Het klooster te Virton werd in 1341 gesticht onder voorwaarde, dat er maar twee Kruisbroeders behoefden te zijn8l.

Het contact met Hoei zullen deze kloosters niet verbroken hebben, hoewel het toch kon voorkomen, dat de kloosterlingen aldaar niet observant leefden zoals blijkt uit een besluit van 1430 ; een Kruisbroeder uit Suxy werd gestraft met een verblijf in de kloostergevangenis te Hoei82.

DUITSLAND

Beyenburg83

Het klooster te Beyenburg heeft zich het langst van de Kruisbroederkloosters in het Rijnland onttrokken aan de leiding van het generate kapittel. Van de prior, die circa 1400 dit klooster bestuurde, Peter von Kettwich, gestorven in 1405, is overgeleverd, dat hij door prior-generaal Nicolaus Diex le Cresse, 1393-1396, benoemd

was tot provinciaal van de Rijnlandse kloosters en dat hij in deze

functie de prior-generaal aanraadde de Kruisbroeders toe te staan

over hun persoonlijke inkomsten te beschikken 84. Begrijpelijk dat onder zo'n prior de observance te Beyenburg verloren ging en de gelofte van armoede niet werd nageleefd. Johannes van Merode, een van de Kruisbroeders, die in 1410 de bestuurswisseling te Hoei bewerkte en die zich daarna ook voor de 73 Voor Suxy en Virton : Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, resp. kol.

3106 en 3407. Beide plaatsen liggen in de provincie Luxemburg. 79 Hermans, Annales, II, p. 192. 30 Hermans, a.w., II, p. 197. 81 Hermans, a.w., I (1), p. 70. S2 Van de Pasch, Definities, anno 1430.

83 Haass, Die Kreuzherren, p. 42 e.v. ; Beyenburg ligt aan de rivier de Wupper. u Haass, Die Kreuzherren, p. 45.

82


verspreiding van de hervorming verdienstelijk maakte, heeft in 1418 of 1419 pogingen in het werk gesteld ook het klooster Beyen-

burg voor de observantie te winnen. Van het generale kapittel had hij daarvoor uitgebreide volmachten verkregen85. De prior van Beyenburg zal daarna zeker naar het generale kapittel zijn gegaan.

In 1431 werd Johannes, prior van Beyenburg, tot definitor gekozen 86. Toch blijkt uit de besluiten van de generale kapittels uit de dertiger jaren van de vijftiende eeuw maar al te zeer, dat de obser vantie te Beyenburg in die tijd nog ver te zoeken was. In 1431 kregen twee Kruisbroeders uit Keulen bevel naar Beyen-

burg te gaan om de kloosterlingen daar op de rechte weg te helpen 87. Zij hadden geen of weinig succes. Daarom traden de priorgeneraal en de definitoren in 1436 wat harder op en bepaalden voor het klooster te Beyenburg, dat slechts drie Kruisbroeders van dat klooster - zij werden met name genoemd - op termijn mochten gaan. Bij hun thuiskomst dienden zij volledig verslag van hun inkomsten te geven en zij mochten niets voor zich zelf behouden. De overige Kruisbroeders moesten thuis blijven, en zich toeleggen op het onderhouden van de statuten en besluiten van de generale kapittels en hun nieuwe prior in alles gehoorzamen. Verzetten

zij zich, dan kon de prior van Beyenburg tezamen met de prior van Keulen de weerspannigen naar observante huizen verplaatsen en observante kloosterlingen naar Beyenburg88. Deze drastische maatregelen hebben blijkbaar wel geholpen. Hierna werden slechts enkele Kruisbroeders uit Beyenburg gestraft89. Toch heeft het klooster te Beyenburg in de orde gedurende de vijftiende eeuw geen opvallende plaats ingenomen. Zelden werd de prior tot definitor gekozen en geen enkele Kruisbroeder uit Beyenburg heeft aandeel gehad in de verspreiding van de obser vantie. Alleen in 1438 hebben zij onderhandelingen aangeknoopt

voor de oprichting van een nieuw klooster te Diisseldorf90. Het klooster te Beyenburg telde in de tweede helft van de vijf tiende eeuw bovendien maar weinig kloosterlingen binnen zijn 85 Van de Pasch, Definities, annis 1418-1419. 86 Van de Pasch, a.w., anno 1431. 87 Van de Pasch, a.w.t anno 1431.

s8 Van de Pasch, a.w., anno 1436. 89 Van de Pasch, a.w. annis 1443, 1447, 1449, 1453, 1457. 90 Van de Pasch, a.w.. anno 1438.


83

muren. Sinds het jaar 1457, waarin acht van hen stierven 91, had men er zelfs een tekort aan kloosterlingen, want na dit jaar werden voortdurend kloosterlingen naar Beyenburg gezonden en nooit iemand van Beyenburg naar elders.

Hohenbusch92

Het klooster Hohenbusch was het rijkste Kruisbroederklooster in het Rijnland93. Daarom zou men kunnen veronderstellen, dat in dit klooster, zoals in vele kloosters op het platteland, de armoede niet meer onderhouden werd en als gevolg hiervan, dat ook de observantie was verloren gegaan. Het is echter moeilijk uit te maken of dit inderdaad ook het geval is geweest. In de twintiger jaren van de vijftiende eeuw stond Hohenbusch zeker in contact met het generate kapittel. In 1425 werd prior Gerardus van Hohenbusch definitor 94. Het zal wel niet de eerste keer voor hem geweest zijn, dat hij naar het generate kapittel was gekomen. In de jaren twintig werden ook Kruisbroeders uit Hohenbusch verplaatst95; het is niet duidelijk om welke reden. Er is omtrent Hohenbusch geen enkel besluit uitgevaardigd, waarbij ondubbelzinnig tot uiting kwam, hoe het gesteld was met het kloosterleven aldaar. Wel trekt het de aandacht, dat na 1430 conventualen van Hoei belangrijke functies in Hohenbusch bekleedden, namelijk, Gijsbertus, eerst supprior van Hoei, was prior te Hohenbusch van circa 1433 tot 1438, Gerardus van Goch, eerst supprior te Hoei, was procurator te Hohenbusch, Georgius van Brueggen, eerst procurator te Hoei, was prior te Hohenbusch van 1445 tot 1452. Pleit dit voor het klooster Hohen

busch of werden zij aangesteld ? Zou vooral het procuratorschap

van Gerardus van Goch er niet op kunnen wijzen, dat het niet in orde was met het beheer van de goederen in Hohenbusch ?

Zowel de genoemde Hoeise Kruisbroeders als Leonardus van Koemertten, prior van Hohenbusch tussen 1479 en 1494, waren dikwijls definitor en zij hadden een leidende rol in de orde86. 91 Van de Pasch, a.w., anno 1458.

, r U^f\P!e Kreuzherre"> P. 59 ; Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique,

kol. 1424. Hohenbusch ligt ten noorden van Aken. Haass, Die Kreuzherren, p. 59.

94 Van de Pasch, Dejinities, anno 1425. 95 Van de Pasch, a.w., annis 1420-1430. 94 Van de Pasch, a.w., annis 1470-1494.

84


Conventualen van dit klooster begaven zich in 1460 naar Caen volgens de wil van het generale kapittel97. Enkele jaren daarvoor, in 1456, vergezelde een Kruisbroeder uit Hohenbusch de vicarisgeneraal Wilhelmus van Zutphen op diens visitatiereis naar Engeland98.

Keulen"

Haass legde in zijn dissertatie de nadruk op de talrijke goederen, .die aan het klooster te Keulen na 1420 werden geschonken, niet alleen in de nabijheid van Keulen, maar zelfs in het hertogdom Gelre en het hertogdom Kleef. Voor Haass was dit een bewijs voor de observante geest in het klooster te Keulen. Hij wees verder op de keuze van twee Keulse Kruisbroeders tot prior-generaal, Theodoricus van Hall en Nicolaas van Haarlem, beide Noord-Neder-

landers, en op de medewerking van de Keulse Kruisbroeders bij de stichtingen van nieuwe kloosters o.a. Osterberg, Emmerik, Helenenberg en Pedernach 10°. Voor aanvulling van deze gegevens kunnen weer de besluiten van de generale kapittels dienen : ook voor de oprichting van de nieuwe kloosters te Bentlage en Falkenhagen werd een beroep gedaan op de Keulse Kruisbroeders 10\ Bijna alle prioren van Keulen werden meerdere malen tot definitor gekozen 102. Een enkele keer werden Keulse Kruisbroeders ook gevraagd om de observantie te bevorderen in een ander klooster. Al deze gegevens zouden haast tot de veronderstelling kunnen leiden, dat in Keulen circa 1410 de observantie niet zo slecht was. Toch schreef Russelius, dat prior-generaal Helmicus Amoris het klooster in 1420 moest hervormen 103. Het bevel van de officiaal van Keulen, Christianus van Erpel, in 1413 heeft voor het Kruisbroederklooster van Keulen geen onmiddellijke gevolgen gehad. Het bericht van Russelius berust op waarheid : Johannes van Merode kreeg in 1418 van het generale kapittel volmachten voor het 97 Van de Pasch, a.w., annis 1460-1461. 98 Van de Pasch, a.w., anno 1456.

99 Haass, Die Kreuzherren, p. 71 e.v. ; R. Haass, Devotio moderna in der Stadt

Koln im 13. und 16. Jahrbundert, in Verdjjentlichungen des Kolniscben Geschichtsvereins, 25 (I960), p. 133-154. 100 Haass, a.w., p. 146.

101 Van de Pasch, Dejinities, annis 1437-1441, 1443-1445. 102 Van de Pasch, a.w., annis 1420-1499. 103 Russelius, Chronicon, p. 102.


35

klooster te Keulen 104 en nog in de twintiger jaren werden vijf a zes Kruisbroeders uit Keulen gestraft wegens verzet tegen hun prior 10r>. Men laat de verschillende gegevens het beste tot hun recht komen, wanneer men aanneemt, dat de observantie in het Kruisbroe-

derklooster te Keulen van 1410 tot 1421 te wensen overliet, maar dat de observantie daarna door afgevaardigden van het generale kapittel is ingevoerd 106. In 1419 werd de prior van Keulen, Everardus, tot definitor gekozen en onder zijn leiding zal dan het herstel van de observantie begonnen zijn.

Schwarzenbroich107 Terwijl het generale kapittel vooral pas na 1420, onder het bestuur van prior-generaal Helmicus Amoris, er toe overging door

middel van tijdelijke verplaatsingen de observantie te verbeteren in de kloosters, kregen reeds in 1412 de twee jongste Kruisbroeders uit het klooster Schwarzenbroich het bevel zich naar de Nederlanden te begeven en tijdelijk hun intrek te nemen in de kloosters Asperen, Sint Agatha en Venlo 108. Misschien is dit vroege optreden wel te danken aan de bemoeiingen met de hervorming door de Merodes. Deze familie had belangstelling voor de gehele orde, maar toch in het bijzonder voor het klooster Schwarzenbroich, dat zij zelf gesticht had 109. Het zal haar aan het hart gegaan zijn, dat Kruis broeders van dit klooster niet meer observant waren. De vroege pogingen brachten geen succes. In 1421 werd de prior van Sint Agatha, Edmundus van Dinther, door het generale kapittel aangesteld tot prior van het klooster Schwarzenbroich. Deze prior was

als definitor een van de naaste medewerkers van prior-generaal Helmicus Amoris 110. In zijn functie van prior en met behulp van andere Kruisbroeders o.a. uit Sint Agatha, Hoei en Venlo U1 is het Edmundus van Dinther gelukt de observantie te herstellen. Er zijn 104 Van de Pasch, Dejinities, anno 1418. 103 Van de Pasch, a.w., annis 1422-1427. 10* Van de Pasch, a.w., anno 1419.

107 Haass, Die Kreuzherren, p. 92 ; J. Schwarz, Bedeutung und Wesenan, Entstehung und Schicksale des Kreuzbriiderklosters Schwarzenbroich, Beilage zum Amtlichen Schullblat fur den Regierungsbezirk Aachen, 1955, p. 25-32. Schwarzenbroich Jag ten oosten van Aken.

™ Van de Pasch, Dejinities, anno 1412. 100 Het klooster lag vlakbij het stamslot van de familie de Merode.

110 Van de Pasch, Dejinities, annis 1413, 1416, 1421, 1423.

111 Van de Pasch, a.w., annis 1421-1426.

86


hiervoor althans enkele aanwijzingen. De kloosterlingen kozen in 1434 Helmicus Amoris, na zijn aftreden als prior-generaal en een kort verblijf te Asperen, tot hun prior112. Dat ook de armoede in dit toch rijke klooster beleefd werd, blijkt uit het verhaal over het in- en uittreden van Jonker Johannes van Moirschusen, broeder of donaat. Hij had al zijn goederen aan het klooster geschonken. Na enige tijd wenste hij deze goederen zelf te beheren en ervan te profiteren. De overheid vond dit niet goed. Johannes trad uit en kon zijn goederen weer in bezit nemen11S.

In de jaren 1439-1440 hielpen de Kruisbroeders van Schwarzenbroich de observantie te Doornik herstellen114. Zij werden niet

gevraagd voor bijstand bij de oprichting van de nieuwe kloosters in het Rijnland en Westfalen. Er werden meer kloosterlingen naar Schwarzenbroich gezonden dan van Schwarzenbroich naar elders115. Het klooster zal derhalve een tekort aan kloosterlingen gehad hebben.

Aken116

Het klooster te Aken was een van de kloosters, waar de obser vantie verloren was gegaan. In 1421 kregen Edmundus van Dinther, toen reeds prior van Schwarzenbroich, en Johannes van Merode,

procurator van Venlo, van de gezamenlijke kapittelvaders de opdracht naar Aken te gaan om dit klooster te visiteren. Zij hebben waarschijnlijk een nieuwe prior aangesteld, namelijk Wilhelmus van Schiedam en verder over het kloosterleven te Aken verslag uitgebracht117. Het is duidelijk, dat de Kruisbroeders van Aken vooral de gelofte van armoede overtraden. Immers, in 1423, werd hun bevolen alle roerende en onroerende goederen aan hun prior Wilhelmus over te geven118. Hierdoor weet men, dat in Aken Kruisbroeders eigen goederen bezaten. In 1423 werden nog vier Kruisbroeders uit andere kloosters o.a. weer uit Hoei, en uit Namen, Sint Agatha en Venlo, naar Aken gestuurd om de obser112 Haass, Die Kreuzherren, p. 96.

ltt 114 113 118 m 118

Haass, a.w., p. 97. Van de Pasch, Definities, annis 1439-1440. Van de Pasch, a.w., annis 1450-1455. Haass, Die Kreuzherren, p. 106. Hermans, Annales, II, p. 213 ; Haass, Die Kreuzherren, p. 107. Van de Pasch, Definities, anno 1423.


87

Tantie in dit klooster te brengen en enkele Kruisbroeders o.a. de oudste uit dit klooster, werden tijdelijk uit Aken weggehaald om de observantie elders te leren o.a. te Hoei en Sint Agatha119. Na 1430 werd slechts een enkele maal een Kruisbroeder uit Aken door het generale kapittel gestraft. De prioren van Aken zullen hun onderdanen op het goede pad hebben kunnen houden. De Kruisbroeders stonden gedurende de vijftiende eeuw bij de bevolking van Aken en omgeving in hoog aanzien, gezien de vele schenkingen aan het klooster 120.

Merkwaardig is wel, dat ook op de lijst van prioren te Aken veel namen van Noord-Nederlanders voorkomen, speciaal uit de Hollandse steden, zoals Schiedam en Delft121. De Kruisbroeders, af-

komstig uit Schiedam, mochten in 1443 in die stad hun medewerking verlenen bij de stichting van een Kruisbroederklooster122. Het klooster van Aken telde in de tweede helft van de vijftiende eeuw kloosterlingen te over. Naar alle kanten werden zij uitgezonden, hetzij om in een tekort te voorzien zowel in oude als in nieuwe kloosters, hetzij om bij herstel van observantie de plaatselijke prior te steunen, o.a. te Parijs 123.

NEDERLAND

Asperen124

Wanneer men de lijst van de definitoren uit de vijftiende eeuw nagaat, zal men kunnen constateren, dat bijna om het jaar de prior van Asperen tot definitor werd gekozen125. De prior van Asperen was derhalve gedurende deze eeuw een invloedrijk man in de orde.

Reeds in 1411 werd prior Johannes van Merten definitor, wat er wel op wijst, dat hij de hervorming was toegedaan. In 1412, na de dood van Libertus Janssen van Bommel, werd Johannes van Merten zelfc prior-generaal126. Hij deed als prior-generaal een beroep op w Van de Pasch, a.w., annis 1423-1428. ~ Haass, Die Kreuzherren, p. 107. Hermans, Annales, II, p. 157. Van de Pasch, Dejinhies, anno 1443.

Van de Pasch, a.w., annis 1450-1455. M. Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, Amsterdam, 1941, p. 26. — Van de Pasch, Definities, annis 1410-1499.

128 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clahlieu 18 (I960), p. 14-15.

88


de paus van Pisa, Johannes XXIII, om aldus de kerkelijke macht in te schakelen bij zijn streven de onwillige prioren aan zich en aan het

generate kapittel te onderwerpen. Hieruit blijkt duidelijk, dat hij tot de hervormingsgezinde prioren van 1410 behoorde. Daarom moet men aannemen, dat in 1410 in Asperen geen verslapping heerste.

De opvolgers van Johannes, alien op hun beurt definitor, gingen voort in dezelfde geest.

Omstreeks 1370 moet de sfeer in het Asperense klooster goed geweest zijn. Enkele jaren daarvoor had Diederik van Horn, heer

van Perwez, de Kruisbroeders van Asperen gevraagd of het voor hen mogelijk was de zorg van een kapel, toegewijd aan Sint Agatha, enkele kilometers ten zuiden van Cuijk aan de Maas, op zich te nemen en aldaar een klooster te stichten127. Het pleitte voor As peren, dat Diederik van Horn zich tot hen wendde. Immers in de

tweede helft van de veertiende eeuw werden in de Nederlanden en in West-Europa weinig kloosters gesticht. Een van de redenen hiervan was de verslapping in de kloosters. Alleen de hoge adel richtte

hier en daar een klooster op en had daarbij de voorkeur voor de strenge kloosterorden b.v. de Karthuizers. Ook Diederik behoorde tot de hoge adel128.

In 1433, toen Helmicus Amoris, de prior-generaal, die de bevordering van de observantie zo snel wilde doorzetten, zijn ambt neerlegde, koos hij Asperen als het klooster, waar hij zijn verdere leven zou doorbrengen 129.

Toch hebben de kloosterlingen van Asperen zelden van het gene-

rale kapittel opdracht gekregen de observantie in andere kloosters te bewerken of te bestendigen. In 1412 werd Nicolaus van Roermond naar Hoei geroepen om de goede mentaliteit aldaar te versterken130. Daarna kwam verplaatsing uit Asperen slechts een enkele keer voor. Wei werden veel niet-observante kloosterlingen

naar Asperen toegestuurd om er de observantie te leren. Het aantal Kruisbroeders zal er niet groot geweest zijn.

127 Zie hoofdstuk II, p. 48.

128 Zie hoofdstuk I, p. 40. 129 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu 18 (I960), p. 130 Van de Pasch, Definities, anno 1412 ; zie ook p. 69.

VOOR

Sint Agatha


89

131

Zoals reeds is vermeld, werd het klooster te Sint Agatha gesticht vanuit Asperen op verzoek van Diederik van Horn, heer van Per-

wez. De Kruisbroeders van Asperen zullen de goede mentaliteit, die in hun klooster heerste, overgedragen hebben op hun dochterkloos-

ter. Een onverdacht vroege getuige voor de goede geest te Sint Agatha is een zekere Willem van Doernen, die in 1375 aan het nieuwe klooster goederen schonk en in zijn schenkingsacte liet optekenen, dat hij zich verheugde over het heilzame werk, dat de Kruisbroeders van Sint Agatha verrichtten, en over het voorbeeldig leven, dat zij leidden 132. Voor 1410 werd het klooster nog begunstigd met een schenking van Reinoud IV, hertog van Gelre en Gulik, graaf van Zutphen en sinds 1399 heer van het land van Cuijk133. Nog meer dan deze schenkingen openbaart de stichting

van een nieuw klooster te Venlo de aard van het kloosterleven van Sint Agatha. De brief immers van 26 juni 1399, waardoor de magistraat van Venlo instemde met de oprichting van een nieuw Kruisbroederklooster in haar stad, was gericht aan Libertus Janssen. van Bommel, prior van Sint Agatha134, de Kruisbroeder, die de kapittelvaders van 1410 tot prior-generaal kozen en van wie zij de hervorming in de orde verwachtten. De kloosterlingen in Sint

Agatha werden dus tot 1399 - prior Libertus vertrok zelf in dat jaar naar Venlo - door een Kruisbroeder geleid, die een vurig voorstander van een observant kloosterleven was en deze prior zal zeker zijn stempel op het convent van Sint Agatha gedrukt hebben. Een bevestiging hiervan is in feite weer de genoemde goedkeuringsbrief van de magistraat van Venlo. Dat zij in deze tijd van achteruitgang van het kloosterleven in het algemeen geen bezwaren opperde tegen de stichting van een nieuw klooster, en tenvolle medewerkte, pleitte voor de Kruisbroeders, maar toch in het bijzonder voor die van Sint Agatha, daar zij de eer kregen de grondslag te leggen voor het nieuwe convent.

Volgens Russelius was Libertus Janssen van Bommel, toen hij in 1410 tot prior-generaal werd uitverkoren, weer prior in Sint Aga131 132 133 334

Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 8. Hermans, Annales, II, p. 164 en 185. Hermans, a.w., II, p. 180. Hermans, a.w., II, p. 177.

90


tha 135. De Kruisbroeders aldaar hadden hem opnieuw gekozen.

Lang van te voren lean dit niet geschied zijn. In juni 1409 was Jan Kuyl prior van Sint Agatha136. Een ander bericht van Russelius,

dat Libertus na zijn keuze enkele Kruisbroeders uit Sint Agatha naar Hoei ontbood 137, komt niet overeen met de besluiten van de

generale kapittels. Pas in 1412 werd de Kruisbroeder Gerardus van Goch naar Hoei verplaatst138. Toen was Libertus Janssen reeds overleden en als prior-generaal opgevolgd door de prior van Asperen.

Hoe deze Gerardus van Goch na zijn vertrek uit Sint Agatha in

de orde op de voorgrond trad, is reeds medegedeeld. Ook de werkzaamheid van Edmundus van Dinther, die ongeveer van 1413-1421 prior van Sint Agatha was, is al belicht. De laatste bracht in 1438

de stichting van een nieuw klooster te Kerniel in Belgie tot stand

in samenwerking met een andere conventuaal van Sint Agatha, Petrus Did 139. Deze laatste maakte zich voor de hervorming verdienstelijk te Aken en Schwarzenbroich 140. Aan de voorafgaande namen moet die van Johannes Runen toegevoegd worden voor zijn

bijstand aan Edmundus van Dinther in Schwarzenbroich en aan Michael van Testelt, de eerste rector van Maastricht 14\

Hiermee is het aandeel van Sint Agatha aan de uitbreiding van de hervorming in de orde aangegeven. De prioren van dit klooster waren lang niet zo invloedrijk als die van Asperen, die geregeld definitor waren. Zo nu en dan werd een Kruisbroeder uit Sint Agatha voor een jaar naar een nieuw klooster in de Nederlanden overgeplaatst. Nooit zijn zij naar Frankrijk of Engeland uitgezonden, op een uitzondering na: in 1496 namelijk moest de prior van

Sint Agatha een broederkok aan het klooster te Londen verschaf-

fen 142. Een enkele keer kwam een Kruisbroeder van elders de ob133 Russelius, Chronkon, p. 91. 1:18 L. BRUGGEMAN, Het archief van bet klooster van Sint Agatha bij Kuik, in Verslag van 's-Rijks oude archieven 37 (1914), nrs. 35-36. Alle archiefstukken zijn -eigendomsbewijzen. Zij berusten thans in het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch. 137 Russelius, Chronicon, p. 93. 138 Van de Pasch, Definties, anno 1412.

139 A.

van Asseldonk,

Franciscus

van

Tongeren,

1958), p. 17 e.v. 140 Van de Pasch, Definities, annis 1422, 1425. 141 Van de Pasch, a.w., annis 1422, 1437.

in

Clairlieu,

15-16

(1957-

li2 Item committimus priori sante Agathe quatenus provideat conventui Londoniojrum in Anglia de uno bono coco. Van de Pasch, Definhies, anno 1496.


91

servantie in Sint Agatha leren. Deze was er immers uitstekend. Slechts eenmaal is een kloosterling door het generate kapittel gestraft143.

Het aantal kloosterlingen was normaal. In 1462 telde het klooster twaalf Kruisbroeders144. In de loop van de vijftiende eeuw hebben hoog-adellijke heren

en vrouwen het klooster begunstigd : Elisabeth van Kleef145, Catharina van Bourbon 146, Maria van Bourgondie147, keizer Maximi, 148

liaan en zijn zoon Philips de Schone

Venlo149 Aan het hoofd van het klooster te Venlo stonden tussen de jaren

1399-1417 twee Kruisbroeders, die beide sterke voorvechters van het herstel van de observantie in de orde van de Kruisbroeders waren, namelijk Libertus Janssen van Bommel en Johannes van

Merode. Beide zijn reeds meermalen ter sprake gebracht. De eerste als prior van Sint Agatha, als stichter van het klooster te Venlo en

als de prior-generaal van 1410. De tweede als de Kruisbroeder, die

in 1410 zijn broer Arnoldus van Merode ervan overtuigde, dat deze zich moest inzetten voor de orde van de Kruisbroeders door te bewerken, dat de onbekwame prior-generaal Johannes d'Avins zou aftreden en door een andere meer observante kloosterling als priorgeneraal zou vervangen worden. Hun verlangen naar observantie alleen al garandeert, dat zij

tijdens hun prioraat zich hiervoor beijverd hebben. Libertus Janssen

van Bommel kreeg niet lang de gelegenheid zijn krachten in te spannen voor het herstel van de observantie in heel de orde, want

hij stierf al in 1411. Aan Johannes van Merode was dit wel gegeven.

Op de volmachten, die hij verwierf in 1418-1419 ten aanzien van 143 144 145 144

Van de Pasch, a.w., annis 1463-1464. Hermans, Annales, II, p. 105 en 291. Hermans, a.w,, II, p. 206. Zie hiervoor Clairlieu, 10 (1952), p. 80-81 ; 11 (1953), p. 45. 14T De tekst van deze schenking is niet bewaard gebleven ; Maria van Bourgondie werd te Sint Agatha op 27 maart herdacht als weldoenster.

148 Hermans, Annales, II, p. 412. 149 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 195. L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 92-93 (19561957), p. 235-368; 94-95 (1958-1959), p. 209-300.

92


de kloosters te Keulen en Beyenburg is reeds gewezen 15°. Tezamen met Edmundus van Dinther trok hij naar Aken 151. Vier jaar lang, 1425-1428, verbleef hij in Roermond, waar de Kruisbroeders een nieuw werkterrein vonden, om daar het kloosterleven stevig te grondvesten 152. Als prior en later als procurator van Venlo was hij tussen 1410 en 1433 om het jaar definitor en herhaaldelijk visita tor 153.

Zijn opvolgers als prior behielden de invloedrijke plaats, die Johannes van Merode zich verworven had. Nog meer dan de prioren van Asperen werden zij tot definitor gekozen en als visitator aangesteld154.

Ofschoon het klooster te Venlo in de vijftiende eeuw gemiddeld tien of elf kloosterlingen telde155, klopte het generale kapittel de gehele eeuw door er bij hen aan voor hulp aan een ander klooster. Van de vier Kruisbroeders, die in 1412 naar Hoei werden ontboden, waren er twee uit Venlo 156. In de twintiger jaren trokken Kruisbroeders uit Venlo vooral naar Aken, Schwarzenbroich en Roermond157. Toen de overheid van de stad Goes als voorwaarde voor de stichting van een Kruisbroederklooster aldaar stelde, dat de prior-generaal alleen observante kloosterlingen zou benoemen, werden weer twee Kruisbroeders uit Venlo gekozen 158. Ook aan de

nieuwe kloosters te Diilken en Wickrath in het Rijnland en te Franeker werden twee mensen afgestaan159. Slechts eenmaal werd

een Kruisbroeder uit Venlo gevraagd voor het herstel van de observantie in de Engelse kloosters, namelijk Hermannus Piddel. Prior-generaal Helmicus Amoris nam hem mee in 1429160. Naar

Frankrijk begaf zich in 1460 Johannes Cornutti om enkele jaren 130 151 152 153 154 1M dans 13a 157 158 150

Zie pag. 81 en 84. Van de Pasch, Definities, anno 1422. Van de Pasch, a.w., annis 1425-1428. Van de Pasch, a.w., annis 1413-1433. Van de Pasch, a.w., annis 1410-1499. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ. de la soc. hist, et arch. le Limbourg, 92-93 (1956-1957), p. 270. Van de Pasch, Dejinities, anno 1412. Van de Pasch, a.w., annis 1420-1430. Zie hoofdstuk IV, Goes, p. 107. Van de Pasch, Definities, voor Diilken annis 1482-1484, voor Wickrath anno 1495, voor Franeker anno 1467. 160 Van de Pasch, a.w., anno 1428.


93

in het klooster te Parijs te verblijven, daar enkele Parijse Kruis broeders zich te Toulouse bevonden lfll.

FRANKRIJK

In de voorafgaande bladzijden is er sprake geweest van de volgende kloosters in Frankrijk : Parijs, Toulouse, Condren, Varennessur-Allier, Buzangais, Carignan (Ivoix), Caen, Saint Ursin, Saint Georges en Watten, steeds in verband met Belgische, Duitse of Nederlandse kloosters en de uitbreiding van de observantie in de

vijftiende eeuw. Enige kijk op de houding van de Franse Kruis broeders met betrekking tot de hervorming van 1410 werd daarmee niet verkregen. Mogelijk kan een herordening van de besluiten, die voor ieder klooster in Frankrijk op de generate kapittels genomen werden, hier nieuw licht brengen.

Reeds in 1414 en 1417 werd de prior van het klooster te Ca rignan 162, Wilhelmus, tot definitor gekozen en bijna ieder jaar

daarna werden Kruisbroeders van en naar Carignan verplaatst. Dit klooster stond derhalve gedurende de vijftiende eeuw in voortdurend contact met Hoei en het generale kapittel. Evenals de kloosters te Virton en te Suxy werd het in afhankelijkheid van Hoei gesticht. Er was een klein hospitium, bedoeld voor rondtrek-

kende armen en pelgrims, waar slechts enkele Kruisbroeders een werkterrein vonden 163.

In de eerste helft van de vijftiende eeuw werden bijna alleen

Kruisbroeders naar en niet vanuit Carignan verplaatst164. Zij waren niet afkomstig van Hoei, maar van de Nederlandse of Rijnlandse kloosters. Dit wekt de indruk, dat het klooster te Carignan nog steeds zijn oude status had behouden. In de tweede helft kwam hierin verandering. Kloosterlingen uit Carignan kregen de opdracht zich naar Parijs en andere Franse kloosters en zelfs naar Londen 181 Van de Pasch, a.w., anno 1460. 162 Carignan ligt in het departement Ardennes. 163 Hermans, Annales I (1), p. 70; E. Fontaine, Mgr. Jacques Dubois et la fin du prieure de Carignan, in Clairlieu, 8 (1950), p. 49.

m Van de Pasch, Definities, annis 1430, 1443, 1447, 1448, 1450-1460.

94


te begeven. Het klooster blijkt in deze tijd meer dan twee kloosterlingen te tellen165. Het volgende klooster, dat na Carignan in de besluiten van de

generate kapittels vermeld wordt, is dat van Parijs. In 1426 werd namelijk de prior van Parijs, Wilhelmus, tot definitor gekozen166.

De keuze bewijst, dat het in 1426 niet de eerste maal was, dat hij bij de vergadering van de kapittelvaders aanwezig was, en dat hij het gezag van het generale kapittel en tevens de hervorming aan-

vaardde. Het jaar daarop echter, in 1427, zond het generale kapittel de Kruisbroeder Henricus van Nijmegen uit het klooster te Luik en nog enkele andere Kruisbroeders o.a. uit de kloosters te Keulen, Luik en Namen naar Parijs om het klooster aldaar te hervormen. Henricus van Nijmegen werd aangesteld tot prior en in 1428 was hij krachtens deze functie op het generale kapittel aanwezig167. Had prior Wilhelmus hierom gevraagd of was ook hij aangesteld, maar niet bij machte geweest zijn opdracht uit te voeren ? Wat er ook in 1427 voorgevallen is, zeker is dat in deze tijd het herstel van de observance te Parijs begonnen is. Dit komt overeen met de mededeling van Russelius, dat prior-generaal Helmicus Amoris het klooster van Parijs hervormde168. Wat gebeurd was bij de weerspannige kloosters in het Rijnland, vond ook hier plaats : Parijse Kruisbroeders werd tijdelijk een verblijf toegewezen in een van de kloosters in het noorden o.a. te Luik, Namen en Hoei169. De prioren van Parijs zullen hierna op de voorgrond treden vooral als visitatoren van de Franse kloosters, veelal samen met de prioren van Doornik, en in deze functie zullen zij met medewerking van hun eigen onderdanen de hervorming van deze kloosters ter hand nemen.

Na Parijs volgde het klooster te Condren. In 1428 besliste het generale kapittel, dat het bestuur van dit klooster geheel en al aan de zorgen van de prior van Parijs werd toevertrouwd 17°. Dit kloos165 1W 167 168 189 370

Van de Pasch, a.w.f annis 1462-1465, 1467. Van de Pasch, a.w., anno 1426. Van de Pasch, a.w., anno 1427. Russelius, Chronicon, p. 102. Van de Pasch, Definities, annis 1427-1430. Van de Pasch, a.w., anno 1428. Condren ligt in het departement Aisne.

VOOR


95

ter moet maar een kleine nederzetting van Kruisbroeders geweest zijn. Op het einde van de eeuw ging het op in een nieuw Kruisbroederklooster te Chauny171. Gezien het besluit van 1428 zal het

klooster te Condren een stichting geweest zijn van de Parijse Kruis broeders.

Een van de kloosters, die vanuit Parijs tot de observantie teruggebracht diende te worden, was het klooster te Caen. Tussen 1430 en 1460 werden Parijse Kruisbroeders naar Caen gezonden en Kruisbroeders uit Caen verplaatst naar in het noorden gelegen kloosters o.a. naar Aken, Luik en Doornik172. De pogingen van de prioren van Parijs en Doornik blijken zonder voldoende resultaat

gebleven te zijn. In 1460 namelijk heeft het generale kapittel zelf zeer sterk ingegrepen. Het benoemde toen in Caen een prior en een supprior, resp. Johannes van Grave, afkomstig uit het klooster

te Namen, en Henricus van Wezel, afkomstig uit het klooster te

Marienfrede. Aan hen voegde het enkele Kruisbroeders uit Hohenbusch en een uit Roermond toe. Allen kregen de opdracht te zorgen voor de hervorming van het klooster te Caen 173. Opvallend is het dat het generale kapittel voor de hervorming van het klooster te Caen nu een beroep deed op Kruisbroeders van het noorden. Misschien heeft het niet eerder de kans gehad dit middel bij uitstek, namelijk het zenden van observante kloosterlingen naar een nietobservant klooster te gebruiken, b.v. wegens verzet van de Franse Kruisbroeders of wegens de Honderjarige oorlog. Tot 1466 werden

de benoemingen van de kloosterlingen uit het noorden verlengd 174.

Enkele jaren na de ingreep te Caen kwamen de twee kloosters, gelegen in de buurt van Caen, aan de beurt, namelijk Saint Ursin en Saint Georges175, en eveneens twee kloosters, meer in centraal 171 172 173 174 175

Hermans, Annales, I (1), p. 151. Van de Pasch, Dejinities, annis 1430, 1445-1447, 1451-1457. Van de Pasch, a.w., anno 1460. Van de Pasch, a.tv., annis 1461-1466. A. Durand, he prieure de Saint Ursin, in Clairlieu, 22 (1964), p. 3-90;

Cottineau, Repertoire Topo-Bibliograpbique, kol. 2911. Saint Ursin ligt in het departement Mayenne, nabij Lignieres-la-Doucelle. Voor Saint Georges : Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 2701 en A. Durand, Les Croisiers en Bretagne: he prieure de Saint Georges (manuscript). Saint Georges ligt in het departe ment C6tes du Nord.

96

STUDISN OVER DE OBSERVANTIE

Frankrijk, Varennes-sur-Allter en Buzangais176. Het bevel van het generate kapittel uit het jaar 1464, dat de prioren van deze kloosters

ieder jaar naar Hoei dienden te kdmen of tenminste de prior van Caen als hun vertegenwoordiger moesten afvaardigen, is reeds vermeld. Deze prior zou op de hoogte gesteld moeten worden van de

geestelijke en materiele toestand van de kloosters177. Op het kapittel zou hij namens de prioren spreken. De prior van Caen was in de zestiger jaren nog al eens visitator. Uit dit bevel blijkt tevens, dat het generate kapittel het voile vertrouwen had in de prior van Caen. Tegelijk met het bevel aan de prioren werden naar deze kloosters Kruisbroeders zowel uit Caen als uit het noorden verplaatst. In 1482 en 1483 trokken nog Kruisbroeders uit Hoei en Namen naar Buzangais, in 1485 werd Johannes van Tongerloo uit Hoei supprior in Varennes-sur-Allier en in 1496 werden daar zelfs Kruis broeders uit Sneek en Asperen benoemd178.

Zuidelijker lagen de kloosters Toulouse en Salignac179. Het tweede klooster behoorde bij Toulouse. Herhaaldelijk blijkt, dat de prior van Toulouse zeggenschap over dit klooster heeft180. De mines van de gebouwen van dit klooster doen echter veronderstellen, dat dit klooster toch niet zo'n kleine nederzetting was als b.v. Virton en Suxy. De prior van Parijs had op zijn visitatiereis door Frankrijk in het jaar 1457 getracht het klooster te Toulouse voor de observantie te winnen. Hij benoemde Kruisbroeders uit zijn eigen klooster te Toulouse. Een van hen werd prior, een ander supprior. In 1458 confirmeerde het generate kapittel deze handelwijze 18\

Maar ook in Toulouse zagen de Franse Kruisbroeders geen kans de wens van het generate kapittel te vervullen. Enkele jaren later, in 1461, werden Kruisbroeders uit de noorderlijke kloosters o.a. uit Keulen, Asperen en Diisseldorf gevraagd en Jacobus Stoeff uit het klooster te Luik werd als prior gei'nstalleerd182. Toen Jacobus Stoeff 116 Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 3298. Varennes-sur-Allier ligt in het departement Allier. Voor Buzangais: Cottineau, Repertoire TopoBibliographique, kol. 542. Buzangais ligt in het departement Indre. 1TT Van de Pasch, Definities, anno 1464. 178 Van de Pasch, a.w., annis 1464, 1483-1486, 1496.

179 Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 3182 en 2935. Salignac ligt in het departement Dordogne. lso Van de Pasch, Definities, annis 1463, 1482. 181 Van de Pasch, a.w., anno 1458. 132 Van de Pasch, a.w., annis 1461-1464.


97

gestorven was, werd opnieuw een Kruisbroeder uit Parijs prior te

Toulouse183. De Kruisbroeders uit het noorden konden het in Toulouse niet lang uithouden. In de eerste vijftien jaren na 1461 werden telkens andere Kruisbroeders voor Toulouse benoemd184.

Tenslotte twee kloosters, die in het huidige Frankrijk lagen, namelijk Laines-aux-Bois en Watten 185. Zelden komen de namen van deze kloosters voor in de besluiten van de generale kapittels. Volgens Cottineau was Laines-aux-Bois afhankelijk van het klooster te Parijs. Watten was misschien een nederzetting van de Kruis broeders van Doornik. Gerardus van Goch is dtfar prior geweest186. Laines-aux-Bois zal tegelijk met Parijs, en Watten tegelijk met Doornik zich bij het generale kapittel hebben aangesloten. De prioren van de kloosters te Carignan, Parijs en Condren blijken reeds in de eerste helft van de vijftiende eeuw naar het generale kapittel te Hoei gekomen te zijn. De prioren van de overige kloosters waren hiertoe blijkbaar niet bereid. De strijd tussen de Franse en Engelse koningen kan hen belet hebben de verre reis naar Hoei te ondernemen. Daar de Engelsen en de Bourgondiers tot 1436 Parijs en het noorden van Frankrijk bezet hidden, was het contact voor de noordelijke kloosters eenvoudiger. Toch blijft de vraag staan, waarom na 1460, toen de oorlog in Frankrijk voorbij was en het land meer rust kende, de generale kapittels juist Kruisbroeders uit het Noorden naar de Franse kloosters verplaatsten. Voor die datum werd de hulp ingeroepen van de Kruisbroeders uit de kloosters van Noord-Frankrijk, waarom

niet na 1460 ?

De Franse Kruisbroeders kunnen zich verzet hebben tegen het generale kapittel om twee redenen : het kan zijn, dat zij niets voel-

den voor de eenheid en de uniformiteit, waarnaar de generale kapittels sinds 1410 streefden, het kan ook zijn, dat zij geen afstand wilden doen van het beheer van eigen goederen. Door het onderzoek van A. Durand is aan het licht gekomen, dat de Kruisbroeders *8:l Van de Pasch, a.w., anno 1464.

ik VA™ DE Pasch> a-w-> annis 1461-1466 ; 1470, 1475, 1483-1485.

Laines-aux-Bois ligt in het departement Aube ; zie hiervoor Cottineau Rtpertotre Topo-Biblwgraphique, kol. 1540. Watten wordt niet in Cottineau genoemd. 38 Van de Pasch, Definities, anno 1454

98


van Caen in het begin van de vijftiende eeuw arm waren en niet

in staat behoorlijk voor hun levensonderhoud te zorgen, zodat de stad Caen van koning Karel VI tot tweemaal toe opdracht kreeg

een geldsom te geven. Het stadsbestuur bleef in gebreke, omdat het zelf niet over voldoende geldmiddelen beschikte. Toch groeide in de eerste helft van de vijftiende eeuw het aantal kloosterlingen in Caen en stond het klooster in aanzien bij de bevolking van de stad, zoals blijkt uit het aantal schenkingen van die zijde187. Men mag wel veronderstellen, dat in Caen de Kruisbroeders trouw gebleven zijn aan hun gemeenschappelijk leven. Alleen in

rijke kloosters treft men gedurende de veertiende en vijftiende eeuw kloosterlingen aan, die eigen goederen beheerden en zich aan het

gemeenschappelijk leven onttrokken en zelden in arme kloosters.

Bijna alle Kruisbroederkloosters in Frankrijk waren in arme streken gevestigd en zullen niet rijk geweest zijn. Daarom zal het verzet van de Franse Kruisbroeders niet ontstaan zijn uit afkeer van de eisen van de generale kapittels betreffende het gemeenschappelijke leven.

Daarentegen doet een ander gegeven vermoeden, dat zij niet

voelden voor de eenheid, waarnaar de generale kapittels streefden. Na 1480 werd het bestuur over alle Franse kloosters toevertrouwd aan een prior-provinciaal. Deze functie werd nu eens vervuld door de prior van Parijs, dan weer door de prior van Caen of die van het in 1474 opgerichte klooster te Lannoy188. Juist in die tijd poogde de Franse koning alle kloosters in Frankrijk onder gezag van Franse geestelijken zelf te stellen 189. De generale kapittels zijn wellicht tot het benoemen van een prior-provinciaal overgegaan op

verzoek van de Franse kapittelvaders om verwikkelingen te ontwijken, maar in 1492 eiste het generale kapittel van dat jaar nog-

maals, dat alle prioren uit Frankrijk naar Hoei zouden komen 190. De moeilijkheden bleven niet uit. In 1520 scheidde Michael Mulotr

prior van Parijs, met steun van de bisschop van zijn stad, zijn 1ST A. Durand, Les Croisiers en Normandie : he prieure Sainte-Croix de Caen, in Clairlieu, 25 (1967). lt8 Van de Pasch, Dejinhies, annis 1481-1484. 189 Meyer, Een Hollandse kloosterhervorming, in De Katholiek, 146 (1914), p. 141.

195 Van de Pasch, Dejinhies, anno 1492.


99

klooster af van de orde191. De overige kloosters volgden deze

prior niet.

De Franse Kruisbroeders zullen vooral afkerig geweest zijn van het streven naar eenheid, temeer omdat een jaarlijkse gang naar Hoei in hun ogen inhield, dat zij zich schikten naar de wensen van Nederlandse en Duitse Kruisbroeders. Zij zullen bevreesd geweest zijn voor een Nederlands-Duits overwicht. Immers, sinds 1410 werden door de loop der omstandigheden en door het wegblijven van de Franse Kruisbroeders, iets, dat uit de besluiten van de generale kapittels blijkt, voornamelijk Nederlandse en Duitse Kruis broeders in de leiding van de orde gekozen. Voor het bestuur van de orde bleef de eenheid, belichaamd in het jaarlijkse generale kapittel, een eerste doel. Men mag hierin de reden zien, waarom de generale kapittels na 1460 Nederlandse en Duitse Kruisbroeders, sinds 1410 in die richting opgevoed, in de

Franse kloosters plaatsten.

ENGELAND192

Zolang er nog geen monografieen over alle Franse kloosters

verschenen zijn, zal het moeilijk zijn iets te weten te komen omtrent

de observantie in de Franse kloosters. Te veel moet men nu nog uitgaan van de besluiten, die de generale kapittels hebben uitgevaardigd, zonder dat men weet, hoe de reacties op deze besluiten

in de desbetreffende kloosters waren. Eenzelfde bezwaar zou men kunnen inbrengen tegen een poging

de hervorming van de Kruisbroederkloosters in Engeland gedurende de vijftiende eeuw te bestuderen. Met de gegevens voor de Engelse kloosters is het nog slechter gesteld. Men weet b.v. nog niet of de kloosters, die ooit als Kruisbroederkloosters werden opgegeven, wel behoord hebben tot de orde van het Heilig Kruis, die haar centrum !n

DE Pasch' Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (i960), p. 28

E. Beck, The order of the Holy Cross (Crutched Friars) in England, in Transactions of the royal historical society, 3 series, 7, London 1913, p. 191-208 ; J. Bulloch, The Crutched Friars, in Records of the Scottish church history society, 10 (1949), p. 89-106; D. Knowles, The religious Orders in England, vol. 1,

Cambridge 1959, p. 203. Knowles vermeldt nog enkele artikelen. J. M. Hayden,

The Croisiers in England and France, in Clairlieu, 22 (1964), p. 91-110. Voorai deze laatste auteur heeft een uitgebreide literatuur over de Kruisheren in Engeland

verzameld.

100


in Hoei had. De titels ,,Crossed Friars", ,,Crutched Friars" of ,,Order of the Holy Cross" werden in Engeland aan kloosterlingen van meer dan een orde gegeven193.

Leveren nu de besluiten van de generate kapittels uit de vijftiende eeuw enige nieuwe gegevens op omtrent de Engelse kloosters en speciaal omtrent de observantie-beweging gedurende deze eeuw ? Het antwoord is ook nu weer negatief. De besluiten vertellen wel, dat de prior-generaal en zijn kapittel tot driemaal toe pogingen in het werk hebben gesteld de Engelse kloosters voor de observantie te winnen. Van 1428 tot 1431 verbleef prior-generaal Helmicus Amoris zelf in Engeland. Enige Kruisbroeders vergezelden hem194. De tweede poging werd ondernomen in de jaren 1454 tot 1466, eerst onder leiding van Wilhelmus van Zutphen uit Luik en later van Henricus van Wezel uit Marienfrede, beiden in de functie van vicaris-generalis. Ook nu werden hun een aantal Kruisbroeders als helpers toegewezen195. De derde poging kwam op het einde van de eeuw in de jaren 1489 tot 1497. In 1489 kregen Goswinus van Nijmegen, prior van Watten, en Johannes van Essen uit Marien frede opdracht als visitatoren de Kruisbroeders in Engeland o.a. te Londen, de kloosterdiscipline te leren. In 1494-95 werden vier Kruisbroeders voor Londen benoemd. Zij moesten zich naar Goes begeven en vandaaruit naar Londen afreizen196. Ook kan men nog enige namen van Engelse Kruisbroeders aantreffen in de besluiten, omdat zij gestraft werden met een tijdelijk verblijf in de kloosters te Luik, Sint Agatha of elders197. Dit biedt echter geen nieuws. Immers Russelius deelde deze pogingen reeds mede en was soms zelfs uitvoeriger. Zo noemde hij de namen van vijf Kruisbroeders, die prior-generaal Helmicus Amoris vergezel

den 198, de besluiten geven er maar twee op. Betreffende de tweede poging was zijn mededeling erg summier. Prior-generaal Georgius van Brueggen, 1452-1458, had veel moeite met de hervorming in

Engeland199. Russelius wist ook van de derde poging en hij kon m Beck, The order of the Holy Cross in England, p. 191 e.v. 1M Zie pag. 71. 193 Van de Pasch, a.w., annis 1454-1456, 1466.

198 Van de Pasch, a.w., annis 1494, 1495, 1497 ; Hermans, Annales, II, p. 387. 197 Van de Pasch, a.w., annis 1431, 1435-1436, 1441, 1456. 198 Russelius, Chronicon, p. 102-103. 199 Russelius, a.w., p. 113.


101

mededelen, dat prior-generaal Everardus van Orsoy, de prior van Hoorn, Gisbertus van Sneek, tot vicaris-generaal van Engeland aanstelde en de prior van Nijenwerve, Cornelis Gerbrandus, de Keulse Kruisbroeder Christianus, de Hoeise Kruisbroeder Lucas van Mechelen als metgezellen. Christianus werd tot prior van Londen aangesteld 20°.

Al wijken de gegevens uit de besluiten van de generate kapittels enigszins af van de berichten van Russelius, het blijkt toch, dat de zeventiende-eeuwse kroniekschrijver goed was ingelicht. Daarom moet ook wel degelijk waarde gehecht worden aan zijn overige berichten. Russelius doet namelijk betreffende de hervorming van de Kruisbroeders in Engeland nog zeer opvallende mededelingen : prior-generaal Petrus Pincharius, 1364-1382, en prior-generaal Ferricus van der Putte, 1382-1393, hebben reeds geprobeerd met behulp van de bisschop van Londen de discipline in de Engelse kloosters te herstellen 20\ Dit verhaal van Russelius wijst enerzijds op het verval van het kloosterleven in de Engelse Kruisbroederkloosters voor 1410, maar anderzijds op zeer vroege acties het kloosterleven aldaar te verbeteren 202. Er zijn helaas geen bronnen aanwezig, waarmede de mededelin gen van Russelius over de tijd voor 1410 geverifieerd kunnen wor den. Uit de verscheidene pogingen om de kloosters in Engeland tot een observant leven te brengen mag wel opgemaakt worden, dat deze tot 1500 zonder resultaat zijn gebleven. Nooit was een prior uit Engeland definitor en tot nu toe is geen enkel teken van observantie in de geest van de kapittelvaders van 1410 te bespeuren. Ten slotte, slechts de volgende Engelse kloosters werden in de besluiten van de generate kapittels genoemd : Londen, Donnington, Bergham (Barham, St. Margaret) en Welnetham (St. Thomas) 208. 200 Russelius, a.w.f p. 132. 201 Russelius, a.w., p. 81 en 85.

202 Russelius, a.w., p. 82. Prior-generaal Petrus Pincharius zou overigens niet

alleen getracht hebben het verval in de Engelse kloosters tegen te gaan, maar ook in de Franse. Van koning Karel V van Frankrijk zou hij gedaan gekregen hebben, dat de Kruisbroeders, die uit angst voor zijn hervormingsmaatregelen uit de kloosters vluchtten, door de wereldlijke arm werden gevangen gezet. 208 Van de Pasch, Definities, annis 1431, 1456, 1465, 1495, 1497. Van Rooijen,

De oorsprong, p. 92, n. 14, schrijft, dat slechts vijf kloosters een langer bestaan hadden. Behalve de genoemde kloosters geeft hij nog een vijfde, namelijk te

Colchester. De naam van dit klooster komt niet voor in de besluiten van de generate

kapittels tussen 1410-1499.

102


Conclusies

De observantie-beweging in de orde van het Heilig Kruis gedurende de vijftiende eeuw was, naar het zich laat aanzien, een bewe-

ging, die uitging van enkele Zuid- en Noordnederlandse kloosters, namelijk Hoei, Suxy, Virton, Asperen, Sint Agatha en Venlo,

wellicht ook Luik, Namen en Carignan. De afgevaardigden van deze kloosters namen in 1410 de eerste besluiten, die tot een her? vorming zouden moeten leiden. De Rijnlandse kloosters werden eerst gewonnen dank zij de actie door de officiaal van Keulen, Christianus van Erpel, in 1413 gevoerd, en dank zij de inmenging van de visitatoren, die door het generale kapittel waren afgevaardigd. De kloosters te Aken en Doornik sloten zich resp. in 1421 en 1435 aan.

Deze conclusies worden bevestigd door een besluit van het generale kapittel uit het jaar 1422. Er werd bepaald hoeveel geld de kloosters dienden te geven aan de visitatoren bij hun jaarlijks bezoek. De volgende kloosters werden genoemd: Namen, Luik, Schwarzenbroich, Roermond, Venlo, Sint Agatha, Asperen, Keulen, Beyenburg en Hohenbusch 204. De kloosters zullen het vastgestelde bedrag niet aanvaard hebben, indien hun prioren niet in het overleg betrokken waren geweest. De namen van de Franse en Engelse steden of dorpen, waar zich Kruisbroederkloosters bevonden, en bovendien Aken en Doornik ontbreken. Dat waren juist de kloos ters, die voor 1422 nog niet voor de hervorming gewonnen waren,

zoals de besluiten uit de volgende jaren aangaven. Dat de plaatsen

Suxy, Virton en Carignan niet genoemd werden, vindt zijn verklaring in de afhankelijkheid van de kloosters aldaar van Hoei. De nieuwe stichting te Roermond werd reeds in de lijst opgenomen. In 1422 hadden zich 13 kloosters aangesloten bij het generale kapittel van Hoei. Een dergelijke lijst is te vinden in de besluiten van het generale

kapittel van 1441. In dit jaar verdeelde het generale kapittel de kloosters in drie groepen : 204 Van de Pasch, Dejinities, anno 1422 ; Hermans, Annales, II, p. 214.


105

1. Hoei, Namen, Luik, Doornik, Goes en Kerniel (Kolen). 2. Maastricht, Roermond, Venlo, Hohenbusch, Sint Agatha, Asperen.

3. Aken, Schwarzenbroich, Keulen, Beyenburg, Osterberg, Bentlage.

De bedoeling van deze verdeling was, dat de prior-generaal elk jaar een groep visiteerde en de twee andere groepen overliet aan de visitatoren van het generate kapittel205. Hier werden in vergelijking met de lijst van 1422 behalve de nieuwe kloosters : Goes, Maastricht, Kolen, Osterberg en Bentlage, nog twee oudere - voor 1410 gestichte - kloosters genoemd, namelijk Doornik en Aken. Deze conventen waren intussen voor de observantie gewonnen. In deze lijst ontbreken de namen Parijs en Condren. Toch waren de kloosters aldaar voor de hervorming gewonnen. De verklaring hiervoor is waarschijnlijk deze : de eerste groep omvatte de kloos ters in het huidige Belgie, plus Goes, de tweede groep de kloosters langs de Maas ten noorden van Luik, de derde de kloosters in het Rijnland en Westfalen. De kloosters te Parijs en Condren pasten niet in een van deze drie groepen, daar zij te ver weg lagen. Eerst sinds 1439 werden voor Frankrijk twee visitatoren aangesteld 206. Het bestuur van Condren was in 1428 geheel aan de zorgen van de prior van Parijs toevertrouwd. Vandaar dat Condren nooit voor een vergoeding aan de visitatoren werd aangeslagen. De prior van Parijs zal de reis en de verdere onkosten hebben moeten betalen. Een derde lijst volgde in 1466 en vermeldde de namen Parijs en Caen 20T. Enkele jaren daarvoor had het generale kapittel een prior en een supprior in Caen benoemd. De namen van Zuid-Franse

kloosters ontbreken nog. Daar het generale kapittel in 1492 het verzoek herhaalde, dat alle prioren naar Hoei zouden komen, bleven de prioren van deze kloosters vermoedelijk thuis 208. Op geen enkele lijst staan de namen van de kloosters in Engeland, een reden temeer

om te veronderstellen, dat de pogingen van de prioren-generaal en van de generale kapittels geen succes hadden.

20«

Van de Pasch, a.u>., anno 1441.

Van de Pasch, a.w., annis 1448, 1453, 1457-1460.

201 Hermans, Annales, II, p. 317.

** In 1482 was de prior van Toulouse op het generale kapittel, zie Hermans

Annales, I (1), p. 138.

104


Naast de prioren-generaal hebben vooral de prioren van Venlo,. Asperen, Keulen, Namen, Luik, Aken en Hohenbusch een invloedrijke rol gespeeld. Kruisbroeders uit de kloosters te Hoei, Namen, Venlo en Luik en naderhand ook uit Aken hebben gewerkt voor

het herstel van de observantie in het Rijnland, Frankrijk en Bngeland. De kloosterlingen van Sint Agatha vooral in het begin, tussen 1410 en 1440, en dan alleen in het Rijnland en de Zuidelijke Nederlanden ; de kloosterlingen van Venlo en Keulen werkten vooral mee bij de oprichting van nieuwe kloosters ; die van Doornik werden na 1450 uitgestuurd naar de Franse kloosters ; het klooster Hohenbusch stond kloosterlingen af voor Frankrijk en Engeland. De Kruisbroeders van Parijs trachtten de overige Franse kloosters te bewerken, echter zonder succes. Vooral vier kloosters ontvingen

voortdurend niet-observante Kruisbroeders van elders om hen de vereiste kloosterdiscipline te leren, namelijk Hoei, Luik, Namen en Asperen. Opgemerkt moet worden, dat in de kloosters, die het meest hebben bijgedragen tot de verspreiding van de observantiegeest, veel Noord-Nederlanders woonden.

Hoofdstuk IV

DE STICHTINGEN NA 1410

De observantie-beweging bracht - 20 schreef Post - een nieuw leven in de orde van de Kruisheren, hetgeen zich openbaarde in talrijke stichtingen in het Rijnland en in de Nederlanden\ In een studie over de observantie-beweging gedurende de vijftiende eeuw behoren de stichtingen uit die tijd besproken te worden. Alle nieuwe

kloosters in de landen, waar de Kruisbroeders voor 1410 gevestigd

waren, de Nederlanden, Frankrijk, Engeland en het Rijnland, moeten behandeld worden, en als zij naar een voor hen nieuw gebied gingen, moet dat vermeld worden. De dichtheid van de kloosterstichtingen kan een bewijs zijn voor het aanwezig zijn van een observantie-beweging. Het initiatief tot de oprichting van een klooster werd genomen op het platteland door een adellijke heer of dame, in de stad door de geestelijkheid of door de burgers. Deze stichters verwachtten van zo'n klooster heil voor hun ziel en zaligheid en eisten er derhalve een observante geest. In veel steden sloeg ook het stadsbestuur er acht op. Na 1400 zag het meestal om economische redenen, vaak liever niet dan wel de komst van nieuwe

kloosterlingen. Deze zouden voor zich teveel bezittingen kunnen verwerven of zich kunnen toeleggen op een of ander ambacht, het

geen nadelig zou kunnen zijn voor de burgers van de stad. Bij observante kloosterlingen leek het gevaar hiervoor niet zo groot, omdat zij niet op overvloed van werelds goed uit waren. Daarom liet zo'n stadsbestuur slechts observante kloosterlingen toe. Voor deze studie is het verder van belang te weten of de nieuwe kloosters tot bloeiende gemeenschappen zijn uitgegroeid, of de priors leidende personen in de orde waren, of de kloosterlingen van het centraal bestuur opdrachten verkregen hun kloosterleven Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel II, p. 174.

106


uit te dragen naar elders hetzij voor het herstel van de observantie, hetzij om een nieuwe stichting te beginnen en op welke activiteiten

de Kruisbroeders zich toelegden. Deze vragen zullen beantwoord worden, vooral voor de kloosters, die in de eerste helft van de vijftiende eeuw ontstaan zijn. NEDERLAND

Het eerste klooster, dat na 1410 in Nederland werd gesticht was dat van Roermond in het jaar 1422 2. De meesters van de broederschap van Sint Cornelis aldaar hadden de Kruisbroeders gevraagd de bediening van hun kapel op zich te nemen. De reeds meermalen genoemde Johannes van Merode werd opgedragen tezamen met nog enige Kruisbroeders uit het klooster te Venlo de oprichting te verwezenlijken 3. Dat Johannes van Merode van het begin af aan in Roermond de observantie invoerde, is aan geen twijfel onderhevig, aangezien hij in 1410 het initiatief tot de hervorming van de

orde nam. Zijn werk werd voortgezet door Nicolaus Lentzen, die zeker reeds voor 1431 prior was. In dat jaar werd hij voor de eerste maal tot definitor gekozen. Tot 1464 werd hem deze functie bijna om het jaar toevertrouwd en tot aan zijn dood in 1471 bleef hij prior \ Juist in de tijd, dat het generale kapittel zich zo krachtig wijdde aan de hervorming in de orde, was hij een centrale figuur. Onder zijn leiding beleefde het klooster te Roermond een bloeiperiode. De kloosterlingen waren gezien bij de mensen in en buiten de stad Roermond, die talrijke goederen aan het klooster vermaakten 5. Tot in de zestiende eeuw stond het klooster nog als observant bekend6. Het aantal kloosterlingen was gemiddeld zeventien7. Gebrek aan plaats belette mogelijk de komst van niet-observante kloosterlingen ; er zijn er in het klooster te Roermond geen geplaatst. Slechts een kloosterling kreeg een belangrijke opdracht te vervullen, namelijk Johannes van Susteren. Hij was een van de 2 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 157. L. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 57 (1941), j>. 6-28.

3 4 5 • T

Van de Pasch, Definities, annis 1422-1430. Van de Pasch, a.w., annis 1431-1464, 1471. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, p. 9. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel II, p. 174. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, p. 9.

STICHTINGEN NA 1410

107

Kruisbroeders, die de observantie in het klooster te Caen moesten invoeren. Hij verbleef aldaar van 1463 tot 14668. De prior van Roermond kreeg in 1448 tot taak toezicht te houden op het nieuwe

klooster Marienfrede 9. De tweede stad, waar de Kruisbroeders zich vestigden, was Goes in 142910. De stichtingsbrieven getuigen van het streven naar

observance in de orde onder leiding van prior-generaal Helmicus Amoris van Zutphen en tevens van de zorg van het stadsbestuur van Goes, dat alleen observante kloosterlingen zich in zijn stadsgebied zouden vestigen. De prior-generaal beloofde plechtig, dat alleen maar kloosterlingen, die uitblonken in observantie, voor Goes

in aanmerking zouden komen. Wanneer er bovendien in de toe-

komst Kruisbroeders zouden verblijven, die niet meer leefden volgens de regel van Augustinus en de statuten van hun orde, dan zou een visitator van de orde hen zo snel mogelijk terecht wijzen. Bleven

zij zich verzetten, dan was de prior van Goes verplicht de hulp van de wereldlijke arm in te roepen. Gebeurde dit niet, dan kon

de magistraat alle privileges, die zij in 1429 aan de Kruisbroeders wenste te verlenen, intrekken, totdat de observantie was hersteld. Toen de magistraat deze schriftelijke belofte in handen had, gaf zij toestemming voor de stichting en verleende de beloofde privi leges 11.

Als eerste kloosterlingen zond prior-generaal Helmicus Amoris zijn broer Johannes, die reeds zijn sporen in de orde had verdiend, en nog twee Kruisbroeders uit het klooster te Venlo 12. Het klooster te Goes is gedurende de vijftiende eeuw in de orde

niet zo belangrijk geweest. Het aantal roepingen zal niet toereikend zijn geweest en blijkbaar had men te kampen met gebrek aan priesters. Circa 1450 stond de prior van Roermond een priester af13. De Kruisbroeders uit Goes hebben dan ook niet meegewerkt aan de hervormingspogingen in Frankrijk en Engeland. Wei hielpen zij bij de oprichting van het klooster te Schiedam. Enkele Kruisbroeders 8 Van de Pasch, Dejinities, annis 1463-1466. 9 Van de Pasch, a.w., anno 1448. 10 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 69. 11 Hermans, Annales, II, p. 222-226. Hermans verwijst naar het Groot Privilegieboek der stad Goes, Ms. fol. 31 en 51 ; zie bijlage 6. 12 Van de Pasch, Definities, anno 1430. 13 Van de Pasch, a.w., anno 1451.

108


waren afkomstig uit Schiedam en hadden, zodra zij hoorden van de plannen van de orde in hun geboorteplaats een klooster te beginnen, gevraagd hiervoor in aanmerking te komen. Dit werd hun toegestaan14. Op het einde van de eeuw hebben de kloosterlingen van Goes toch nog een waardige bijdrage aan de orde kunnen leveren in de persoon van hun prior, Cornelis van Clotingen. Hij werd na i486 dikwijls tot definitor gekozen en in 1496 werd hij overgeplaatst naar Hoei om daar de jonge Kruisbroeders te onderrichten. Zijn theologische lessen werden door vele seculiere en reguliere geestelijken gevolgd. In het najaar van 1500 verkozen de Kruis broeders van Hoei hem tot prior-generaal15.

Tien jaar na Goes, in 1438, volgde een klooster te Maastricht16. Het was weer in een stad aan de Maas. Het is mogelijk, dat de Kruisbroeders gaarne binnen Maastricht trokken om het contact tussen de kloosters in de steden langs de Maas onderling en met het klooster te Hoei te versterken. Het klooster te Maastricht is in de vijftiende eeuw nog niet tot een volwaardig klooster uitgegroeid. Immers, het generale kapittel vertrouwde aan de conventualen van Maastricht niet het recht toe hun eigen prior te kiezen. Gedurende de gehele eeuw zijn prioren, meestal Kruisbroeders uit andere kloosters, door het bestuur van de orde aangesteld17. Vanuit dit klooster zijn geen Kruisbroeders uitgestuurd naar Engeland, Frankrijk of naar elders. Pas in 1495 vertrok er een, genaamd Johannes, naar Londen. Wei namen de kloosterlingen van Maastricht niet-observante Kruisbroeders op18. De vierde nederzetting in de Noordelijke Nederlanden na 1410 was te Schiedam in 1443 19. De stichters van dit klooster waren Daniel Jansz van Matenesse en Goeswijn Miechielszoon, beiden verscheidene jaren baljuw van Schiedam. De pastoor had zich verzet 14 15 M 17

Van de Pasch, a.w., annis 1444-1452. Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 26-27. Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 119.

H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het klooster der Kruisheren te Maastricht, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 39 (1903), p. 42-43. 18 Van de Pasch, Dejinities, annis 1439, 1464, 1465. 19 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 169. G. F. Sandberg, Archivalia van het klooster der Kruisbroeders te Schiedam, 1442-1554. Inventaris berustend

in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag.

STICHTINGEN NA 1410

109

tegen de komst van de Kruisbroeders. Paus Eugenius IV besliste in hun voordeel20.

In het klooster te Aken zijn Schiedammers prior geweest en ook te Goes waren enigen uit die stad ingetreden 21. Daar hieruit blijkt,

dat de orde zich te Schiedam reeds naam had verworven, zal het generale kapittel er misschien op gerekend hebben, dat spoedig candidaten voor het kloosterleven uit de stad zelf en omgeving zich zouden melden. Die verwachting van het generale kapittel werd waarschijnlijk niet vervuld. De Kruisbroeders, benoemd voor de oprichting, verbleven er zeer lang, wat geen gebruik in de orde was22. Met de pastoor bleven er moeilijkheden, vooral aangaande de werkzaamheid van de Kruisbroeders, zoals preken, biechthoren en begraven. In 1481 kwamen de pastoor en de Kruisbroeders tot een minnelijke schikking, waarbij o.a. bepaald werd, dat de Kruis broeders in hun kerk mochten biechthoren en vrij preken, uitgezonderd op tijden, dat er in de parochiekerk gepreekt werd. Iedere parochiaan mocht in de kerk van de Kruisbroeders begraven worden. De aan de pastoor toekomende portio canonica werd in een bepaalde geldsom vastgelegd 23. Opmerkelijk is, dat na 1470 nog verscheidene conventualen van Schiedam door het generale kapittel werden gestraft24. De prioren noch hun onderdanen stonden het bestuur van de orde terzijde bij de oprichting van een nieuw klooster of herstel van de observantie. Pas in 1496 werd prior Balduinus tot definitor gekozen 2B. Maar de huidige gegevens volstaan niet om over de werkelijke toestand van het klooster een oordeel te vellen. Wei was er een bloeiend kloosterleven in Hoorn 26. Hier had een meerderheid van Tertianen van Sint Franciscus op advies van de geestelijkheid van Hoorn in 1461 de prior van het Kruisbroeder20 A. J. Van de Ven, Het Kruisbroedersconvent te Schiedam, in Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, 43 (1925). p. 368-422. 21 Van de Pasch, Dejinnies, annis 1444-1452. 22 Van de Pasch, a.w., annis 1444-1450. 23 Van de Ven, Het Kruisbroedersconvent te Schiedam, p. 371. u Van de Pasch, Definities, annis 1473-1476. * Van de Pasch, a.w., anno 1496. 28 Schoengen, Monasticon Batavum, dl. II, p. 100 ; C. J. Gonnet-R. D. Baart

de la Faille, Inventaris van het archief der stad Hoorn, Haarlem 1918, p. 99,

nr. 792 ; Cartularium van het Kruisbroedersklooster St. Pietersdal, aangelegd omstreeks 1476, bijgehouden tot 1560.

110


klooster te Osterberg in Westfalen, Theodoricus van Warburg, verzocht om opgenomen te mogen worden in zijn orde27. Het generale

kapittel nam het klooster op in de orde in 1462. Als prior werd aangesteld Nicolaas van Haarlem, een Kruisbroeder uit het klooster te Keulen 28.

Deze eerste prior en ook de derde, Gisbertus van Sneek, werden resp. in 1473 en 1494 tot prior-generaal gekozen29. Voor hun verkiezing hadden beiden reeds een belangrijke plaats in de orde. Gisbertus van Sneek was naar Engeland gezonden 30, terwijl Nico laas van Haarlem verscheidene malen visitator en definitor was geweest31. De kapittels zouden deze twee prioren niet tot zulke belangrijke functies geroepen hebben, indien zij beiden niet in hun klooster te Hoorn een goede geest hadden aangekweekt. Dat b.v. geen enkele Kruisbroeder uit Hoorn werd gestraft, is kennelijk hiervan een gevolg geweest.

De Kruisbroeders van Hoorn hebben aan de oprichting van de kloosters te Maaseik, Nijenwerve en Wickrath hun krachten gegeven 32.

Binnen vijf jaar werden nog vier kloosters in Nederland opgericht, namelijk te Sneek in 1464-65 33, te Ter Apel in 1465 34, te Franeker in 1467 35 en te 's-Uertogenbosch in 1468 36. Het ontstaan van een Kruisbroederklooster te Sneek was wederom te danken aan het verzoek van Tertianen om in de orde te worden opgenomen37. In 's-Hertogenbosch vroegen Bogarden om hetzelfde38. Het oude klooster Ter Apel werd door Jacobus Wyltinge, 27 Gonnet-Baart de la Faille, a.w., Regestenlijst nrs. 661, 668, 671-673. 28 Schoengen, Monasticon Batavum, dl. II, p. 100. 29 Van de Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 18 (I960), p. 22-24 en 25-26.

30 Zie pag. 101. 31 Van de Pasch, a.w., p. 22. 32 Van de Pasch, Definities, annis 1482, 1483, 1497. 33 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 176. 34 Schoengen, a.w., p. 21. Het Cartularium van dit klooster bevindt zich in het Rijksarchief in Groningen, Ter Apel, inventaris nr. 1. 35 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 64. 3* Schoengen, a.w., II, p. 92.

37 Gonnet-Baart de la Faille, Inventaris van het archief der stad Hoorn, Regestenlijst nr. 787 ; Paus Paulus II bevestigt, op verzoek van de prioren der Kruisbroedersconventen in Hoirne en Sneke, hun overgang van de Derde Orde tot

die der Kruisbroeders (Cartularium van het Kruisbroederklooster p. 4 v°-5 v° ; niet

vermeld bij Brom, Archivalia in 1talie).

38 Schoengen, Monasticon Batavum, deel II, p. 92.

STICHTINGEN NA 1410

111

pastoor te Garrelsweer, aan de Kruisbroeders geschonken 39. De

priester Syardus Wetkens was de stichter van Franeker. Hij had gehoord van de observantie onder de Kruisbroeders en eiste in de stichtingsbrief, dat de prior-generaal dan ook observante kloosterlingen naar Franeker zou sturen. Bleven ze niet observant, dan verloren zij het recht op geldelijke uitkering van de goederen, die Syardus had geschonken, totdat zij zich weer toelegden op de strikte nakoming van hun statuten 40.

Geen van deze vier kloosters heeft zich nog voor 1499 20 kunnen ontwikkelen, dat het een betekenisvolle plaats in de orde ver-

kreeg. Het generale kapittel zag er op toe, dat de observantie werd bewaard. In 1471 zond het vier oud-Bogarden uit 's-Hertogenbosch naar andere kloosters om er de observantie van de Kruisbroeders te leren 41. Voor Franeker bestemde het vijf a zes observante Kruis broeders o.a. Wilhelmus Trappart uit Namen als prior en Lambertus van Grave uit Sint Agatha als supprior 42. De prior van het

klooster te Bentlage in Westfalen kreeg de opdracht het nieuwe huis te Ter Apel te bevolken. Als eerste prior werd daar Hendrik van de Berge aangesteld 43. In 1493 veroorzaakte een terminarius in Sneek moeilijkheden. Het generale kapittel greep in en benoemde een Kruisbroeder uit Ter Apel tot terminarius van Sneek 44.

Na 1470 volgden nog vier nieuwe stichtingen : Woudrichem in 1474 45, Ntjenwerve op Walcheren in 148146, Scharmer in Fivelgo in 1489 4T en Sint Annaland op Tholen in 1499 48. In Scharmer boden Johannes Rengers van den Poste en zijn echtgenote Agnes Rengers van den Laere de Kruisbroeders het patronaatsrecht over de kerk van Scharmer aan en schonken zij nog een 30 Schoengen, a.w., deel II, p. 21.

40 Hermans, Annales, II, p.

360-364. Hermans verwijst naar G. F. Thoe

Schwartzenberg, Groot Placaat en Charterboek van Vriesland, deel I, Leeuwarden 1768, p. 620. De fundatiebrief van het klooster te Franeker is hier overgenomen

uit het Privilegeboek der stad Franeker, fol. 5 v°.

41 Van de Pasch, Definities, anno 1471. 42 Van de Pasch, a.w., anno 1467.

43 Van de Pasch, a.w., anno 1465. P. J. ter Horst, Ter Apel en Zandberg, in Archief van bei Aartsbisdom Utrecht, 2 (1875), p. 321-335. A. T. Schuitema. Meijer, Het klooster Ter Apel, Groningen 1966. 44 Van de Pasch, Dejmities, anno 1493.

45 48 47 48

Schoengen, Schoengen, Schoengen, Schoengen,

Monasticon a.w., II, p. a.w., II, p. a.w., II, p.

Batavum, deel II, p. 210. 137. 168. 15.

112


pastorie en tevens de zorg voor de kapel in Lutteke Harkstede. De prior-generaal beloofde goede kloosterlingen te sturen en gaf aan de prior van Bentlage bevel enkele van zijn onderdanen af te staan49. Voor de andere drie kloosters zijn de motieven en de omstandigheden van de stichting zeer duister. Na 1420 werden in het huidige Nederland dertien kloosters gesticht, waarvan negen na 1460. Ook in andere plaatsen, zoals

Avezaath bij Tiel, werd de Kruisbroeders gevraagd zich te komen vestigen. Het generale kapittel vaardigde prioren naar deze plaatsen af om zich op de hoogte te stellen, maar dezen zullen daar onvoldoende mogelijkheid voor een klooster gezien hebben 50. Uit de vermeerdering van het aantal kloosters, namelijk van drie

tot zestien, blijkt wel, dat de orde in de vijftiende eeuw over grote expansiekracht beschikte. Dit wijst op observantie. Deze wordt

trouwens ook door de fundatiebrieven gestaafd. Al zijn de gegevens over de kloosters in Nederland schaars, de besluiten van de gene-

rale kapittels geven te verstaan, dat gedurende de vijftiende eeuw al deze nieuwe kloosters nog zorgenkinderen waren. Slechts de kloosters van Roermond en Hoorn kwamen tot volwassenheid. HET RIJNLAND

In 1410 telden de Kruisbroeders in het Rijnland vijf kloosters, op het einde van de vijftiende eeuw zestien. Er waren dus elf nieuwe bijgekomen. Hiervan zijn er twee voor 1470 gesticht en negen tussen 1470 en 1499.

Diisseldorf51 was de eerste plaats, waar zij zich na 1410 vestig-

den. Hertog Gerard van Gulik-Berg schonk hun in 1443 de kapel van Onze Lieve Vrouw en het hospitaal, dat aan deze kapel ver-

bonden was. Het lag in zijn bedoeling, dat de Kruisbroeders zich

zouden toeleggen op de zielzorg in zijn nieuwe hoofdstad, namelijk op ziekenverpleging, preken en biechthoren. De hertog kende hen van Beyenburg. Daar was hun reeds eerder de zielzorg toever-

trouwd. Waarschijnlijk heeft hij zich tot de prior van dit klooster 49 Hermans, Annales, II, p. 425-428. 50 Van de Pasch, Definities, annis 1468, 1475, 1485. 51 Haass, Die Kreuzherren, p. 116.

STICHTINGEN NA 1410

113

gewend. Deze prior immers kreeg in 1438 van het generale kapittel het verzoek met de hertog te onderhandelen over de komst van de Kruisbroeders te Diisseldorf 52.

Kloosterlingen uit Dusseldorf zijn uitgezonden naar Toulouse,

Londen en Caen 33.

Een tweede nieuwe nederzetting in het Rijnland werd het klooster Marienfrede nabij Ringenberg54. Het werd gesticht in 1444, dus een jaar na het klooster te Dusseldorf. De beginjaren van dit kloos ter laten zien, dat het de Kruisbroeders in de veertiger jaren nog moeilijk viel in te gaan op aanbiedingen voor een kloosterstichting. De Augustijner-Koorheren uit Schoonhoven hadden de grondslag gelegd voor dit klooster in 1439. Zij waren echter niet in staat hier te blijven en verzochten de prior van het nog te noemen nieuwe klooster te Osterberg hun gebouwen over te nemen. Deze prior gaf het verzoek door aan het generale kapittel en zal tevens hebben medegedeeld, dat hij en zijn kloosterlingen niet bij machte waren

de overname op zich te nemen. Een Kruisbroeder uit Sint Agatha, Johannes Hovetman, werd ermee belast. Hij werd de eerste prior of rector en hij sloot met de pastoor van Dingden, in welke parochie het klooster Marienfrede lag, een overeenkomst, waarin erkend werd, dat de Kruisbroeders het recht hadden om te preken, biecht

te horen en te In 1448 deed Roermond om Evenmin als

begraven. Toch verliep de stichting niet naar wens. het generale kapittel een beroep op de prior van toe te zien op Marienfrede 55. Dusseldorf trad Marienfrede op de voorgrond in de

orde. Slechts enkele malen werden zijn prioren definitor 5G. Conventualen van Marienfrede kregen, evenals die van Dusseldorf, opdrachten hun kloosterleven naar elders uit te dragen o.a. werd Henricus van Wezel supprior in Caen, 1460, en in 1466 werd hij benoemd tot vicaris-generaal van Frankrijk, Normandie en Engeland 57. Een tweede Kruisbroeder uit Marienfrede, Arnoldus, ver52 Van de Pasch, Dejintties, anno 1438. " Van de Pasch, a.w., annis 1461, 1463, 1464-1466.

" Haass, Die Kreuzherren, p. 142. Marienfrede ligt in de gemeente Ringenberg. * Van de Pasch, Definities, anno 1448.

* Van de Pasch, a.w.t annis 1453, 1456, 1458. 51 Van de Pasch, a.w., annis 1460, 1466.

114


bleef jarenlang in Caen58. Andere conventualen hielpen bij het stichten van nieuwe kloosters 59.

In 1477 boden Aegidius van Brandenburg en zijn vrouw Margaretha van Sombref de Kruisbroeders hun bezit aan. Dit Brandenburg was een leen van het Marien-stift te Aken. Het duurde even, voordat een overeenkomst met de pastoor van Walhorn tot stand kwam 60. Zo werd pas in 1484 dit nieuwe klooster in de orde opgenomen. Een Kruisbroeder uit Sneek, Bernardus Dulman, werd tot supprior benoemd 61.

In dezelfde tijd was ook de vestiging in Emmerik geregeld 62. De Kruisbroeders waren geen vreemden in deze stad. Het klooster van Asperen bezat daar reeds lang een termijnhuis. In 1478 had het kapittel van de Sint Martinuskerk zich accoord verklaard met het verzoek van hertog Jan van Kleef en de stad Emmerik met betrekking tot de oprichting van een Kruisbroederklooster. De goedkeuring van de bisschop van Utrecht, David van Bourgondie, volgde in 1482. De verdere uitbouw van het termijnhuis tot klooster werd toevertrouwd aan de Kruisbroeders van Keulen63. De inwoners van Diilken64 vroegen in 1479 om Kruisbroeders. Het generale kapittel gaf de prior van Venlo - Diilken ligt niet ver van deze stad - opdracht de mogelijkheid voor een stichting te onderzoeken. Het resultaat was gunstig en in 1480 werd het nieuwe klooster in de orde opgenomen. De eerste prior Andreas Leidecker werd meermalen definitor 65. In Briiggen66, dichtbij Diilken, werd in 1479 een klooster gesticht door bemiddeling van graaf Vinzenz van Mors en Saar58 Van de Pasch, a.w., annis 1461-1465. 50 Van de Pasch, a.w., anno 1485. 60 Haass, Die Kreuzherren, p. 166 ; A. Buchet, Le prieure de Brandenbourg a Raeren, 1477-1784, Verviers 1948.

61 Van de Pasch, Definities, anno 1487. 62 Haass, Die Kreuzherren, p. 155.

63 Van de Pasch, Definities, anno 1483.

64 65 66 tal,

Haass, Die Kreuzherren, p. 148. Van de Pasch, Definities, annis 1484, i486, 1488. Haass, Die Kreuzherren, p. 170 ; B. Rottgen, Bruggen und Born im SchwalmKempen-Rhein 1934, p. 219-279.

STICHTINGEN NA 1410

115

werden. Het is niet bekend, wie als eerste rector werd aangesteld. Kruisbroeders uit Hoorn en Asperen, die geboortig waren uit Goch en Kalkar, trokken er heen 67. De parochiekerk te Born samen met de Sint Catharina-vicarie werd in 1484 aan de zorg van het klooster toevertrouwd.

Ook voor het bisdom Trier werden de Kruisbroeders uitgenodigd. De kanselier van de aartsbisschop, Johannes van Baden, verzocht hun in 1485 de zorg voor een vervallen hospitaal in de nabijheid van Trier op zich te nemen. Het generale kapittel ging op dit aanbod in. De Kruisbroeders van Keulen gingen er heen68, en noemden dit nieuwe klooster Helenenberg naar de heilige Helena, die de Kruisbroeders in het bijzonder vereerden 69. In 1491 werd de parochie te Meckel, ten noorden van Helenenberg, en de kapel te Enslingen aan de Kruisbroeders van Helenenberg overgedragen. Eveneens beschikten de Kruisbroeders gunstig op het verzoek van Bertram van Nesselrode, die in i486 hun hulp inriep voor de zielzorg van de bewoners van het kasteel Ehrenstein10. Johannes Herynck, een Kruisbroeder uit Schwarzenbroich, werd de eerste prior. Niet alleen de parochie Ehrenstein, maar ook de kerk en een hospitaal te Oetgenbach werden onder de hoede van de Kruisbroe ders geplaatst.

De Kruisbroeders van Hohenbusch namen in 1490 de oprichting van een klooster te Wickrath 71 op zich. Ook hier werd de parochie kerk aan het klooster toevertrouwd.

Op het einde van de eeuw volgden nog twee kloosters, namelijk te Pedemach in 1498 72 en Duisburg in 1499 73. Te Pedernach weer 67 Van de Pasch, Definities, annis 1485, 1493. 2 Van de Pasch, a.w., anno 1490.

M Haass, Die Kreuzherren, p. 193 ; Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographi-

que, kol. 1398. Helenenberg ligt ten noorden van Trier.

7° Haass, Die Kreuzherren, p. 183 ; Ehrenstein ligt nabij Neustadt a. Wied

Haass, Die Kreuzherren, p. 202 ; H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van

het klooster der Kruisheren te Wickrath, in Geschiedkundige Bladen, 2 (1906), p. 17-37. Inventar des Archivs der Pfarrkirche St. Antonius in Wickrath, bearbeitet

von R. Brandts, Diisseldorf 1957 (Landschaftsverband Rheinland, Inventare Nicht-

staatlicher Archive 4).

72 Haass, Die Kreuzherren, p. 215. 73 Haass, a.w., p. 218.

116


op verzoek van Johannes van Baden, intussen aartsbisschop van Trier geworden. De Kruisbroeders zullen te Helenenberg naar wens het hospitaal verzorgd hebben. Want ook in Pedernach zouden zij zich op een soortgelijk werk moeten toeleggen. Heinrich van Hiils, een Kruisbroeder uit Keulen, werd de eerste prior. In Duisburg vroegen Tertianen om opname in de orde. Dit verzoek werd inge-

willigd. Binnen dertig jaar brachten de Kruisbroeders negen nieuwe stich-

tingen tot stand in het Rijnland. Wei een bewijs van de vitaliteit van de orde en de goede naam, die de orde in dit gebied verworven had. WESTFALEN

De orde van het Heilig Kruis heeft zich in Westfalen pas na 1410 kunnen vestigen. Op het einde van de vijftiende eeuw was echter het aantal nederzettingen in dit gebied nog niet groot. Slechts naar vijf plaatsen trokken de Kruisbroeders, namelijk naar Osterberg

nabij Osnabriick, Bentlage nabij Rheine, Falkenhagen tussen Hoxter en Pyrmont, Hohnscheid nabij Freienhagen, en tenslotte naar Glindfeld nabij Medebach. Het waren geen belangrijke plaatsen, waar zij hun kloosters bouwden en veel moeilijkheden moesten zij doorstaan, maar zij vormden kloostergemeenschappen, die voor de orde en voor de Christenen uit de omtrek en wijde omgeving van beslissende betekenis zijn geweest. Dat de orde haar eerste klooster in Westfalen kon vestigen, was te danken aan de Broeders van het Gemene Leven. De laatsten

bewoonden nabij Osnabriick een klein landgoed, Osterberg genaamd 74. In 1427 voelden zij zich niet meer in staat daar te blijven. In dat jaar immers gaven zij aan de Kruisbroeders, vermoedeiijk door bemiddeling van de prior van Keulen, te kennen het landgoed aan hen te willen overdoen, opdat de Kruisbroeders daar een kloos ter zouden stichten. Het generate kapittel van de Kruisbroeders aanvaardde dit aanbod en graaf Otto van Tecklenburg, tot wiens gebied het landgoed behoorde, keurde de overdracht goed. De prior van Keulen moest enkele Kruisbroeders zenden om de nodige voor74 Weiss, Die Kreuzherren, p. 69 en 210.

STICHTINGEN NA 1410

117

bereidingen te treffen 75. In 1432 stelde het generale kapittel Johan nes Wert, een Kruisbroeder uit Namen, tot rector van het nieuwe klooster aan. Enige jaren later werd hij prior 76. Ofschoon hij met moeilijkheden te kampen had, droeg hij er 2org voor, dat van het begin af de kloosterlingen de statuten van

de orde naleefden 77. Een onverdacht getuige hiervoor is Hendrik Loder, die als de voortreffelijkste prior van Frenswegen staat aan-

geschreven en de titel van Apostel van Westfalen kreeg78. Hij werd geboren op het slot Loder nabij Osnabruck, trad in te Windesheim, maar de kloosterlingen van Frenswegen verkozen hem in 1421 tot hun prior. Hij vervulde deze functie tot aan zijn dood in 1439. Van deze prior en niet van Hendrik van Ahaus 79, de rector van de

fraterheren te Munster, ging het initiatief uit het landgoed Osterberg aan de Kruisbroeders over te doen. Volgens de kroniek van Windesheim wist Hendrik Loder zijn vader van de ijdelheden van de wereld te bekeren en bracht hem naar Osterberg, naar het kloos ter van de hervormde Kruisbroeders 80. Het handschrift van Frens

wegen geeft hetzelfde verhaal:

,,Dese prior Henricus als hy sine vleischeliken vader enen olden borchman van sinen huse ende veste Loeder ghenoemt, by der stat Osenburg gheleghen, van den ydelheiden der werlt bekiert hadde, bracht hyene in een crucebrueders cloester wal reformiert daer by gheleghen, waer hy langhe tijt in oetmoedicheit Gode diende om sijnre sielen salicheit, daer hy oec nae den eynde sijns levens salich-

like rustede" 81.

Het klooster Osterberg moet wel te goeder naam en faam bekend gestaan hebben, niet alleen in Westfalen, maar ook in de Neder78 Van de Pasch, Dejinities, anno 1428.

*' Van de Pasch, Definities, anno 1432 ; Weiss, Die Kreuzherren, p. 212
18 Het Frensweger Handschrift betreffende de geschiedenis van de Moderne De-

votte, uitgegeven door W. Jappe Alberts-A. L. Hulshoff, Groningen (Werken van het Hist. Genootschap, 3e serie, nr. 82), p. XXIX

1958

<9 E. Barnikol, Studien zur Geschichte der Bruder vom gemeinsamen Leben, Tubingen 1917 (Erganzungsheft zur Zeitschrift fur Theologie und Kirche). Des Augustinusprobstes Joh. Busch Chronicon Windeshemense und Liber de reformatione monasteriorum, herausg. K. Sachsen, nr. 19), p. 186.

Grubbe, Halle

1886

80 K. Grubbe, a.w., p. 184.

(Geschichtsquellen

der Prov.

81 Het Frensweger Handschrift, uitg. Alberts-Hulshoff, p. 185. Het Frensweger Handschrift, uitg. door A. J. Bemolt van Loghum Slaterus in zijn boek

Het klooster Frenswegen, Arnhem 1938, p. 185.

118


landen. £r verbleven immers daar kloosterlingen, die afkomstig waren uit Oldenzaal, Deventer, Zutphen en Utrecht82. De Tertianen te Hoorn en Sneek richtten zich voor opname in de orde tot de prior van Osterberg, Theodoricus van Warburg83. De AugustijnerKoorheren uit Marienfrede verzochten hun klooster over te nemen84.

Binnen de orde traden de prioren van Osterberg op de voorgrond. De zo juist genoemde Theodoricus van Warburg was verschillende malen definitor. Ook zijn opvolgers, Albertus van der Hamme en Johannes van Bechem, werden voor deze functie uitgekozen85. Het was zeker aan hun leiding te danken, dat niemand van hun onderdanen door het generate kapittel berispt werd. Zij zullen bij de kapittelvaders hun onderdanen aangeprezen hebben als kloosterlin gen, die geschikt waren een nieuw klooster door de eerste moeilijke jaren heen te helpen of lang bestaande kloosters weer tot observantie te brengen. Zo vertrokken Kruisbroeders uit Osterberg naar Bentlage, Maaseik, Sneek, Brandenburg en Nijenwerve86. Een van hen, Christianus genaamd, vergezelde de vicaris-generaal Wilhelmus van Zutphen in 1456 naar Engeland87. De prioren van Oster berg werden eveneens gevraagd kloosterlingen buiten hun eigen

orde te hervormen, zoals de zusters te Herzebrock en Osnabriick88. Het tweede klooster in Westfalen was Bentlage89. In 1437 droeg de bisschop van Munster, Heinrich van Mors, de Sint Gertrudiskapel aldaar over aan de Kruisbroeders. De prior van Keulen, Johannes Terborch, moest zijn ambt neerleggen en werd in dezelfde functie benoemd te Bentlage90. Ondanks zijn waardevol werk voor de orde in Keulen en elders, heeft hij toch geen goede basis voor het kloosterleven in Bentlage kunnen leggen. Hij stak het klooster in grote schulden en was niet bij machte ze te betalen. Het generate kapittel zette hem af. Zo verging het ook zijn opvolgers. Tot 1457 82 Weiss, Die Kreuzherren, p. 77. 8S 84 85 M 8T

Zie pag. 109-110. Weiss, a.w., p. 78. Van de Pasch, Dejinities, annis 1460-1465 ; Weiss, a.tv., p. 210. Van de Pasch, a.w., annis 1480, 1481, 1485, 1487. Van de Pasch, a.w., anno 1456.

88 Weiss, Die Kreuzherren, p. 78.

89 Weiss, a.w., p. 117 en 230. 90 Van de Pasch, Dejinities, anno 1438.

STICHTINGEN NA 1410

119

duurde de malaise. In dat jaar werd Everardus Kirskorff van Orsoy prior. Hij bleef dit ambt waarnemen tot aan zijn verkiezing tot prior-generaal in 148291. Tijdens dit vijfentwintigjarig prioraat heeft hij vele malen als definitor en visitator de orde gediend92. Zijn grootste verdienste was, dat hij het klooster Bentlage tot het meest vitale Kruisbroederklooster van Westfalen heeft gevormd en tot een van de belangrijkste in de orde. Hij werd hierin bijgestaan

door zijn supprior Johannes Bussche, die hem in 1482 als prior opvolgde en ook dezelfde functies in de orde - met uitzondering van het prioraat-generaal - waarnam 93.

Johannes Bussche is op aanraden van de Fraterheren van Minister ingetreden. Everardus van Orsoy was een leerling van de Broeders van Deventer. Tegelijk met enkele anderen was hij in 1450 te Bent lage Kruisbroeder geworden. Zij blijken alien hun opleiding te Deventer te hebben genoten. Vermoedelijk is de prior van Bentlage

of een van zijn onderdanen naar deze stad gereisd om zijn nood te klagen en kreeg hij een aantal leerlingen mee. Een van hen, waarschijnlijk een wat oudere man, Nicolaas van Alkmaar, zou aanstonds tot prior zijn aangesteld. Deze daad bleek een vergissing van het generale kapittel. In 1453 werd hij afgezet94. Te zamen met prior Everardus van Orsoy hebben al deze oud-leerlingen van Deventer gewerkt voor de bloei van Bentlage en hebben zij hun

beste krachten gegeven aan de orde. Henricus van de Berge werd onder prior-generaal Theodoricus van Hall, 1458-1463, vicarisgeneraal in Frankrijk, in 1464 vertrok hij naar Ter Apel en werd de eerste prior van dit klooster 95. Henricus van Tiel stak in 1493 de zee over om in Londen het ambt van prior op zich te nemen 96. Gerardus van Horn (Hoorn ?) vergezelde Henricus van de Berge naar Ter Apel97.

Het aantal kloosterlingen was te Bentlage zeer groot. Weiss geeft voor 1484 het getal veertig en voor 1490 vijftig °8. Zo'n aantal was 91 92 n 94

Van de Pasch, Het klooster Clairlteu, in Clairlien, 18 (I960), p. 24-25. Van de Pasch, Definities, annis 1464-1482. Van de Pasch, a.w.t annis 1490-1498.

Weiss, Die Kreuzherren, p. 129. 95 Weiss, a.w., p. 129 en 135.

* Weiss, a.w., p. 129 en 139. 9T Weiss, a.w., p. 135.

"8 Weiss, a.w., p. 140.

120


zeer uitzonderlijk. Bijna alle Kruisbroederkloosters telden niet meer dan twaalf leden. Misschien heeft hij de donaten, die eigenlijk geen Kruisbroeders waren, meegeteld. In ieder geval stond Bentlage voor alle nieuwe stichtingen kloosterlingen af ". Ook buiten de orde waren Kruisbroeders van Bentlage werkzaam voor de hervorming van het kloosterleven 10°. De drie andere kloosters waren in de vijftiende eeuw nog niet van zo'n grote betekenis. Reeds voordat de Kruisbroeders naar

Bentlage trokken, waren hun in 1432 door graaf Bernd der Alte zu Lippe en zijn broer Simon, de latere bisschop van Paderborn,

de gebouwen van een uitgestorven Cistercienserinnenklooster tussen Hoxter en Pyrmont geschonken. Waarschijnlijk zagen zij geen

mogelijkheid hiervan gebruik te maken. Pas in 1443 keurde het generale kapittel goed, dat de Kruisbroeders van Keulen de gebou wen van het oude klooster betrokken. Dit klooster droeg de naam Falkenhagen 10\

Het groeide voor 1499 niet zo uit als Osterberg en Bentlage. Wei bevolkte men vanuit Falkenhagen een klooster te Hohnscheid102, waarin eerst Augustinessen geleefd hadden en dat daarna door graaf Walram van Waldeck, zijn zonen en zijn neef Otto aan

de Kruisbroeders werd aangeboden. Henricus van Bocholt, prior van Falkenhagen van 1459 tot 1495, nam deel aan de leiding van de orde. Na 1470 was hij zeker tienmaal definitor 103. In Falken hagen werden Kruisbroeders gestraft, iets dat in Bentlage en Oster berg niet voorviel104.

Evenals de prioren van de twee andere kloosters hervormde de prior van Falkenhagen enkele Augustinessenkloosters 105.

In 1499 werd een vijfde klooster in Westfalen gesticht, namelijk 00 Van de Pasch, Definities, annis 1450-1455 ; Weiss, a.w., p. 134-139. 100 Weiss, Die Kreuzherren, p. 44.

101 Weiss, a.w., p. 91 en 219 ; E. Kittel, Das Kreuzherrenkloster Falkenhagen, Dona Westfalica Georg Schriiber zum 80 Geburstage, Munster 1963, p. 137-166. 102 Weiss, Die Kreuzherren, p. 166 en 287. 1(3 Van de Pasch, Definities, annis 1470-1475. Van de Pasch, a.w., anno 1496.

Weiss, Die Kreuzherren, p. 44.

STICHTINGEN NA 1410

121

te Glindjeld106. Ook hier namen de Kruisbroeders een oud-Augustinessenklooster over, aangeboden door aartsbisschop Hermann van

Keulen. Vanaf de aanvang was de parochie te Medebach aan het klooster verbonden. Zowel Hohnscheid als Glindfeld waren voor 1499 nog niet tot volwaardige kloosters uitgegroeid.

BELGIE

De orde van de Kruisbroeders breidde zich in de Zuidelijke Nederlanden ofwel in het huidige Belgie niet 20 uit als in Nederland en het Rijnland. Slechts drie kloosters, namelijk te Kolen (Kerniel), te Maaseik en te Dinant - de twee laatste steden liggen weer aan de Maas -, en een studiehuis te Leuven werden gesticht Met uitzondering van Leuven lagen de drie kloosters alle in het bisdom Luik.

Het was in 1430, dat Maria van Colen, de weduwe van Johannes van Mettecoven, de Kruisbroeders landgoederen in haar gebied schonk. Ook de bouw van klooster en kerk zou zij voor haar rekening nemen. Het generate kapittel ging op haar aanbod in en vroeg de Kruisbroeders van Sint Agatha de grondslag voor dit nieuwe klooster te leggen. Doch verzet van de pastoor van Borgloon had tot gevolg, dat zij weer vertrokken. In 1438 konden zij terugkomen en met goedvinden van de pastoor begonnen zij opnieuw, hoewel niet op hetzelfde landgoed, maar in het gehucht Kolen (Ker niel) 107.

In tegenstelling tot de meeste nieuwe kloosters bleven de prioren van Kolen nooit lang in functie 108. Wat de oorzaak hiervan was, is niet duidelijk. Enkele Kruisbroeders werden wat te dikwijls verplaatst en de vraag of in dit klooster de observance heerste, komt

vanzelf op. De gegevens zijn echter te vaag om een oordeel te vellen. In 1456 werd de parochie van Kolen aan het klooster toegewezen 109. 106 Weiss, a.w., p. 177 en 291. A. van de Pasch, Het Kruisherenklooster te Glindjeld, in Clairlieu, 10 (1952), p. 41-53 ; A. Grosche, Geschichte des Klosters

Glindfeld, Bigge-Ruhr 1957. 107 Van Asskldonk, Vranciscus Vaes, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958), p. 18-20 ;, Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 843. 108 Hermans, Annales, III, p. 692-714. 19 Van Asseldonk, Franciscus Vaes, p. 21.

122


De kloosters in Maaseik no en Dinant1U werden veel later gesticht, resp. in 1476 en 1490, beide op verzoek van de inwoners van deze plaatsen. Voor het studiehuis te Leuven werd de grondslag gelegd in 1491 112. Philip Nicolai de Hondt of Volgoia stelde in zijn testa ment enkele van zijn huizen te Leuven ter beschikking van de Kruisbroeders, die aan de universiteit studeerden. In 1498 aanvaardde het generale kapittel dit legaat. FRANKRIJK en ENGELAND

Uit de besluiten van de generale kapittels tussen 1410 en 1499 is niet te concluderen, dat er ook maar een nieuwe stichting in

Engeland tot stand is gekomen. In Frankrijk zijn er drie nieuwe kloosters bijgekomen, namelijk te Lannoy in 1474 113, Chauny in 1487 114 en Verger in 1490 115. In Lannoy, gelegen in het bisdom

Kamerijk en niet ver van Doornik, bood Jean, heer van Lannoy, een kerk en huis aan. In 1498 werd de prior van dit klooster provinciaal van Frankrijk116. Het klooster te Chauny, in het diocees

van Noyon en vlakbij Condren, dankte zijn oorsprong aan Maria van Kleef, de gemalin van Lodewijk, hertog van Orleans, die in 1498 koning van Frankrijk werd. Zijn gemalin Maria was reeds in

1488 gestorven 117. Door wiens bemiddeling de Kruisbroeders in Verger terecht zijn gekomen, is nog vaag. De prior van Asperen

stond in 1495 enkele van zijn onderdanen aan dit nieuwe klooster af 118. 110 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, 1476-1797, 1833-1953, Maaseik 1955, p. 9-77 ; Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster te Maaseik, bewerkt door L. Heere, 1961 (manuscript, berustend in het archief van de orde der Kruisheren te Leuven). 111 U. Berliere, Monasticon Beige, t. I, Province de Namur, p. 148-150, 188189 ; D. D. Brouwers, Privileges aux Croisiers par le magistrat de Dinant en 1491, in Namurcum 12 (1935), p. 17-21. 112 Hermans, Annales, I (1), p. 156. Het Collegium van de orde van het Heilig

Kruis wordt vermeld in Analectes pour servir a I'histoire ecclesiastique de la Belgique, 23 (1892), p. 212-219.

113 Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 1557 ; J. VAN den Bosch,

Le couvent des Croisiers de Lannoy, 1474-1792, in Clairlieu, 13 (1955), p. 23 e.v. 114 Van de Pasch, Definities, anno 1487 ; Hermans, Annales, II, p. 195. 115 Cottineau, Repertoire Topo-Bibliographique, kol. 3336. 118 Van de Pasch, Definities, anno 1498. 117 Van de Pasch, a.w., anno 1487. 118 Van de Pasch, a.w., anno 1495.

STICHTINGEN NA 1410

123

Aan het begin van dit hoofdstuk is opgemerkt, dat de dichtheid van de kloosterstichtingen een bewijs is voor het aanwezig-zijn van

een observantie-beweging, in het bijzonder gedurende de vijftiende eeuw, waarin men meer dan anders om observante kloosterlingen vroeg. De nieuwe stichtingen van de Kruisbroeders na 1410 in de Nederlanden, in het Rijnland en in Westfalen, geven derhalve duidelijk aan, dat de orde aldaar als observant bekend stond. Men mag echter daar niet tegenover stellen, dat, wanneer geen nieuwe kloosters in een bepaald gebied werden gesticht, de orde daar niet tot observantie is gekomen. Niet overal had men behoefte aan kloosters. Opmerkelijk is wel, dat b.v. in Engeland, waar de hervormingsgezinde Kruisbroeders weinig succes hadden, geen enkel nieuw klooster is gesticht. Hetzelfde kan gezegd worden van Frankrijk. Pas toen het generate kapittel invloed in Frankrijk kreeg, ontstonden nieuwe kloosters.

Hoofdstuk V DE KRUISBROEDERS EN DE ZIELZORG

De levenswijze van de eerste Kruisbroeders werd die van de Reguliere Kanunniken. Hierin speelde de cura animarum, de zielzorg, ongetwijfeld een rol. Hebben ook de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw zich daarmee bezig gehouden ? De beschikbare bronnen geven hier niet voldoende uitsluitsel, maar naast de studies van Haass, Weiss en Durand zijn er toch nog tal van documenten,

die daarover inlichten.

De zielzorg nam niet zelden de vorm aan van zorg voor zieken, armen en pelgrims.

Vanaf de stichting tot de ondergang van hun klooster hebben de Kruisbroeders van Saint Ursin twee ziekenhuizen onder hun hoede gehad, een te Saint Ursin zelf, waar zij hun kapel boven een bron met geneeskrachtig water bouwden, en een in het enkele kilometers vandaar gelegen dorp Couptrain, waar nog altijd een stenen kruis de herinnering oproept aan de weldaden van de Kruis broeders van Saint Ursin \ Eveneens bij een soortgelijke bron bevond zich het klooster Saint Georges nabij Tredias in Bretagne. De Kruisbroeders werden aldaar de ,,freres de l'hopital de Tredias" genoemd 2. Te Suxy en te Virton waren hospitia ingericht, eveneens voor zieken, armen en trekkende pelgrims 3. De Kruisbroeders van Schwarzenbroich bedienden van uit hun klooster een hospitaal te Geich en ontvingen in hun kloostergebouwen de talrijke pelgrims, die op weg naar Aken waren 4. In 1443 riep hertog Gerard van Gulik-Berg de Kruisbroeders naar Diisseldorf en verzocht hun de 1 A. Durand, Le prieure de Saint Ursin, in Clairlieu, 22 (1964), p. 16-19. 2 Saint Brieuc, Archives des Cotes-du-Nord, serie H : Dossiers Saint Georges de

Tredias, 1345, Octobre. 3 Hermans, Annales, I (1), p. 70. 4 Haass, Die Kreuzherren, p. 96-97.

DE ZIELZORG

125

ziekenverpleging in een hospitaal op zich te nemen 5. Te Helenenberg was het hospitaal slecht verzorgd. De aartsbisschop van Trier

deed een beroep op de Kruisbroeders, die het hospitaal in 1485 overnamen en aanzienlijk uitbreidden 6. Een jaar daarna volgde het hospitaal te Oetgenbach, nabij Ehrenstein en in 1493 wederom op

verzoek van de aartsbisschop van Trier, trokken de Kruisbroeders naar een hospitaal te Pedernach 7. In het Groningse plaatsje Ter Apel verzorgden de Kruisbroeders een doorgangshuis voor rondtrekkende armen8.

Het verzoek van geestelijke en wereldlijke heren aan Kruisbroe ders hospitalen onder hun hoede te nemen, duidt erop, dat deze kloosterlingen goed aangeschreven stonden vanwege hun trouw

vervullen van dergelijke werkzaamheden. Wellicht zullen bij nadere bestudering van de geschiedenis van de kloosters in Engeland, Frankrijk en Nederland meer voorbeelden te geven zijn. Een tweede vorm van zielzorg was het parochiewerk. Het bestond voornamelijk uit het celebreren van de H. Mis, de toediening van de sacramenten, preken en begraven.

Er zijn kloosters geweest, waarvan de kerk of kapel tot parochiekerk werd verheven, er waren er ook, waaraan bepaalde bestaande parochies en derhalve parochiekerken werden toegewezen. Zo was de kloosterkerk van Beyenburg tevens parochiekerk9. Vanuit het klooster Schwarzenbroich werd de parochie te Mariaweiler bediend 10. Te Scharmer was de kloosterkerk parochiekerk, maar de kloosterlingen hadden daarbij de zorg voor een kapel te Lutteke Harkstede u. Enkele jaren na hun vestiging in Briiggen namen de Kruisbroeders van dit klooster de parochie te Born over12. Hetzelfde geval deed zich voor in Helenenberg ; de parochie te Meckel werd in 1491 aan het klooster overgedragen13. De Kruisbroeders van Ehrenstein bedienden verschillende parochies o.a. Ehrenstein 3 6 7 8

Haass, a.w., p. 116. Haass, a.w., p. 193. Haass, a.w., p. 183, 215. Schuitema Meyer, Het Klooster Ter Apel, p. 24 e.v.

9 Haass, Die Kreuzherren, p. 49. 10 Haass, a.w., p. 96-97.

11 Hermans, Annales, II, p. 425-428.

12 Haass, Die Kreuzherren, p. 170 e.v. 13 Haass, a.w., p. 193 e.v.

'.

126


zelf en Oetgenbach 14. Aan deze opgave kunnen nog toegevoegd worden de kloosters te Wickrath, Glindfeld en Kolen, alle drie belast met parochiewerk15. Ook in hun kloosterkapellen, die niet tot parochiekerk werden verheven, oefenden de Kruisbroeders zielzorg uit, en tevens in

kapellen, die niet op hun grondgebied lagen, maar die zij op verzoek van broederschappen of geestelijken vanuit de kloosters bedienden b.v. te Roermond, Diisseldorf, Lannoy, Helenenberg en Keulen16. De zielzorg hier was beperkt tot het celebreren van de H. Mis, het preken, biechthoren en begraven. Pauselijke privileges hadden de Kruisbroeders dit toegestaan. Bijzonder opvallend is, dat gedurende de vijftiende eeuw de kapellen van bijna alle kloosters werden vergroot, zeer zeker omdat de toeloop van de bevolking dit eiste. Moeilijkheden bleven niet uit. Ze ontstonden b.v. in 1462 tussen

de Kruisbroeders van Sint Agatha en de pastoor van Cuijk over het preken en begraven. Landwegen uit het zuiden, het westen en oosten

kruisten de Maas in de buurt van dit klooster, hetgeen een toeloop van mensen uit de onmiddellijke en meer verwijderde omgeving veroorzaakte. De moeilijkheden werden in der minne geschikt17. Te Schiedam rekten de strubbelingen tussen de Kruisbroeders en de

pastoor zich veertig jaar lang. Uit de minnelijke schikking in 1481 blijkt, dat de oorzaken van de moeilijkheden wederom lagen in het preken, biechthoren en begraven door de Kruisbroeders in hun kapel18. Bij de pastoors ging het in geval van zo'n minnelijke schikking

steeds om geldelijke schadeloosstelling voor het verlies, dat zij 14 Haass, a.w., p. 183 e.v. 16 Voor Wickrath : Haass, Die Kreuzherren, p. 202 ; voor Glindfeld : Weiss, Die Kreuzherren, p. 179 e.v. ; voor Kolen : Asseldonk, Franciscus Vaes, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958), p. 21. 18 Voor Roermond : L. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 11 (1941), p. 6 e.v.; voor Diisseldorf:

Haass, Die Kreuzherren, p. 116 ; voor Lannoy : Van den Bosch, Le couvent des

croisiers, in Clairlieu, 13 (1955), p. 23 e.v.; voor Helenenberg: HAASS, Die Kreuzherren, p. 193 e.v. ; voor Keulen : Haass, a.w., p. 71 e.v. 17 Hermans, Annales, II, p. 105 en 291. Zie ook Christiaan Sgroten's Kaarten van de Nederlanden, in reproductie uitgegeven onder auspicien van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, met een inleiding van S. J. Fockema Ankreae en B. van 't Hoff, Leiden 1961, kaart 14 b.

18 Van de Ven, Het Kruisbroedersconvent te Schiedam, in Bijdragen voor de

gesch. van het bisd. Haarlem, 43 (1925), p. 371. Zie hiervoor p. 109.

DE ZIELZORG

127

leden : men mag er wel uit concluderen, dat de Kruisbroeders, daar

zij zelfs bereid waren de pastoors financieel tegemoet te komen, het preken en biechthoren als een geeigende taak beschouwden. Zodra de Kruisbroeders zich in een plaats gevestigd hadden, ondernam hun rector of prior stappen om tot een overeenkomst met de pastoor te komen, wat soms even duurde, b.v. te Brandenburg en Kolen 19.

Vanuit hun kerken of kapellen leidden de Kruisbroeders hier en daar broederschappen zoals b.v. te Goes een broederschap van het Heilig Kruis en te Roermond een broederschap van Sint Cornelis 20.

Een volgende werkzaamheid van de Kruisbroeders was de zielzorg voor vrouwelijke religieuzen. De Kruisbroeders van Luik namen de geestelijke leiding van zusters in Luik en Peer op zich 21, de Kruisbroeders van Sint Agatha van de Kanunnikessen van de priorij te Venray 22, de Kruisbroeders van Hoorn van zusters in Westerblokker, die zelfs onder het gezag van het generale kapittel stonden 23. Voor de hervorming van zusterkloosters werd hun hulp ingeroepen, o.a. die van de prioren van Bentlage en Falkenhagen voor enkele Augustinessenkloosters 24.

Tot de zielzorg van de Kruisbroeders behoorde tenslotte ook de geestelijke leiding, die zij gaven aan de donaten, namelijk priesters en niet-kloosterlingen, die zich in dienst stelden van het klooster en in levenswijze zich zoveel mogelijk aanpasten aan het kloosterleven van de Kruisbroeders en daardoor alle geestelijke voordelen van het klooster, waar zij verbleven, en van de orde verwierven 25. De generale kapittels hebben zich nooit tegen enige vorm van zielzorg verzet. Alleen eisten zij, dat de kerken, de kapellen of 19 Voor Brandenburg : Haass, Die Kreuzherren, p. 116 ; voor Kolen : Asseldonk,

Franciscus Vaes, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958), p. 18-21.

20 R. A. S. Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes, Goes

1865, p. 146 ; voor Roermond : Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limb., 11 (1941), p. 6 e.v.

21 Zie hiervoor Clairlieu, 9 (1951), p. 46. 22 L. VERSCHEUREN-G. Ibelings, Jerusalem, Venray 1938, p. 40 e.v.

23 S. Drost, Geschiedkundig overzicht van het Kruisherenklooster te Hoorn, in

Geschiedkundige Bladen, 2 (1906), p. 177-190. 24 Weiss, Die Kreuzherren, p. 44.

25 Hermans, Annales, II, p. 237-240 en 241-251.

128


altaren, die de Kruisbroeders bedienden, geincorporeerd moesten zijn bij de orde, d.w.z. dat deze kerken, kapellen en altaren overgedragen werden aan de orde, zodat deze de bedienaren kon aanstellen en over de inkomsten kon beschikken. Ook de hervormingsgezinde Kruisbroeders van 1410 wensten geen einde te maken aan de zielzorg, wel waren zij er op tegen, dat de Kruisbroeders buiten hun kloosters resideerden. De verleiding om zich te onttrekken aan het gemeenschappelijk leven achtten zij dan te groot Vandaar hun voorschrift in 1412, dat geen enkele Kruisbroeder onder welk voorwendsel dan ook voortaan een kerk, kapel of altaar bediende om voor zich buiten het klooster een woonplaats te zoeken, tenzij deze geincorporeerd waren aan de orde2e. Reypens heeft uit de inhoud van een handschrift uit Hoei afgeleid, dat de schrijver - een Kruisbroeder uit Hoei - een goed zielzorger en predikant was27. Deze Kruisbroeder is waarschijnlijk niemand anders dan de reeds genoemde Gerardus van Goch, supprior van Hoei circa 1416-1418. Hij was een van de prominente reformatoren van de orde na 1410. De generate kapittels zonden Kruisbroeders uit om te gaan prediken. Verscheidenen van hen waren befaamde predikanten 28, b.v. Michael van Testelt en Henricus van Keulen, beiden prioren te Maastricht, resp. 1434-1458 en 1476-1483. De generale kapittels beslisten eveneens of er zou worden ingegaan op aanbiedingen voor het stichten van nieuwe kloosters. De prioren van de kloosters zal door geestelijke en wereldlijke heren of door stadsmagistraten verzocht zijn een klooster van hun orde nabij een kapel, kasteel of in een stad op te richten en zij zullen dit verzoek doorgegeven hebben aan en het ondersteund hebben in het generale kapittel. Vrijwel steeds kregen eerst twee prioren of visitatoren de opdracht ter plaatse te gaan kijken en de mogelijkheden van een stichting te onderzoeken29. Het waren tenslotte de generale kapittels, die de nieuwe kloosters incorporeerden en die om de nieuwe nederzettin28 Item prohibemus, quod nullus ex nostris suppositis quocumque pretextu de

cetero ecclesiae, capellae vel altari deserviat, aliquam residentiam in eisdem vel pro eisdem extra conventum faciendo, nisi fuerint nobis incorporata. Van de Pasch, Dejinities, anno 1412 ; Hermans, Annales, II, p. 207.

27 L. Reypens, Kleine Dietsche Teksten in een handschrift uit Ciairlieu, in Ons Geestelijk Erf, 19 (1945), p. 226-232. 28 Van Hasselt, Geschiedenis van het klooster der Kruisheren te Maastricht, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 39 (1903), p. 42-43. 29 Van de Pasch, Definities, annis 1468, 1475, 1485.

DE ZIELZORG

129

gen op gang te brengen juist Kruisbroeders benoemden, die afkomstig waren uit kloosters, die zich minder aan zielzorg wijdden, zoals de kloosters te Keulen, te Sneek, Hoorn en Asperen.

In het bijzonder incorporeerden de generate kapittels parochies en hospitalen in het Rijnland. In de Noordelijke Nederlanden, waar in diezelfde tijd een nog groter aantal kloosters werd opgericht, werd alleen in Scharmer een parochie aanvaard. Voelden de Duitse Kruisbroeders meer voor de zielzorg ? De kwestie van oprichting van een nieuw klooster of aanvaarding van een parochie of hospitaal was echter niet een aangelegenheid van de Duitse Kruisbroe

ders alleen, maar speciaal van de generale kapittels, die de uiteindelijke goedkeuring gaven. De verklaring voor de incorporatie van

een groter aantal parochies en hospitalen in het Rijnland is, dat de

geestelijke en wereldlijke overheid aldaar nu eenmaal meer paro chies en hospitalen aanboden dan de overheid in de Noordelijke Nederlanden, en zij wist, dat de Kruisbroeders, zoveel als in hun

vermogen lag, hierop ingingen. De incorporatie van parochies en

hospitalen bracht, hoewel dit in de laatste dertig jaren van de vijftiende eeuw herhaaldelijk gebeurde, geen omkeer in de levenswijze van de Kruisbroeders. Immers, reeds voor 1410 waren aan

de Zuidnederlandse en Franse kloosters hospitalen verbonden en aan de Duitse kloosters parochies. De Kruisbroeders aanvaardden de zielzorg dus niet in afwijking van hun vroegere levenswijze,

integendeel zij stemde er volledig mee overeen.

Hoofdstuk VI

DE BIBLIOTHEKEN VAN DE KRUISBROEDERS

De talrijke handschriften, die de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw hebben nagelaten, geven de historicus dieper inzicht in hun geestelijk leven, hun spiritualiteit, in tegenstelling met de bepalin-

gen van de generale kapittels, die overwegend inlichten over leiding en tucht in de orde. Het kopieren van handschriften betekende immers kennelijk een verrijking van hun geestelijk leven. Het is echter voor een historicus geen eenvoudige taak deze overvloedige oogst binnen te halen. Toch zal hij de hand aan het werk moeten slaan, wil hij de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw niet te kort doen. De handschriften zijn thans verspreid over enkele bibliotheken en archieven, vooral in Belgie en Duitsland. De grootste verzamelingen worden in de volgende instellingen bewaard. Te Luik in de Universiteitsbibliotheek 136 handschriften van het klooster te Hoei en 119 handschriften van het klooster te Luik1 ; in de bibliotheek van het Groot-Seminarie te Luik 89 handschriften van het klooster te Hoei en 45 handschriften van het klooster te Luik 2. Te Keulen in het Historisches Archiv der Stadt Koln 189 handschriften van het klooster te Keulen 3 ; in de bibliotheek van het Groot-Seminarie werden voor de Tweede Wereldoorlog 40 handschriften van het klooster Hohenbusch bewaard4. Thans is er een aantal hiervan verdwenen. Te Dusseldorf in de Landes-und-Stadt-Bibliothek 105 handschriften van het klooster te Dusseldorf en 80 handschriften

van het klooster te Marienfrede 5.

Kleinere aantallen vindt men te Darmstadt, Hessische Landesund Hochschulbibliothek, namelijk 13 handschriften, afkomstig van 1 2 3 4 5

Afgekort: Afgekort: Afgekort : Afgekort: Afgekort :

LUB. LSB. KHA. KSB. DLSB.

DE BIBLIOTHEKEN

131

het klooster te Schwarzenbroich 6, en te Brussel in de Koninklijke Bibliotheek handschriften, afkomstig van de kloosters te Hoei, Namen, Keulen en Doornik 7. Behalve reeds bekende handschriften, hier en daar reeds opgespoord, zullen wellicht in de toekomst nog andere vijftiende eeuwse handschriften, afkomstig van Kruisbroederkloosters ontdekt worden. Het kopieren was een werkzaamheid, waarvoor ernst, opoffering en toewijding vereist waren. Deze arbeid zagen de middeleeuwse monniken als een vorm van ascese, een middel tegen het niets-doen, want dat was des duivels oorkussen, en een middel bij uitstek tot inspiratie voor hun eigen levenswijze.

In de reeds verschenen publikaties over de handschriften van de Kruisbroeders werd terecht vastgesteld, dat de ijverige beoefening van de kopieerkunst door de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw de goede geest in hun kloosters onthult en dat de handschriften unieke getuigen zijn van hun streven naar observantie 8. Dat de kopieerkunst voor de Kruisbroeders een authentiek monastieke vorm van ascese was, die zij bewust wensten te continueren, blijkt uit een handschrift, door Keulse Kruisbroeders in het midden van de vijftiende eeuw vervaardigd. In een colophon vertolkten zij niet alleen hun eigen gedachten omtrent deze aloude vorm van ascese, maar ook die van de Kruisbroeders van een generatie voor hen. Zij vertelden het volgende : Omdat de heilige geleerde Paus Leo en de bisschoppen Maximus en Fulgentius in hun preken en 6 Afgekort: Darm. 7 Afgekort: BKB.

8 J. H. Aerts, Boekencatalogus uit de 15e eeuw van het Kruisberenklooster te

Hoei, in Ons Geestelijk Erf, 23 (1949), p. 335-338 ; A. van Asseldonk, Vranciscus Vaes van Tongeren, in Clairlieu, 15-16 (1957-1958) ; A. van Asseldonk, Hand schriften van Kruisheren, in Clairlieu, 14 (1956), p. 65-87; C. van Dal, Cistercienzer-literatuur op de Kruisheren-boekerijen, in Citeaux in de Nederlanden, 1 (1956), p. 291-294; L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 92-93 (1956-1957), p. 235-368 ; 94-95 (19581959), p. 209-300 ; L. Heere, Uit de Librije van Sint Pietersdal te Hoorn, in Clairlieu, 9 (1951), p. 75-79 ; L. Indestege, Bij het 700-jarig bestaan van de Orde van het Heilig Kruis, in Het Oude Land van Loon, 16 (1961), p. 201-219 ; A. van DE Pasch, Het klooster Clairlieu, in Clairlieu, 17 (1959), p. 68-78; Les manuscrits des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe siecle, Exposition-Catalogue,

Liege, 1951, par A. van de Pasch-J. Stiennon-M. Lavoye ; A. G. Roos, Het enig overgebleven boek in het klooster Ter Apel, in Het Boek, 2 (1915), p. 33 e.v. ; J. Theele, Aus der Bibliothek des Kolner Kreuzbruderklosters, in Mittelalterliche

Handschriften, Festschrift fur H. Degerin, Koln 1926, p. 253-263 ; Bibliotheca Manuscripta Ord. S. Crucis, I en II, Sint-Agatha 1951.

132


de eerbiedwaardige priester Beda in zijn homilieen voorhielden, dat het rijk der hemelen niet beloofd is aan hen, die luieren of hun tijd in ledigheid doorbrengen, maar wel aan hen, die bidden en werken, hebben onze broeders, waarvan de meesten zijn gestorven, maar van wie enkelen nog in leven zijn, zich getrouw toegelegd op de handenarbeid, niet alleen bij de bouw van ons nieuwe klooster, enkele jaren geleden, maar ook door het overschrijven van boeken voor het koor en de libraria, vooreerst om bovengenoemde reden en tevens om een goed voorbeeld te geven aan de Kruisbroeders van de toekomst, opdat dezen hen zouden navolgen. De toenmalige prioren hadden hun opgelegd hun eigen namen aan het einde van de boeken, die zij afgeschreven hadden, neer te zetten, niet uit

ijdele glorie maar ter aanmoediging van de broeders in de toekomst. Velen hadden aan dit verzoek voldaan. Echter niet alle Kruisbroe ders waren scriptores of waren met het kopieerwerk doorgegaan, want sommigen waren prioren, anderen supprioren, weer anderen procuratoren, sacristae (kosters), cellarii (opzichters van de voorraadkelders), notatores (schrijvers van kerkelijke muziek), pymicatores (zij, die met puimsteen huiden of perkament glad wrijven) of vervulden een functie, die hen verhinderde te kopieren. De Keulse Kruisbroeders vervolgden hun aantekening met enige mededelingen over zichzelf. In het jaar 1448 hadden zij een aanvang gemaakt met het handschrift en het in drie jaar voltooid. Verschillende Kruisbroeders hadden eraan meegewerkt en hun namen luidden : Nycolaus, Wilhelmus, Henricus, Daniel, alle vier leden van het klooster te Keulen, Henricus en Godfridus, novicen in hetzelfde klooster. Ook zij hebben zich aan het schrijven gezet voor de toekomstige Kruisbroeders, opdat dezen zich zouden schamen, indien zij hun werk niet voortzetten. Vele Kruisbroeders waren hen in het schrijven voorgegaan. Er waren er die negen of acht grote volumina voltooid hadden, sommigen minder, namelijk zes, vijf of drie grote volumina, zowel voor het koor als voor de libraria, anderen hadden gerubriceerd of de handschriften versierd. De librarius was nooit van deze arbeid vrijgesteld, hoewel hij in feite minder schrijven zou. Tot zover de mededeling van de Keulse Kruisbroeders 9.

Uit deze opmerkelijke notitie van de Keulse Kruisbroeders komt enerzijds bijzonder sterk hun waardering voor het kopieren als vorm 9 KHA GBf 181, fol. 216.

DE BIBLIOTHEKEN

133

van ascese tot uiting. Anderzijds echter laat deze tekst ook nog eens

duidelijk zien, dat het kopieren niet de enige werkzaamheid was, waar de Kruisbroeders zich op toelegden. Een aantal Kruisbroeders hield zich vanwege andere taken daar niet mee bezig. Wat die taken konden inhouden is reeds in het vorige hoofdstuk weergegeven : ziekenverpleging, parochiewerk en prediking. In de bepalingen van de generale kapittels gedurende de vijftiende eeuw werd niets voorgeschreven omtrent het kopieren of verzamelen van handschriften, terwijl de Karthuizers of de Victorijnen of de Broeders van het Gemene Leven nauwkeurige adviezen ontvingen10. Als de Kruisbroeders aan de arbeid van het kopieren de voorkeur gegeven hadden, dan zou de leiding van de orde er meer op aangedrongen hebben. Maar dit stilzwijgen kan betekenen, dat het kopieren naar het oordeel van de leiding der orde genoegzaam beoefend werd en geen bijzondere aansporing behoefde. Men mag er ook wel uit besluiten, dat de Kruisbroeders het van belang geacht hebben, dat de prioren, supprioren, procuratoren enz. de hun toegedachte taak met zorg vervulden. Maar wanneer een Kruisbroeder geen bepaalde opdracht of functie te vervullen had, dan werd van hem verlangd, dat hij de librarius in het kopieerwerk terzijde stond.

In kloosters, waar de kloosterlingen zich niet toelegden op zieken verpleging of parochiewerk, hebben de bibliotheken meer hand schriften omvat dan in kloosters, waar de Kruisbroeders wel zulke

werkzaamheden verrichtten.

Hoewel het kopieren werd aangeprezen als een middel om het rijk der hemelen te verwerven, is het overduidelijk, dat de Kruis broeders reeds hier op aarde de vruchten ervan trachtten te plukken. Zij verlangden prachtig versierde boeken voor de eredienst en het koorgebed, zij streefden eveneens naar de vorming van een bibliotheek, die steeds uitgebreid diende te worden en tevens efficient en bruikbaar moest zijn. Immers zij besteedden uiterste zorg aan de catalogisering van hun boeken, de indices hiervan en de num-

mering van de folio's, en ten slotte aan een verantwoord citeren

van auteurs. Soms wist een Kruisbroeder niet, van welke auteur een 10 K. O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken, Zutphen 1903 ; L. Verschue-

REN, Handschriften afkomstig uit het klooster Jerusalem te Venray, in Publ. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, 85 (1949), p. 693-730.

134


citaat stamde, dan verzocht hij de lezer het in margine er bij te schrijven, indien hij het wel wistu.

Men mag aannemen, dat de Kruisbroeders hun bibliotheek ingericht hebben in een apart vertrek. Gegevens hierover zijn er echter weinig. Evenmin is het bekend, of het scriptorium een geheel met de bibliotheek uitmaakte of zich in een afzonderlijk vertrek bevond.

Ieder klooster zal naar de mogelijkheden en de behoeften te werk gegaan zijn. In Keulen was een ligatura, een bindkamer. Hier vlakbij in een kleine tuin had Rodolphus van Grave voor zich zelf een kluis gebouwd om ongestoord te kunnen schrijven12. In de kerk of kapel en sacristie werden eveneens handschriften bewaard, namelijk die welke bestemd waren voor de eredienst Hoogstwaarschijnlijk beschikten de prioren en rectoren in hun

cellen over enkele handschriften. In handschriften van Hoei, Luik en Keulen treft men regelmatig de kanttekening aan ex parte confratris nostri, met toevoeging van de naam, doorgaans van een overleden prior of rector.

Uit het Keulse colophon blijkt de liefde van de Kruisbroeders voor de kopieer-arbeid : hun voorkeur bij het kopieren wordt duidelijk als men de grotere collecties handschriften, die nog aanwezig zijn, o.a. die van Hoei, Luik, Keulen, Marienfrede en Diisseldorf, nader naar de inhoud onderzoekt. Men raakt zelfs vertrouwd met hun voorliefde voor bepaalde auteurs en bepaalde lectuur13. 11 J. Theele, Aus der Bibliothek des Kolner Kreuzbriiderklosters, in Mittelalter-

liche Handschriften, Festschrift fur H. Degerin, Koln 1926, p. 253-263. 12 KHA GB4 218.

1S De handschriften worden beschreven in de catalogi van de genoemde bibliotheken en archieven. Voor de inhoud van de boeken en tractaten, die in de catalogi

opgesomd worden, zijn vooral de volgende auteurs geraadpleegd : F. Cayre, Patro-

logie et histoire de la Theologie, 3 tomes, Paris 1944-1945 ; St. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, 4 delen, Antwerpen 1950-1960. Ook het tijdschrift Ons Geestelijk Erf, gewijd aan de studie der Nederlandse vroomheid vanaf de bekering tot circa 1750, orgaan van de Ruusbroec-Vereniging, is yoortdurend nagezien. Een overzicht van de door de kloosterlingen gedurende de Middeleeuwen geschreven en gebruikte boeken gaven vooral de volgende auteurs :^ F.

Vandenbroucke, Nouveaux milieux, nouveaux problemes du XIIe au XVIe siecle, in J. Leclercq-F. Vandenbroucke-L. Boyer, La spirituality du Moyen Age,

Paris 1961 {Histoire de la spiritualite chretienne, t. 2), 2me partie,, p. 275-646; J. Leclercq, Initiation aux auteurs monastiques du Moyen Age, Paris 1957 ; J. Leclercq, Temoins de la spiritualite occidentale, Paris 1965 ; J. Leclercq, Aux sources de la spiritualite occidentale, Paris 1964. Om een inzicht te

verkrijgen van de boeken en traktaten, die de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw overschreven en gebruikten, is vooral de werkwijze van de laatst genoemde auteurs overgenomen. Daar echter alleen van de kloosters te Hoei, Luik en Keulen

DE BIBLIOTHEKEN

135

Reeds bij een eerste verkenning wordt het duidelijk, dat de Kruisbroeders er prijs op stelden over de tekst van de Bijbel te beschikken. Zij schreven hem in zijn geheel over en menig keer een of meer boeken afzonderlijk 14. Ook voor Lectionaria - verzamelingen van perikopen uit epistels en evangelien zowel voor de zon- als de feestdagen -, blijkt hun voorkeur, stellig ten behoeve van de eredienst en de prediking15.

Welke boeken uit de Bijbel de Kruisbroeders in het bijzonder aantrokken, is op te maken uit de commentaren en expositiones. Voor de vijftiende eeuw is er een groot aantal op de boeken van het Oude Testament geschreven, maar de Kruisbroeders kozen bijna uitsluitend die op het Boek van de Psalmen, het Hooglied en de Boeken van de Profeten. Op het Boek van de Psalmen o.a. van de kerkvaders Hieronymus en Augustinus, en van de latere schrijvers Richard van Sint Victor, Ludolfus van Saksen, Petrus van Floreffe en Johannes Gerson16. Op het Hooglied o.a. van Hieronymus, Robertus van Tombelaine (pseudo-Gregorius Magnus), Beda Venerabilis, Bernard van Clairvaux en Richard van Sint Victor17. Op de Boeken van de Profeten o.a. van Hieronymus en Richard van Sint Victor 18.

veel handschriften zijn bewaard en in minder aantal van de kloosters te Dusseldorf en Marienfrede, is voornamelijk aan deze collecties aandacht besteed en zal in de noten veelal alleen naar de bewaarplaatsen van deze handschriften verwezen worden. 14 Hoei : LUB 119, 196, 295 - - Luik : BKB 10514, LSB 6m9 Keulen : KHA GBf 116, GBf 67, GB4 113, GB4 147, BKB 47 - - Marienfrede: Berlin, Offentliche Wissenschaftliche Bibliothek, Kat. V, 246 - - Dusseldorf : DLSB a 7 Hohenbusch : KSB 53

Schwarzenbroich : Darm. 356.

15 Hoei : LSB 6g24, LUB 295, 262 - - Luik : LUB 221, LSB 6m4, LUB 35 - Keulen : KHA GB4 211 - - Marienfrede : DLSB c 2 - - Hohenbusch : KSB 84, 49. 18 Hieronymus: Luik : LUB 113 Dusseldorf : DLSB B 91. Augustinus: Hoei : LUB 47, 131, 139 - - Namen : BKB 1086. Richard van Sint Victor: Hoei: LUB 358, 191, LSB 6N4

DLSB B 30a - - Dusseldorf : DLSB B 21, 171.

Marienfrede:

Ludolfus van Saksen : Hoei : LSB 6H20, 6H28, 6F6 - - Keulen : KHA GBf 7

- - Hohenbusch : KSB 54.

Onbekende auteurs: Hoei : BKB 2241, LSB 6Gl, 6G24 Luik : LUB 102, LSB 6N13 - - Marienfrede : DLSB D 31 - - Hohenbusch : KSB 147. 11 Hieronymus : Hoei : LUB 88. Robertus van To?nbelaine: Luik : LSB 6H5 - - Schwarzenbroich : Darm. 533. Beda: Luik: LUB 155.

Bernardus: Luik: LUB 219 Keulen: KHA GB8 144 Dusseldorf: DLSB B 41 - - Marienfrede : DLSB b 30, Berlin, Off. Wiss. Bibl., Kat. V. 768. Richard van Sint Victor: Hoei : LUB 358 - - Luik : LUB 339 Marienfrede :

DLSB B 30 a - - Dusseldorf : DLSB B 10.

18 Hieronymus: Luik : LUB 128, 340 - - Dusseldorf : DLSB 88, 89. Richard van Sint Victor: Hoei : LUB 135 Luik : LSB 6F20 Dusseldorf •

DLSB B 21 - - Keulen : KHA GBf 11.

136


Het aantal commentaren op het Nieuwe Testament had een grotere omvang en was voor ieder deel gelijk. Ten aanzien van de commentatoren evenwel maakten de Kruisbroeders een keuze : naast Augustinus en Hieronymus waren het vooral Johannes Chrysostomos en de eerbiedwaardige Beda, die zij hoogschatten. Zo'n commentator was eveneens de Franciscaan Nicolaas van Lyra. Van zijn commentaren ontbreken er slechts weinig in de Kruisbroederlibraria19.

Naast de Bijbel waren de geschriften van de kerkvaders voor de Kruisbroeders een belangrijke bron voor hun geestelijk leven, zoals al blijkt uit de genoemde commentaren. Er bestond echter kennelijk een voorkeur voor bepaalde kerkvaders en voor bepaalde geschrif ten.

Van de Oosterse kerkvaders is reeds Johannes Chrysostomos met zijn commentaren op het Nieuwe Testament genoemd; zijn De

sacerdotio seu Liber dialogorum werd vaak gekopieerd20. Dit was ook het geval met enkele geschriften van de volgende kerkvaders : Athanasius, Vita beati Antonii21; Ephraem, Admonitiones22; Basi-

lius, Admonitio ad monachos; uit de regel van Basilius excerpten onder de titel De vita solitaria en De laude cellae 23; Eusebius van Emese, Homiliae ad monachos24; Johannes Climacus, Scala paradisi25. Van Origenes, in aanzien bij de Benedictijnen en de Cisterciensers, werd slechts in Keulen, Marienfrede en Dusseldorf een enkele homilie gekopieerd. Van Dionysius de Areopagiet, regel10 Augustinus: Hoei : LUB 46, 125 Luik : LUB 38, 48, 117 KHA GB4 225 - - Diisseldorf : DLSB B 9. Hieronymus: Luik: LUB 155 Marienfrede: DLSB A 11

Keulen :

Diisseldorf:

DLSB B 90.

Johannes Chrysostomos: Hoei: LUB 124, 193, 197 Luik: LUB 151, 149, 247 Dusseldorf : DLSB B 59, B 60 Marienfrede : DLSB B 58. Beda: Luik : LUB 73, 247 - - Keulen : KHA GB4 147, GBf 68 - - Marien frede : DLSB B 22, B 21.

Nicolaas van Lyra: Hoei : LSB 6N7 Luik: LUB 204 Dusseldorf: DLSB B 100 Keulen : KHA GBf 67, GB4 41. Nicolaas van Lyra was als commentator van het Oude Testament zeer geliefd o.a. in Luik : LUB 148, 75, 216, 355, 332, 217, 330, in Hohenbusch : KSB 39. 20 dorf 21 22 23 24 25

Hoei : LSB 6F9 - - Luik : LUB 193 - - Keulen : KHA GB4 102 - - Diissel : DLSB B 164. Hoei : LUB 84 - - Luik : LUB 115. Hoei : LSB 6M12 - - Keulen KHA GB4 21. Hoei : LUB 50 - - Keulen : KHA GB4 153, GB4 21, 166 - - Luik : LSB 6L18. Hoei : LUB 239 - - Luik : LSB 6H4 - - Keulen : KHA GB4 20. Hoei : LUB 50, 99 Luik : LUB 1 Schwarzenbroich : Darm. 347.

DE BIBLIOTHEKEN

137

matig geraadpleegd door de scholastici, hebben we geen exemplaar

gevonden in de bibliotheken van de Kruisbroeders. De Latijnse kerkvaders waren sterker vertegenwoordigd. Bovenaan stond Augustinus. Doch ook hier keuze. Slechts de Kruisbroe

ders van Luik schonken aandacht aan zijn polemische geschriften,, maar niet voor het laatste kwart van de vijftiende eeuw. Te Hoei heeft men wel eens een exegetisch werk afgeschreven. Het waren echter de volgende boeken, die de Kruisbroeders van belang achtten : Confessiones2Q, Retractiones 27, De vera religione 28, De fide et symbolo 29, De Trinitate 30, Enchiridion 81, De doctrina christiana82, De beata vita33, Soliloquia s\ Zijn preken werden nog hoger aangeslagen ; in Hoei b.v. bevatten zeker 16 handschriften een uitgebreide collectie hiervan85. De tweede Latijnse en voor de middeleeuwers nu en dan oosterse kerkvader, Hieronymus, was in de ogen van de Kruisbroeders een belangrijk geestelijk leidsman, maar ze werden niet zozeer door zijn werken als wel door zijn persoon en zijn leven geboeid. Het

was voor hen niet genoeg, dat men in een van hun handschriften kon lezen over de Magnificentiae, de Miracula of over de dood van Hieronymus. Heel de eeuw door waren er Kruisbroeders, die steeds opnieuw het verhaal over zijn leven en dood aan hun medebroeders wensten voor te houden. Nu eens was voor hen Cyrillus van Alexandria de auteur van dit verhaal, dan weer Eusebius, of een andere kerkvader. Dikwijls lieten zij de naam van de auteur weg36.

De geschriften van Hieronymus zelf waren blijkbaar minder belangrijk. In Hoei schreef Walterus van Nijmegen veel van zijn 2a Luik : LUB 115 - - Keulen : KHA GB8 149 - - Dusseldorf : DLSB B 10 - -

Schwarzenbroich : Darm. 348.

27 Luik : LUB 114 - - Dusseldorf : DLSB B 12 - - Schwarzenbroich : Darm. 348

- - Namen : BKB 1127.

28 Hoei : LUB 135, LSB 6H2 - - Luik : LUB 115.

29 80 31 dorf 32 38 34 30

Luik : LUB 132, 48 - *- Keulen : KHA GB4 134 - - Luik : LUB 114. Dusseldorf : DLSB B 15 - - Luik : LUB 132 - - Keulen : KHA GB4 134. Hoei : LUB 84 - - Luik : LUB 115 - - Marienfrede : DLSB B 13 - - Dussel : DLSB B 22. Hoei : LSB 6G8 - - Luik : LUB 157 - - Dusseldorf : DLSB B 12. Hoei : LUB 46-- Luik : LUB 48 - - Keulen : KHA GB4 41. Hoei : LUB 40bis - - Keulen : KHA GB4 164. Hoei : LUB 133, 235, 360, 380, 40bis, 46, 50, 112, 110, 115, 117, LSB 6F9,

6F24, 6G19, 6H6, 6Gl.

M Hoei: LSB 6H3, 6F19 - - Luik : LSB 6H8, 6L19 - - Keulen : KHA GB4 85,

174, 84, 178, GB8 54 - - Dusseldorf : DLSB B 68 - - Marienfrede : DLSB C 12.

138


brieven over o.a. de correspondentie tussen Augustinus en Hiero-

nymus, waarschijnlijk vanwege de inlichtingen over het leven van

de laatste37. Uitgezonderd de reeds genoemde commentaren op

bepaalde boeken van het Oude Testament, ontbreken veelal de exegetische werken. Te Luik en Diisseldorf werden er enkele gekopieerd na 1495. Een brief van Hieronymus was vooral geliefde lectuur, namelijk de Epistola ad Nepotianum de vita clericorum ef monachorum 38. Het onderzoek naar de geschriften van de overige kerkvaders geeft een soortgelijk resultaat. Van Gregorius de Grote waren vooral zijn Moralia super Job en zijn Regula pastoralis bekend. Zij werden gekopieerd te Hoei, Luik, Hohenbusch en Marienfrede. De

laatste twee kloosters beschikten over zijn Dialogen 39. Pas tegen het einde van de vijftiende eeuw kregen de Kruisbroeders van Hoei en Namen belangstelling voor zijn brieven. Opvallend is, dat de Kruisbroeders van Keulen en Diisseldorf weinig waardering koesterden voor deze kerkvader, die gedurende de Middeleeuwen een van de geliefde auteurs was. De in deze periode eveneens invloedrijke kerkvader Ambrosius, was in de ogen van de Kruisbroeders geen man van gezag. Van zijn exegetische werken werd een enkel overgeschreven. Alleen te Diis seldorf, maar pas tegen het einde van de vijftiende eeuw, werd aan zijn geschriften betreffende de moraal en de dogmatiek en aan zijn brieven meer waarde gehecht40.

In tegenstelling tot de genoemde kerkvaders waren Cassianus en

Caesarius van Aries mannen van autoriteit. Van de eerste, de

adviseur voor de kloosterlingen in West-Europa, bevond zich het tractaat De institutes coenobiorum et de octo principalium vitiorum remediis in de Kruisbroederbibliotheken en van de tweede de Exhortatio ad monachos41. a7 Hoei: LUB 3, 156. 38 Hoei : LSB 6M14, 6H19, LUB 3 - - Luik : LUB 258 - - Keulen : KHA GB4 161.

39 Hoei : LUB 120, 121, 147, LSB 6N8 - - Luik : LUB 2, 122, 123, 152, LSB 6M9 - - Hohenbusch : KSB 51, 19 Schwarzenbroich : Darm. 533 Marien frede : DLSB C 12, B 207. 40 Dusseldorf : DLSB B2 en 6.

41 Hoei : LUB 50 - - Luik : LUB 151 - - Marienfrede : DLSB B 53 - - Diissel DLSB B 55 - - Keulen : KHA GB4 182.

DE BIBLIOTHEKEN

139

De voorkeur van de vijftiende-eeuwse Kruisbroeders voor Augustinus valt sterk in het oog. Zijn theologische werken golden bij hen, zoals trouwens overal elders, als de handboeken bij uitstek. Het feit, dat zij de heilige bisschop als hun geestelijke vader beschouwden, had hier ongetwijfeld grote invloed. Wanneer zij een van zijn geschriften voltooiden, voegden zij er altijd aan toe sancti Augusttni patris nostri.

De keuze, die zij maakten uit de geschriften van de overige kerkvaders, was gebaseerd op het verlangen geestelijk voedsel voor hun monastiek leven te verwerven. Zij zochten naar hetgeen de kerkvaders leerden over ontstaan en inrichting van het kloosterleven. Tot de polemische geschriften van de kerkvaders, noch tot hun wetenschappelijke verhandelingen op het gebied van de schriftverklaring of dogmatiek voelden de Kruisbroeders zich aangetrokken. Zij hadden iets gemeen met de Benedictijnen en de Cisterciensers van voor 1200. Deze kloosterlingen waren eveneens afkerig van

polemische geschriften en zuiver wetenschappelijke verhandelingen. Ook zij neigden meer naar de commentaren op het Boek van de Psalmen, het Hooglied en de Boeken van de Profeten. In zoverre zetten de Kruisbroeders een monastieke traditie voort. Toch volgden zij deze monniken niet in alle opzichten na. Zij hebben in mindere mate gesteund op de kerkvaders. Voor de oudere mon niken was Origenes een geliefd auteur. Bij de Kruisbroeders was dit niet het geval. Zij leefden enkele eeuwen later, en het zou vreemd zijn wanneer zij zich nog steeds voor dezelfde geschriften zouden geinteresseerd hebben. In die tussentijd zagen immers talrijke boeken het licht. De auteurs van deze boeken bouwden ofwel voort op de Bijbel en de kerkvaders, de zogenaamde monastieke methode, ofwel zij sloegen nieuwe wegen in, door de Bijbel en de kerkvaders naar het tweede plan te schuiven en de voorkeur te geven aan de scholastieke methode, waar het accent viel op het verstand en de dialectiek. In de veertiende eeuw echter brachten de scholastieken door hun excessen zichzelf en hun werk in diskrediet, anderen zochten toen als reactie hierop hun heil in de speculatieve mystiek ofwel in de zuivere ascese. De Kruisbroeders van de vijftiende eeuw stonden derhalve voor een uitgebreide en moeilijke keuze.

140

STUDIBN OVER DE OBSERVANTIE

Naast de kerkvaders namen de auteurs uit de diverse kloosterorden een voorname plaats in, zoals Benedictijnen, Cisterciensers, Karthuizers, Victorijnen, Dominicanen en Franciscanen.

De meest voorkomende auteurs zijn de volgende:

1. Benedictijnen Benedictus, de Regula of excerpten hieruit42; Beda Venerabilis, Explicatio Apocalypsis, Expositio super septem epistolas canonicas, Expositio super Acta Apostolorum, Homiliae43; Petrus Damianus, Epistola ad Blancam comitissam de morte et circumstantiis eius, hetzij in zijn geheel, hetzij excerpten hieruit44; Honorius van Autun, Elucidarius, De cognitione verae vitae45; Smaragdus, Dyadema monachorum 46; Anselmus, Monologium, Prosologion, Cur Deus homo, Meditationes, De similitudinibus, De pace et concordiaA\ 2. Cisterciensers48

Conradus van Ebernach, Exordium magnum ordinis Cisterciensis49; Willem van St. Thierry, Epistola ad fratres de monte Dei50 ; Bernard van Clairvaux, De gradibus humilitatis51, De gratia et libero arbitrio 52, De praecepto et dispensatione5S, De conscientia 5\ 42 Luik : LSB 6G28, 6L18 - - Keulen : KHA GBf 90 - - Dusseldorf : DLSB B 68.

43 Luik : LUB 73 - - Keulen : KHA GB4 147, GBf 20, 68 - - Marienfrede : DLSB B 73 - - Dusseldorf : DLSB B 22. 44 Hoei: LSB 6F19, 6N19 Marienfrede : DLSB B 84 Dusseldorf : DLSB B 164. 45 Keulen : KHA GB4 171, 194, 145, GBf 112 - - Hohenbusch : KSB 80 Dusseldorf : DLSB B 22, 138. 48 Hoei : LSB 6H13 - - Luik : LUB 157 - - Keulen : KHA GB8 132 - - Dus seldorf : DLSB B 64. 47 Hoei : LSB 6G22, 6H19, 6M28 - - Luik : LSB 6H17 - - Keulen : KHA GBf 155 Dusseldorf : DLSB B 90 - - Marienfrede : DLSB B 70 Hohenbusch : KSB 80.

48 Zie in het bijzonder C. van Dal, Cistercienzer-Literatuur op KruisherenBoekerijen, in Citeaux in de Nederlanden, 1 (1956), p. 291-294. 49 Hoei: LUB 227 - - Luik : LUB 200 - - Keulen : KHA GBf 77 - - Dussel dorf : DLSB C 41 - - Marienfrede : DLSB C 93. 00 Luik : LSB 6G8 Hoei : LSB 6M15, 6G8

Hohenbusch : KSB 42.

51 Hoei : LSB 6N7 - - Luik : LSB 6L18 - - Hohenbusch : KSB 75 - - Dussel dorf : DLSB B 10. 52 Luik : LSB 6N1 - - Dusseldorf : DLSB B 155 Marienfrede : DLSB B 183. 58 Hoei: LSB 6N8, LUB 84 - - Dusseldorf : DLSB B 10. 54 Hoei : LSB 6F19 - - Keulen : KHA GB4, 21, GB8 96 - - Hohenbusch : KSB 80 - - Marienfrede : DLSB B 129.

DE BIBLIOTHEKEN

141

Stimulus amoris55, Arboris contemplationis56, De bonestate vitae57, Meditationes58, De professione monachorum 59, De verecundia adolescentium 60, Speculum monachorum ei. Het aantal geschriften van Bernard van Clairvaux, dat de Kruisbroeders overschreven, evenaart het aantal van Augustinus. Zijn preken waren zeer geliefd. De ge-

noemde traktaten blijken echter niet alle van de hand van Bernard van Clairvaux te zijn. Hoogstwaarschijnlijk was dit de Kruisbroe

ders van de vijftiende eeuw niet bekend. Te Marienfrede en te Diisseldorf werden weinig traktaten van Cistercienser auteurs overgeschreven. Daarentegen te Hoei, Luik en Keulen des te meer, o.a. Caesarius van Heisterbach, Guerricus van Igny, Gerardus de Rivo, Gerardus van Luik, Johannes Soccus enz. 3. Karthuizers

Ludolf van Saksen, Vita Christi62; Jacob van Gruitrode, Specu lum praelatorum, subditorum, sacerdotum, secularium et huius mundi amatorum 63; Hendrik Egher van Kalkar, Speculum peccatorum ofwel Excitatorium monachale64, De exordio et de cursu ordinis Carthusiensis 65; Dionysius van Leeuwen (de Karthuizer), Exhortatorium novitiorum. Tegenover het groot aantal traktaten, dat Dionysius schreef, doet het aantal, voorkomend in de Kruisbroederlibraria, zeer pover aan 66. Meer dan elders werden te Luik en Keulen Karthuizer auteurs gekopieerd ; te Luik o.a. Hendrik van Hessen (alias van Altendorf), Bartholomew van Maastricht, Henricus Brunonis de Pyro, Adrianus Monet, Henricus van Coes-

feld, Gerrit van Schiedam ; te Keulen : Oswald de Cordis, Bartho55 (apocrief ?) Keulen : KHA GB4 174, GB8 96, 99. 34 Keulen : KHA GB8 61, 87, 99. 5T (apocrief ?) Hoei : BKB 2241 - - Beyenburg : KHA GB8 62 - - Marienfrede :

DLSB B 153.

58 Hoei : LSB 6L17 - - Luik : LSB 6Ml7b - - Keulen : KHA GB4 194, GB8

195

Hohenbusch : KSB 88, 75.

59 Keulen : KHA GB4 106, GB8 99. 60 Hoei : LSB 6M15 - - Keulen : KHA GB4 94, GB8 100. 61 Hoei : LSB 6N8, 6F19, 6G13, 6H10, BKB 2241 - - Keulen : KHA GB4 54,

GB8 41, 55, 61, 195.

82 Hoei : LUB 94, 108, 229, LSB 6M6 - - Keulen : KHA GB4 242, 54, 156, 166. w Hoei : BKB 2241, LSB 6H2 - - Luik : LSB 6F16 - - Keulen : KHA GB4

155, 196

Diisseldorf : DLSB B 159.

84 Hoei : LSB 6L17

Keulen : KHA GB8 77, GB4 100, 54

KHA GB8 62 - - Hohenbusch : KSB 75 - - Doornik : BKB 1635.

65 Luik : LSB 6G28 - - Keulen : KHA GB8 61, 76. 99 Hoei : LUB 358, LSB 6N4, 6N16.

Beyenburg:

142


lomeus van Maastricht, Johannes van Brunswijk, Henricus van Kemenade, Theodorus Bollinck. Dit kan samenhahgen met het feit, dat in Luik en Keulen beroemde Karthuizerkloosters gevestigd war en.

4. Victorijnen

Richard van Sint Victor, De exterminatione mali et promotione

boni67, De statu interioris hominis post lapsus68, De eruditione interioris hominis69, Benjamin minor et maior70; Hugo van Sint Victor, Emditio didascalica 7\ De operibus trium dierum 72, De institutione novitiorum 73, Expositio in regulam B. Augustini74, De modo orandi75, Soliloquium de arrha animae 76, De laude caritatis77. Daarnaast nog talrijke andere, die niet 20 bekend zijn of die op zijn naam gezet zijn.

5. Dominicanen

Albertus de Grote : behalve enkele philosophische werken werden vooral de volgende traktaten gekopieerd : De sacramento Eucharistiae - De sacrificio missae 78, Paradisus animae 79, De adhaerendo Deo 80, De laudibus B. Mariae Virginis81. De laatste drie traktaten zijn waarschijnlijk apocrief. Thomas van Aquino, Summa

Theologica, geheel of gedeeltelijk 82, Super sententias Petri Lorn87 Hoei : LUB 135 - - Luik : LSB 6F20. M Hoei : LUB 135, 358 - - Luik : LSB 6F20 - - Keulen : KHA GBf 11. 69 Hoei : LUB 135 - - Luik : LSB 6F20 - - Keulen : KHA GBf 11 - - Dussel-

dorf : DLSB B 21. 70 Hoei : LUB 135, 358 - - Keulen : KHA GBf 11.

71 Luik : LUB 106 - - Keulen : KHA GBf 90 - - Dusseldorf : DLSB B 71. 72 Keulen : KHA GB4 164 - - Marienfrede : DLSB B 73 - - Dusseldorf : DLSB

B 71.

73 Hoei : LSB 6F19, 6F24 - - Keulen : KHA GB4 156, GB8 150 . 74 Keulen : KHA GB4 134, GB8 195 - - Marienfrede : DLSB B 70. 75 Luik : LUB 106, LSB 6F8, 6N18.

76 Hoei: LSB 6N2, 6H9 - - Luik : LSB 6Ml7b - - Keulen : KHA GB8 61 - -

Marienfrede : DLSB B 75 - - Hohenbusch : KSB 16. 77 Luik : LUB 106 - - Hohenbusch : KSB 75.

78 79 80 - 81 82 203

Hoei : LUB 154 - - Keulen : KHA GB4 248 - - Dusseldorf : DLSB B 177. Hoei : LSB 6F22 - - Keulen : KHA GB4 85 - - Doornik : BKB 1635. Hoei : LSB 6M14 - - Keulen : KHA GB4 218 - - Dusseldorf : DLSB B2a Doornik : BKB 1635. Hoei : LUB 154 - - Dusseldorf : DLSB B 2a. Hoei : LUB 124, LSB 6G3 - - Luik : LUB 195 - - Keulen : KHA GBf 105, - - Dusseldorf : DLSB B 136 - - Namen : BKB 1590.

DE BIBLIOTHEKEN

143

bardi™, De corpore Christ/84, De divinis moribus85, De articulis fidei et de Sacramento ecclesiae86, De beatitudine aeternitatis87, De symbolo 88, De modo confitendi89, De veritate90. Vooral te Keulen en te Diisseldorf stond Thomas van Aquino in hoge ere. Dit hangt misschien samen met de richting van de Keulse universiteit, die

steeds de via antiqua van Thomas van Aquino volgde. In de handschriften van het klooster Marienfrede werd slechts een enkel werk van Thomas van Aquino bewaard. Raymundus van Pennafort, Liber de officiis fratrum ordinis Praedicatorum 91; Humbertus van Ro mans, Super constitutiones et regulam divi Augustini commentaria92, De tribus essentialibus votis religionis93; Guilelmus Paraldus (Guillaume Peyraut), Summa de virtutibus et de vitiis 94, Liber eruditionis religiosorum 95 ; Jacobus de Voragine, Sermones 96; Hugo van Saint Cher, Speculum Ecclesiae97 ; Thomas van Cantimpre, Liber de apibus of Bonum universale (speciaal hieruit Miraculum de Udone 98) ; Johannes Nider, De reformatione status cenobitici, De conscientia, Manuale confessorum " ; Vincentius Ferrerius, De vita spiritual! 10°; Bartholomeus Pisani, Summa de casibus101 ; Jaco83 Hoei : LUB 146, 143 - - Luik : LUB 144, 145 - - Hohenbusch : KSB 226. " Luik : LUB 263 - - Keulen : KHA GBf 178 - - Hohenbusch : KSB 74. 85 Keulen

GB8 94.

89 Keulen

B 168, 180.

87 ;8 80 90

Keulen Keulen Keulen Keulen

KHA GBf 196

Dusseldorf : DLSB B 180

Keulen : KHA

KHA GB4 142 - - Marienfrede : DLSB B 75 - - Dusseldorf : DLSB KHA KHA KHA KHA

GB4 GBf GB4 GBf

182, GBf 180 - - Dusseldorf : DLSB B 180. 130 - - Dusseldorf : DLSB B 180. 194, 154, GB8 116 - - Dusseldorf: DLSB B 60. 150 - - Dusseldorf : DLSB B 137.

91 Hoei : LSB 6G6 - - Luik : LUB 273 - - Keulen : KHA GB4 106. 92 Hoei : LUB 129, LSB 6M7 - ~ Luik : LUB 130 - - Keulen : KHA GB4 225

- - Dusseldorf : DLSB C 29.

93 Luik : LUB 130 - - Keulen : KHA GBf 155, GB4 153, GB8 144 - - Marien

frede : DLSB B 70.

04 Hohenbusch : KSB 12, 15, 58 - - Keulen : KHA GBf 124. 95 Keulen : KHA W4 - ~ Hohenbusch : KSB 42 - - Luik : LUB 338.

06 GBf 97 98 GBf 00

Hoei : LUB 159 - - Luik : LUB 87, 96 - - Hohenbusch : KSB 83 - - Keulen : 86 - - Marienfrede : DLSB B 139, Berlin, Off. Wiss. Bibl., Kat. V 768. Luik : LSB 6K4 - - Dusseldorf : DLSB B 194 - - Keulen : KHA GB4 248. Hoei : LSB 6F23 - - Luik : LSB 6G28 - - Keulen : KHA GB8 126, 62, 76, 86 - - Marienfrede : DLSB B 139, Berlin, Off. Wiss. Bibl., Kat. V. 768. Hoei : LSB 6F2, 6G22 Luik : LSB 6G25 - - Keulen : KHA GBf 67,

GB4 156 Marienfrede : DLSB B 104, B 163 Doornik : BKB 2171.

Hohenbusch : KSB 67 - -

100 Hoei : LUB 358, 6G22, 6N4 - - Keulen : KHA GB8 94.

101 Marienfrede : DLSB B 107 - - Dusseldorf : DLSB B 107b - - Hohenbusch ::

KSB 56.

144


bus van Lausanne, Sermones de sanctis W2; Nicolaus Trivet, Expositio super regulam Beati Augustini108; Johannes Utenhove, De statu feligioso 1<)4; Vincentius van Beauvais, Speculum historiale105. Behoudens de genoemde traktaten van Albertus de Grote en Thomas van Aquino werden geen theologische of scholastieke werken van Dominicaanse auteurs gekopieerd. Slechts die auteurs, die hun medemensen trachtten in te wijden in het geestelijke of monastiek leven, werden gewaardeerd. De Duitse of Rijnlandse mystieken stonden niet in de gratie. Henricus Suso enigszins uitgezonderd. Uit zijn Horologzum werden wel fragmenten overgenomen106. 6. Franciscanen

In het middelpunt van de belangstelling stond het leven van Franciscus. In ieder Kruisbroederklooster vond men zijn testament, zijn brieven en gebeden en naast de eerste biografieen van deze heilige ook de privileges, die de pausen aan zijn orde gaven107. Slechts twee Franciscaanse auteurs waren voor de Kruisbroeders van bijzondere betekenis, namelijk Bonaventura en Nicolaas van Lyra. Van de theologische werken van de eerste kwam het Itinerarium mentis ad Deum in de bibliotheken voor108. Dit kan ook gezegd worden van enkele van zijn geestelijke werken, o.a. Soliloquium de quatuor mentalibus exercitiis109, Lignum vitae110, De quinque festivitatibus pueri Jesu m, De praeparatione ad missam 112. Aan hem werden nog meerdere traktaten toegekend, waarschijnlijk zijn de meeste niet van zijn hand. De Postillae van Nicolaas van Lyra zijn reeds genoemd. Een tweede werk van hem De Sacramento Eucharistiae werd eveneens 102 103 104 105 106 GB8 10T

Keulen : KHA GBf 179. Keulen : KHA GBf 163. Hoei : LSB 6F2, 6G22. Hoei: LSB 6H13, BKB 9330 - - Namen : BKB 1929. Hoei : LSB 6G19, 6H12 - - Luik : LUB 220 - - Keulen : KHA GB4 218, 144, 84, GB4 271 - - Marienfrede : DLSB B 132. Hoei: LSB 6F12, 6G1 - - Luik : LSB 6M26, 6C15, LUB 343 - - Marien

frede : DLSB B 132m C 22, B85 - - Keulen : KHA GB8 61, 99.

108 Hoei : LSB 6N2 - - Luik : LSB 6L18 - - Keulen : KHA GB4 246, 161 - -

Beyenburg : KHA GB8 62 - - Diisseldorf : DLSB B 173.

109 Hoei: LSB 6F19, 6G13, 6N19 - - Luik : LSB 6M26 - - Dusseldorf : DLSB

B 145 Hohenbusch : KSB 88. 110 Luik : LSB 6L19 - - Keulen : KHA GB4 192. 111 Hoei : LSB 6B17 - - Luik : LSB 6M26. 112 Doornik : BKB 2382.

DE BIBLIOTHEKEN

!45

gekopieerd 113. Wat betreft de overige Franciscaanse auteurs weken de Kruisbroeders in hun belangstelling van elkaar af. De Sermones

van Bernardinus van Siena vindt men in Luik en Keulen 114. De

veel verspreide werken van David van Augsburg, namelijk De exterioris et interioris hominis compositione en De septem processibus religiosi status werden alleen te Hoei en Keulen afgeschreven 115, en van Conradus van Saksen Speculum Beatae Mariae Virginis te

Hoei, Luik en Marienfrede116. Henricus van Erp was eveneens bekend. Te Hoei stond zijn Scala amoris} te Keulen een gedeelte hieruit In dit klooster en in dat van Namen schreef men enkele van zijn preken over 117. Opmerkelijk is, dat de Kruisbroeders van

Luik meermalen het omstreden traktaat Arbor vitae crucifixae van Hubertinus van Casale, hetzij in zijn geheel, hetzij gedeeltelijk

overschreven118. Tenslotte bevonden zich te Keulen enkele geschriften van Johannes Guallensis, namelijk Ordinarium vitae reli-

giosae en Manipulus florum 119. 7. Augustijnen

Jordanus van Saksen, De vitis fratrum eius ordinis libri IV120, Sermones et Postillae in evangelia dominicales™, Sermones de sanctis 122, Postillationes in librum psalmorum 123; Jacobus van Vitry, Vita B. Mariae Oignies124, De arte praedicandi125; Hermanus van Schildesche, Speculum sacerdotum 126; Hugo van Fouilly, De claustro animae 127. De geschriften van Hermanus van Schildesche wer den voornamelijk in de Rijnlandse kloosters overgeschreven.

F°-? ■' xLcSn 5i1? ~ " Keulen : KHA GB4 154 - " Hohenbusch : KSB 74. 1H Luik : LSB 6H8 - - Keulen : KHA GB4 34.

GB8 ?9? : LSB 6Fl9' 6G13> 6N2' 6N8> BKB 2Ul ~ ~ Keulen ' KHA GB4 245' i' 6Nl° " " Luik 2 S°d ! Tc^ L^ 6i^2 Lik : LSB 6M9 6M " ~ Marienfrede : DLSB B 39. n818 V? If? 6K? " Keukn : KHA6L18, GB4 118' Luik : LUB 236,"356, LSB 6G20, 6Nl. GB8 89 " " Namen • BKB 1086.

^1 ?°? : LUB 190 " - Keulen : KHA GB4 152, 164, 152, GBf 168. m J-^ : ^FB l91 ~ ~ Keulen : KHA GBf 112 " " Beyenburg : DLSB C 30.

Luik: LUB 211 - - Keulen : KHA GB4 168 - - Marienfrede : DLSB B 94a.

~ Keulen : KHA GB4 159 ; GB4 94b - - Marienfrede : DLSB B 94b

1- Keulen : KHA GB4 72a, 72b, 78. 124 Hoei: LUB 135. 125 Keulen : KHA GBf 181, GB4 70. 06

127 Hoei: LSB 6M12 - - Hohenbusch : KSB 70 - - Marienfrede : DLSB B 70

- - Dusseldorf : DLSB B 71.

!46


8. Groenendaal

Voor de alombekende schrijver en mysticus van Groenendaal,. Johannes Ruusbroec, hadden de Kruisbroeders geen speciale voorliefde, waarschijnlijk het tegendeel. Slechts in Luik en in Keulen werden enkele kleine werkjes en een gedeelte uit Van den XII dogheden overgeschreven. Het laatste werk blijkt niet van Ruus broec te zijn 128. Meer gewaardeerd waren de geschriften van een van zijn leerlingen, Johannes van Schoonhoven. Diens Epistolae de passione D. N. Jesu Christi werden meermalen te Hoei, Luik en Keulen gekopieerd129. 9. De Moderne Devoten

Geert Grote, Contra focaristas130 en een groot aantal brieven131;: Gerard Zerbolt van Zutphen, De spiritualibus ascensionibus132, De reformatione virium animae™, Scriptum pro quodam inordinate gradus ecclesiasticos et praedicationis officium affectante134. Het eerst genoemde werk van deze auteur kwam voor te Hoei, Luik, Marienfrede en Keulen (zelfs zeven maal), het tweede in Hoei (drie maal) en in Keulen. Thomas van Kempen, De imitatione Christi135, Dialogus novitiorum136, Libellus de disciplina claustralium 137, Soliloquium animae138, Alphabeticum monachi139. Deze 128 Luik : LSB 6M20, 6N17 - - Keulen : KHA GB4 153, GB8 53, 55. Voor het traktaat Van den XII dogheden, zie St. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, dl. 2, p. 331-339.

129 Hoei : LSB 6G8, 6L17 - - Luik : LSB 6G28 - - Keulen : KHA GB8 110,

149, GB4 242.

130 Hoei : LSB 6B17 - - Luik : LUB 263, 299, LSB 6G21, 6G28 - - Hohenbusch :

KSB 80 - - Diisseldorf : DLSB B 180 - - Marienfrede : DLSB B 83.

131 Hoei : LSB 6B17, 6L17, 6M17, 6F9 - - Luik : LUB 263, 299, 191, LSB 6L18, 6M13 - - Keulen : KHA GBf 75, GB8 96, 126, 55, 60 - - Marienfrede :

DLSB B83.

132 Hoei : LSB 6M22 - - Luik : LSB 6M10 - - Keulen : KHA GB8 61, 83, 113,

145, 155, 195 - - Marienfrede : DLSB B 129.

133 Hoei : LSB 6G13, 6L17, 6N8 - - Luik : LSB 6M13 - - Keulen : HKA GB8

155 - - Marienfrede : DLSB B 163.

134 Hoei : LSB 6B17, 6H3, 6G13 - - Keulen : KHA GBf 196. 135 Hoei : LSB 6F9, 6M21, 6M12 - - Luik : LSB 6G4, 6N18 Keulen : KHA GB8 40, 41, 116, 126, 122 - - Beyenburg : KHA GB8 62 - - Dusseldorf : DLSB B 171.

138 Hoei : LSB 6H12 - - Luik : LSB 6L23 - - Keulen : KHA GB4 134. 137 Hoei : LSB 6K21,27 - - Luik : LSB 6M17. 138 Hoei : LSB 6M21 Keulen : KHA GB8 40. 139 Hoei : BKB 2241 - - Keulen : KHA GB8 58, 249.

DE BIBLIOTHEKEN

l47

traktaten werden voornamelijk te Hoei, Luik en Keulen gekopieerd en vrijwel niet in Marienfrede en Dusseldorf. 10. Seculiere geestelijkheid en leken

Boethius, De consolatione philosophiae™ ; Isidorus van Sevilla

Synonymorum libri™ ; Johannes Gerson, Opus tripartitum, de

decent preceptis, de confessione, de scientia mortis™. Voor de

Kruisbroeders was Johannes Gerson een man van gezag. Niet alleen werd bovengenoemd werk in enkele kloosters twee tot driemaal overgeschreven, maar men treft nog andere werken van hem aan

o.a.Jractatus pro devotis simplicibus "3, De pusillanimitate "* De laude scnptomm "5. In Keulen alleen al bevonden zich ongeveer 25 traktaten van Johannes Gerson in de bibliotheek. Petrus d'Ailly, Prefatio super septem psalmos poenitentiales146; Petrus van Blois'

Compendium super Job ™, Epistolae "8; Henricus van Langenstein^

De dtscretione spirhuum u\ De horis canonicis150, Epistola pads1W

Speculum animae 152. De laatste auteur was alleen in de Rijnlandse kloosters bekend. Johannes Buridan (van Bethune), Quaestiones super Ubros Aristotelis163. Johannes Buridan werd alleen te Hoei bestudeerd. Zijn Quaestiones waren kennelijk de handboeken. Naar aanleiding van de keuze, die de Kruisbroeders maakten uit de commentaren op de H. Schrift en uit de geschriften van de GBf 12 " ~ 53

: KHA GB4 54 - - Marien-

Luik : LUB 263, LSB 6F8, 6N17 - - Keulen : KHA GBf 90, GB8 84 - -

ti * ^LSB/^0" Ho/lsB^. ^^*

2 Hoei: LUB 338 - - Keulen : KHA GBf 90.

^

u. lmk} l LI£j2a63 " Keulen : KHA GB4 1Q0 - - Dusseldorf : DLSB B 64 Keulen : KHA GB4 215 - - Hohenbusch : KSB 73

- Hoei-' LSR fflir ~ MfeefreTdc^ DLSB B *> Be^n R°Se 768' a* f^19 ~ " Lulk : LSB 6G21 " - Keulen : KHA GBf 72.

148 2

S/BTsf

146 Keulen : KHA GB4 124, 154, GBf 72 150 Keulen : KHA GB4 154, 155, 174

^Keulen: KHA GBf 72 - - Hohenbusch: KSB 80 - - Dusseldorf: DLSB 152 Keulen : KHA GB4 124, GBf 72. 158 Hoei: LUB 114, 116, 44, LSB 6N12.

l48

STUDISN OVER DE OBSERVANTIE

kerkvaders is betoogd, dat zij de traditie van de oude monniken orden voortzetten, hoewel niet in alle opzichten. Het onderzoek naar de voorkeur van de Kruisbroeders ten aanzien van de Libri, die het iicht zagen sinds de vaders, bevestigt en versterkt deze mening. Immers, het blijkt, dat juist de auteurs, die de monniken van de oudere orden de weg gewezen hebben, bij de Kruisbroeders eveneens hoog stonden aangeschreven. Onder al de genoemde au

teurs namen zij een belangrijke plaats in, Bernard van Clairvaux in het bijzonder, die tegenover het intellectualisme van zijn dagen trouw aan de bijbel en de vaders bleef en een voorvechter van het traditionele monastieke leven was.

Het was niet alleen die trouw aan de bijbel en de kerkvaders, die de Kruisbroeders in de oudere monnikenorden bewonderden, het was voorzeker ook hun eerbied voor het monastieke leven, hun ontzag en hoogachting voor de sacramenten en meer speciaal voor de biecht, de eucharistie en het priesterschap. Het was vervolgens ook hun gehechtheid aan bepaalde literaire genres : de brieven, de hagiographie, de sermones en de florilegia. De eerbied van de Kruisbroeders voor het kloosterleven is te

bespeuren in de talrijke traktaten hierover. Het valt op, dat zij er

op uit waren niet alleen van hun eigen orde, maar ook van ieder

andere orde de oorsprong te leren kennen, het leven, de regel en de brieven van de stichters, de stichting en uitgroei van de orde, de inrichting van het kloosterleven, de levensbeschrijvingen van de eerste navolgers van de stichters. De commentaren op de regel van hun vader Augustinus kopieerden de Kruisbroeders steeds opnieuw. Naast deze oorsprongsverhalen zijn in de handschriften van Hoei ca. 60 traktaten over het kloosterleven te vinden, in die van Luik ca. 30 en in die van Keulen ca. 60. De auteurs van deze traktaten werden niet geregeld met naam vermeld. Van hun geloof in de sacramenten, de biecht, de eucharistie en het priesterschap getuigt eveneens het aantal traktaten, dat de Kruisbroeders in hun handschriften opnamen : over de biecht te Hoei ca. 19, te Luik ca. 17, te Keulen ca. 20 ; over de eucharistie en het priesterschap te Hoei ca. 20, te Luik ca. 12 en te Keulen ca. 33.

De literaire genres, waarnaar de voorkeur van de Benedictijnen

en de Cisterciensers uitging, waren bij de Kruisbroeders zeer geliefd.

DE BIBLJOTHEKEN

149

In hun handschriften treft men voortdurend een aantal brieven

aan, o.a. van Petrus Damianus, Anselmus, Hildegardis, Eusebius,

Cyrillus, Cyprianus, Ambrosius, Hieronymus, Augustinus, Johannes van Limoges, Willem van Sint Thierry, Bernard van Clairvaux, Johannes van Schoonhoven, Petrus van Blois, Petrus Alfonsi, Hen-

ricus van Langenstein, Geert Grote, Johannes Brugman.' Vele andere auteurs zijn aan deze lijst van namen nog toe te voegen. Maar het is toch vooral de preekvorm, die de Kruisbroeders aansprak. Talrijk zijn de collecties preken, die zij kopieerden, o.a. van

de kerkvaders Johannes Chrysostomos, Johannes Climacus, Beda,

Augustinus; van de Cisterciensers: Caesarius van Heisterbach, Guerricus van Igny, Nicolaus van Clairvaux, Johannes Soccus ; van de Karthuizers : Hendrik van Coesfeld, Johannes Herolt, Henricus van Hessen, Theodorus Bollick ; van de Dominicanen : Albertus Magnus, Antonius van Parma, Jacobus van Lausanne, Jacobus de Voragine; van de Augustijnen : Jacobus van Vitry, Jordanus van Saksen ; verder nog van Hugo van Sint Victor, Johannes Gerson, Bernardinus van Siena, Conradus van Saksen en Henricus van Erp. Daarnaast zijn er een aantal collecties, waarvan de Kruisbroeders de auteurs niet vermeldden. Al deze preken zullen zij ten dienste

van hun eigen prediking gebruikt hebben.

Hagiographieen verzamelden zij in mindere mate; een ruim aantal betrof de stichters van de kloosterorden en kloosterlingen. Maar het samenstellen of overnemen van Florilegia en Auctoritates, verzamelingen van citaten uit de geschriften van kerkvaders, heiligen en geleerden, was voor de Kruisbroeders een geliefkoosde bezigheid. Onder diverse titels komen zij voor : Florilegia Sancti Augustini, Auctoritates patrum, Auctoritates sanctorum hominuni, Auctoritates diversorum doctorum, Manipulus curatorum, Excerpta patribus enz. enz. Eens te meer duidt dit aan in welke auteurs de

Kruisbroeders mannen van autoriteit zagen. De Florilegia of Flores

Sancti Augustini treft men herhaaldelijk aan.

Uit het feit, dat de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw de Benedictijnen en de Cisterciensers van voor 1200 in hun keuze van bronnen, onderwerpen en literaire genres navolgden, is ten dele verklaarbaar, waarom zij zich zo aangetrokken voelden tot de ge schriften van Richard en Hugo van Sint Victor. Deze twee auteurs continueerden de monastieke traditie en bleven voortbouwen op

150


Augustinus, Bernard van Clairvaux, Isidorus van Sevilla en Rabanus Maurus, auteurs, die in het leven van de Kruisbroeders een belangrijke plaats innamen.

De tweede reden, waarom de Kruisbroeders gaarne de traktaten van de Victorijnen lazen, was wel dat deze auteurs zich evenals Bernard van Clairvaux bleven verzetten tegen de intellectualistische methode o.a. van Abelardus en Petrus Lombardus. Deze laatste twee auteurs waren zo goed als niet vertegenwoordigd in de Kruisbroederlibraria. De Kruisbroeders van de vijftiende eeuw waren afkerig van ieder intellectualisme. Reeds is er op gewezen, dat zij geen polemische brieven van de kerkvaders kopieerden ; tegenover de Quaestiones, de Disputationes en de Quodlibeta van de laatscholastieken stonden zij even afwijzend. Pas op het einde van de vijftiende eeuw, toen de prior-generaal Nicolaas van Haarlem er voor ging ijveren, dat de Kruisbroeders meer aan de universiteiten studeerden, legden dezen zich er op toe dergelijke werken te kopieren en te bestuderen. Zij stonden in hun afkeer van het intellectualisme niet alleen.

De Moderne Devoten en seculiere priesters zoals Petrus d'Ailly en Johannes Gerson waren op het einde van de veertiende eeuw dezelfde opvatting toegedaan. Het was een reactie tegen de laatscholastieken, die gedurende de veertiende eeuw door allerlei

excessen hun theologie in diskrediet brachten. De reactie was echter niet identiek. Zowel de Moderne Devoten als de genoemde secu liere priesters keerden terug tot de bijbel en de kerkvaders als de eerste bronnen voor hun geestelijk leven, maar de laatsten inspireerden zich ook op Richard en Hugo van Sint Victor en de grote scholastieken, Albertus de Grote en Thomas van Aquino. De inspiratie-bronnen van de Kruisbroeders kwamen overeen met die van Petrus d'Ailly en Johannes Gerson. Evenals deze auteurs

hadden de Kruisbroeders niet alleen een voorkeur voor de vaders, maar ook voor de Victorijnen en de grote scholastieken, en vanzelfsprekend eveneens voor de twee genoemde seculiere auteurs en in het bijzonder voor Johannes Gerson. Hun inspiratie-bronnen waren

van uitgebreider omvang dan die van de Moderne Devoten. De Victorijnen b.v. vonden geen weerklank bij de Moderne Devoten. Met de seculiere auteurs Petrus d'Ailly en Johannes Gerson en eveneens met de Moderne Devoten stemden de Kruisbroeders over-

DE BIBLIOTHEKEN

151

€en in hun afkeer van de mystiek. Uitgezonderd enkele hoofdstuk-

ken uit het Horologium van Suso, werden de traktaten van de Duitse mystieken niet door de Kruisbroeders gekopieerd, ook niet in de Rijnlandse kloosters, waar zij toch zeker op de hoogte waren van het bestaan van de geschriften van deze auteurs. Evenzo was het gesteld met de werken van Johannes Ruusbroec ; slechts enkele hoofdstukken namen de Kruisbroeders over, ofschoon deze mysticus toch zeker geen onbekende in de Zuidnederlandse kloosters was. De afkeer van de mystiek is waarschijnlijk ook een verklaring,

waarom in de verzamelingen van handschriften, afkomstig van de Kruisbroederkloosters, het traktaat Vestis Nuptialis, van de hand van de Kruisbroeder Petrus Pincharius, 1364-1382, ontbreekt. Er

bestaat slechts een gedrukte editie uit het jaar 1639. Men kan moeilijk veronderstellen, dat de Kruisbroeders na 1639 de geschreven teksten hebben vernietigd. Andere boeken zijn eveneens in druk

verschenen en toch niet vernietigd. Indien de Kruisbroeders zich in

de vijftiende eeuw aangetrokken voelden door zijn speculatieve beschouwingen, hadden zij niet nagelaten dit traktaat meermalen te kopieren. De boeken of traktaten, die niet aanwezig zijn in bibliotheken, spreken dikwijls een even duidelijke taal als die wel aanwezig zijn.

Zo brengen de handschriften van de Kruisbroeders voldoende aan het licht, dat deze kloosterlingen een afkeer hadden van het intellectualisme en de mystiek van de veertiende eeuw en zich meer wensten te bezinnen op een sacramenteel-ascetisch leven. Er waren niet alleen traktaten over de biecht en de eucharistie in de

handschriften opgenomen, maar ook traktaten over alle sacramen-

ten te zamen. Een groot deel van de geschriften, die in de vooraf-

gaande bladzijden zijn opgenoemd, is ascetisch van aard. Hieraan kunnen een aantal anonieme traktaten van hetzelfde gehalte toe-

gevoegd worden. De onderwerpen hiervan waren : de deugden, zoals het geduld, de nederigheid ; het geweten ; de ondeugden ; de tien geboden ; de kunst om te sterven ; de uitersten van de mens,

de vlucht uit de wereld, het Onze Vader, het koorgebed, het lijden

van Jezus Christus en Maria. Het zijn de onderwerpen, waarvan de geestelijke schrijvers gedurende de vijftiende eeuw, dikwijls uit wantrouwen tegen het intellectualisme en de mystiek, zonder op-

houden alle aspecten belichtten. De Kruisbroeders stonden, wie de

152


auteurs ook waren, onder invloed van deze vijftiende-eeuwse waardering van de ascese. Zij waren mensen van hun tijd. Er waren echter geestelijke auteurs, zoals Johannes Gerson, die voor de beoefening van de ascese het kloosterleven niet meer de meest geschikte staat van leven achtten. Hoewel onder hun invloed staande, kozen de Kruisbroeders toch voor de kloosterlijke staat. Zij hebben vanaf het begin van de vijftiende eeuw in deze levensstaat willen volharden. De bepalingen of definities van hun generale kapittels stellen dit duidelijk in het licht, doch ook hun libraria getuigen van hun liefde voor het kloosterleven en de monastieke traditie.

Hoofdstuk VII

DE KRUISBROEDERS EN DE MODERNE DEVOTEN

Bijna iedere historicus, die de observantie-beweging binnen de

orde van de Kruisbroeders gedurende de vijftiende eeuw heeft vermeld, schreef deze toe aan de invloed, die uitging van de Moderne

Devoten, de Broeders van het Gemene Leven en de Reguliere Kanunniken van Windesheim. In 1906 schreef Schoengen, dat de invloed van de fraterschool te Deventer in ieder archief van Nederland en het Rijnland viel aan te tonen. De verklaring hiervoor vonJ hij in de toeleg van de Broeders de jongelui, die in hun huizen werden opgevoed, in observante kloosters onder te brengen. Volgens Johannes Busch, aldus Schoengen, waren het vooral de kloosters van de Reguliere Kanunniken, Benedictijnen (de congregatie van Bursfeld), Karthuizers, Kruisbroeders en Cisterciensers, die door kwekelingen van de Broeders werden bevolkt. ,,Betrekkelijk de Kmisheren met hun hoofdklooster te Huy bij Luik wil ik nog even aanstippen, dat hunne kostbare bibliotheek op de meest frappante wijze de waarheid van het bericht van Johannus Busch bevestigt. De colophons van talrijke boeken wijzen Noord-Nederlanders als schrijvers en tevens als leerlingen der school van Deventer aan." * Niet alleen Johannes Busch, maar ook Thomas van Kempen heeft het toetreden van leerlingen uit Zwolle bij de Kruisbroeders vermeld in zijn biografie van de beroemde rector van Zwolle, Jan Cele, gestorven in 1417. ,,Welke orde, beroemd door leven en naam, heeft niet uit zijn leerlingen kloosterlingen gehad. Vooral echter

de Regiilieren met de Kruisbroeders en Cisterciensers verkregen uit.

zijn leerlingen niet weinig leraren voor hun orde ; enkelen van hen

J M Schoengen, De oorkonden uit het archief van het Fraterhuis te Zwolle, in.

Nederlandsch Archievenblad, 15 (1906-1907), p. 33.

154


werden vanwege hun deugdzaamheid tot oversten van de kloosters en tot rectoren van de kerken benoemd" 2. Nu stelden de Broeders van het Gemene Leven met hun opvoeding en onderwijs zich tot doel jongens op te leiden voor het priesterschap. Niet alleen naar de kloosters van de Kruisbroeders, maar ook naar die van andere orden zonden zij hun leerlingen. Van de kant van de Kruisbroeders is er echter een bijzondere bevestiging hiervan. Op 24 September 1424 schreef hun prior-generaal Helmicus Amoris een getuigenis over de levenswijze in de huizen van de Broeders. Hieraan voegde hij het volgende toe : ,,En daar niet alleen ik maar ook zeer veel van mijn medebroeders reeds sedert lang bekend zijn met het deugdzame en prijzenswaar-

dige leven in sommige huizen van die staat en inrichting, bijzonder in het klerkenhuis te Widenbach binnen Keulen, in het HeerFlorishuis te Deventer en het klerkenhuis te Zwolle in het bisdom Utrecht, leg ik deze getuigenis van de waarheid af, ... Aan zeer vele kloosters van onze orde, waar men met Gods genade in de onderhouding van de observantie aan de dienst van de Heer zich toewijdt, werden uit genoemde huizen voortdurend personen van goede wil geleverd, die van genoemde priesters en geestelijken de eerste stoot tot een beter leven hebben ontvangen ; daarom wil ik bij alle Christenen hen aanbevelen en wens van harte, dat zij lang mogen stand houden en God de Heer in vrede dienen." 3 Een bijzonder contact was er tussen de Kruisbroeders te Keulen en de Broeders van het Gemene Leven. Fraterheren uit Osnabriick schonken tussen 1430 en 1445 diverse zelf gekopieerde handschriften aan de Kruisbroeders van Keulen4. Enkele scriptores onder de Keulse Kruisbroeders vermeldden van zichzelf, dat zij leerlingen waren van de Deventerse of Zwolse school5. Het waren ook de Keulse Kruisbroeders, die in Osterberg het huis van de Broeders van het Gemene Leven overnamen om daar een klooster te stichten G. Het is best mogelijk, dat dit contact ontstaan is in Keulen 2 Thomae Hemerken a Kempis, Opera omnia, 8 Bde., herausg. van M. J. Pohl, Freiburg i.Breisgau 1910-1922. Bd. 7, p. 510.

3 Oorkonden van de Broeders van het Gemene Leven, uitg. en vertaald door J. H.

Hofman, in Archief voor de geschiedenis van het Aartsb'tsdom Utrecht, 2 (1875), p. 272-275.

4 R. Haass, Devotio moderna in der Stadt Koln im 15. und 16. Jahrhundert, in Veroffentlichungen des Kolnischen Geschichtsvereins, 25 (I960), p. 146. 5 Zie Clairlieu, 11 (1953), p. 38, n. 12. 4 Haass, Die Kreuzherren, p. 78 ; Van de Pasch, Definities, anno 1428.

DE MODERNE DEVOTEN

155

zelf, waar de Broeders van het Gemene Leven ook een huis hadden en in Keulen vroegere medeleerlingen van Zwolle en Deventer ontmoet hebben. Dit Keulse huis werd als eerste genoemd in de getuigenis, die Helmicus Amoris in 1424 aflegde ten gunste van de Broeders. Juist de Keulse Broeders kunnen vanwege de goede relatie de prior-generaal om een getuigenis verzocht hebben. Haass veronderstelde, dat Helmicus Amoris de Broeders van het Gemene Leven te Keulen heeft leren kennen tijdens een visitatie aan het Kruisbroederklooster aldaar. Het is hem ontgaan, dat de betrekkingen tussen Helmicus Amoris en de eerste Broeders van het Gemene Leven zeer nauw waren, namelijk dat Helmicus Amoris een oudere broer van Gerard Zerbolt van Zutphen was. En het is best mogelijk, dat Helmicus Amoris in het Kruisbroederklooster te Keulen is ingetreden. Immers, het oudst gedateerde handschrift van Gerard Zerbolt, De spiritualibus ascensionibus, stamt van het Kruisbroederklooster te Keulen, uit het jaar 1400, twee jaar na de dood van de schrijver7. Bovendien geven twee Keulse handschriften de naam Helmicus, eenmaal als scriptor, de andere maal als auteur 8. Er was geen tweede Kruisbroeder met de voornaam Helmicus.

In Bentlage traden circa 1445 vijf of zes of misschien meer leerlingen van de Broeders van Deventer in 9. De later zo beroemde humanist Gerardus Geldenhouwer Noviomagus werd als jongeman door de Broeders van Deventer aangeraden in te treden bij de Kruisbroeders van Asperen. Vandaar werd hij naar Leuven gezonden om zijn studies verder te voltooien 10. Te Hoei waren zeker twee leerlingen uit Deventer, namelijk Heynricus Jansz. van Haemstede en Hermannus van Arnhem11.

Daar te Hoei meestal meer Kruisbroeders woonden, die afkomstig

waren uit de steden van Westelijk Noord-Nederland, zal de opmerT Van Rooy, Gerard Zerbolt, p. 277 en 291.

8 In een handschrift te Keulen (Hist. Arch. GB4 168) geven twee scriptores hun

naam, namelijk: Johannes Zelandrinus, senex, eens kapelaan in Lyskirchen, en Helmicus, zijn opvolger, die het handschrift voltooide. Geen van beide namen komt voor in : Th. Paas, Die Pfarre St. Maria-Lyskirchen zu Koln in ihrer geschichtlichen

Entwtcklung, Koln 1932, noch in de archiefstukken van het Hist. Archiv des Erzbistums Koln. In een handschrift te Keulen (Hist. Arch. GBf 69) wordt een

Helmicus als samensteller van een Expositio in proverbia Salomonis genoemd Weiss, Die Kreuzherren, p. 129.

10 O. Hendriks, Gerardus Geldenhouwer Noviomagus, in Studia Catholica 31

<1956), p. 128-149, 176-196. 11 Zie Clairlieu, 17 (1959), p. 77.

156


king van Schoengen veeleer van toepassing zijn op de Kruisbroeders van Luik, daar dezen over het algemeen geboren zijn in Oostnederlandse steden.

In de bibliotheken van de Kruisbroederkloosters stonden nog al

wat traktaten, samengesteld door de Moderne Devoten, o.a. die van Gerard Zerbolt van Zutphen, de handboeken bij uitstek van de Moderne Devoten. De hervormingsgezinde Kruisbroeders kwamen veelal uit het invloedsgebied van deze Moderne Devoten : Noorden Zuid-Nederland, het Rijnland en Westfalen en zelfs uit steden, waar de Broeders van het Gemene Leven zich gevestigd hadden. De mogelijkheid voor de Broeders van het Gemene Leven om

invloed uit te oefenen en voor de Kruisbroeders om die te ondergaan was dus zeer ruim. Mag nu hieruit geconcludeerd worden, dat die invloed er ook geweest is ? Men mag alleen van zo'n invloed spreken, wanneer de personen uit de huizen van de Broeders van het Gemene Leven en hun leerlingen ook hun idealen en hun levenswijze overbrachten op de Kruisbroeders. Er zijn echter vooreerst wezenlijke verschillen aan te tonen in de levenswijze van de Broeders van het Gemene Leven en die van de Kruisbroeders. Voor de laatsten lag het hoogtepunt van hun geestelijk leven in het gezamenlijk bidden van het officium divinum. De verzorging van de liturgie was hun eerste taak. De besluiten van bijna elk kapittel uit de vijftiende eeuw leggen hiervan getuigenis af. Bij Geerte Grote en zijn volgelingen kwam de liturgie op de tweede plaats, hoewel zij deze toch niet geheel verwaarloosden 12. De Moderne Devoten gaven de voorkeur aan een leven van afzondering ; voortdurend werd hun voorgehouden zich uit de wereld terug te trekken. De Kruisbroeders werkten buiten hun kloosters in parochies en ziekenhuizen, die gei'ncorporeerd waren, ook in het begin van de vijftiende eeuw. Nooit namen de generate kapittels hiertegen een afwijzende houding aan, ofschoon juist in de vijf tiende eeuw de kapittelvaders niet terugdeinsden voor harde maatregelen, als zij meenden, dat de Kruisbroeders zich voor iets in-

spanden, dat in strijd was met hun opvattingen van het kloosterleven. 12 F. Vandenbroucke, Cube liturgique et priere intime dans le monach'tsme au moyen age, in La Maison Dieu, 69 (1962), p. 56-66.

DE MODERNE DEVOTEN

157

De Kruisbroeders kenden niet de methode van de Broeders van het Gemene Leven om het ascetisch leven onder elkaar te bevorderen en te bewaren door stichtelijke gesprekken en door het schrijven en lezen van biografieen van hun geestelijke vaders. Tussen de vele handschriften uit de vroegere Kruisbroederkloosters is geen enkele biografie van een Kruisbroeder, zelfs niet van hun

stichter of stichters.

Het kopieren van boeken door de Kruisbroeders kan wel geactiveerd zijn door de komst van personen en leerlingen uit de huizen van de Broeders van het Gemene Leven. Het werd echter niet overgenomen, daar de Kruisbroeders zich reeds vroeger met deze arbeid

bezig hielden. Stiennon heeft opgemerkt, dat de Kruisbroeders van Hoei in de allereerste jaren van de vijftiende eeuw keurig kopieerden 13. Van een lange traditie spraken ook de Keulse Kruisbroeders

uit het jaar 1448.

Wat de boeken en traktaten betreft, die de Moderne Devoten en de Kruisbroeders kopieerden, er is reeds op gewezen, dat beiden afkerig waren van het intellectualisme van de laat-scholastiek en

tevens van de mystiek, en dat beiden zich meer wensten te bezinnen op een sacramenteel-ascetisch leven. Maar de inspiratie-bronnen

weken van elkaar af. Zij waren voor de Kruisbroeders van uitgebreider omvang en zij kwamen veel meer overeen met die van de seculiere priesters als Petrus d'Ailly en Johannes Gerson. Evenals de kloosterlingen van andere orden, ondergingen de

Kruisbroeders invloed van de Moderne Devoten. Maar het veroorzaakte bij de Kruisbroeders geen mentaliteitsverandering. De Kruis broeders stonden voor de spiritualiteit van de Moderne Devoten

open, omdat zij overeenkwam met die van henzelf, doch traktaten van Dominicanen of Franciscanen met dezelfde inhoud schreven zij eveneens over.

Bovendien zijn de personen uit de huizen van de Broeders van het Gemene Leven niet bij de Kruisbroeders ingetreden om hun eigen levenswijze aan deze kloosterlingen over te brengen, maar omdat zij door het observante kloosterleven van de Kruisbroeders werden aangetrokken en bij hen de verwezenlijking van hun ideaal zagen.

1:1 Les manuscrits des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe siecle, Exposition-

Catalogue, par A. van de Pasch-J. Stiennon-M. Lavoye, Liege 1951.

158


Prior-generaal Helmicus Amoris schreef in 1424, dat velen voor

dat jaar waren ingetreden, dus in de tijd, dat de Broeders van het Gemene Leven nog voor hun bestaan moesten vechten. Dit is op-

merkelijk, want pas later zullen de Broeders het vooral als een van hun taken beschouwen, jongens voor te bereiden tot de intrede in

het klooster. Prior-generaal Helmicus vermeldde ook, dat niet alleen hij maar velen van zijn medebroeders reeds sedert lang bekend waren met het deugdzame en prijzenswaardige leven in sommige huizen van de Broeders. Uit de bloedverwantschap met

Gerard Zerbolt van Zutphen is misschien te verklaren, waarom Helmicus Amoris een getuigenis aflegde over de levenswijze in de huizen van de Broeders. Deze Broeders kunnen een beroep op hem gedaan hebben, omdat Helmicus een oudere broer van Gerard

Zerbolt was en zo'n hoog ambt bekleedde. Barnikol schreef, dat

de prior-generaal deze getuigenis aflegde, omdat de Kruisbroeders het als hun hoofdtaak beschouwden ketters op te sporen en te bekeren 14. Indien zij zich ooit hierop toegelegd hebben, voor de

tijd na 1400 is hier geen enkel gegeven voor. De reden voor het verzoek van de Broeders van het Gemene Leven kan echter - aan-

gezien de raad om bij de Kruisbroeders in te treden gericht was tot

huisgenoten, Helmicus schreef niet over leerlingen <-, ook zijn, dat zij de prior-generaal en zijn Kruisbroeders reeds sedert lang hoog

boven zich achtten. De vraag ligt voor de hand, of misschien de Broeders van het Gemene Leven onder invloed van de Kruisbroe ders stonden in plaats van de Kruisbroeders onder invloed van de Broeders. Men raadt niet een levenswijze aan, als men die niet

bewondert en zelf niet de vruchten ervan heeft geplukt. Een bijzondere vriendschap moet er tussen hen wel geweest zijn. Een brief van Dirk van Herxen, ,,de vader van alle Devoten", aan

een helaas onbekende Kruisbroeder15, de relatie tussen de Broeders van Osnabriick en de Kruisbroeders van Keulen, het bezoek van 14 Barnikol, Studien zur Geschichte der Briider vom gemeinsamen Leben, p. 52-56.

15 D. A. in Archief Hier wordt schreef. In 128 G 16) te Keulen,

Brinkerink, Biographieen van beroemde mannen uit de Deventer-kring, voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, 28 (1902), p. 236.

vermeld, dat Dirk van Herxen vlak voor zijn dood aan een Kruisbroeder een verzamelcodex in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage (Ms bevindt zich een brief van Rudolf Dier van Muiden aan een Kruisbroeder zie Clairlieu, 15-16 (1957-1958), p. 212.

DE MODERNE DEVOTEN

159

Jan van Hattem aan Hoei, waar hij van de Kruisbroeders relieken voor Deventer meekreeg16, onderstrepen dit nogmaals.

Wat betreft de tweede tak van de Moderne Devoten, namelijk het kapittel van Windesheim, geen enkel Kruisbroederklooster is hervormd door een Kanunnik van Windesheim. De actie van dit klooster om alle kloosters van Reguliere Kanunniken te hervormen begon pas na 1410 17.

Terstond in het jaar 1410 streefde het generale kapittel van de Kruisbroeders naar uniformiteit van regel en statuten, het generale kapittel van Windesheim kwam pas hiertoe in de dertiger jaren van de vijftiende eeuw18. In 1439 was ditzelfde kapittel van plan in Rome te verzoeken of het voor hun donaten, namelijk priesters en leken, die geen kloosterling wensten te zijn, maar toch hun leven wilden doorbrengen in de kloosters van de Reguliere Kanunniken van Windesheim, dezelfde statuten zou mogen gebruiken als de Kruisbroeders voor hun donaten hadden verkregen 19. De Reguliere Kanunniken van Windesheim zijn voor hun levenswijze eerder te rade gegaan bij de Kruisbroeders dan andersom. De Moderne Devoten hebben niet de observantie-beweging in het leven geroepen. Acquoy heeft alle geestelijke opleving in de vijftiende eeuw aan Geert Grote en diens volgelingen toegeschreven 20. Hij hechtte echter teveel waarde aan het getuigenis van Johannes Busch, die zichzelf en zijn medebroeders als de belangrijkste hervormers zag21. Buiten de Noordelijke Nederlanden bestond sinds geruime tijd een streven naar hervorming van het kloosterleven en 19 G. Dumbar, Reipublicae Daventriensis ab actis, Analecta seu Vetera aliquot

scripta inedita, Deventer 1719, p. 182.

17 Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel I, p. 339. 18 W. Lourdeaux-E. Persoons, De statuten van de Windesheimse Mannenkloosters in handschrift en druk, in Archief voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland, 6 (1964), p. 180-224.

19 Acta capituli Windeshemensis, Acta van de kapittelvergaderingen der congregatie van Windesheim, uitgegeven door S. van der Woude, 's-Gravenhage 1953 (Kerkhistorische Studien behorende bij het Nederl. Archief voor Kerkgeschiedenis, dl. 6), p. 35. 20 J. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, 3 dl., Utrecht 18751880.

21 F. van de Borne, Geert Groote en de moderne devotie in de geschiedenis vanhet middeleeuwse kloosterwezen, in Studia Catholica, 16 (1940), p. 397-402.

160


bereikte eerder successen in het buitenland dan in de Nederlanden 22. De Noord-Nederlanders stonden, toen eenmaal dit streven ook in Nederland algemeen werd, er voor open en hebben zich er bijzonder voor ingespannen. In de Zuidelijke Nederlanden waren anderen Geert Grote reeds voorgegaan in de bestrijding van misstanden onder de geestelijkheid 23. In de orde van het Heilig Kruis is de gedachte aan meer observantie in het kloosterleven reeds in de tweede helft van de veertiende eeuw opgekomen. Russelius verhaalde, dat de priorengeneraal Petrus Pincharius en Ferricus van der Putte, resp. gestorven in 1382 en 1393, hun beste krachten gaven voor de hervorming van de Franse en Engelse kloosters. De Franse Kruisbroeders beschouwden Petrus Pincharius als schismatiek, daar hij voor de paus van Rome was 24. De eenheid in de orde was blijkbaar verloren gegaan en Petrus Pincharius zal getracht hebben die te herstellen. Het is zeer wel mogelijk, dat de zojuist genoemde priorengeneraal de hervormingsgezinde prioren-generaal, die na 1410 werkzaam waren, gevormd hebben. Van Libertus Janssen van Bommel en Johannes van Merten mag dit met reden verondersteld worden, want zij zullen in 1410 niet zo jong meer geweest zijn ; ze stierven respectievelijk in 1411 en 1415. Hoe oud Helmicus Amoris omstreeks 1410 was, valt ongeveer te berekenen. Van zijn jongere broer Gerard weten we immers, dat hij 31 jaar oud was, toen hij in 1398 stierf. Helmicus is dus geboren voor 1367, het geboortejaar van Gerard25, en was in 1410 dus zeker 45 jaar. Wanneer we veronderstellen, dat hij als jongeman is ingetreden, zal dit gebeurd zijn omstreeks 1385. Helmicus Amoris heeft dan de prior-generaal Ferricus van der Putte in elk geval gekend. De besluiten, die de generale kapittels van de Kruisbroeders namen, waren niet vreemd of op zichzelf staand in de ogen van kloosterlingen, die op het einde van de veertiende en het begin van de vijftiende eeuw naar hervorming van hun leven streefden. De leden van enkele Cistercienserabdijen in Friesland besloten circa 1410 te gaan leven volgens de oude tradities en oude instellingen 22 Van de Borne, a.w., 18 (1942), p. 213. 23 Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen, deel I, p. 339. 24 Russelius vergiste zich. Hij staafde zijn bewering met een verwijzing naar een

brief van koning Karel uit 1372. Het schisma begon pas in 1378. 25 Van Rooy, Gerard Zerbolt, p. 24 en 41.

De stiehtingen tussen

1410-1499

to

artiiu aplb

I j)t& tipli* p fym fail am rtcjir Hjlu mmi pit p.imoi^ftu i ml*

ttiloûfttrttgttotti* i^jcqjir

ifhrtttrir:

De versieringskunst van Johannes Hoenreman, Kruisbroeder te Luik, 1425-1449, afkomstig uit Amersfoort. Lectionarium, Universiteitsbibliotheek van Luik,

Handschrift 35 C, fol. 95 ro.

DE MODERNE DEVOTEN

l6l

van hun orde26. De Benedictijner congregatie van Bursfeld verlangde naar uniformiteit van regel en statuten27.

Het streven van de generale kapittels om een college te vormen dat meer dan voor 1410 het beleid van de orde bepaalde, kan voortgekomen zijn uit eigentijdse opvattingen over het bestuur van orde en kerk. Onder de prioren van de Kruisbroederkloosters, die bereid waren om naar het generale kapittel te gaan, zullen er verscheidenen

geweest zijn, die voorstanders waren van de zg. ,,Conciliaire theo-

rie", die circa 1410 veel gepropageerd werd o.a. door de reeds dikwijls genoemde seculiere priesters Petrus d'Ailly en Johannes Gerson. In de besluiten van 1410 staat heel duidelijk, dat de kapittelvaders de prior van Hoei aanvaardden als prior-generaal De

prioren zullen geeist hebben, dat de prior-generaal aan de verga-

dering van prioren en afgevaardigden van de kloosters van zijn beleid verantwoording aflegde en steeds samenwerkte met het

generale kapittel.

In het streven en leven van de Kruisbroeders van de vijftiende

eeuw zijn allerlei invloeden te bespeuren, niet uitsluitend die van

de Moderne Devoten. De mogelijkheid hiertoe lag in de levenswijze

van de Kruisbroeders zelf, namelijk die van Reguliere Kanunniken,

die zich voor de moeilijke opgave plaatsten, zowel het kloosterlijke

als het pastorale leven met elkaar te verenigen.

P. 360.

SAMENVATTING

De observantie-beweging in de orde van het Heilig Kruis gedurende de vijftiende eeuw nam een aanvang in de zomer van het jaar 1410. Op 30 juni legde de niet voor zijn taak berekende prior-

generaal Johannes d'Avins zijn ambt neer. In zijn plaats koos het Hoeise convent op 1 juli Libertus Janssen van Bommel. Op dezelfde dag kwam in dit klooster het generale kapittel van de orde bij een. Dit kapittel aanvaardde de nieuwe prior-generaal en herriep alle besluiten van vroegere generale kapittels, omdat zij op veel punten afweken van het kerkelijk recht en de statuten van de orde. Vooral uit deze herroeping blijkt, dat de kapittelvaders instemden met de bestuurswisseling in het klooster te Hoei en wel hierop zullen hebben aangedrongen.

Een inmenging van de wereldlijke overheid o.a. van de electbisschop van Luik, Jan van Beieren, van hertog Jan zonder Vrees en de met hen in die tijd verbonden wereldlijke heren kon nog niet duidelijk geverifieerd worden. Hebben zij ingegrepen, dan was dit een zeer vroege interventie van de Bourgondische hertogen. Hertog Philips de Goede, de opvolger van Jan zonder Vrees, was bijzonder geinteresseerd bij de observantie-bewegingen in de kloosters, hoewel om politieke redenen.

Een bemoeienis van de kerkelijke overheid is er zeker geweest. Prior-generaal Johannes van Merten, de opvolger van Libertus Janssen van Bommel, heeft niet lang na 1410 de hulp ingeroepen

van de paus van Pisa, Johannes XXIII. Deze gaf de officiaal van Keulen en de dekens van Kamerijk en Luik opdracht de priorgeneraal bij te staan in zijn streven de orde tot observantie terug te

brengen. Zeker is het, dat de officiaal van Keulen en de deken van Luik hieraan gehoor gaven. Of ook de deken van Kamerijk zijn macht heeft gebruikt is niet bekend. Of de prioren van de Kruis-

SAMENVATTING

163

broederkloosters zich juist ten gevolge van hun interventie aan de kant van de hervormingsgezinde Kruisbroeders hebben geschaard, is ook niet bekend. De bisschop van Kamerijk heeft naderhand zijn hulp verleend voor de hervorming van het klooster te Doornik. Hoewel in het begin de kerkelijke en misschien ook de wereldlijke overheid de helpende hand heeft geboden, was het toch vooral het bestuur van de orde, waarvan de observantie-beweging in de orde uitging. Een groot aandeel in dit bestuur had het generate kapittel, dat meer dan voor 1410 het beleid van de orde bepaalde. Het kwam ieder jaar te Hoei bijeen, trad krachtig op en ging zelfs oorspronkelijke bevoegdheden te buiten.

Behalve naar uniformiteit van regel en statuten, een levensvoorwaarde voor het generate kapittel zelf, ging het streven van dit bestuurscollege uit naar : 1. een herstel van het gemeenschappelijk leven ofwel een betere beleving van de gelofte van armoede. 2. een stipt onderhouden van de vasten- en onthoudingswet. 3. het in acht nemen van het stilzwijgen in het klooster. 4. het dragen van de voorgeschreven kloosterkleding. Dit trachtte het generate kapittel te bereiken door zoveel mogelijk

de hulp van de prioren en supprioren van de verschillende kloosters in te schakelen en de intrede van voor het kloosterleven ongeschikte personen te voorkomen.

In andere kloosterorden was omtrent 1410 eveneens een obser vantie-beweging begonnen, namelijk in Italie, Frankrijk en het Duitse Rijk en deze drong in de Nederlanden pas goed door tegen het midden van de vijftiende eeuw. In vergelijking met de overige

Nederlandse kloosters hebben de Kruisbroederkloosters zich derhalve al vroeg voor de observance uitgesproken. Er waren zelfs kloosters, die geen verval gekend hebben. In vergelijking met de andere orden, met uitzondering van de Karthuizers, die geen her

vorming nodig hadden, was de orde van het Heilig Kruis een van

de eerste, waar de observantie-beweging van boven af werd geleid. Het bestuur van de orde nam bijna onmiddellijk zelf het initiatief, wat bij andere orden meestal niet het geval was. Op het generate kapittel van 1410 zijn zeer waarschijnlijk alleen

de prioren van Hoei, Asperen, Sint Agatha, Venlo, Suxy, Carignan, Virton, Namen en Luik aanwezig geweest. Het merendeel van deze

164


prioren en van hun socii zal zich voor een hervorming van de orde hebben verklaard. Na 1410 had de geografische uitbreiding van de hervorming

als volgt plaats : tussen 1410 en 1430 waren alle Zuid- en Noordnederlandse kloosters, met uitzondering van dat van Doornik, en alle Rijnlandse, met uitzondering van Beyenburg, geheel tot het observante leven teruggebracht. Dit spoedig verloop is deels toe te schrijven aan de bijval van de Kruisbroeders in de kloosters zelf, deels aan het krachtig optreden van het generale kapittel en zijn visitatoren. Het had tot gevolg, dat men weldra de Kruisbroeders vroeg nieuwe kloosters te stichten. Voor 1445 waren ook de kloos ters te Doornik, Beyenburg en enkele Franse kloosters zoals Parijs voor de observance gewonnen. Na 1450 troffen de generale kapittels krachtige maatregelen om de overige Franse kloosters onder hun gezag te brengen. In Engeland werden diverse pogingen ondernomen, waarschijnlijk zonder succes. De hervorming duurde zo de gehele vijftiende eeuw door.

Kruisbroederkloosters, die veel voor de verbreiding van de her vorming hebben bijgedragen - de haarden van de observantiebeweging - waren aanvankelijk Hoei, Namen, Asperen, Sint Agatha en Venlo, naderhand ook Luik, Keulen, Aken en van de nieuwe stichtingen Osterberg en Bentlage. Onder de kloosterlingen van deze conventen bevonden zich veel Noord-Nederlanders. In de hervorming van andere kloosterorden hebben eveneens NoordNederlanders invloed gehad o.a. in de orde van de Dominicanen. Na 1460 kwam de orde van de Kruisbroeders tot grote bloei en evenaarde de grote orden in aantal nieuwe stichtingen, echter alleen in de Nederlanden en het Rijnland. Na 1410 waren de prioren-generaal en de definitoren afkomstig uit de Nederlandse kloosters, vooral uit Venlo en Asperen, en uit

de Rijnlandse en Westfaalse kloosters. Voor 1410 kwamen de prioren-generaal vrijwel alle voort uit het Franstalig gebied. De namen van de definitoren van v66r 1410 zijn niet overgeleverd. De levenswijze van de Kruisbroeders uit de vijftiende eeuw was

die van de Reguliere Kanunniken. Wat betreft het eerste kenmerk van deze levenswijze : de zorg voor de liturgische eredienst, gaven de generale kapittels de gehele vijftiende eeuw door bijna ieder jaar voorschriften voor het eerbiedig vervullen van de liturgische

SAMENVATTING

165

ceremonies en voor het vieren van oude en nieuwe feesten. Deze zorg voor de eredienst blijkt ook uit de prachtige liturgische boe-

ken, die bewaard zijn gebleven. Hier moet alleen aan toegevoegd worden, dat de Kruisbroeders in hun liturgie een diepe verering voor het Heilig Kruis manifesteerden.

Wat betreft het tweede kenmerk, de stabilitas loci, de binding aan een bepaalde kerk of klooster, ook deze bleef bewaard. Verplaatsingen kwamen wel bijna ieder jaar voor, maar toch bleef voor

de Kruisbroeders de band met het ,,domus nativa", het klooster,

waar ze ingetreden waren, bestaan. Na vele omzwervingen door

Europa keerden de verplaatste Kruisbroeders weer terug in hun eigen klooster. Op de jaarlijkse lijst van overleden Kruisbroeders vergat het generale kapittel nooit het ,,domus nativa" van de gestorvenen er bij te vermelden. Juist omdat het generale kapittel de mogelijkheid bezat de Kruisbroeders tijdelijk te verplaatsen, kon het de kloosters, die gebrek aan leden hadden, helpen en kon het nieuwe stichtingen op gang brengen. Die mogelijkheid bracht de orde tot nieuwe bloei.

Wat betreft de vita apostolica, d.w.z. het gemeenschappelijk eigendom en de zielzorg : de Kruisbroeders hebben het gemeen schappelijk eigendom, waar dit in hun kloosters niet meer was, hersteld en zij bleven zich toeleggen op de zielzorg in diverse vormen.

Hoofdzaak was toch voor hen het kloosterleven. De gehele vijftiende eeuw door hebben zij zich hierop bezonnen en bleven zij daaraan vasthouden. Hun bibliotheken getuigen hiervan. Deze tonen voldoende aan, dat de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw inspiratie voor hun kloosterleven niet zochten in het leven en werken van de Moderne Devoten, maar veeleer in het leven en werken van de oude monniksorden. Hun levenswijze was anders

dan die van de Moderne Devoten.

Ten slotte nog een opmerking. Russelius was de eerste Kruisbroeder, die in 1635 de naam van de stichter van de orde meedeelde, Theodoricus van Celles (of misschien Seilles). Wanneer men

zou willen onderzoeken, of deze naam reeds vroeger bekend was Russelius heeft zich wellicht kunnen baseren op oudere gegevens -,

dan zou de periode van na 1410 de eerst aangewezen tijd zijn om daarvoor de nodige gegevens te verschaffen. Maar men zoekt in de

166


besluiten van de generale kapittels na 1410 tevergeefs naar de naam van de stichter van de orde. Zonder nu hierover te willen uitweiden, lijkt het ons weinig

aannemelijk, dat de namen en gegevens van de stichter of stichters na 1410 reeds volkomen uit de herinnering van de Kruisbroeders verdwenen waren.

Toch valt wel een reden te noemen, waarom de naam van de stichter of stichters na 1410 niet genoemd wordt. Vanaf het ontstaan van hun orde hebben de Kruisbroeders zich genoemd : Fratres Sanctae Cruets, Ordinis Sancti Augustini, Broeders van het Heilig Kruis, van de orde van de Heilige Augustinus. Met name

in de vijftiende eeuw was de aandacht meer dan op enig andere kerkvader op Augustinus gericht. Vooral zijn kloosterregel had grote aantrekkingskracht, zoals in alle tijden van kloosterhervormingen. Ook bij de Kruisbroeders was de belangstelling voor deze kerkvader zeer sterk, hetgeen vooral blijkt uit het zeer groot aantal werken van zijn hand, die de Kruisbroeders gedurende de vijftiende eeuw hebben gekopieerd. Achter zijn naam voegden zij altijd toe : patris nostri, van onze vader. Men kan niet aan de indruk ontkomen, dat de Kruisbroeders van de vijftiende eeuw allereerst wilden leven uit de geest van Augustinus en daarom hem met deze titel als hun geestelijke vader eerden. Wel kon het zo gebeuren, dat de naam van de stichter op de achtergrond geraakte. De Kruisbroeders immers beschouwden zich op de eerste plaats als kloosterlingen, die leefden volgens de regel van Augustinus. Zij voelden zich voor alles volgelingen van deze heilige, als broeders van het Heilig Kruis, van de orde van Augustinus.

RESUME

Le mouvement d'observance dans l'ordre de la Sainte-Croix, au cours du quinzieme siecle, se manifesta pour la premiere fois dans l'ete de l'annee 1410. Le 30 juin de cette annee le prieur-general Jean d'Avins, inferieur a sa tache, se demit de ses fonctions. Le premier juillet Libert Janssen de Bommel fut elu comme prieurgeneral par le couvent de Huy. Ce jour meme s'assembla a Huy le chapitre general de l'ordre. II accepta l'election du nouveau prieurgeneral et revoqua toutes les decisions des chapitres generaux anterieurs, parce qu'elles deviaient frequemment du droit canonique et des statuts de l'ordre. Comme il resulte surtout de cette revocation, les peres du chapitre adheraient au changement du gouvernement dans le couvent de Huy et ils l'auront certainement reclame. Une intervention de la part de Tautorite seculiere, entre autres, de l'elu de Liege, Jean de Baviere, du due Jean sans Peur et des seigneurs seculiers lies avec eux a cette epoque-la, ne se laisse pas nettement verifier. Suppose qu'ils soient intervenus, e'etait alors une intervention tres precoce des dues de Bourgogne. Le due Phi lippe le Bon, successeur de Jean sans Peur, avait des interets speciaux aux mouvements d'observance dans les monasteres, bien que pour des raisons politiques.

II y a eu sans aucun doute des demarches de la part de Tautorite ecclesiastique. Le prieur-general Jean de Merten, successeur de Libert Janssen de Bommel, n'a pas manque d'invoquer, peu apres 1410, le secours du pape de Pise, Jean XXIII. Celui-ci chargea

l'official de Cologne et les doyens de Cambrai et de Liege d'assister le prieur-general dans ses efforts pour ramener Tordre a l'observan-

ce. II est sur que l'official de Cologne et le doyen de Liege ont defe-

re a ce desir. On ne sait pas si le doyen de Cambrai a egalement use

de son pouvoir. On ne sait pas non plus si les prieurs des couvents

168


de l'ordre se sont ranges du cote des croisiers reformateurs, precisement a la suite de 1'intervention nommee ci-dessus. L'eveque de Cambrai a prete plus tard son secours a la reforme du couvent de Tournai.

Quoique, au debut, l'autorite ecclesiastique et peut-etre aussi l'autorite seculiere aient prete leur secours, c'etait avant tout du

gouvernement de l'ordre que le mouvement d'observance est sorti. Le chapitre general jouait un role important dans ce gouvernement,

en fixant plus qu'avant 1410 la ligne de conduite de l'ordre. II se reunissait chaque annee a Huy, prenait des mesures energiques et depassait meme ses pouvoirs originaux.

A cote de l'uniformite de la regie et des statuts, condition vitale du chapitre general lui-meme, il cherchait:

1. la restauration de la vie commune ou bien une meilleure pratique du voeu de pauvrete; 2. l'observation rigoureuse de la loi d'abstinence et de jeune ;

3. l'observation du silence dans le monastere ; 4. le port de 1'habit religieux prescrit.

Cest ce que le chapitre general cherchait a atteindre en integrant autant que possible le secours des prieurs et des sousprieurs des couvents et en empechant l'entree de personnes inaptes a la vie religieuse.

Dans d'autres ordres religieux s'etait manifeste vers 1410 un mouvement d'observance tel, par ex. en Italie, en France et en

Allemagne ; mais dans les Pays-Bas ce mouvement ne fit son entree definitive que vers le milieu du quinzieme siecle. En comparaison avec les autres monasteres neerlandais les couvents des Croisiers

se sont

done distingues de bonne heure dans le mouvement

d'observance. II y avait meme des couvents qui n'ont pas ete atteints

par la decadence. En comparaison aussi avec les autres ordres, a l'exception des Chartreux qui n'avaient pas besoin de reforme, l'ordre de la Sainte-Croix se trouvait parmi les premiers ou le mouvement d'observance etait mene par le gouvernement meme de l'ordre. Ce gouvernement prenait presque immediatement l'initia-

tive, ce qui le plus souvent n'etait pas le cas pour les autres ordres.

Tres probablement seuls les prieurs de Huy, d'Asperen, de SainteAgathe, de Venlo, de Suxy, de Carignan, de Virton, de Namur et

de Liege ont assiste au chapitre general de 1410. La plupart de ces

RfiSUMfi

169

prieurs et de leurs socii se seront declares pour une reforme de l'ordre.

Apres 1410 l'expansion geographique de la reforme s'etait accomplie comme suit: entre 1410 et 1430 tous les monasteres des Pays-Bas meridionaux et septentrionaux (a Texception de celui de

Tournai) et de ceux de la Rhenanie (excepte celui de Beyenbourg) furent ramenes a l'observance. II faut attribuer ce succes a Taccueil favorable des Croisiers eux-memes dans ces couvents, en partie aussi a Intervention energique du chapitre general et des

visiteurs. Cela eut comme resultat qu'on priait bientot les Croi

siers de fonder de nouveaux monasteres. Avant 1445 les couvents de Tournai, de Beyenbourg et quelques couvents franfais, parmi lesquels celui de Paris, furent aussi acquis a l'observance. Apres 1450 les chapitres generaux prirent des mesures rigoureuses afin de mener les autres couvents frangais sous leur autorite. En Angleterre plusieurs efforts furent entrepris, probablement sans succes. La reforme se poursuivit ainsi pendant tout le quinzieme siecle. Parmi les monasteres des Croisiers qui ont beaucoup contribue a la propagation de la reforme - les foyers du mouvement d'observance - figuraient au commencement ceux de Huy, de Namur, d'Asperen, de Sainte-Agathe et de Venlo ; plus tard aussi ceux de Liege, de Cologne, d'Aix-la-Chapelle et les fondations nouvelles d^sterberg et de Bentlage. Parmi les religieux de ces couvents figuraient beaucoup de Neerlandais du Nord. Dans d'autres ordres religieux ce sont aussi des Neerlandais du Nord qui ont influence la reforme, p.ex., dans l'ordre des Dominicains. Apres 1460 l'ordre des Croisiers etait en plein epanouissement et pouvait se mesurer, dans le nombre des fondations nouvelles, avec

les grands ordres ; seulement il faut restreindre cet epanouissement aux Pays-Bas et a la Rhenanie.

Apres 1410 les prieurs-generaux et les definiteurs etaient originaires des couvents neerlandais, surtout de ceux de Venlo et d'Asperen, des couvents rhenans et westphaliens. Avant 1410 presque tous les prieurs-generaux etaient originaires du territoire de langue francaise. Les noms des definiteurs de cette epoque ne nous sont pas connus.

Le genre de vie des Croisiers du quinzieme siecle etait celui des Chanoines Reguliers. Quant au premier caractere de cette vie, le

170


soin du culte liturgique, les chapitres generaux donnaient presque chaque annee des preceptes pour l'accomplissement pieux des cere monies liturgiques et pour la celebration des fetes anciennes et nouvelles.

Ce soin du culte liturgique s'observe aussi dans les magnifiques manuels liturgiques, conserves jusqu'a nos jours. Seulement il convient d'ajouter que les Croisiers manifestaient dans leur liturgie une veneration profonde pour la sainte Croix.

Quant au deuxieme caractere de leur fagon de vivre, la stabilitas loci, l'attachement a une eglise ou un couvent fixe, ils la gardaient aussi. Bien sur, il y avait presque chaque annee des deplacements de Croisiers d'un couvent a un autre, mais pour eux le lien avec la ,,domus nativa", le couvent ou ils avaient fait leur premiere entree en religion, n'etait pas rompu. Apres maints deplacements a travers l'Europe les Croisiers retournaient dans leur couvent d'origi-

ne. Sur les listes annuelles des Croisiers defunts le chapitre general n'oubliait jamais d'indiquer leur domus nativa. Comme le chapitre general avait precisement la possibility de transferer pour un certain temps les membres de l'ordre, il pouvait secourir les couvents qui manquaient de religieux et il pouvait etablir des fondations nouvelles. Cette possibility faisait prosperer l'ordre.

Quant a la vita apostolica, c'est a dire, la propriete commune et la charge d'ames, les Croisiers ont restaure la propriete commune dans leurs couvents et ils se sont appliques a la charge d'ames dans

des formes diverses. Pour eux la vie religieuse etait essentielle. Durant tout le quin-

zieme siecle ils y ont reflechi et ils ne l'ont pas lachee. Leurs bibliotheques en portent temoignage. Celles-ci montrent suffisamment que les Croisiers du quinzieme siecle n'ont pas cherche l'inspiration

pour leur vie religieuse dans la vie et les oeuvres de la Devotion

Moderne, mais plutot dans la vie et les oeuvres des vieux ordres monacaux. Leur maniere de vivre differait considerablement de celle des adeptes de la Devotion Moderne. Pour en finir une observation s'impose. C'est Russelius qui en 1635, comme premier Croisier, fait mention du nom du fondateur de

l'ordre, Theodoricus (Thierry) de Celles (ou bien Seilles). Si Ton veut examiner si ce nom etait deja connu auparavant, - Russelius aura pu se fonder sur des donnees anterieures -, alors les annees

RfiSUMfi

171

d'apres 1410 seraient la periode indiquee pour fournir les donnees necessaires. Mais c'est en vain que Ton cherche dans les decisions des chapitres generaux d'apres 1410, le nom du fondateur de l'ordre.

Sans vouloir nous arreter longtemps sur ce sujet, il nous semble peu probable que le nom du fondateur (ou des fondateurs) et les don

nees sur sa (leur) vie aient completement disparu de la memoire des Croisiers, immediatement apres 1410. II ne serait tout de meme pas impossible de supposer pourquoi le nom du fondateur ou des

fondateurs n'est pas cite apres 1410. Des l'origine les Croisiers se sont nommes : Fratres Sanctae Crucis, Ordinis Sancti August'tni: Fre-

res de la Sainte-Croix, de Vordre de saint Augustin, Principalement au quinzieme siecle l'attention etait portee sur Augustin, beaucoup

plus que sur les autres peres de TEglise. C'est surtout la regie monacale de saint Augustin qui avait une grande force attractive sur Tesprit de ceux qui poursuivaient la reforme de la vie religieuse, a quelqu'epoque que ce fut. Dans les couvents des Croisiers Tinteret pour ce pere de TEglise etait considerable, ce qui se manifeste par le grand nombre des oeuvres de saint Augustin copiees par les Croisiers du quinzieme siecle. Us ajoutaient toujours au nom de saint Augus tin : patris nostri, de notre pere. II est indeniable que les Croisiers

du quinzieme siecle aient voulu vivre tout d'abord de l'esprit d'Au gustin ; et, en Thonorant comme leur pere spirituel, ils lui ont donne le titre de : notre pere. Ainsi il est bien possible que le nom du

fondateur soit reste dans l'ombre. Puisque les Croisiers se consideraient en premier lieu comme des religieux vivant d'apres la Regie

d'Augustin. Ils se sentaient avant tout les disciples de ce saint, les freres de Sainte-Croix, de Tordre d'Augustin.

ZUSAMMENFASSUNG

Die Observanzbewegung in dem Orden vom Heiligen Kreuz

wahrend des fiinfzehnten Jahrhunderts begann in dem Sommer des Jahres 1410. Am 30. Juni legte der seiner Aufgabe nicht gewachsene Generalprior Johannes d'Avins sein Amt nieder. An seiner Stelle wahlte das Konvent von Huy am 1. Juli Libertus Janssen van Bom-

mel. An demselben Tag trat in diesem Kloster das Generalkapitel des Ordens zusammen. Dieses Kapitel erkannte den neuen Generalprior an und widerrief samtliche friiheren Generalkapitelbeschliisse, da diese sich in vielen Punkten von dem kanonischen Recht und den Ordensstatuten unterschieden. Besonders aus diesem Widerruf geht hervor, dass die Kapitelvater mit dem Wechsel in der Huyer Klosterleitung einstimmten und dessen Notwendigkeit betont haben

diirften. Ob die weltlichen Behorden u.a. der Fiirstbischof von Luttich, Johann von Bayern, der Herzog Johann der Unerschrockene, und die mit ihnen damals verbundenen weltlichen Herren sich in diese Angelegenheit gemischt haben, konnte noch nicht deutlich nach-

gewiesen werden. Wenn sie eingegriffen haben, so war dies eine sehr friihe Intervention der burgundischen Herzoge. Der Herzog

Philipp der Giitige, der Nachfolger Johanns des Unerschrockenen, hatte an den Observanzbewegungen in den Klostern, wenn auch aus politischen Griinden, ein sehr grosses Interesse.

Eine Einmischung der kirchlichen Obrigkeit hat es sicher gegeben. Der Generalprior Johann von Merten, der Nachfolger von Libertus Janssen van Bommel, hat kurz nach 1410 den Papst von Pisa, Johann XXIII., um Hilfe gebeten. Dieser erteilte dem Offizial

von Koln und den Dechanten von Cambrai und Liittich den Auftrag, den Generalprior bei seinem Bestreben den Orden zur Observanz zuriickzubringen zu unterstiitzen. Soviel steht fest, dass der

Kolner Offizial und der Lutticher Dechant dieser Bitte gefolgt ha-

ZUSAMMENFASSUNG

173

ben. Ob auch der Dechant von Cambrai seine Macht angewandt hat, ist nicht bekannt. Ob die Prioren der Kreuzbriiderkloster sich gerade

infolge ihrer Intervention auf die Seite der reformgesinnten Kreuzbriider gestellt haben, entzieht sich ebenfalls unserer Kenntnis. Der Bischof von Cambrai hat nachher zu der Klosterreform wesentlich beigetragen. Wenn auch anfangs die kirchlichen und vielleicht auch die weltlichen Behorden die Observanzbewegung gefordert haben, so ging sie doch vor allem von der Ordensleitung aus. Einen grossen Antell an dieser Leitung hatte das Generalkapitel, das mehr als vor 1410 die Organisation des Ordens bestimmte. Es trat jedes Jahr in Huy zusammen, ging energisch vor und iiberschritt sogar urspriingliche

Befugnisse. Dieses Verwaltungskorper strebte nicht nur nach einheitlichen Regeln und Statuten, eine Lebensbedingung- fur das Generalkapitel selber, sondern auch nach : 1. einer Wiederherstellung des gemeinschaftlichen Lebens oder aber einem gewissenhaften Befolgen des Armutsgeliibdes. 2. einem piinktlichen Befolgen der Fasten- und Abstinenzvorschriften.

3. dem Beobachten des Stillschweigens im Kloster. 4. dem Tragen der vorgeschriebenen Klosterkleidung. Das Generalkapitel versuchte dies zu erreichen, indem es die Prioren und Subprioren der verschiedenen Kloster soviel wie moglich um Hilfe anrief und zu verhindern suchte, dass Personen in das Kloster eintreten sollten, die sich dafiir nicht eigneten. In anderen Klosterorden hatte um 1410 gleichfalls eine Obser vanzbewegung eingesetzt, namlich in Italien, Frankreich und dem Deutschen Reich, und diese drang gegen die Mitte des fiiinfzehnten Jahrhunderts erst endgiiltig bis in die Niederlande vor. Im Ver-

gleich zu den iibrigen niederlandischen Klostern haben die Kreuz briiderkloster sich daher schon fniihzeitig fur die Observanz ausgesprochen. Es gab sogar Kloster, die keinen Niedergang gekannt haben. Mit Ausnahme von den Kartausern, die keiner Reform bedurften, war der Orden vom Heiligen Kreuz im Vergleich zu den anderen Orden einer der ersten, bei denen die Observanzbewegung hohern Orts geleitet wurde. Die Ordensleitung selbst ergriff fast unmittelbar die Initiative, ein bei den anderen Orden meistens ungewohnlicher Vorgang.

174


Bei dem Generalkapitel des Jahres 1410 waren aller Wahrscheinlichkeit nach nur die Prioren von Huy, Asperen, St. Agatha, Venlo, Suxy, Carignan, Namur und Luttich anwesend. Der grossere Teil

der Prioren und ihrer socii mag sich fur eine Ordensreform erklart haben.

Nach 1410 erfolgte die geographische Verbreitung der Reform

folgendermassen : zwischen 1410 und 1430 waren alle siid- und nordniederlandischen Kloster, das Kloster von Tournai ausgenommen, und alle rheinlandischen ausser Beyenburg vollig zu der ob-

servanten Lebensfiihrung zuriickgebracht. Dieser schnelle Verlauf ist teilweise dem Beifall der Kreuzbniider in den Klostern selbst, teilweise dem energischen Vorgehen des Generalkapitels und seiner Visitatoren zuzuschreiben. Die Folge war, dass man alsbald die

Kreuzbriider bat, neue Kloster zu stiften. Vor 1445 waren auch die Kloster zu Tournai, Beyenburg und einige franzosische Kloster wie Paris fur die Observanz gewonnen. Nach 1450 trafen die General

kapitel kraftige Massnahmen, die iibrigen franzosischen Kloster in ihre Gewalt zu bekommen. In England wurden mehrere Versuche unternommen, die wahrscheinlich erfolglos blieben. Die Reform

dauerte so das ganze funfzehnte Jahrhundert hindurch.

Die Kreuzbriiderkloster, die zur Verbreitung der Reform wesentlich beigetragen haben - die Brennpunkte der Observanzbewegung - waren anfangs Huy, Namur, Asperen, St. Agatha und Venlo,

spater auch Luttich, Koln, Aachen und von den neuen Stiftungen Osterberg und Bentlage. Unter den Klosterinsassen dieser Konvente

befanden sich viele Nordniederlander. Bei der Reform anderer

Klosterorden u.a. des Dominikanerordens haben ebenfalls Nord niederlander Einfluss gehabt. Nach 1460 gelangte der Orden der Kreuzbriider zu hoher BKite und kam in der Anzahl neuer Stiftun gen, allerdings nur in den Niederlanden und im Rheinland, den grossen Orden gleich.

Nach 1410 stammten die Generalprioren und die Definitoren aus den niederlandischen Klostern, besonders aus Venlo und Asperen, und aus den rheinlandischen und westfalischen Klostern. Vor 1410

waren die Generalprioren fast alle aus dem franzosischen Sprachgebiet gebiirtig. Die Namen der Definitoren vor dem Jahre 1410 sind nicht iiberliefert worden.

2USAMMENFASSUNG

175

Die Lebensfiiihrung der Kreuzbriider des funfzehnten Jahrhun derts war die der Regularkanoniker. Im Hinblick auf das erste Merkmal dieser Lebensfuhrung, die Sorge fur den liturgischen Ehrendienst, machten die Generalkapitel das ganze fiinfzehnte Jahrhundert hindurch fast jahrlich Vorschriften zu der andachtigen Erfullung der liturgischen Zeremonien und zu der Feier alter und neuer Feste. Dass man auf den liturgischen Ehrendienst viel Sorg-

falt verwandte, wird deutlich aus den prachtvollen Biichern, die

gut erhalten sind. Es muss nur noch hinzugefugt werden, dass die Kreuzbriider in der Liturgie eine tiefe Verehrung fur das Heilige Kreuz bekundeten.

Auch das zweite Merkmal, die stabilitas loci, die Bindung an eine bestimmte Kirche oder ein Kloster, blieb bestehen. Es kamen zwar fast jahrlich Versetzungen vor, das Band aber mit dem ,,domus nativa", dem Kloster, in das sie eingetreten waren, blieb fur

die Kreuzbriider bestehen. Nach vielen Wanderungen durch Europa kehrten die versetzten Kreuzbriider wieder in ihr eigenes Kloster zuriick. Das Generalkapittel vergass niemals in die Jahresliste ver-

storbener Kreuzbriider das ,,domus nativa" einzutragen. Gerade weil das Generalkapittel die Macht besass, die Kreuzbriider zeitweilig zu versetzen, konnte es den Klostern, denen es an Mitgliedern mangelte, helfen und neue Stiftungen in Gang bringen. Durch diese Moglichkeit gelangte der Orden zu neuer Bliite. In Sachen der vita apostolica, d.h. des gemeinsamen Besitzes und der Seelsorge, haben die Kreuzbriider den gemeinsamen Besitz, wo dies in ihren Klostern nicht mehr bestand, wiederhergestellt und sich weiterhin der Seelsorge in vielerlei Gestalt gewidmet. Hauptsache war ihnen jedoch das Klosterleben. Das ganze fiinfzehnte Jahrhundert hindurch haben sie sich darauf besonnen und immer wieder daran festgehalten. Ihre Bibliotheken zeugen davon. Sie sind ein schlagender Beweis dafiir, dass die Kreuzbriider des

funfzehnten Jahrhunderts die Inspiration fur ihr Klosterleben nicht

in dem Leben und Arbeiten der Modernen Devoten suchten, sondern vielmehr in dem Leben und Arbeiten der alten Monchsorden. Ihre Lebensfuhrung war anders als die der Modernen Devoten. Noch eine Schlussbemerkung. Russelius war der erste Kreuzbru-

der, der im Jahre 1635 den Namen des Ordensgriinders, Theodoricus von Celles (oder vielleicht Seilles) erwahnte. Wenn man

176


untersuchen mochte, ob dieser Name schon fniiher bekannt war - Russelius diirfte sich auf altere Angaben gestiitzt haben - so

ware die Periode nach 1410 der geeignetste Zeitabschnitt, sich die dazu erforderlichen Angaben zu verschaffen. Man wird aber in den Beschliissen des Generalkapitels nach 1410 vergebens nach dem Namen des Ordensgriinders suchen. Ohne uns iiber dieses Problem ausfiuhrlich zu verbreiten, scheint es uns wenig glaubwiirdig, dass die Namen und die Personalien des Griinders oder der Griinder nach 1410 schon vollig aus der Erinnerung der Kreuzbriider geschwunden waren. Dennoch ist wohl ein Grund anzugeben, weshalb die Namen des Stifters oder der Stifter nach 1410 nicht erwahnt werden. Seit der Entstehung ihres Ordens haben sich die Kreuz briider genannt: Fratres Sanctae Cruets, Ordinis Sancti Augustini, Bruder vom Heiligen Kreuz, vom Orden des Heligen Augustin. Namentlich im fiinfzehnten Jahrhundert war auf Augustinus mehr als auf irgendeinen anderen Kirchenvater die Aufmerksamkeit gerichtet. Besonders seine Klosterregel iibte, wie in alien Zeiten der Klosterreformen, eine starke Anziehungskraft aus. Audi bei den Kreuzbriidern war das Interesse fur diesen Kirchenvater sehr stark ; das geht vor allem hervor aus der grossen Zahl der von ihm verfassten Werke, die die Kreuzbriider wahrend des fiinfzehnten Jahrhunderts kopiert haben. Seinem Namen fiigten sie immer bei : patris nostri, unseres Vaters. Man kann sich des Eindrucks nicht erwehren, dass die Kreuzbriider der fiinfzehnten Jahrhunderts in erster Linie im Geiste des Augustin leben wollten und ihn daher mit diesem Titel als ihren geistlichen Vater ehrten. So konnte es wohl geschehen, dass der Name des Griinders in den Hintergrund geriet. Betrachteten die Kreuzbriider sich doch an erster Stelle als Klosterbriider, die nach der Augustinerregel lebten. Sie fiihlten sich vor allem die Junger dieses Heiligen, als Bruder vom Heiligen Kreuz, vom Orden des Augustin.

„

.

De versieringskunst van Johannes Hoenreman, Kruisbroeder te Luik, 1425-1449, afkomstig uit Amersfoort.

Commentaar op de psalmen, Universiteitsbibliotheek van Luik, Handschrift 102 D, fol.H2ro.

SUMMARY

The movement of the observance in the Order of the Holy Cross in the 15th century first began in the summer of the year 1410. It was on the 30th of June that Jean d'Avins, Prior General, resigned his office as being inadequate to his charge. Libertus Janssen of Bommel was chosen as his successor by the Huy monas tery on the first of July. That same day and in the same monastery, the General Chapter of the Order began its deliberations. The Chapter accepted the election of the new Prior General and

formally revoked all decisions of all former General Chapters,

considering them as incompatible in many instances with Church

law and the Constitutions of the Order. It is abundantly clear from this action that the Chapter Fathers fully concurred with the change of government in the monastery of Huy ; indeed, they acclaimed it. The question of the intervention of secular authority - e.g., of John of Bavaria, Bishop-elect of Liege, Duke John the Fearless and the secular lords associated with them at the time - cannot now be decided with clear evidence. If they were involved, it would mark a very early intervention by the Dukes of Burgundy. Duke Phillip the Good, successor to John the Fearless, was indeed interested in the movement of the observance in the monastic world, albeit for political motives.

Intervention on the part of Church authorities is however certain. Prior General John of Merten, successor to Libertus Janssen of Bommel, requested the help of John XXIII, the Pope at Pisa, who gave the officialis of Cologne and the Deans of Cambrai and Liege the charge of supporting the Prior General in his efforts to restore the observance to the Order. It is certain that the officialis of Cologne and the Dean of Liege fulfilled this order. Whether the Dean of Cambrai also brought his power to bear upon the issue is not known. Nor is it known whether the priors of the monasteries

178

STUDlMN OVER DE OBSERVANTIE

of the Order rallied to the side of the reformers as a direct result of these interventions. The Bishop of Cambrai later assisted the reformation of the monastery of Tournai.

Although ecclesiastical and perhaps also secular authority had a hand in the beginning of the reform movement, it was nevertheless the government of the Order which provided the principal source for the movement of the observance. The General Chapter fulfilled a principal role here, determining the direction of the Order to a greater extent than it did before 1410. The Chapter met yearly in Huy, took vigorous action, and in fact exceeded its original com petence.

In addition to insisting on uniformity with regard to the Rule and Constitutions, a vital condition for the Chapter itself, the Chapter strove to effect the following reforms: 1. The restoration of common life or a stricter practice of the vow of poverty ;

2. the rigorous observance of the laws of fast and abstinence ; 3. the observance of silence in the monasteries ;

4. the wearing of the prescribed religious habit. The Chapter sought to attain these ends through the support of the priors and subpriors of the various houses, as much as this was possible, and by preventing persons unfit for religious life from entering into the Order.

Other religious Orders also experienced movements towards stricter observance beginning around 1410 as, for instance, was the case in Italy, France, and in the German Empire. The movement,

however, did not take hold in the Netherlands until the middle of the 15th century. Compared to other Dutch monasteries, the Brothers of the Holy Cross initiated the reform quite early. There were even some monasteries untouched by the period of decline. In comparison with other Orders and excepting the Carthusians, who had no need of reform, the Order of the Holy Cross was one of the first to see the reform movement directed by the superiors

of the Order themselves, who took the initiative from the first. This was often not the case with other Orders.

In the General Chapter of 1410, most probably only the priors of Huy, Asperen, Saint Agatha, Venlo, Suxy, Carignan, Virton,,

SUMMARY

179

Namur, and Liege were present. The majority of these priors and their socii would then have opted in favor of the reform.

After 1410 the reform met with the following geographical

expansion. Between 1410 and 1430 all the monasteries of South and

North Netherlands (with the sole exception of Tournai) and all Rhineland monasteries (except Beyenburg) were brought into the observance. This rapid progress is to be credited partly to the endorsement of the Brothers of the Cross themselves and partly to the vigorous action undertaken by the General Chapter and its visitors. One happy result of this was that the Brothers of the Cross were soon asked to found new monasteries. The monasteries in Tournai, Beyenburg, and some French monasteries, Paris among

them, were won to the observance before 1445. After 1450 the General Chapters took strenuous measures to bring the remaining French monasteries under their authority. Various efforts were undertaken in England but remained probably without success. In this way the reform continued through all of the 15th century. The monasteries of the Brothers of the Cross which contributed mightily to the expansion of the reform - the nucleus of the move ment - were, at first, Huy, Namur, Asperen, Saint Agatha, and

Venlo ; they were later joined by Liege, Cologne, Aachen, and the new foundations of Osterberg and Bentlage. There were many members in these monasteries from the North Netherlands. North Netherlander similarly enjoyed much influence in the reform movements of other Orders, one example being the Dominicans. The Order of the Brothers of the Cross reached a summit in the years following 1460, rivaling the great Orders in the number of new foundations, nowever only in the Netherlands and in the

Rhineland.

After 1410 the Prior Generals and the Definitors were chosen from conventuals of Dutch monasteries, especially Venlo and As

peren, and from monasteries in the Rhineland and in Westphalia. Before 1410 almost all Prior Generals came from French-speaking regions; the names of the definitors who served before 1410 have

not been handed down to us.

The Brothers of the Cross in the 15th century followed the form

of life of Canons Regular. The first characteristic of this form of life, a concern for liturgical worship, was well implemented

180


throughout the whole of the 15th century by the General Chapters, which, year after year, prescribed norms for the devout performance of liturgical ceremonies and for the celebration of feasts old and new. This concern for liturgical worship is evident also in the litur gical manuals which have been preserved. One can add that the Brothers of the Cross evidenced a deep veneration for the Holy Cross in their liturgy.

The second characteristic, stabilitas loci, permanent affiliation to a particular church or monastery, was also maintained. Even though

transfers were made almost every year, the bond with one's domus nativa (the monastery where one had entered the Order) remained in vigor. After fulfilling assignments in various parts of Europe, the Brothers of the Cross would return to the monastery which was their own. In yearly lists of deceased Brothers, the General Chapter never omitted mention of their domus nativa. Because the General Chapter possessed the right to transfer Brothers for a time, it was able to help those monasteries which lacked members and to inau gurate new foundations. This possibility was instrumental in the expansion of the Order.

As regards the vita apostolica - possession in common and the care of souls - the Brothers of the Cross restored the practice of common possession in the monasteries where it had fallen into abandon and they gave themselves to the care of souls in various ways.

But the essential for them was religious life itself. This was a constant theme of reflection in the 15th century and they remained steadfast in its practice. Their libraries bear witness to this. They

show convincingly that the Brothers of the Cross did not seek inspiration for their religious life in the life and work of the devotio modema but rather in the life and work of the ancient monastic

Orders. Their form of life was indeed quite different from that of the devotio modema.

One final note. Russelius, in 1635, was the first Crosier to mention the name of the founder of the Order. Theodoricus of Celles (or perhaps Seilles). If one would wish to investigate

whether this name was known earlier - Russelius could have based his account on earlier sources - the years following 1410 would be the first available period to furnish that data. But one looks in

SUMMARY

181

vain in the capitular documents after 1410 for the name of the

founder of the Order. Without entering into a long digression here, we can nonetheless say that it seems hardly plausible to us that the name of the founder (or founders) and the basic data of his (their) life would have already completely vanished from the memory of the Brothers of the Cross in the years following 1410. One reason however can be adduced for the failure to mention the name of the founder(s) after 1410. From the very first, the Brothers called themselves Fratres Sanctae Cruets, Ordinis Sancti Augustim, i.e., the Brothers of the Holy Cross of the Order of Saint Augustine. Now, in the 15th century far greater attention was paid to saint Augustine than to any other Church Father. In particular his mo nastic Rule exercised a great attraction, as indeed it has in all periods of monastic reform. There was a strong interest in Saint Augustine among the Brothers of the Cross as well, as is evident

from the great number of his works copied by the Brothers of

the Cross in the 15th century. They inevitably added to his name the words patris nostri, i.e., our father. One cannot escape the im pression that the Brothers of the Cross of the 15th century sought above all to live in the spirit of Augustine and accordingly to honor him through the title of their spiritual father. It could certainly have happened that the name of the founder fell into obscurity,

for the Brothers of the Cross considered themselves primarily reli

gious who lived according to the Rule of Augustine. They were conscious above all of being disciples of this saint, of being brothers of the Holy Cross of the Order of Augustine.

BIJLAGEN

Bijlage 1 *

Diffinitiones capituli generalis anno 1410 Diffinitores capituli generalis fratrum S. Crucis, ordinis S. Augustini, in nostra principali domo Hoyensi, Leodiensis dioecesis, anno 1410, primo

die mensis Julii, universis prioribus et fratribus totius ordinis prelibati, in Christo sincere nobis dilectis salutem, et in virtute Crucis ejusdem triumphalis, cuius signo insigniti sumus, in verae religionis vita reformari et

proficere.

Vestrae universitati et in Christo dilectae fraternitati notum facimus per presentes, quod frater Joannes Avins, prior pro tune generalis, salubriter

considerans et attendens sui corporis et anime infirmitatem, et allegans ex hinc insufficientiam ad sui oneris comportandam gravitatem, libere et publice (habito sane suorum amicorum et discretorum consilio) renuntiavit suo generali prioratui et omni dignitati, dictum prioratum concernenti, resignans ipsum coram toto nostro dicto generali capitulo in manus nostras.

Nos quidem gratias eidem agentes et ad idem vos omnes pie exhortantes de suis laboribus et bono exemplo, quod reliquit nobis, in tarn humili et benigna renunciatione sua. Et convocatione conventuali canonica et collatione facta, communi consensu et concordia, omnium vigorem et vocem in electione prioris generalis habentium, nullo penitus contradicente, sed omnibus similiter consentientibus et eligentibus, venerabilem et dilectum patrem et confratrem nostrum Lubertum Joannis, ipsum suscepit capitu-

lum in nostrum et totius sacri ordinis priorem generalem et gubernatorem, multum itaque renitentem et totis viribus reluctantem, sed omnium tandem nostrum precipueque venerabilium et reverendorum patrum et dominorum

diversarum et magnarum dignitatum, ordinum et graduum ibidem existen-

tium, prece et instinctibus, difficulter consentientem. Exhortantes vos in 1 Naar de nog niet uitgegeven bronneneditie van A. van de Pasch, Definities

der generate kapittels van de orde van het Heilig Kruis, 1410-1786, volgen hier vijf definities.

184


Domino, districteque precipimus vobis omnibus et singulis in virtute sancte obedientie, quatenus eidem priori nostro generali electo et confirmato per reverendum dominum nostrum, dominum Joannem de Bavaria, electum Leodiensem et confirmatum, obedientiam, debitam reverentiam et honorem exhibeatis, ut de merito sancte et humilis obediente, (qua maior est quam

victime,) dignos fructus eternorum premii gaudiorum cernere valeatis. Ceterum dolentes et attendentes dolendam nostri ordinis difformatio-

nem, precipue, proh dolor, in capite et consequenter nimirum in membris maximeque principalioribus, desiderio et affectu moti et provocati, decrevi-

mus et dignum atque valde necessarium duximus aliquid saltern reformationis apponere juxta nostre possibilitatis vigorem, una cum venerabili priore nostro generali, et capituli generalis authoritate, nee non consilio

omnium patrum et fratrum inibi existentium. Primo igitur omnium attendentes, quod statuta nostra, ut multitudo eorum vitetur, precipiunt,

provideatur,

quatenus paci

de consilio requisito

et tranquillitati totius ordinis

et obtento,

atque consensu omnium

patrum seu priorum in eodem nostro generali capitulo consistentium, omnes

diffinitiones quascumque et quandocumque compositas, quarum non videtur numerus, revocamus, cassamus, annihilamus, revocatas, cassatas, annihi-

latas denuntiamus : cupientes et volentes, quantum in nobis est, obsistere, ut sub pallio bonorum mala non fulciantur, nimirum cum in nonnullis hujusmodi diffinitionibus reperimus, quo spiritu vel instinctu non omnino ignorantes, multa contra jura et sacros canones, nostram professam regulam, nostri sacri ordinis sepe dicti confirmata sancte sedis apostolice auctoritate

statuta, nee non regularem atque monasticam vitam composita et diffinita

revocantes et remittentes nos sane ad dicta nostra tarn sublimiter, ut dictum est, confirmata statuta, et precipue regulam omni discretione et moderamine luculentam, secundum quam vovimus promisimus et juravimus vivere et vitam nostram omni posse dirigere ; que quoque pauciora et potiora, leviora

et utiliora atque lucidiora, omnibus sane et sancte consideratis noscuntur esse.

Item illud curiosum seu curiositatis occasione leve et tenue dubium de diffinitione grisei coloris, declarat generale capitulum, quod sicut etiam

ydiotissimi laici ne dicamus doctissimi clerici sciunt et dicunt, color est non

artificialis vel intinctus, sed naturalis de nigra et alba lana ovium mixtus. Exhortamur igitur vos in domino et obsecramus, charissimi, ut scapularia talis colons de cetero deferatis ; atque in ceteris observances regule et

statutorum nostrorum antiquorum uniformes vos habeatis, quia sic precipimur vivere. Intendentes absque dubio contrarium contemptibiliter facientes ad id arcius, cum oportunitas se obtulerit cum consiliis et auxiliis oportunis reducere.

BIJLAGEN

185

Item quia festum Sacramenti, quod noviter ab ecdesia institutum est, quod quia semper in quinta feria post festum Trinitatis celebrari consuevit, in qua fieri solet missa seu collecta de Sancto Spiritu secundum ordinarium nostrum ; et quia nulla hora vel momento carere valemus nee huius defen-

sionis auxilio, nee iilius redemptionis misterio, dignum duximus ut utrumque celebrare crebrius et invocare non cessemus. Ordinavit itaque capitu lum id fieri de Sacramento in quinta feria quod de Spiritu Sancto fieri solebat, nisi quod gloria in excelsis cantetur sicut infra octavam, excepto adventu et LXX ; et de Sancto Spiritu fiat in quarta feria, quod fiebat in quinta, servato modo in utroque communis ordinarii. Item ordinavit et diffinivit capitulum, quod idem modus servetur tam in missa quam in horis feria sexta de sancta Cruce, qui in sabato de beata Virgine, cum nota et cantu semiduplicis festi in missa et ad horas ; antiphona ad magnificat

feria quinta de sancta cruce O crux splendidior; ad matutinas invitatorium de exaltatione eiusdem ; super psalmos et responsoria sicut in inventione ; ad laudes antiphona videlicet O magnum, ad benedictus et ad horas sicut in exaltatione. Item in sabbatis et quandocumque de beata Virgine agitur, dicetur versus Maria mater gratiae penultimus in hymnis eiusdem metrL

Item festum beati Antonii abbatis et paths monachorum erit simplex. Item capitulum generale de cetero celebrabitur singulis annis in octave sancti Johannis Baptiste, que erit prima dies ipsius capituli. Datum die ut supra sub signis diffinitorum.

Bijlage 2

Diffinitiones capituli generalis anno 1414 In nomine Domini Amen. He sunt diffinitiones facte et ordinate per nos Johannem de Merten, priorem generalem, et Godefridum Asperensem,, Helmicum Namurcensem, Wilhelmum Yvodiensem et Johannem Venlensem, domorum priores et diffinitores generalis capituli fratrum sancte Crucis ordinis S. Augustini in crastino octave Johannis Baptiste et duobus diebus sequentibus.

Item primo de consilio et beneplacito omnium patrum priorum et fratrum procuratorum conventuum ibidem existentium rationibus efficacious

inducti, capitulum nostrum generale transtulimus et transferimus in dominicam quartern post pascha videlicet cantate, ordinantes et decernentes, quod de cetero in dicta dominica et duobus continue diebus sequentibus celebrabitur singulis annis, prout quondam in crastino exaltationis sancte Crucis et post hactenus crastino octave Johannis Baptiste solitum fuerat

186


celebrari ; et quod omnes in sabbato ante dictam dominicam, qui debent et mittuntur, convenire debebunt.

Item omnia diffinita et ordinata capitulo ultimate celebrato, scilicet anni preteriti decimi tertii, permittimus et decernimus manere in suis terminis

usque

ad

futurum

capitulum generale,

nihil

exprobantes

nee

delentes in eis. De nota en cantu invitatoriorum et huiusmodi exceptis illis que ibidem ad morum et monastice vite correctionem et emendacionem ordinata fuerunt, que quidem approbamus et rata ac grata decernimus.

Item quia dolentes percepimus

quod

nonnulli fratres

nostri

ordinis

vanitati dediti et in scandalum ordinis, plurimorum intuentium destructionem, et suarum animarum damnationem, indebite, irreligiose et inhoneste, in conversatione sua se gerunt, vestes sibi minime competentes induentes,

in calceis, caligis, tunicis, subtunicis, bursis, togis et caputiis, ad modum vanorum et secularium adolescentulorum et juvenum, quod turpe valde et

indecens est, intra et extra suas domus et septa earum exeuntes, fabulantes, comedentes, bibentes, et alias cum hominibus secularibus conversantes ; ideo omnes priores et suppriores exhortamur in Domino, et requirimus,

eis districte in virtute sancte obedientie precipientes, et sub poena destitutionis suorum officiorum et honorum, ut de cetero suorum fratrum sibi commissorum facta, gesta et mores diligentius considerent et examinent, atque debite corrigent et emendent, ne talia amplius fieri percipiantur ; precipientes nihilominus sub poena et districtione, quod si qui, quod absit,

oibedire recusaverint et rebelles reperti fuerint se a dictis et in dictis deordinationibus

et

inordinatis

conversationibus

et

gestibus

irreligiosis

non emendando, tales ex tune exire ad terminos nullatenus permittantur, quod etiam nos eis omnino interdicimus, donee debite se correxerint et emendaverint.

Item obsecramus et in Domino requirimus omnes priores, districte eis mandantes, ut propter Deum et sacri ordinis nostri reformationem necessariam et animarum suarum salutem, se cum sibi commissis fratribus,

quibus merito preesse, et vita et authoritate, deinde et observantia regularis discipline,

monasticeque vite quam vovimus

et

juravimus,

continenter

observare, secundum regulam S. Augustini et constitutions nostras, reformare et confirmare in victu et vestitu, in vita et conversatione studeant; atque omni posse indilate a sibi minime competentibus negotiis, presertim a damnabili proprietate expedire procurent. Item prohibemus et declaramus secundum canones, quod nullus frater

potest alicujus confessionem recipere vel alicui confiteri, nisi de licentia

speciali sui prioris localis, nisi suppriori, si fuerit, vel quern prior vicarium suum constituent, nisi in articulo mortis vel necessitatis.

BIJLAGEN

187

Bijlage 3

Diffinitiones capituli generalis anno 1419 In nomine Domini Amen. He sunt diffinitiones facte et ordinate per nos fratrem Helmicum priorem Hoyensem et fratres Everhardum Colpniensem, Godfridum Asperensem, Reynerum suppriorem Hoyensem et Johannem de Merode Venlensem, diffinitores generalis capituli fratrum sancte crucis ordinis beati Augustini anno 1419 die 16 mensis maii, que fuit feria tertia post dominicam, qua cantatur in ecclesia cantate, Huy in eodem generali capitulo.

Primo omnia diffinita in preteriti anni capitulo approbamus et laudamus

prefer dispensationem et deposicionem jejuniorum a festo exaltationis sancte crucis usque ad pascha in simplicibus et majoribus festis, quod reprobamus et deponimus. Item ibidem approbata confirmamus. Item ordinamus quod de divisione apostolorum fiet festum duplex ; item de sancto Barnabo simplex ; item de translatione sancte Odilie duplex et celebretur decimoquinto kalendas Augusti, quamquam accidebat sexto nonas Julii. Item festum sancte Margarete celebretur decimotertio kalendas

Augusti. Item de sancta Martha fiet festum trium lectionum et dicatur ad vesperas hymnus Huius obtentu etc, ad matutinum tria ultima responso-

ria cetera de una virgine. Item diffinimus et ordinamus quod in feriis quintis et sextis fiet memoria de sancta Cruce et de beata Virgine in vesperis et matutinis in duplicibus festis, si in eis eveniant. Item diffinimus et

ordinamus quod de sanctis virginibus Lucia, Agnes, Agatha et Cecilia et

de sancto Clemente fiant festa semiduplicia, et dicantur super psalmos ad primas vesperas antiphone, que dici consueverunt in festis trium lectionum

de una virgine et de uno martyre in matutinis super psalmos ; responsoria autem in primis vesperis de sancta Agnete omnipotens adoranda, de sancta

Agatha beata Agatha, de sancte Cecilia Dum aurora, de sancto vero Cle mente Orante sancto Clemente. Item quando missa fit de Spiritu Sancto

in septuaginta dicatur introitus Dum sanctificatus fuero, offertorium Emitte, communio ultimo jestivitatis, cetera omnia ut in alio tempore. Item in missa de sancta Cruce in septuaginta dicatur tractus Laudate Dominum omnes etc, et prefacio qui salutem humani generis dicatur sem

per quando missa fit de sancta Cruce. Item benedicamus quod cantari solet in missis simplicium festorum, in adventu Domini et LXX cantatur in vesperis et matutinis festorum simplicium et semiduplicium extra tempus paschale et de sancta cruce feria quinta et sexta et sabato de beata virgine in eisdem horis.

188


Item precipimus omnibus prioribus sub pena privationis suorum officiorum ipso facto, ne de cetero aliquo modo domos aut conventus sibi

commissos obligare presumant aliquibus perpetuis missis, seu aliis quibuscumque servitiis, seu obligationibus intus et extra, sine speciali licentia generalis capituli. Item diffinimus et ordinamus, quod quicumque regulam et constitutiones nostras per contemptum et contumaciam servare recusaverint, et contra eas

rebellaverint, vocem in ordine, nisi in sua accusatione, omnino non habeant. Item precipimus districte in virtute sancte obedientie omnibus prioribus et fratribus nostri ordinis, ne aliquem in suum conventum recipiant sine speciali prioris Hoyensis licentia petita et obtenta, juxta constitutiones nos

tras, et si quis receptus fuerit, ad professionem non admittatur sine eadem licentia ; et si quis secus fecerit, quod absit, si prior est privationem sui

officii, si alius, amissionem suae vocis, se noverit ipso facto incurrisse. Item diffinimus quod in singulis domibus, ubi copia fratrum est, prior constituat

procuratorem

eodem

modo

sicut

subpriorem,

cum

consilio

fratrum seniorum.

Idem omnis sacerdos nostri ordinis legat decem missas pro defunctis,

unam de sancta Trinitate, unam de Sancto Spiritu, unam de sancta Cruce et unam de beata Virgine pro vivis benefactoribus nostris et nobis com-

missis, clericus quinque psalteria, conversus septuagenta pater noster et ave Maria.

Item prior Hoyensis commissit vices suas fratri Johanni de Merode in

domo Coloniensi et Nigra paludis et in Ruremunda secundum formam et tenorem littere, quam eidem dederat anno precedent! in eadem domo Coloniensi usque ad revocationem suam.

Bijlage 4 Diffinitiones capituli generalis anno 1434 In nomine Domini Amen. Hec sunt acta, diffinita et ordinata per nos

fratres Henricum generalem, Nicolaum Asperensem, Gerardum Leodiensem, Johannem Coloniensem, priores et Johannem de Merode, procuratorem

Venlensem, diffinitores capituli generalis ordinis fratrum sancte Crucis in domo Hoyensi more solito celebrati sub anno Domini 1434 dominica cantate, que erat die Marci evangeliste et duobus diebus sequentibus.

In primis diffinimus et ordinamus, quod in omnibus domibus nostris in dominica cantate debet cantari missa immediate post primam de Spiritu Sancto sub modo semiduplicis festi pro capitulo generali cum collecta :

pretende Domine, jamulis tuts dexteram celestis auxilii etc non addendo

BIJLAGEN

189

ibi famulabus et concede quesumus omnipotens Deus, ut intercessio etc. Item diffinimus et ordinamus, quod rasura fieri poterit de quindena in quidenam, barbam autem ad octo dies propter reverentiam Sacramenti. Item declaramus, quod preciosa legi debet post primam secundum statuta

ante tertiam. Item declaramus, quod prior faciat officium in duplicibus et supra dumtaxat in missa, matutinis et vesperis. Item declaramus et decer-

nimus, quod caveant priores et eorum socii, qui ad capitulum generale veniunt, ne circuitionibus, aut sermonibus clamerosis aut inordinatis, quietem et disciplinam fratrum Hoyensium inquietent, sed magis salva charitate fraterna visitationis et allocutionis, studeant orationi et sacre lectioni missarumque celebrationi operas dare, ut cunctis, sicut decet, exemplum religionis et discipline prebeant, precipue ante primam et post completorium, que a conventu in oratorio persolvantur, quieti et devotioni intendere studeant, quantum eis a negotio capituli vacuum fuerit. Item prohibemus districte sub poena gravi culpa, quod fratres diffiniti non recedant a domibus ad quas fuerint diffiniti, donee priores redierint a capitulo. Item caveat unusquisque ne mulieri nudam manum porrigat. Item volumus, quod priores non faciliter dispensent super jejuniis in sextis feriis maxime post festum exaltationis sancte Crucis ; si vero interventu alicuius vel aliquorum venerabilium contigerit largam gratiam ministrare ; benedictio mense et gratiarum actio, sicut in coenis consuetum est fieri, legantur. Item receptores hospitum in principio mense et in fine gratia edificationis legant hospitibus aliquam lectionem. Item declaramus, quod in Coena Domini ad missam dicatur ad tertium Agnus Dei miserere nobis. Item in diebus minualibus post matutinas ante primam et post comple torium silentium observetur sicut alio tempore.

Item pater noster generalis et fr Johannes Scoll Venlensis visitabunt. Item pro benefactoribus tarn vivis quam defunctis leget quilibet sacerdos tres missas de sanctissima Trinitate, tres de Sancto Spiritu, tres de sancta Cruce, tres de Domina, tres de requiem, clericus psalterium, conversus trecenta pater noster, donatus trecenta.

Hoc anno obierunt fr Arnoldus Bruen presbyter conventus Cadomensis,

Stephanus Parisiensis, Lutgerus Asperensis.

Bijlage 5

Diffinitiones capituli generalis anno 1495 In nomine Domini Amen. Hec sunt diffinita et ordinata in capitulo nostro generali per nos fratres Gerbrandum generalem, Andream Venlensem, Johannem montis Orientis, Jacobum Asperensem, Johannem Parisiensem,

190


conventuum priores et diffinitores capituli generalis ordinis fratrum sancte

Crucis anno domini 1495 die 17 maii et duobus sequentibus. In primis illas duas diffinitiones approbatas, quod cum aliqui fratrum

poenitentiam formidantes suorum demeritorum etc. et quod obtento consensu reverendi patris nostri generalis et majoris partis capituli etc. cum ceteris clausulis annis preteritis appositis confirmamus. Item diffinicio anno preterito ordinata pro conformitate absolucionis sacramentalis quod premisso misereatur vestri etc ; et quod cantatur prefacio de sancta Trinitate in festis omnium sanctorum, dedications ecclesie et sancti Augustini episcopi. Et quod in quolibet conventu sit circator etc.

Et ne de cetero aliquis patrum vel fratrum aliquam prolem de fonte audeat levare etc. Et quod octava resurrectionis dominice sit festum duplex et quod in primis vesperis cantetur responsorium etc. Et quod festum

sancti Andree sit totum duplex. Et loco sequencie Deus in tua virtute cantetur sequencia Psallat voce votis amet approbamus.

Item diffinimus et ordinamus, quod festum transfigurationis domini celebretur totumduplex sexta augusti cum officio predicatorum exhibendo.

Item diffinimus et ordinamus, quod ob reverentiam priorum, quorum vices suppriores gerere dinoscuntur, quod in absencia prioris supprior conventus

dicet confiteor, fidelium, adjutorium, et dabit benedictionem post completorium. Item diffinimus et districte precipiendo mandamus cunctis prioribus in virtute sancte obedientie, et cunctis fratribus sub poena privationis

voce ipso facto, ne quavis occasione soUicitent apud fundatores conventuum nostrorum cujuscumque dignitatis, status aut preeminentie fuerint, transmitti aut revocari aliquem fratrem ordinis proprie vel alterius conventus, ad conventum eorum vel

ad

alium

quemcumque

locum,

impetrando

sibi

litteras recommendatitias ad reverendum patrem nostrum generalem ; sed volumus

quatenus primitivus

accessum

et

consilium

desuper,

simul

et

colloquium cum reverendo patre nostro generali habeatur, antequam ali quem fundatorum accedant.

Item cum secundum statuta nostra suppriores et procuratores de consilio, licet non de consensu seniorum instituendi sint, diffinimus et declaramus, quod per hoc non excluditur reverendi patris nostri generalis et capituli generalis authoritas, vel visitatorum quin evidenti utilitate aut necessitate domus aut ordinis exigente desuper, per ipsos provided conventui aut conventibus possit. Item diffinimus et ordinamus, quod fratres emissi pro erectione aut manutenentia alterius conventus, ut sint sicut conventuales et

quod tales debent vestiri in illo conventu ad quem sic mittuntur, juxta

qualitatem vestitus ipsorum quando emittuntur et recipiuntur. Item diffini mus et ordinamus, generalis visitaverit,

quatenus conventus,

quem

reverendus

pater

noster

soluto salario et stipendio visitationis juxta prius

BIJLAGEN

191

ordinata, deliberabit reverendum patrem nostrum generalem decenter cum suis comitibus ad viciniorem conventum nostri ordinis, providendo sibi juxta distantiam locorum et conventuum ad discretionem reverendi patris nostri generalis.

Item diffinimus er declaramus ilium articulum statutorum nostrorum, in rubrica, de capitulo generali positum : ne quis revelet secretum aut dissentionem fratrum extraneis, sub certis poenis ibidem positis, quod ille articulus non solum intelligi debet de secreto aut disentione fratrum capituli generalis, sed etiam conventualis. Item diffinimus et ordinamus, quod in festo dedicationis conventuum ordinis debet fieri processio et cantari in processione pro primo responsorio In dedicatione tempIt; pro secundo Benedic domine domum, pro tercio Terribilis est locus iste et ad introitum

ecclesie cantetur antiphona Zachee cum versiculo Domum tuam Domine et cum collecta diei. Item diffinimus et ordinamus, quod nulla grangia extra

domum situata colatur per fratrem ordinis nisi de consensu capituli gene ralis.

Item fr Baltazar conventus Hoeyensis,

fr Johannes Trajectensis,

Nicolaus Namurcensis, fr Hinricus Quaet St Agathe stabunt in conventu

nostro Lundonie usque ad revocacionem reverendi patris nostri generalis ut conventuales et fr Sosfredus donatus Hornensis stabit ibidem similiter ut cocus et erunt astricti in virtute obedientie et in remissionem omnium peccatorum suorum comparere in conventu nostri Gossensi in profesto

Pentecostes et ibi providebitur eis et respondebitur eis

de cunctis

eis

necessariis ad profidscendum Lundonia. Item fratres diffiniti in Erenstein

stabunt et permanebunt ibidem, usque ad revocacionem reverendi patris nostri generalis. Item prior Asperensis providebit conventum nostrum in

Viridario de personis necessariis ibidem. Item committimus curam conven tus in Wycrode priori Venlensi ad providendum ibidem de duobus fratribus.

Item fr Mychael Namurcensis visis presentibus sit supportatus

a

supprioratu conventus nostri in Viridario et stabit in conventu nostro in Warennis ut conventualis et de ceteris ibidem locandis providebit prior

Alnetensis, vicarius reverendi patris nostri generalis per Franciam pro tempore. Item fr Johannes de Warennis stabit in conventu nostro Calniacensi per annum. Item presentibus cunctis nobis subjectis precipue per

Franciam notificamus quatenus venerabilem priorem Alnetensem consti-

tuimus creamus ordinamus et facimus nostrum vicarium per regnum Francie ut conventibus de fratribus ipsis necessariis provideat et cuncta disponat. Item fratres conventuales Altinemoris pro nunc fratres in Wyckrode stantes redibunt ad proprium conventum. Item fr Wylhelmus Asperensis con ventus

Snekensis

stabit in

conventu

Hornensi

usque

ad

revocacionem

reverendi patris generalis. Item fr Wylhelmus Grevesant conventus Sneken

sis stabit in conventu Worcummensi usque ad revocacionem reverendi

192


patris generalis. Item fr Cornelius Worcumiensis stabit in conventu Snekensi usque ad revocacionem generalis. Item fr Andreas Icorus et Martinus

montis Sancte Helene Leodiensis conventus redibunt ad proprium conven tum et pater generalis providebit Dyonensibus de fratribus ipsis necessariis. Item fr Conradus Atfeder conventus vallis sancti Anthonii stabit in con ventu Namurcensi per annum. Item fr Hinricus de Wardenburch stabit in

conventu Watenensi ut supprior et ceteri ibidem diffiniti permanebunt ibidem usque ad revocacionem reverendi patris generalis. Item prior Coloniensis providebit conventui montis sancte Helene de suppriore et de fratribus ibidem necessariis. Item precipimus in virtute obedientie et sub poena carceris fratri Johanni Mechlinie Namurcensi

quatenus visis

et

auditis presentibus indilate revertatur ad conventum suum Namurcensem.

Item Lubertus Clivis Marie pacis stabit in Brandenborch. Item Lambertus

Campis donatus Marie pacis stabit in conventu Calniacensi per annum. Item Martinus Lodowicus de Martianco stabit in conventu Tolezano usque ad revocacionem patris generalis et precipimus sibi in virtute obedientie quatenus cum sociis et fratribus sibi per priorem Alnetensem vicarium Francie assignandis indilate recte tramite procedat et transeat ad Tolozanum conventum.

Obierunt hoc anno venerabiles patres fr Hinricus Bocoldie prior primus

Vallis liliorum, fr Jacobus in Erensteyn, fr Johannes Yvodiensis, Petrus Maich de Goes Hornensis, Johannes Petri Schermer, conventuum priores. Theodericus

Altinemoris,

Jacobus

Tornacensis

conventuum

suppriores,

Hinricus Hornensis, Petrus de Faberca Tornacensis, Egbertus Renis in Schermer, conventuum procuratores, Egidius Tornacensis, Mychael Bun-

dein, Egidius

Mantzal Tornacenses,

fr Tylmannus Duren Altinemoris,

Petrus Germanus ibidem, Theodericus in Schermer, et Jacobus Anden,

Gerhardus Mechlinie in Brandenborch, fr Gerhardus vallis sancti Anthonii, fr Mychael Tholozani, Gysbertus Asperensis, Walterus montis Orientis, Wylhelmus Schedamensis, Hinricus Tinctoris Dulckensis, Gerhardus Calniacensis, Petrus ibidem, Wylhelmus de Colonia Leodiensis, Symon Hor nensis, Jacobus Venlensis, Symon Nove lucis, Hermanus ibidem, Damasus Hornensis, Arnoldus Dulkensis, Petrus Salviacensis, et Andreas Asperensis. Tylmannus Altinemoris, Wylhelmus in Schermer,

donati.

fr Gerhardus

Salniacensis clericus, Arnoldus conventus Tholozani, Wylhelmus ibidem, Laurencius Tornacensis novicii. Gerhardus Tornacensis, Johannes de Susato

Coloniensis,

Henricus

Buscoducensis,

Clivis

conversi.

Marie

Gerhardus

pacis,

Petrus

Asperensis,

Altinemoris,

Johannes

Petrus

Bentlagensis,

Lambertus montis sancte Helene, Anthonius Altinemoris, Cornelius, Hin

ricus, Johannes ibidem, Hermannus in Schermer, Ullitus ibidem, Johannes

BIJLAGEN

193

Coloniensis, Wesselus conventus Ste Agathe, Johannes Ruden Coloniensis, Hinricus Bentlagensis, Johannes, Hinricus, Hermanus ibidem. Item hoc anno visitabunt priores Nigre paludis et Coloniensis conventus Aquensem, Brandenborch, Nigre paludis, Altinemoris, Wyckrode, montis sancte Helene, Dulkensem et Erensteyn. De ceteris conventibus visitandis providebit reverendus pater noster generalis per se vel per alium. Item pro participantibus et benefactoribus ordinis nostri tarn vivis et defunctis tres missas etc.

In quorum omnium et singulorum etc reverendi patris nostri generalis et venerabilium patrum diffinitorum duximus premissa communiri etc.

Bijlage 6

Privileges door het stadsbestuur van Goes aan de Kruisbroeders

verleend.

STADSARCHIEF GOES ~ voorlopige inventaris n. 38 Groot-privilegieboek van de stad Goes, fol. 31 f° en V°, 17e eeuws handschrift.

Inden name der Heyliger dryevuldicheyt, Wij Burgemeesteren, Schepenen ende Raeden der Steden vander Goes in Zuijtbevelandt, doen condt ende kennelyck alien Luyden want wij om Zalicheyt onser siele ende alle goede menschen overdraghen syn met den eerwaerdighen vader den generael der ordenen van den heylighen cruijce ende prior des Convents van Hoeyen dat een clooster gesticht ende begonnen is te maecken binnen der Stede vander Goes, inder eeren Godts Sinte Marien ende den heylighen cruyce, om den dienst Godts ende des heylighen cruijs inder selver Stede vander Goes te meerderen ende in troost ende Lavenisse onser sonden ende om dat zalighe werck te volbringen, den voors. Clooster geven ende consenteren voor ons ende onse nacomelingen ende vander Stede weghen

tot eeuwighen daghen geduijrende previlegien giften ende vrijheden inder manieren als hier nae geschreven staet behoudelyck altoos alsulcke voorwaerden ende lofftoghten als die generael ende diffiniteurs vander selver ordenen mit haeren generalen capittele tot Hoeyen voors. onser voors. Stede vander Goes besegelt hebben eeuwelijck geduijrende, Inden eersten consenteren wij ende nemen de cruijcebroeren die nu ter Goes inden clooster syn off dier namels in comen sullen eeuwelyck duijrende voor ons ende onsen nacomelingen in onsen bescherme ende in al onser Stede Rechten hantvesten ende vryheden ende sullen altoos vry wesen van alien oncoste schattingen pontgelden accysen tollen oncoste ende laste die de

194


Stede voors. nu schuldich is ende nu dagelycx hebben off die sy namels gecrygen opsetten maken off gecrygen moghen off hebben moesten hoe dat geschien mochte in eenigerwys, behoudelyck is dat sy der Stede molen versoecken dat sy dan moulter geven sullen van heuren coren te malen gelyck anderen der Stede poirteren voors., ende behoudelyck dat sy geenen wyn off bier off geenerhande dranck buijten heuren convente in geenrewys

vercoopen en sullen, Item consenteren wy den voors. convente dat sy hantieren zullen moghen alle ambochten binnen heuren convente die hem noot derfftich sullen syn tot haere behouff sonder enich wederseggen van ons vanden ambochten binnen der Stede voors. off van onsen nacomelinghen, voort consenteren wy hen dat sy coopen moghen binnen der Stede ambochte vander Goes voors. tot vyftich gemeten landts toe ende niet daerboven ten waer by oirlove vanden Bailliu den Burgemeesteren ende Schepenen vander Goes dan inder tyt wesende, ende mit deser weldaet ende alien puncten voors. ende vryheden ons ende onsen nacomelingen ende der selver Steden vander Goes anroerende soo begeeren wy in

heur eeuwige gedenckenisse te wesen gelyck dat daer toe behoort, ende alle dingen sonder argelist daer in te soucken off te vinden, om dat dit waer is zoo hebben wy Bailliu Burgemeesteren Schepenen ende Raeden der Stede vander Goes voors. by gemeenen consente ende over een dragen desen brieff besegelt mitter Stede segele vander Goes voors. hier an gehanghen Gegeven int jaer ons heeren duijsent vier hondert ende dertich opden derden dach in October.

REGISTER

Abcoude,

Nederland,

prov.

Heer van —, 4l.

Utrecht.

Abelardus, auteur, 150. Acquoy (J.), auteur, 159. Adrianus Monet, auteur, 141. Aegidius van Brandenburg, 114. Agnes Rengers van den Laere, ill. Aken, stad, Duitsland. Kruisbroeders,

21, 56, 67, 71, 72, 75, 86-87, 90, 92, 95, 102, 103, 104, 109, 164, 193 ; zie

00k

WlLHELMUS

Marienstift, 114.

VAN

SCHIEDAM ;

Albertus de Grote, auteur, 142, 144, 149, 150.

Albertus van der Hamme, OSC, Osterberg, 118.

Alexander V, paus, 39.

Altena, Nederland, prov. Noordbrabant, zie Willem VI.

Ambrosius, auteur, 138, 149. Andreas, OSC, Venlo, 189. Andreas Icorus, OSC, Helenenberg, 192.

Andreas Leidecker, OSC, Diilken, 114. Andrimont, Belgie, prov. Luik, 34 ; zie ook La Chantoire. Anselmus, auteur, 140, 149.

Anthonius, OSC, Hohenbusch, 192. Antonius van Parma, auteur, 149. Arnoldus, OSC, Dulken, 192 ; —, OSC, Marienfrede, Toulouse, 192.

113 ;

—,

OSC,

Arnoldus Bruen, OSC, Caen, 189. Arnoldus Kulenborch, OSC, Keulen, 67.

Arnoud

van

Utrecht, 41.

Horn,

bisschop

van

Arnoldus van Merode, kanunnik, Luik, 24, 30, 33, 34, 36, 47, 91. Asbach, Duitsland, Kreis Neuwied, zie EHRtfNSTEIN.

Asperen, Nederland, prov. Zuidholland. Kruisbroeders, 21, 40, 67, 68, 69, 8586, 87-88, 89, 90, 92, 96, 102, 103, 104, 114, 115, 122, 129, 155, 163, 164, 189, 191, 192, zie ook Gerardus Geldenhouwer Noviomagus, Ger-

hardus, gljsbertus, godefridus, Jacobus, Johannes van Merten, Johannes van Roermond, Lutgerus, nlcolaas van roermond, NlGOLAAS, WlLHELMUS. Athanasius, auteur, 136. Augustinessen, 127 ; klooster te Glindfeld, 121.

Augustijnen, kloosterorde, 18, 145, 149; koorheren, 113, 118, zie ook SCHOONHOVEN.

Augustinus, auteur,

17,

18, 50,

107,

135, 136, 137, 138, 139, 141, 148, 149, 150, 166, 186. Avezaath, Nederland, prov. Gelderland, 112.

Balduinus, OSC, Schiedam, 109. Baltazar, OSC, Hoei, 191.

Barham, zie Bergham.

Barnikol (E.), auteur, 158. Bartholomew Pisani, auteur, 143.

Bartholomeus van Maastricht, au teur, 141.

Basilius, auteur, 136. Beda Venerabilis, auteur, 136, 140, 149.

132,

135,

Belgie, koninkrijk, 22, 23, 26, 81, 103, 121-122.

Benedictijnen, kloosterorde, 18, 136, 139, 140, 148, 149, 153, 161, zie ook BURSFELD.

Benedictus, auteur, 140. Benedictus XIII, paus, 38. Bentlage, Duitsland, Kreis

Steinfurt.

Kruisbroeders, 61, 84, 103, 111, 112,

116, 118-120, 127, 164, zie ook everardus klrskorff van orsoy, Gerardus van Horn, Henricus, Henricus van de Bergh, Henricus van Tiel, Hermannus, Johannes, Johannes Bussche. Bergham, Barham, Engeland. Kruis broeders, zie Saint-Margaret.

Berlijn, stad, Duitsland, 27, 130-152. Bernard van Clairvaux, auteur, 135, 140, 141, 148, 149, 150.

1 Afkorting : OSC = Kruisbroeder, Kruisheer.

STUDIfiN OVER DE OBSERVANCE

196

Bernardinus van Siena, auteur, 145, 149. Bernardus Dulman, OSC, Sneek, 114. Bernd der Alte zu Lippe, 120. Bertram van Nesselrode, 115.

Bertree, Belgie, prov. Luik, 36. Beyenburg, Duitsland, Kreis Wuppertal. Kruisbroeders, 21, 81-82, 92, 102,

103,

112,

125,

164,

193 ;

zie ook

Johannes, Peter von Kettwich.

Boethius, auteur, 147. Bogaarden, kloosterorde, 110. Bonaventura, auteur, 144.

115, 125.

Bourgondie, hertogdom. Hertogen, 30,

35, 37, 38, 43, 91, 97, 162 ; zie ook Maria van de Goede,

Brabant, hertogdom. Hertogin, 37, 40, 41.

Brandenburg, Duitsland, Stadtkreis Aken (vroeger gemeente Raeren), zie Aegidius van Brandenburg ; Kruis

broeders, 118, 127, 192, 193 ; zie ook van

Mechelen,

Jaco

bus Anden.

Brazilie, republiek, 23.

Broeders van het Gemene leven, 75,

116, 119, 133, 153-161, zie ook Dirk

van Herxen, Geert Grote, Jan van Hattem, Gerard Zerbolt, Rudolf Dier van Muiden. Bruggen, Duitsland, Kreis Kempen-Kre feld. Kruisbroeders, 24, 114, 125.

Brussel, Belgie, prov. Brabant. Koninklijke Bibliotheek, 130-152 ; klooster, zie Groenendael.

Bursfeld, bij Gottingen. Benedictijnen, 153, 161. Buzancais, Frankrijk, dep. Indre. Kruis broeders, 21, 50, 80, 93, 96. Caen, Frankrijk, dep. Calvados. Kruis broeders, 21, 42, 50, 61, 62, 80, 93,

95, 96, 98, 103, 107, 113, 114, 189,

zie ook Arnoldus Bruen, Johannes Marijn.

Caesarius van Arles, auteur, 138. Caesarius

van

Chauny, Frankrijk, dep. Aisne. Kruis

broeders, 94, 122, 191, 192, zie ook Gerhardus, Petrus.

Christianus, OSC, Keulen, 101 ; —, OSC, Osterberg, 118. Christianus van Erpel, officiaal van Cistercienserinnen, kloosterorde, 120.

Borgloon, Belgie, prov. Limburg, 121. Born, Duitsland, Kreis Kempen-Krefeld,

Gerhardus

Catharina van Bourbon, 91. Chantoire (La), zie La Chantoire.

Keulen, 48, 84, 102, 162.

Bonifatius VIII, paus, 20. Bonifatius IX, paus, 37.

Jan zonder Vrees, Bourgondie, Philips Philips de Schone.

192, zie ook Henricus van Benthem, Johannes, Wilhelmus. Cassianus, auteur, 138. Catharina Berthout, 40.

Heisterbach,

auteur,

141, 149. Carignan, Frankrijk, dep. Ardennes. Kruisbroeders, 21, 71, 93, 102, 163,

Cisterciensers, kloosterorde, 36, 136, 139, 140, 148, 149, 153, 160. Clarus Locus, bij Hoei of Seilles. Kruisbroeders,

18.

Clemens V, paus, 20.

Clemens VII, paus, 41. Cletus, paus, 22.

Colchester,

Engeland.

Kruisbroeders,

101.

Condren, Frankrijk, dep. Aisne. Kruis broeders, 21, 76, 80, 93, 94-95, 103, 122.

Congo (Kinsjasa), republiek, 23. Conradus Atfeder, OSC, Schwarzenbroich, 192.

Conradus van Ebernach, auteur, 140. Conradus van Saksen, auteur, 145, 149. Constantijn de Grote, keizer, 17.

Constanz, 49.

stad,

Duitsland.

Concilie,

Cornelis Gerbrandus, OSC, Nijenwerve, 101.

Cornelis van Clotingen, OSC, Goes, 108.

Cornelius,

OSC,

Hohenbusch,

192 ;

—, OSC, Woudrichem, 192. Couptrain, Frankrijk, dep. Mayenne, 124.

Cuijk, Nederland, prov. Noordbrabant, 23, 40, 88, 89, 126. Kruisbroeders, zie Sint-Agatha.

Cyprianus, auteur, 149. Cyrillus

van

Alexandrie,

auteur,

137, 149. Damasus, OSC, Hoorn, 192. Daniel, OSC, Keulen, 132. Daniel Jansz van Matenesse, 108.

Darmstadt, stad, Duitsland. Hess. Landes und Hochsch. Bibl., 130. David van Augsburg, auteur, 145.

REGISTER

David van Bourgondie, bisschop van Utrecht,

Delft, 87.

114.

Nederland,

Detmold,

prov.

Duitsland,

27, 34, 44.

Zuidholland,

Kreis

Detmold,

Deventer, Nederland, prov. Overyssel, 74, 118; kloosters : Fraterschool, 153 en Heer Florishuis, 154. D'Horn, Duitsland, Kreis Duren, zie

SCHWARZENBROICH. Diederik van Horn, heer van Perwez, 38, 40, 41, 88, 89, zie ook Perwez. Diederik van Perwez, zie Diederik van Horn. Dinant, Belgie, prov. Namen. Kruisbroeders, 121, 122, 192. Dingden, Duitsland, Kreis Borken, 113, zie ook Marienfrede. Dionysius de Areopagiet, auteur, 136.

Dionysius van Leeuwen, auteur, 141. Dirk van Herxen, broeder van het Gemene Leven, 158.

Dominicanen, kloosterorde, 19, 20, 69, 140, 142, 149, 164. Doornik, Belgie, prov. Henegouwen. Kruisbroeders, 21, 62, 71, 75, 79, 80, 86, 94, 95, 97, 102, 103, 122, 131, 164, 192, zie ook Egidius, Egidius Mantzal, Gerhardus, Jacobus, Jo hannes HOENREMAN, LAURENTIUS, Michael Bundein, Petrus de Fa-

BERCA.

Doveren, Duitsland, Kreis Erkelenz, zie HOHENBUSCH. Donnington, Engeland. Kruisbroeders, 101.

DiiLKEN, Duitsland, Kreis Kempen-Krefeld. Kruisbroeders, 92, 114, 192, 193, zie ook Andreas Leidecker, Arnoldus, Henricus Tinctoris. Dusseldorf, Duitsland, Kreis Dusseldorf. Kruisbroeders, 27, 82, 96, 112, 124, 126, 130-152 ; Landes- und StadtBibliothek, 130. Duisburg, Duitsland, Kreis Duisburg. Kruisbroeders, 115. Duitsland, republiek, 22, 23, 30, 43,

163. Durand (A.), auteur, 26, 97.

Edmundus van Dinter, OSC, Agatha, 61, 85, 86, 90, 92.

197

Ehrenstein, bij Asbach. Kruisbroeders, 115, 125, 191, 192, 193, zie ook Jaco bus ; hospitaal, zie Oetgenbach. Elisabeth van Kleef, 91. Else van Kleef, 40. Emmerik, Duitsland, Kreis Rees. Kapit-

tel van St. Martinus, 414 ; Kruisbroe ders, 84, 114. Engeland, koninkrijk, 18, 21, 25, 26, 30, 43, 71, 72, 78, 90, 99-101, 104, 105, 125.

107,

108,

110,

113,

122,

123,

Enslingen, Duitsland, Kreis Trier. Kapel, 115. Ephraem, auteur, 136. Eugenius IV, paus, 49, 109. Eusebius, auteur, 137, 149. Eusebius van Emese, auteur, 136. Eustache Persand, elect-bisschop van Luik, 41. EVERARDUS KlRSKORFF VAN ORSOY, OSC, prior-generaal, 101, 119. Everardus, OSC, Keulen, 85, 187. Falkenhagen, Duitsland, Kreis Det mold. Kruisbroeders, 39, 84, 116, 120, 127, zie ook Henricus van Bocholt. Ferricus van der Putte, OSC, priorgeneraal, 101, 160. Fivelgo, streek in Friesland, 111. Florennes, Belgie, prov. Namen, 36. Franciscanen, kloosterorde, 140, 144. Franciscus van Assisi, heilige, 144. Franeker, Nederland, prov. Friesland.

Kruisbroeders, 76, 79, 92, 110, 111.

Frankfort, stad, Duitsland, 41.

Frankrijk, republiek, 26, 30, 37-38, 43, 49, 72, 78, 79, 80, 90, 92, 93-99, 104, 105, 107, 108, 113, 122, 123, 125, 163, 191, 192 ; koningen, zie Jan de Goede, Karel V, Karel VI, Lodewijk XII. Fraterheren, zie

Deventer,

Mun-

ster.

Freienhagen, Duitsland, Kreis der Twiste, 116. Frenswegen, bij Nordhorn, klooster van Windesheim, 117, zie ook Hendrik Loder.

Friesland, prov. in Nederland, 37, 160, zie ook Fivelgo.

Sint-

Egbertus Renis, OSC, Scharmer, 192. Egidius, OSC, Doornik, 192.

Egidius Mantzal, OSC, Doornik, 192. Egidius van Venalmont, deken van Luik, 48.

Fulgentius, bisschop,

131.

Garrelsweer, Nederland, prov. Groningen, 111 ; pastoor, zie Jacobus Wijltingen.

Geert Grote, broeder van het Gemene Leven, auteur, 146, 149, 156, 159, 160.


198

Geich, Duitsland, Kreis Diiren, 124. Gelre, hertogdom, 84; hertog, zie Reinoud IV.

Georgius van Brueggen, OSC, priorgeneraal, 39, 71, 83, 100. Gerard, hertog van Gulik-Berg, 112, 124. Gerard Zerbolt van Zutphen, auteur, 73, 74, 75, 146, 155, 156, 158, 160.

Gerardus, OSC, Hohenbusch, 83. Gerardus de Rivo, auteur, 1.41. Gerardus

Geldenhouwer

Novioma-

gus, OSC, Asperen, 155. Gerardus van Goch, OSC, Sint-Agatha, 69, 70, 77, 78, 83, 90, 97, 128, 188.

Gerardus van Horn, OSC, Bentlage, 119. Gerardus van Luik, auteur,

141. Gerbrandus van Sneek, OSC, priorgeneraal, 189. Gerhardus, OSC, Asperen, 192 ; —, OSC, Chauny,

192 ; —, OSC, Door-

nik, 192 ; —, OSC, Salignac, 192 ; —, OSC, Schwarzenbroich, 192. Gerhardus

van

Mechelen,

OSC,

Brandenburg, 192. Gerrit van Schiedam, auteur, 141. Gijsbertus, OSC, Asperen, 192 ; —, OSC, Hoei, 71, 83. Gisbertus 101,

van

Sneek,

OSC,

Hoorn,

110.

Glindfeld, Duitsland, Kreis Brilon. Kloosters : Kruisbroeders, 116, 121, 126, zie ook Augustinessen. Goch, Duitsland, Kreis Kleve, 115. Godefridus, OSC, Asperen, 185, 187 ; —, OSC, Keulen, 132. Goes, Nederland, prov. Zeeland. Kruis broeders, 75, 92, 100, 103, 107-108, 127, 191, 193, zie ook Cornelis van Clotingen, Johannes Amoris. goeswijn mlchielszoon, 108.

Goettingen, Duitsland, Kreis Gottingen, zie Bursfeld. Goswinus van Nijmegen, OSC, Watten,

100.

Gregorius 135,

de

Grote,

paus,

auteur,

138.

Gregorius XII, paus, 38, 39-

Groenendael, klooster bij Brussel, 146. Groot-Britannie, zie Engeland. Guerricus van Igny, auteur, 141, 149Guilelmus Paraldus, auteur, 143.

Gulik, hertogdom. Hertog, zie Reinoud IV.

Haass (R.), auteur, 24, 155. Heere (L.), auteur, 26.

Heinrich

van

Huls,

OSC,

Keulen,

116. Heinrich van Mors, bisschop van Munster,

118.

Helena, heilige, 17.

Helenenberg, bij Welschbillig, Kruis broeders, 84, 115-116, 125, 126, 192, 193, zie ook Andreas Icorus, LamBERTUS, MARTINUS.

Helmicus Amoris van Zutphen, Hel-

mkus Zerbolt, OSC, prior-generaal, 25, 42, 67, 68, 71, 73-75, 79, 84, 8586, 88, 92, 94, 100, 107, 154, 155, 158, 160, 185, 187. Helmicus Zerbolt, zie Helmicus Amo ris.

Hendrik Loder, prior, Frenswegen, 117. Hendrik

Egher van Kalkar, 141. Hendrik van Ahaus, rector, heren in Minister, 117. Hendrik van Berthout, 40.

auteur,

Frater-

Hendrik van Perwez, 38, 40, 41, zie ook Perwez. Henricus, OSC, Bentlage, 193; —, OSC, Hohenbusch, 192 ; —, OSC, Hoorn, 192 ; —, OSC, Keulen, 71, 132.

Henricus Brunonis de Pyro, auteur, 141. Henricus Quaet, OSC, Sint-Agatha, 191. Henricus Suso, auteur, 144, 151.

Henricus

Tinctoris,

OSC,

Diilken,

192.

Henricus van Altendorf, zie Henricus van Hessen.

Henricus van Benthem, OSC, Hoei, 71.

Henricus van Bocholt, OSC, Falkenhagen, 120. Henricus van Coesfeld, auteur,

141,

149. Henricus van de Bergh, OSC, Bentla ge,

111,

119.

Henricus van Erp, auteur, 145, 149Henricus van Hessen, van Altendorf, auteur, 141, 149. Henricus van Kemenade, auteur, 142. Henricus van Keulen, OSC, Maas tricht, 128. Henricus van Kleef, OSC, Marienfrede, 192.

REGISTER

Henricus

van

Langestein,

auteur,

147, 149. Henricus van Nijmegen, OSC, priorgeneraal, 61, 67, 72, 78, 79, 94, 188. Henricus van Oirschot, OSC, Hoei 71.

Henricus

van

Tiel,

Henricus

van

Wardenburch,

119.

Watten, 192.

OSC,

Bentlage,

OSC,

Henricus van Wezel, OSC, Marien-

frede, 95, 100, 113. Hermann, aartsbisschop 121.

van

Keulen

Hermannus, OSC, Bentlage, 193 ; —, OSC, Scharmer,

Apel, 192.

192; —, OSC, Ter

Hermannus Piddel, OSC, Venlo, 92. Hermannus van Arnhem, auteur, 155. Hermans (C. R.), auteur, 23, 24, 27. Hermanus van Schildesche, auteur, 145.

Hertogenbosch ('s), zie 's-HertogenBOSCH.

Herzebrock, Duitsland, Kreis Wiedenbriick, 118. Heynricus Jansz. OSC, Hoei, 155.

Hieronymus, 138, 149.

auteur,

van

Haemstede,

135,

136,

137,

Hildegardis, auteur, 149. Hoei, Belgie, prov. Luik. Kruisbroeders, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 25, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 39, 40, 41,

42-44, 47, 48, 50, 65, 68, 69, 70, 71,

72, 75, 77, 78, 80, 81, 83, 85, 86-87, 88, 90, 93, 94, 96, 97, 98, 102, 103-

104, 108, 128, 130-152, 155, 162, 163, 164, 183, 187, zie ook Clarus Locus, Baltazar, Ferricus van der Putte, Georgius van Brueggen, Gerardus VAN GOCH, GlSBERTUS, HELMICUS Amoris, Henricus van Benthem, Henricus van Nijmegen, Henricus

van Oirschot, Heynricus Jansz. van Haemstede, Johannes, Johan nes d'Avins, Johannes van Merten, Johannes van Tongerloo,

LlBERTUS JANSSEN VAN BOMMEL, Lucas van Mechelen, Neerius, NlCOLAAS DlEX LE CRESSE, NlCO-

laas van Haarlem, van Kampen, Petrus

Peregrinus Pincharius,

Reinerus, Simon, Simon de Palude,

Theodoricus van Hall, Theodorus

van Celles, Thomas van Helmond.

Hohenbusch, bij Doveren, Kruisbroe

199

ders, 21, 70, 71, 72, 83-84, 95, 102,

103-104, 115, 130-152, 191, 192, 193, zie ook Anthonius, Cornelius, Georgius van Brueggen, Gerardus,

Gerardus van Goch, Henricus, Johannes, Leonardus van KoeMERTTEN, PETRUS, THEODORICUS, PeTRUS GERMANUS.

Hohnscheid, Duitsland, Kreis der Twiste. Kruisbroeders, 116, 120. Holland, graafschap. Graaf, zie Willem VI.

Honorius van Autun, auteur, 140. Hoorn, Nederland, prov. Noordholland. Kruisbroeders, 109-110, 115, 118, 127, 129,

191,

192,

zie

ook

Damasus,

glsbertus van sneek, henricus, nlcolaas van haarlem, petrus Maich van Goes, Sosfredus, Simon. Hoexter, Duitsland, Kreis Hoxter, 116, 120.

Hubertinus van Casale, auteur, 145. Hugo van Fouilly, auteur, 145. Hugo van St. Cher, auteur, 143. Hugo van St. Victor, auteur, 142, 149, 150. Humbertus van Romans, auteur, 143. Indonesia, republiek, 23. Innocentius IV, paus, 18, 45, 53. Innocentius VI, paus, 48, 50. Innocentius VII, paus, 38. Isidorus van Sevilla, auteur, 147, 150. Ivoix, zie Carignan.

Jacobus, OSC, Asperen, 189 ; —, OSC, Doornik, 192 ; —, OSC, Ehrenstein, 192 ; —, OSC, Venlo,

Jacobus

Anden,

OSC,

192.

Brandenburg,

192.

Jacobus Stoeff, OSC, Namen, 78, 79, 96.

Jacobus Wijltinge, weer,

pastoor,

Garrels-

110.

Jacobus van Gruitrode, auteur, 141.

Jacobus van Lausanne, auteur, 149.

144,

Jacobus van Vitry, auteur, 145, 149. Jacobus van Voragine, auteur, 143, 149. Jan Cele, rector, Zwolle, 75, 153. Jan de Goede, koning van Frankrijk, 37.

Jan Kuyl, OSC, Sint-Agatha, 90. Jan van Hattem, broeder van het Gemene leven, 159. Jan, hertog van Kleef, 114.


200

Jan van Beieren, elect-bisschop van Luik, 25, 30, 35, 37-39, 162, 183. Jan

zonder

Vrees,

hertog van Bour-

gondie, 35, 37, 38, 162. Jan van Chalon, prins van 31, 36, 37.

Oranje,

Jean, heer van Lannoy, 122.

Johannes XXII, paus, 20, 53.

Johannes XXIII, paus van Pisa, 48, 49, 88, 162. Johannes, OSC, Bentlage, 192; —, OSC, Beyenburg, 82 ; —, OSC, Carignan, 192 ; —, OSC, Hoei, 71 ; —, OSC, Hohenbusch, 192 ; —, OSC, Keulen, 185, 188, 192, 193 ; —, OSC, Maastricht, 191 ; —, OSC, Osterberg, 189 ; —, OSC, Parijs, 189 ; —, OSC, Roermond, 108 ; —, OSC, Varennessur-Allier, 191. Johannes Amoris van Zutphen, Joannes Zerbolt, OSC, Luik, 67, 74, 77, 78, 107.

Johannes Brugman, auteur, 149. Johannes Buridan, van Bethune, au teur, 147. Johannes Busch, auteur, 153, 159. Johannes Bussche, OSC, Bentlage, 119. Johannes Chrysostomos, auteur, 135,

149. Johannes Climacus, auteur, 136, 149.

Johannes Cornutti, OSC, Venlo, 92. Johannes de Mannaville, OSC, priorgeneraal, 37. Johannes d'Avins, OSC, prior-generaal, 24, 25, 30, 31, 35, 39-40, 42-44, 47, 69, 73, 91, 162, 183. Johannes de Susato, OSC, Keulen, 192.

Johannes Gerson, auteur, 135, 147, 149, 150, 151, 157, 161. Johannes Guallensis, auteur, 145.

Johannes Herolt, auteur, 149. Johannes Herynck, OSC, Schwarzenbroich, 115. Johannes Hoenreman, OSC, Doornik, 80 ; —, OSC, Luik, 80. Johannes Hovetman, OSC, Sint-Agatha, 113. Johannes Kok, OSC, Sint-Agatha, 76.

Johannes Maryn, OSC, Caen, 67. Johannes Nider, auteur, 143. Johannes Petri, OSC, Scharmer, 192. Johannes

Rengers

van

den

Poste,

111.

Johannes Ruden,

OSC, Keulen,

193.

Johannes Ruusbroec, auteur, 146, 151. Johannes Scoll., OSC, Venlo, 189. Johannes Soccus, auteur, 141, 149. Johannes Terborch, OSC, Keulen, 118.

Johannes Utenhove, auteur, 144. Johannes van Baden, aartsbisschop van Trier, 115, 116. Johannes van Bechem, OSC, Oster

berg, 118. Johannes van

Bethune,

zie

Johannes

Buridan. Johannes van Brunswijk, 142. Johannes van Essen, OSC,

auteur, Marien-

frede, 100. Johannes van Gavere, bisschop van Kamerijk, 79. Johannes Runen, OSC, Sint-Agatha, 90.

Johannes van Grave, OSC, Namen, 61, 75, 76, 95. Johannes van Limoges, auteur, 149. Johannes van Mechelen, OSC, Na men,

192.

Johannes van Merode, OSC, Venlo, 24, 25, 30, 34, 43, 47, 81, 84, 86, 91, 92, 106, 187-188. Johannes van Merten, OSC, prior-

generaal, 25, 42, 48, 68, 73, 87, 160, 162, 183. Johannes van Mettecoven, 121. Johannes van Moirschusen, OSC,

Schwarzenbroich, 86.

Johannes van Roermond, OSC, Asperen, 40. Johannes van Schoonhoven, auteur, 146, 149. Johannes van Sittard, OSC, Namen, 76. Johannes van Susteren, OSC, Roer mond, 106. Johannes van Tongerloo, OSC, Hoei, 96. Johannes van Zeeland, OSC, Keulen, 155. Johannes

Wert,

OSC,

Namen,

76,

117.

Johannes Zerbolt, zie Johannes Amoris. Jordanus 149.

van

Saksen,

auteur,

145,

Kalkar, Duitsland, Kreis Kleve, 115. Kamerijk, Frankrijk, dep. Nord. Bisdom, 48, 49, 79, 122, 162, 163 ; bis schop, zie Johannes van Gavere. Kapittel van Sion, kloosterorde, 65. Karel V, koning van Frankrijk, 101.

REGISTER Karel VI, koning van Frankrijk, 98. Karthuizers, kloosterorde, 88, 133, 140, 141, 142, 149, 153, 163. Kerniel, Belgie, prov. Limburg, zie KOLEN. Keulen, stad, Duitsland. Aartsbisschop, zie Hermann ; bisdom, 49 ; grootseminarie, 130 ; Historisches Archiv, 130 ; kanunniken, zie Petrus van Merode ; Kruisbroeders, 21, 24, 27, 34, 48, 52, 73, 82, 84-85, 92, 94, 96, 102, 103-104, 110, 114, 115, 116, 118,

126,

130-152,

154,

158,

164,

188, 192, 193, zie ook Arnoldus ktjlenborch, christianus, Daniel, Everardus, Godefridus, Heinrich van Huls, Helmicus

Amoris,

Henricus,

Johannes,

Jo

hannes de Susato, Johannes Ruden, Johannes Terborch, Johan nes van Zeeland, Nicolaus, Nicolaas van Haarlem, Rodolphus van Greve, Theodoricus van Hall, WlLHELMUS. Kleef, hertogdom, 84 ; hertog, zie Jan.

Kolen, bij Kerniel, Kruisbroeders, 7879, 103, 121, 126, 127, zie ook EdMUNDUS VAN DlNTHER.

Kruisbroeders, kloosterorde, passim, zie ook Martinus Lodowicus ; kloosters, zie Aken, Asperen, Beyenburg, Bentlage, Brandenburg, Bruggen, Buzancais, Caen, Carignan, Chauny, Colchester, Condren, Dinant, donnington, doornik, dulken, dijsseldorf, duisburg, ehrenstein, Emmerik, Falkenhagen, Franeker, Glindfeld, Goes, Helenenberg, h6hnscheid, hohenbusch, hoorn, Hoei, Keulen, Kolen, La Chantoire, Laines-aux-Bois, Lannoy, Leuven, Londen, Luik, Maaseik, Maastricht, Marienfrede, Namen, osterberg, parijs, pedernach, Roermond, Saint-Georges, SaintMargaret, Saint-Thomas, SaintUrsin, Salignac, Scharmer, Schie dam,

SCHWARZENBROICH,

SEILLES,

Sint-Agatha, Sint-Annaland, 'sHertogenbosch, Sneek, Suxy, Ter Apel, Toulouse, Uden, Varennessur-Allier, Venlo, Virton, Watten, Wegberg, Welnetham, Whaplode, wlckrath, woudrichem.

La Chantoire, broeders, 21.

bij

Andrimont,

Kruis

201

Laines-aux-Bois, Frankrijk, dep. Aube. Kruisbroeders, 21, 97. Lambertus, OSC, Helenenberg, 192 ; —, OSC, Namen, 67, 76. Lambertus van Grave, OSC, SintAgatha, 111. Lannoy, Frankrijk, dep. Nord, zie Jean ; Kruisbroeders, 98, 122, 126, 191,

192.

Laurentius, OSC, Doornik, 192. Leo, paus, 131. Leonardus van Koemertten, OSC, Hohenbusch, 83. Leuven, Belgie, prov. Brabant. Kruis

broeders, 121-122. LlBERTUS JANSSEN VAN BOMMEL, OSC, prior-generaal, 25, 30, 31-33, 42, 68, 87, 89-90, 91, 160, 162, 183. LiGNiERES-LA-DoucELLE, Frankrijk, dep. Mayenne, zie Saint-Ursin. Lincoln, Engeland. Bisdom, 18. Lodewijk XII, koning van Frankrijk, 122.

Londen, stad, Engeland. Kruisbroeders, 21, 90, 93, 100,

191. Lubertus

van frede, 192.

101, 108, 113,

Kleef,

OSC,

119,

Marien

Lucas van Mechelen, OSC, Hoei, 101. Ludolfus van Saksen, auteur, 135, 141.

Luik, Belgie, prov. 40, 41, 42, 43 ; 24, 36, 37, 38, ook Eustache Beieren ;

Luik, 17, 30, 37, 38, bisdom, 17, 18, 19, 39, 40, 41, 121, zie Persand, Jan van

Groot-Seminarie,

130 ; ka

nunniken, zie Arnoldus van Mero de, Egidius van Venalmont ; Kruis

broeders, 21, 34, 48, 52, 61, 67, 69,

70, 75, 77-79, 94, 95, 96, 100, 102, 103-104, 127, 130-152, 163, 164, 192,

zie ook Gerardus van Goch, Hen ricus

VAN

NlJMEGEN,

JOHANNES

Amoris, Johannes Hoenreman, Peregrinus van kampen, wllhelmus van Keulen, Wilhelmus van Zutphen ; Sint-Martinuskerk, 78 ; Universiteitsbibliotheek, 130. Lutgerus, OSC, Asperen, 189. Lutteke Harkstede, Nederland, prov. Groningen, 112, 125. Maaseik, Belgie, prov. Limburg. Kruis broeders, 26, 110, 118, 121-122. Maastricht, Nederland, prov. Limburg. Kruisbroeders, 61, 71, 72, 76, 79, 103,


202

108, zie ook Henricus van Keulen, Johannes. Maria van Bourgondie, 91. Maria van Colen, 121. Maria van Kleef, 122.

Mariaweiler, Duitsland, Kreis Duren, 125.

Marienfrede, bij Dingden, Kruisbroe ders, 107, 113, 130-152, 192, zie ook Arnoldus, Henricus van Kleef, Henricus van Wezel, Johannes van Essen, Lubertus van Kleef. Margaretha van Sombref, 114. Margaretha van Wesemael, 34, 40.

Marre (graaf van), 31, 36.

Martinus, OSC, Helenenberg, 192. Martinus Lodowicus de Martianco, OSC, 192. Mayenne, departement, Frankrijk, 21.

Maximiliaan, keizer, 91.

Maximus, bisschop, 131. Meckel, Duitsland, Kreis Bitburg, 115, 125.

Duitsland,

Kreis

Brilon,

116, 121.

Merode (de), familie, 34, 50, 85, zie ook Arnoldus, Johannes, Petrus, Richard I, Werner IV.

Michael, OSC, Namen, OSC, Toulouse, 192. Michael Bundein, OSC, Michael Mulot, OSC, Michael van Testelt, 76, 90, 128. Moderne Devoten, 25, 150, 153-161, 165.

Munster,

stad,

67,

191; —,

Doornik, 192. Parijs, 98. OSC, Namen, 26,

Duitsland,

69,

118 ;

146,

bis

schop, zie Heinrich van Mors ; klooster: fraterheren, 119, zie ook Hendrik van Ahaus.

Namen,

graafschap.

Graaf,

koning, zie Willem II. Neerius (Renerus Augustinus), OSC, prior-generaal, 22, 23. Nicolaas Diex le Cresse, OSC, priorgeneraal, 81. Nicolaas Lentzen, OSC, Venlo, 106. Nicolaas Trivet, auteur, 144. Nicolaas van Alkmaar, auteur, 119. Nicolaas van Clairvaux, auteur, 149. Nicolaas van Haarlem, OSC, priorgeneraal, 58, 84, 110, 150. Nicolaas van Lyra, auteur, 136, 144. Nicolaas van Roermond, OSC, Asperen, 88.

Martinus V, paus, 63.

Medebach,

49, 105, 106, 121, 123, 125, 129, 153 ;

zie

Wil-

LEM II.

Namen, Belgie, prov. Namen. Kruisbroeders, 18, 21, 72-76, 80, 86, 94, 96, 102, 103-104, 130-152, 163, 164, 192, zie ook Helmicus Amork, Jaco bus Stoeff, Johannes Amoris, Johannes d'Avins, Johannes Wert,

Johannes van Grave, Johannes van Mechelen, Johannes van SitTARD, LAMBERTUS, MICHAEL, Mlchael van testelt, nlcolaas, Simon van Zeeland, Wilhelmus Trappart.

Napoleon I, keizer, 23. Nederland, koninkrijk, 22, 26, 30, 43,

Nicolaus, OSC, Asperen, 188; —, OSC, Keulen, 132 ; —, OSC, Namen, 191. Nijenwerve, Nederland, prov. Zeeland, 110, 111, 118, zie ook Cornelis Gerbrandus. Nordhorn, Duitsland, Kreis Grafschaft Bentheim, zie Frenswegen. Normandie, hertogdom, 113. Noyon, Frankrijk, dep. Oise. Bisdom, 122.

Oetgenbach, hospitaal bij Ehrenstein, 115, 125, 126. Oignies, Belgie, prov. Namen, 36. Oldenzaal, Nederland, prov. Overyssel, 118. Oostenrijk, republiek, 23. Oranje, prinsdom. Prins, zie Jean van Chalon. Origenes, auteur, 136, 139.

Osnabruck, Duitsland, Kreis Osnabriick, 116, 117, 118. Osterberg, Duitsland, Kreis Osnabruck. Kruisbroeders, 76, 84, 103, 110, 113,

116-118, 120, 154, 164, 189, 192, zie ook Albertus v. d. Hamme, Chris-

tianus, Johannes, Johannes van Bechem, Theodorus van Warbach, Walterus. Oswald de Cordis, auteur, 141. Othee, Belgie, prov. Luik. Slag bij Othee, 37-40, 43-44. Otto van Tecklenburg, 116. Otto van Waldeck, 120.

Paderborn, Duitsland, Kreis Paderborn. Bisschop, zie Simon. Parijs, stad, Frankrijk. Kruisbroeders, 21,

52,

61, 67,

93, 96, 97,

103,

72,

76, 78,

164,

79, 87,

189, zie ook

Johannes, Michael Mulot, Petrus PlCKART, STEPHANUS, WlLHELMUS.

REGISTER

203

Pedernach, Duitsland, Kreis St. Goar.

Reinoud IV, hertog van Gelre en Gulik,

Kruisbroeders, 84, 115-116, 125. Peer, Belgie, prov. Limburg. Zusters,

Rengers, familie, zie Agnes en Johan

127.

nes.

Peregrinus van Kampen, OSC, prior-

generaal, 79. Perwez, Belgie, prov. Brabant. Heer van —, 38-42, 88, zie ook Djederik van Horn, Diederik van Perwez. Peter von Kettwich, OSC, Beyenburg, 81.

Petrus, OSC, Chauny,

192 ; —, OSC,

Hohenbusch, 192 ; —, OSC, 's-Hertogenbosch, 192. Petrus d'Ailly, auteur, 147, 150, 157, 161.

192.

Petrus Did, OSC, Sint-Agatha, 67, 90. Petrus Germanus, OSC, Hohenbusch, 192.

Petrus Lombardus, auteur, 150. Petrus Maich van Goes, OSC, Hoorn, 192.

Petrus Pickart, OSC, Parijs, 61. Petrus Pincharius, OSC, prior-gen eraal, 40-42, 48, 101, 151, 160. Petrus van Blois, auteur, 147, 149. Petrus van Floreffe, auteur, 135. Petrus van Merode, kanunnik, Keulen, 34, 35. Philip Nicolai de Hondt, Volgoia, 122.

Philips de Goede, hertog van Bourgondie, 162. Philips de Schone, hertog van Bour-

gondie, 91. Pisa, stad, Italie. Concilie, 38, 42, 4850 ; paus, zie Johannes XXIII.

Post (R. R.), auteur, 105. Praemonstratensers, kloosterorde, 18. Pyrmont, Duitsland, Kreis HamelnPyrmont, 116, 120.

Rabanus Maurus, auteur, 150. Raeren, Belgie, prov. Luik, zie Bran denburg.

brabant, 23.

Reypens

(L.), auteur,

Nederland,

prov.

Noord-

Raymundus van Pennafort, auteur, 143. Reguliere Kanunniken, 19, 20, 26, 27, 28, 29, 50, 124, 153, 159, 161, 164. Reinerus, OSC, Hoei, 71, 187.

128.

Rheine, Duitsland, Kreis Steinfurt, 116. Richard I van Merode, 34. Richard van St. Victor, auteur,

135,

142, 149, 150. Rijnland, streek, Duitsland, 22, 23, 24, 25, 26, 86, 92, 94, 103, 105, 112, 116, 121, 123, 129, 153, 156, 164. Rijsel, Frankrijk, dep. Nord, 43. Ringenberg, Duitsland, Kreis Rees, 113. ROBERTUS VAN TOMB ELAINE, auteur, 135.

Petrus Alfonsi, auteur, 149. Petrus Damianus, auteur, 140, 149. Petrus de Faberca, OSC, Doornik,

Ravenstein,

89.

Rochefoucauld

(de

la),

kardinaal,

22.

Rodolphus van Grave, OSC, Keulen, 134. Roermond, Nederland, prov. Limburg. Broederschap van Sint Cornells, 106 ; Kruisbroeders, 26, 92, 95, 102, 103, 106-107, 113, 126, 127, 188, zie ook Johannes, Johannes van Merode, Johannes van Susteren.

Rooyen (H. van), auteur, 17. Rudolf Dier van Muiden, broeder van het Gemene leven, 158. Russelius (Henricus), OSC, Suxy, 17, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 30, 31-34, 36, 43, 47, 72, 74, 79, 84, 89-90, 94, 100, 101, 160, 165.

Saint-Georges, bij Tremeur, Kruisbroe

ders, 21, 26, 49, 93, 95, 124. Saint-Ursin, bij Ligni&res-la-Doucelle, Kruisbroeders, 21, 26, 49, 93, 95,

124. Saint-Margaret, Kruisbroeders te Bergham, 101. Saint-Thomas, Kruisbroeders te Welnetham, 101. Salignac, Frankrijk, dep. Dordogne.

Kruisbroeders, 21, ook Gerhardus.

79,

96,

192,

zie

Scharmer, Nederland, prov. Groningen.

Kruisbroeders, 111, 125, 129, 192, zie ook Egbertus Renis, Hermannus,

Johannes Petri, Theodoricus, TylMANNUS DUREN, WlLHELMUS, UlLITUS.

Schiedam,

Nederland,

prov.

Zuidhol-

land. Kruisbroeders, 79, 87, 107, 108109,

126,

192,

WlLHELMUS.

zie ook Balduinus,

Schoengen (M.), auteur, 153, 156.

204


Schoonhoven, Nederland, prov. Zuidholland. Augustijnerkoorheren, 113. Schwarzenbroich, bij D'Horn, Kruis

Theodoricus, OSC, Hohenbusch, 192 ;

90, 92, 102, 124, 125, 131, 188, 192,

Theodoricus van Warburg, OSC, Osterberg, 110, 118. Theodorus Bollinck, auteur, 142,

broeders, 21, 34, 61, 67, 71, 80, 85-86,

193, zie ook Conradus Atfeder, Edmundus van Dinther, Gerhardus, Johannes Herynck, Johannes Kok, Johannes van Moirschusen. Seilles, Seyl, Belgie, prov. Luik. Kruisbroeders, 17, 18, zie ook Clarus Locus, Theodorus van Celles. Seyl, zie Seilles. 's-Hertogenbosch, Nederland, prov. Noordbrabant. Kruisbroeders, 23, 110111, 192, zie ook Petrus. Sigismund, keizer, 42, 43. Simon, bisschop van Paderborn, 120. Sint-Agatha, bij Cuyk, Kruisbroeders, 21, 23, 24, 27, 40, 61, 69, 70, 76, 85, 86-87, 88, 89-91, 100, 102, 103, 113, 121, 126, 127, 163, 164, 191, 193, zie ook Edmundus van Din ther, Gerardus van Goch, Henricus Quaet, Johannes Hovetman, Johannes Runen, Lambertus van Grave, Libertus Janssen v. Bommel, Petrus Did, Wesselius, WijMELENBERG (H. V. d.). Simon, OSC, Hoei, 67 ; —, OSC, Ter Apel, 192. Simon de Palude, OSC, Hoei, 71. Simon van Zeeland, OSC, Namen, 76.

Sint Annaland, Nederland, prov. Zeeland. Kruisbroeders, 111. Smaragdus, auteur, 140. Sneek, Nederland, prov. Friesland. Kruisbroeders, 96, 110-111, 118-119, 129, 191, 192, zie ook Bernardus DULMAN, WlLHELMUS GREVESANT. Sosfredus, OSC, Hoorn, 191. Stephanus, OSC, Parijs, 189. Stiennon (J.), auteur, 157. Stouwe Minne, Zerbolt, 74. Suxy, Belgie, prov. Luxemburg. Kruis

broeders, 21, 23, 71, 72, 81, 93, 96,

102, 124, 163, zie ook Russelius. Syardus Watkens, priester, 111.

Ter Apel, Nederland, prov. Groningen.

Kruisbroeders, 192, zie ook

110-111, 119, 125, Henricus van de

Bergh, Hermannus, Simon.

Tertianen van St. Franciscus, kloosterorde, 109, 110, 116, 118. Theobaldus, heilige, 17.

—, OSC,

Scharmer,

192.

Theodoricus van Hall, OSC, priorgen eraal, 84,

119.

149. Theodorus van Celles, OSC, Seilles en Hoei, 17, 165.

Tholen, eiland, Nederland, prov. Zeeland, 111.

Thomas van Aquino, auteur, 142, 143, 144, 150.

Thomas van Cantimpre, auteur, 143. Thomas van Helmond, OSC, Hoei, 71. Thomas van Kempen, auteur, 74, 146, 153.

Toulouse, Frankrijk, dep. Haute-Garonne. Kruisbroeders, 21, 61, 72, 79, 80, 93, 96, 113, 192, zie ook Arnoldus, Michael, Wilhelmus.

Tremeur, Frankrijk, dep. C6tes-duNord, zie Saint-Georges. Trier, stad, Duitsland. Aartsbisschop, zie Johannes van Baden ; bisdom, 49, 115, 125. Tylmannus Duren, OSC, Scharmer, 192.

Uden, Nederland, prov. Noordbrabant. Kruisbroeders, 23. Ullitus, OSC, Scharmer, 192. Urbanus VI, paus, 41.

Utrecht, Nederland, prov. Utrecht. Bis dom, 41, 49, 118, zie ook David van Bourgondie.

Varennes-sur-Allier, Frankrkijk, dep. Allier. Kruisbroeders, 21, 50, 72, 80, 93, 96, 191, zie ook Johannes. Venlo, Nederland, prov. Limburg. Kruisbroeders, 21, 26, 30, 48, 69, 85, 86, 89, 91-93, 102, 103-104, 106, 107, 163, 164, 191, 192, zie ook Andreas, Hermannus Piddel, Jaco bus, Johannes Cornutti, Johannes Scoll., Johannes van Merode, NlCOLAAS LENTZEN, WlLHELMUS Wyck. Verenigde

Staten

van Amerika,

re-

publiek, 23. Venray, Nederland, prov. Limburg. Kanunnikessen, 127. Verger, Frankrijk, dep. Maine-et-Loire, 122,

191.

Verviers, Belgie, prov. Luik, 21.

REGISTER

Victorijnen, 142, 150.

kloosterorde,

133,

140,

Vincentius van Beauvais, auteur, 144. Vincentius Ferrerius, auteur, 143. Vinken (M.), auteur, 27. VlNZENZ VAN MoRS EN SAARBRUCKEN, 114.

Virton,

Belgie, prov. Luxemburg. Kruisbroeders, 21, 81, 93, 96, 102, 124, 163.

Walhorn, Belgie, prov. Luik, 114. Walram van Waldeck, 120. Walterus, OSC, Osterberg, 192.

Walterus van Nijmegen, OSC, Hoei 137.

Watten, Frankrijk, noord-westen. Kruis

broeders, 21, 70, 93, 97, 192, zie ook Gerardus van Goch, Goswinus

van Nijmegen, Henricus van Wardenburch.

Wegberg, Duitsland, Kruisbroeders, 23.

Kreis

Weiss (H. U.), auteur, 119. Welnetham, Engeland, zie Thomas.

Wijmelenberg (Henricus van den), OSC, magister-generaal, 23. Wilhelmus, OSC, Asperen, 191 ; —, OSC, Carignan, 93, 105 ; —, OSC, Keulen, 132 ; —, OSC, Parijs, 94 ; —, OSC, Scharmer, 192 ; —, OSC, Schiedam, 192 ; —, OSC, Toulouse 192.

Wilhelmus

Grevesant,

Wilhelmus

Trappart,

191.

Volgoia, zie Philip Nicolai.

Erkelenz. Saint-

Welschbillig, Duitsland, Kreis Trier, zie Helenenberg. Wenceslaus, keizer, 41. Werner IV van Merode, 34.

205

76, 111.

OSC, OSC,

Sneek, Namen,

Wilhelmus van Keulen, OSC, Luik, 192.

Wilhelmus van Schiedam, OSC, Aken, 86.

Wilhelmus van Zutphen, OSC, Luik,

78, 84, 100, 118. Wilhelmus Wyck, OSC, Venlo, 67. Willem II, graaf van Namen, 31, 37. Willem II, koning van Nederland, 23. Willem VI, graaf van Holland, 31, 3638.

Willem VI, heer van Altena, 40. Willem van Doernen, 89. Willem van St. Thierry, auteur, 140 149. Windesheim, Nederland, prov. Overys-

sel. Congregatie van —, 50, 65, 69,

117, 153, 159, zie ook Frenswegen. Woudrichem, Nederland, prov. Noord-

Wesselius, OSC, Sint-Agatha, 193. Westerblokker, Nederland, prov. Noordholland. Zusters, 127. Westfalen, streek, Duitsland, 22, 26, 86, 103, 110, 111, 116, 117, 123, 156,

Zerbolt, familie, zie Gerard Zerbolt, Helmicus Amoris, Johannes Amo-

Whaplode,

Kruisbroeders

Zutphen, Nederland, prov. Gelderland,

Wickrath, Duitsland, Kreis Erkelenz. Kruisbroeders, 92, 110, 115, 126, 191

Zwolle, Nederland, prov. Overijssel, 74, 153, 154; school, zie ook Jan

164. 18,

193.

21.

Engeland.

brabant. Kruisbroeders, 111, 191, 192, zie ook Cornelius.

ris, Stouwe Minne.

74, 118.

Cele.

CLAIRLIEU

let

run

■. ■

\ ■ ■

Pel in

Dr. A. A'. RAMAEKERS, RAM O.S.C. 15

GESCHIEDKUNDIGE

KRING

CLAIRLIEU [gie : II.

:

postrekening

122$

:in! : ■<■■ i ;en

ADRES

>

Dr. P. VAN OHN BOSCH

CLAIRLIEU ZESENTWINTIGSTE J A A R G A N G. Aflevering 1 & 2 GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE JLICHTLAND - DIEST

Recommend Documents