J A A R G A N G 4 2 N R J U N I

Redactieadres E. Molnár Oosteinde 66 1531 KE Wormer DRUKWERK

J A A R G A N G

4 2

•

N R . 1 4 2

•

J U N I

2 0 1 2

v an D E V O O R Z I T T E R Algemene Ledenvergadering Op 22 maart hielden wij onze algemene ledenvergadering en de leden waren in groten getale gekomen. E. Molnár heeft haar functie als secretaris neergelegd. Bij deze wil ik haar nogmaals bedanken voor alle inspanningen die zij de afgelopen jaren heeft verricht. Secretaris van Amathysta? Er heeft zich helaas nog geen nieuwe secretaris aangemeld en daarom nu een nieuwe oproep. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden bij het bestuur.

AGENDA

JUNI 2012

Tijdschriftenbeheer De heer G. Jansen heeft aangegeven in 2012 te stoppen met het tijdschriftenbeheer. Bij deze wil ik ook u namens het bestuur nogmaals bedanken voor alle goede samenvattingen die u heeft gemaakt. Prachtige zomer! De zomer is in aantocht en ik wens u een prachtige zomer toe met veel mooiste vondsten in het vooruitzicht. Hopelijk tot ziens in het nieuwe seizoen! K. Kees SEIZOEN 2012-2013

BIJEENKOMSTEN Donderdagavond: Partycentrum Concordia, Koemarkt 45, Purmerend Vrijdagavond: Natuurmuseum E. Heimans, Thijssestraat 1, Zaandam Vrijdag 12 oktober 2012 Lanzarote Erwin Kaspers zal een lezing houden over het vulkanische eiland Lanzarote. Het eiland is meer dan vijftien miljoen jaar geleden ontstaan. Een groot deel van het eiland is bedekt met lava en ziet eruit als een maanlandschap omdat er bijna geen begroeiing is. Het nationale park Timanfaya bestaat uit vulkaankraters en lavavelden. Het vulkanisme is zeker nog actief, op geringe diepte is het al erg heet.

1

bestuur, commissies en belangrijke adressen

AGENDA

Voorzitter:

K. Kees, tel.: 06 - 242 166 03, E-mail: [email protected]

Vice-voorzitter:

E. Kaspers, tel.: 075 - 616 09 24, E-mail: [email protected]

Penningmeester, ledenadministratie:

K. Kikke, tel.: 0299 - 37 31 05, E-mail: [email protected]

Secretaris:

FUNCTIE VACANT K. Kikke neemt de functie van secretaris tijdelijk waar. Tel.: 0299 - 37 31 05 E-mail: [email protected]

Zaterdag 3 november 2012 De AMATHYSTA mineralen- en fossielenbeurs Op deze dag houden wij weer onze jaarlijkse mineralen- en fossielenbeurs in Partycentrum Concordia aan de Koemarkt 45 te Purmerend. Er zullen weer prachtige mineralen, fossielen en gesteenten te zien en vooral ook te koop zijn. De beurs is rolstoelvriendelijk en geopend van 10.00 tot 16.00 uur.

Algemeen commissaris:

C. Bakker, tel.: 075 - 684 36 35, E-mail: [email protected]

Werkgroep Geologie:

E. Kaspers, tel.: 075 - 616 09 24, E-mail: [email protected]

Werkgroep Lapidarie:

G. Kramer, tel.: 0299 - 69 03 73, E-mail: [email protected]

Beursorganisatie:

G. de Beurs, tel.: 0299 - 77 20 35, E-mail: [email protected]

Exposities:

E. Kaspers, tel.: 075 - 616 09 24, E-mail: [email protected]

Redactie:

E. Molnár, tel.: 075 - 642 42 95, E-mail: [email protected]

Websitebeheer:

R. Poortman, E-mail: [email protected]

Bijeenkomsten werkgroep geologie:

Natuurmuseum E. Heimans, Thijssestraat 1, Zaandam

Verenigingsavonden:

Op donderdagavond: Concordia, Koemarkt 45, Purmerend Op vrijdagavond: Natuurmuseum E. Heimans, Thijssestraat 1, Zaandam

2

Donderdag 15 november 2012 Koudwaterkoralen in de diepzee Dhr. Henk de Haas is werkzaam bij het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (het NIOZ). Hij doet onderzoek naar koudwaterkoralen in de diepzee. Ongeveer 20 jaar geleden zijn deze koralen ontdekt. Henk de Haas gaat ons vertellen over het ontstaan, de leefwijze en de bedreigingen van deze koralen.

SEIZOEN 2012-2013 Vrijdag 14 december 2012 Fossiele inktvissen en Bingo! Voor de pauze zal Erwin Kaspers een lezing geven over fossiele inktvissen. Na de pauze gaan we met z'n allen BINGO spelen. Ook deze keer zullen er weer leuke prijzen te winnen zijn. Zondag 6 januari 2013 Nieuwjaarsreceptie Het bestuur biedt u deze jaarlijkse gezellige middag aan. Van 14.00 tot 16.00 uur bent u van harte welkom in het Natuurmuseum E. Heimans te Zaandam. Onder het genot van een hapje en een drankje zullen wij het nieuwe jaar inluiden.

Het koudwater-diepzeekoraal Lophelia.

Zeeleguanen ontwikkelden aanpassingen om onder water te kunnen grazen op bedden zeewier

Vrijdag 11 januari 2013 Galapagos Eilanden Mevrouw I. Plooyer neemt ons mee naar de Galapagos eilanden. Zij gaat ons vertellen over haar vakantiereis daar.

3

AGENDA De Galapagos eilanden zijn een verspreide groep eilanden die ter hoogte van de evenaar in de Stille Oceaan liggen. De eilanden zijn geologisch gezien erg jong: enkele miljoenen jaren. Ze zijn van vulkanische oorsprong. Er komen veel unieke dieren en planten voor. Vrijdag 8 februari 2013 Nieuw Zeeland Dhr. Peter de Jong komt weer verslag doen van zijn laatste vakantie. Deze keer is hij afgereisd naar Nieuw Zeeland. Hij bezocht daar zowel het Noorder- als het Zuidereiland. Ongetwijfeld weet hij ons weer te boeien met zijn verhaal.

SEIZOEN 2012-2013 silicaat en behoort tot de cyclosilicaten. De hardheid van het mineraal is 7,5 tot 8 op de schaal van Mohs. Het mineraal, dat in kristallen, korrelige, compacte of radiale aggregaten of keitjes voorkomt, is doorzichtig tot doorschijnend met een glasachtige, matte glans. Het heeft hexagonale kristalstructuur. Donderdag 11 april 2013 Geologische fenomenen in Egypte Dhr. B. Roebert neemt hij ons mee op een reis door Egypte. Hij geeft een globaal overzicht van de verschillende gesteenten aan de oppervlakte. Dat loopt van PreCambrisch tot recente duinafzettingen. De tektoniek en de geschiedenis van het schuiven van aardplaten wordt toegelicht. Ook over de rivier de Nijl zal hij ons het een en ander vertellen.

De kiwi's of snipstruisen (Apterygiformes) zijn loopvogels die van nature alleen voorkomen in Nieuw-Zeeland.

Donderdag 14 maart 2013 Algemene Ledenvergadering In Concordia te Purmerend houden we onze jaarlijkse Algemene Ledenvergadering. Na de vergadering zal Erwin Kaspers een lezing geven over het mineraal beryl. Beryl is een aluminium-beryllium-

4

De rivier de Nijl in Egypte.

Alle lezingen zijn onder voorbehoud. De avonden beginnen om 20.00 uur en de zaal is toegankelijk vanaf 19.30 uur. Zorg dat u op tijd aanwezig bent. Introducés zijn van harte welkom.

5

aardbe v ingen Lezing van dhr. B. Dost

13 januari 2012

De meeste aardbevingen komen voor rondom de Grote Oceaan, in het Middellandse Zeegebied, de Himalaya en Indonesië. Een aardbeving verspreidt zich doorgaans in een cirkelvorm en het midden van die cirkel wordt aangeduid met epicentrum. In het epicentrum zijn de schokken het grootst en vaak vindt men rond het epicentrum de meeste verwoestingen. Schaal van Richter De schaal van Richter (door het ANP Richterschaal genoemd) is een meetschaal waarop de waargenomen kracht van een aardbeving in een getal wordt uitgedrukt. De schaal is opgesteld door de Amerikaanse seismoloog Charles Francis Richter in 1935. Het is een logaritmische schaal van de sterkte van de trillingen, zoals die gemeten worden op het seismogram. Amplitude en magnitude De sterkte wordt berekend aan de hand van de maximale uitslag (amplitude) van de registratie van de horizontale component van de aardbeving. De sterkte wordt de magnitude genoemd, analoog aan het begrip uit de sterrenkunde om de helderheid van een ster aan te geven Een aardbeving met een magnitude van 2,0 op normale diepte kan onder optimale omstandigheden nog net worden gevoeld. De zeer ondiepe bevingen in Noord-Nederland (tot maximaal

6

3 kilometer diep) kunnen soms al bij een magnitude van 1,2 worden gevoeld. In Zuid-Nederland komen bevingen voor op een diepte van 30 kilometer, die pas worden gevoeld bij een magnitude groter dan 3,0. Roermond, 13 april 1992 De aardbeving bij Roermond in Limburg op 13 april 1992 had een magnitude van 5,8. Bij de Brunssummerheide ontstonden langs beboste hellingen afschuivingen. Als gevolg van de seismische trillingen ging de stabiliteit van de met water verzadigde zandige bodem verloren.

aardbe v ingen Lezing van dhr. B. Dost Deze aardbeving in Roermond vond plaats op de peelrandbreuk. De peelrandbreuk volgt grofweg de lijn Roermond - Meijel - Liessel - Deurne - Bakel - Gemert Uden - Heesch. Deze noordwestzuidoost lopende afschuivingsbreuk reikt tot aan het aardoppervlak en scheidt de relatief omhoog bewegende Peelhorst van de relatief omlaag bewegende Roerdalslenk. De relatieve beweging van de peelrandbreuk blijkt 2 à 4 mm per jaar te bedragen.

13 januari 2012

geconcentreerd voorkomen langs bepaalde zones: breukzones. Die breuken en aardbevingen hebben dus alles met de botsing van Europa en Afrika te maken. In tegenstelling tot de bevingen in Groningen en rond Alkmaar: die worden veroorzaakt doordat we gas uit de ondergrond pompen. Daardoor 'krimpt' de ondergrond een beetje en dat gaat met lichte (tot 3.0 op de schaal van Richter) aardbevingen gepaard.

Grootscheepse onderzoeken Na de aardbeving in Roermond in 1992 zijn er grootscheepse onderzoeken gestart door Belgische- Duitse- en Nederlandse geologen om te achterhalen wat de sterkste aardbevingen zijn geweest in het verleden, en wat de maximale sterkte zou kunnen zijn/worden voor ons gebied. Hierbij hebben ze ontdekt dat er in onze omgeving aardbevingen van 7 op de schaal van Richter kunnen voorkomen. Breukzones Aardbevingen hebben te maken met de beweging van breuken. Daarom vinden aardbevingen ook niet zo maar overal plaats. Een kaartje van de aardbevingen in Nederland en omgeving (zie hieronder) laat zien dat ze

Aardbevingen in Nederland en omgeving (zwarte en witte rondjes). Hoe groter, des te zwaarder is de beving. Let op de kleine witte rondjes in Gronin-

7

aardbe v ingen Lezing van dhr. B. Dost gen, Drenthe en rond Alkmaar: dit zijn bevingen veroorzaakt door de gaswinning in dat gebied (geïnduceerd). Duidelijk is dat de rest van de bevingen geconcentreerd zijn langs breuken in de ondergrond: echte aardbevingen door tektoniek. Aardbevingsrisico's Om kaarten op te stellen van het aardbevingsrisico, en om de impact van aardbevingen te berekenen, is het nodig de bodemversnellingen («strong motions») in de getroffen zones te kennen. Deze versnellingen kunnen enkele tienden van de zwaartekracht (g) bedragen. Seismische-risico kaart van Nederland.

De seismische-risico kaart van Nederland hierboven is gemaakt op basis van natuurlijke aard-

8

13 januari 2012

bevingen in Nederland, België en Duitsland. De risicokaart geeft de maximale intensiteit van seismische trillingen aan die te verwachten is in Nederland met een herhalingstijd van 475 jaar. Een terugkeer periode van gemiddeld eens in de 475 jaar betekent dat er een kans van 10% in 50 jaar is dat deze intensiteit wordt bereikt. Dit betekent dat in de zwarte gebieden gemiddeld één keer in de 475 jaar een intensiteit tussen 6,5 en 7,5 voor kan komen. In dat geval kunnen voorwerpen in huis omvallen, er kan schade aan gebouwen ontstaan, zoals het afbreken van schoorstenen en scheuren in de muren. De kerkklokken kunnen gaan 'luiden'. Lagere intensiteiten komen vaker voor. De intensiteiten zijn volgens de EMS-1992 schaal. Topografie door breukactiviteit Door het uitrekken van de aardkorst, bewegen de breuken. Als gevolg daarvan daalt in bepaalde zones de aardkorst (slenk), in andere zones komt de korst juist relatief omhoog (horst). In Zuid Nederland bestaat een heel systeem van horsten en slenken. De breuken die dalende gebieden van de opgeheven scheiden, zijn vaak zones met meerdere schuifvlakken.

aardbe v ingen Lezing van dhr. B. Dost

De vier belangrijkste zones aangegeven: de Feldbiss, de Peelrand, de Viersen en Tegelen zone.

Geïnduceerde bevingen De aardbevingen in Noord-Nederland worden veroorzaakt door de gaswinning. De grootste bevingen in Noordoost-Nederland vonden plaats bij Roswinkel (Drenthe) op 19 februari 1997 en bij Middelstum (Groningen) op 8 augustus 2006. Ze hadden een kracht van 3,4 en 3,5. Per jaar worden in deze regio ongeveer 40 schokjes geregistreerd, waarvan er ongeveer 5 door de bevolking worden gevoeld. Ook in Noord-Holland zijn aardbevingen waargenomen bij gasvelden. In 1989 bij Purmerend, in 1994 en 2001 bij Alkmaar en in 2001 bij Bergen aan Zee. De sterkste was de beving met een kracht van 3,5 op 9 september 2001 bij Alkmaar.

13 januari 2012

In augustus 2006 had het KNMI in totaal 450 aardbevingen in Noord-Nederland geregistreerd waarvan er 10 groter waren dan 3,0 en 60 tussen 2,0 en 3,0. Bevingen met een kracht kleiner dan 2,0 worden doorgaans niet gevoeld door mensen. Sinds 1995 worden deze gebieden bewaakt met een netwerk van boorgatseismometers en versnellingsmeters. Boorgatseismometers zijn seismometers die tot op een diepte van 200 meter in de grond zitten. In elk boorgat zitten seismometers op verschillende dieptes met een onderling diepteverschil van 50 meter. Per niveau worden 3 richtingen geregistreerd (1 verticale en 2 horizontale richtingen). Op dieptes vanaf 150 meter is de bodemruis een factor 10-100 lager dan aan het oppervlak, zodat kleinere aardbevingen beter geregistreerd kunnen worden dan met oppervlakte-instrumenten. Aardbevingen zijn niet te voorspellen. Wel zijn er risico analyses te maken die berekenen wat de kans op een aardbeving van een bepaalde kracht in een bepaald gebied is en wat de eventuele gevolgen van een aardbeving zijn voor dat gebied. K. Kees

9

Voor alle top mineralen

pompe Ï Lezing van mevr. H. Bekker

10 februari 2012

Pozzuoli is een van oorsprong Griekse stad aan de baai van Napels. Door zijn beschutte ligging en aangename klimaat groeide de stad al in de Griekse tijd uit tot een havenplaats van belang, en deze rol heeft Pozzuoli door de eeuwen heen behouden. Pozzuoli ligt in de Campi Flegrei ten noorden van Napels en heeft drie vulkanen op zijn grondgebied. Alleen de Solfatara is nog enigszins actief. De Vesuvius is een vulkaan aan de westkust van Italië ten zuidoosten van Napels. De vulkaan ligt in de vlakte van Campanië, heeft een doorsnede van 8 kilometer en is 1281 meter hoog. De Vesuvius ligt in de caldera van een oudere vulkaan, de Monte Somma. De Vesuvius is een stratovulkaan.

Utrechtsestraat 79 ● 1017 VJ Amsterdam Tel.: 020 - 330 02 34 ● Fax: 020 - 330 04 04 [email protected] 10

Pompeï Pompeï is een gemeente en een Romeinse stad in de Italiaanse provincie Napels (regio Campanië) en telt ±25.726 inwoners. De oppervlakte bedraagt 12,4 km², de bevolkingsdichtheid is 2146 inwoners per km². Pompeï was ook de naam van een provinciestad met ongeveer 20.000 inwoners die bestond van de 7e eeuw voor Christus tot in de eerste eeuw na Christus. Osken, Samnieten, Grieken, Etrusken en Romeinen lieten er

allemaal hun sporen achter. Pompeï, dat in 62 n.Chr. al door een aardbeving was getroffen, werd in 79 bedekt door as als gevolg van een uitbarsting van de Vesuvius. Het is daardoor een van de best bewaarde Romeinse steden geworden. Pompeï ligt ten zuidoosten van de Vesuvius, ongeveer 10 km van de krater. Het ontstond aan het riviertje de Sarno, waarvan de benedenloop in de oudheid bevaarbaar was. Het lag ongeveer 500 m van zee en had een haven (die nog niet precies gelokaliseerd is). Na de uitbarsting van de Vesuvius is het 2 km van zee komen te liggen. Kaart van Pompeï en omgeving, onder de as na de uitbarsting van de Vesuvius.

11

pompe Ï Lezing van mevr. H. Bekker Pompeï staat op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en is een belangrijke toeristenattractie die jaarlijks zo'n 2,5 miljoen bezoekers trekt. Huizen De huizen in Pompeï waren voor het grootste deel typisch Italiaanse atriumhuizen. Het atrium vormde het centrale gedeelte in dit huis. In het verlengde van het atrium lag meestal een binnentuin in de vorm van een peristylium, een onderdeel dat uit de Hellenistische bouwkunst was overgenomen. Rond atrium en peristylium lagen de verschillende woon- en werkvertrekken. De huizen hadden doorgaans ook een bovenverdieping, maar daar is zelden nog iets van bewaard. Veel huizen waren verbonden met een werkplaats. Vaak ook was er een winkel of een bar op de begane grond aan de straatkant. De huizen waren rijk versierd met mozaïeken op de vloePeristyliumtuin van het Huis van de Vettii.

10 februari 2012

ren en fresco’s op de muren. Net buiten de stadsmuren zijn enkele villa’s teruggevonden, landbouwbedrijven met een luxueus woongedeelte. De beroemdste zijn o.a. de Villa dei Misteri, het Huis van de Faun, of Het Huis van de Vettii. Het apodyterium (kleedruimte) in de Stabiaanse Thermen met kledingnissen.

mannen en vrouwen. Zo waren er voor de mannen een openluchtzwembad, droge zweetruimte, een latrine en vier peeskamertjes te vinden in het badhuis.

Het amfitheater van Pompeii.

Amfitheater In de uiterste zuidoosthoek, bijna tegen de stadsmuur, ligt het Amfitheater. Dit werd gebruikt voor gladiatorengevechten en gevechten met wilde dieren. Voor zover bekend is dit het oudste stenen amfitheater uit de Romeinse oudheid. Badhuizen Binnen de stadsmuren van Pompeï lagen drie openbare badhuizen (thermen). Het oudst zijn de Stabiaanse Thermen, zo genoemd omdat dit badhuis vlakbij de Stabiaanse poort ligt. Het badhuis had aparte afdelingen voor

12

pompe Ï Lezing van mevr. H. Bekker

Handel en nijverheid In Pompeï werd wijn, olijfolie, vissaus en puimsteen geproduceerd. De vruchtbare grond bij de Vesuvius leende zich goed voor landbouw en vooral de wijnbouw en de olieproductie waren bedoeld voor de export. Graan werd voor de eigen behoefte verbouwd. Bakkerij met oven en maalstenen.

10 februari 2012

Villa’s buiten de stadsmuren hadden vaak een wijnpers en een wijnkelder. Aan de straten lag ook een groot aantal cafetaria’s. Deze worden meestal aangeduid met het uit Grieks afkomstige woord thermopolium, omdat men er warme dranken verkocht. De thermopolia, waarvan er al meer dan 150 zijn teruggevonden, zijn makkelijk te herkennen aan een L-vormige, met marmer ingelegde toonbank waarin zich aardewerken potten bevinden. Voor een deel waren dit in feite kruidenierswinkels, maar vaak ook konden klanten staande aan de straat iets eten of drinken, soms ook binnen zitten. Straten De stad wordt doorsneden door twee brede straten die van west naar oost lopen (decumani), de Via di Nola en de Via dell’ Abbondanza. De straten zijn meestal tussen de 2,4 en 4,5 m. breed en geplaveid met grote polygonale blokken basalt. In de straten lopen sporen van de wagens, die er voor een deel ingesleten zijn, maar er in smalle straten ook van tevoren in werden aangebracht. Om de straten over te kunnen steken zijn er op veel plaatsen stapstenen. De wagens pasten hier precies tussendoor, omdat

13

pompe Ï Lezing van mevr. H. Bekker ze allen dezelfde asbreedte hadden. In de meeste straten konden wagens elkaar niet passeren en was er eenrichtingsverkeer. Water In Pompeï kwam het water op het hoogste punt aan de noordkant de stad in. Daar lag het Castellum aquae ('Waterkasteel'), waar volgens berekeningen van deskundigen 42 liter water per seconde naar binnen stroomde. Het is een kubusvormig bakstenen gebouw, dat diende als watertoren. Vanuit het Castellum

10 februari 2012

aquae werd het water via drie uitgangen, die met een schuivensysteem gecontroleerd werden, verdeeld en via loden pijpen onder het plaveisel naar de badhuizen, fonteinen en de huizen van de rijken geleid. Langs de straten stonden meer dan tien watertorens van 6 m. hoog, die de functie hadden de druk van het water te vergroten. De meeste burgers moesten hun drinkwater met amforen halen bij een van de ca. 40 fonteinen in de stad. K. Kees

Naam : Macrocrinus mundulus Familie : Batocrinidae Formaat : 50 x 23 mm Tijdvak : Mississippian (345 milj. jaar) Vindplaats : Crawfordsville, Indiana, USA Collectie : www.fossilmuseum.net

14

15

S C H R I J F U N U I N V O O R de B E U R S op z a t e r d a g 3 nove m be r 2 0 1 2 ! Amathysta organiseert op zaterdag 3 november 2012 weer haar jaarlijkse mineralen- en fossielenbeurs. Voor leden van Amathysta is er uiteraard ook de mogelijkheid om hier een tafel te huren. Heeft u ruimtegebrek thuis of wilt u eens wat dubbele mineralen, stenen of fossielen verkopen, dan is dit uw kans. U kunt één of meer meters tafel huren, waarop u uw koopwaar prachtig kunt uitstallen. Iedereen die de beurs bezoekt kan uw spullen bekijken en, wie weet, kopen.

Heeft u interesse, neem dan contact op met dhr. G.P. de Beurs, tel. 06-10202210 of stuur onderstaande bon in een voldoende gefrankeerde envelop naar: G.P. de Beurs, Heikeshof 20, 1983 XE De Rijp.

Het huren van een tafel van één meter kost € 12,50.

• BEURS • BEURS • BEURS • Naam en voorletters: Adres: Postcode:

Woonplaats:

Telefoon:

Lid

Geen lid

E-mail: Aantal meters:

Handtekening

Datum: STUUR DEZE BON OP NAAR: G.P. DE BEURS, HEIKESHOF 20, 1983 XE DE RIJP

16

17

pyriet en markasiet Lezing van dhr. E. Kaspers

22 maart 2012

zuurstof aanwezig is wordt vanzelf pyriet gevormd. Het zwavel is afkomstig van organisch materiaal. Vandaar dat er in Nederland veel pyriet te vinden is in steenkool-, klei- en veenpakketten. Ook zie je vaak fossielen die uit pyriet bestaan. Doordat pyriet het fossiel opvult blijft de vorm behouden. In de kleigroeves in de Fränkische Schweiz worden bijvoorbeeld prachtige pyriet-ammonieten gevonden.

Na afloop van de Algemene Ledenvergadering verzorgde Erwin Kaspers een interessante lezing over de mineralen pyriet en markasiet. Pyriet Het mineraal pyriet of ijzerkies is een mineraal met als formule FeS2 (ijzerdisulfide). Het mineraal is een belangrijk ijzer- en zwavelerts en wordt gebruikt voor de zwavelindustrie. Het vormt vaak goed gevormde euhedrische kristallen in de vorm van een kubus met karakteristieke striaties en met een goudachtige glans. Pyriet is een disulfide met zwavelparen (S2)2- en Fe2+ ionen in een octaëdrische omringing in een t2g6 lage spin toestand. Ten gevolge van het feit dat beide ionen een gesloten configuratie bezitten is het een diamagnetische halfgeleider. Pyriet wordt wel kattengoud of gekkengoud (van het Engelse fool's gold) genoemd omdat het soms voor goud aangezien werd. Pyriet wordt gevonden samen met andere zwavelhoudende mineralen, met oxiden, in kwartsaders, in afzettingsgesteenten in koolbedden en als vervangingsmineraal in fossielen.

18

pyriet en markasiet Lezing van dhr. E. Kaspers

Een kluster van pyrietkubussen uit Spanje.

Pyriet is een mineraal dat op vele verschillende manieren kan ontstaan. Meestal ontstaat pyriet in gesteenten, waar heet water doorheen stroomt en waarin ijzer en zwavel opgelost zijn, de z.g. hydrothermale afzettingen. Wanneer het water in deze hydrothermale gangen dichterbij het aardoppervlak komt en afkoelt, verbinden het ijzer en zwavel zich en ontstaat pyriet. Het pyriet in de steenkoolmijnen van Zuid-Limburg en die in de Muschelkalk bij Winterswijk zijn bij lage temperatuur ontstaan. Op plaatsen in de grond waar veel ijzer en zwavel maar geen

Bij de verwering van pyriet ontstaan ijzer(hydr)oxiden, waarbij ook zwavelzuur vrijkomt. Dit zuur kan dan reacties aangaan met andere mineralen en daardoor leiden tot de vorming van bijvoorbeeld gips, aluniet en jarosiet. Een belangrijke vindplaats van pyriet is het eiland Elba. Markasiet Het mineraal markasiet of speerkies is een bleekbronsgeel tot tinwit ijzer-sulfide met de chemische formule FeS2. De naam is afgeleid van het Arabische woord Makraschit, de oorspronkelijke benaming voor pyriet en vergelijkbare mineralen.

22 maart 2012

genoemd. Markasiet wordt aan de lucht gauw donkerder en exemplaren van dit mineraal kunnen na verloop van tijd zelfs afbrokkelen of desintegreren. Het is onbelangrijk als ijzer- of zwavelertsmineraal. Markasiet wordt doorgaans hydrothermaal gevormd en wordt gevonden in zure sedimentaire gesteenten (zoals kalksteen, schalie of ligniet) of in aders (met zink- en loodsulfide). De vorming van markasiet treedt op bij lage temperatuur en onder reducerende omstandigheden. Het wordt aangetroffen in vele krijtafzettingen zoals te Cap Blanc-Nez nabij Calais, Frankrijk en Höver in Duitsland. Markasiet komt voor in speerpuntvormen en knollen. K. Kees Markasiet knollen van Cap Blanc-Nez, Frankrijk.

Markasiet heeft dezelfde chemische formule als pyriet maar een andere kristalstructuur (orthorhombisch). Dit wordt isomorf

19

N ieuw Z eeland , N orth I sland Lezing van dhr. E. Kaspers 19 april 2012 Aanvankelijk was Peter de Jong geboekt voor deze avond. Helaas kon hij niet komen. Erwin Kaspers nam de honneurs waar en vertelde ons over de geologie van het Noordereiland. Nieuw Zeeland ligt in het zuidwesten van de Grote Oceaan en bestaat uit twee grote eilanden, (Noordereiland en Zuidereiland) en een aantal kleinere eilanden. Wanneer het hier in Nederland zomer is dan is het daar winter. Er leven veel aparte planten en dieren zoals boomvarens en de loopvogel de Kiwi.

De uitlopers van een boomvaren.

Nieuw-Zeeland is een oud land met een jong landschap. Het oudste gesteente die onder het land liggen zijn meer dan 500 miljoen jaar oud.

land. De breuklijn loopt vanaf het zuidelijkste puntje van het Zuidereiland naar het noorden over Wellington en Lake Taupo naar Rotorua en verder. Het grootste gedeelte van het Zuidereiland ligt op de Pacifische plaat, en datzelfde geldt voor het grootste gedeelte van het Noordereiland dat ligt op de IndoAustralische plaat. Omdat deze platen voortdurend in beweging zijn en tegen elkaar botsen, is er veel geologische activiteit in Nieuw-Zeeland. Op het Noordereiland zijn daarbij vulkanen ontstaan zoals Taranaki, Ruapehu, Tongariro, Ngauruhoe en het eiland White Island. White Island ligt 30 km uit de kust. Het is de bekendste vulkaan van Nieuw Zeeland. De vulkaan is van het Strombolitype en wisselend actief. Het is een krater met fumarolen. Er is veel zwavel en zwavelzuur.

Tektonische platen De hele aarde bestaat uit 15 gigantische bewegende platen. Op twee van die tektonische platen, de Indo-Australische en de Pacifische plaat, ligt Nieuw-Zee-

20

21

N ieuw Z eeland , N orth I sland Lezing van dhr. E. Kaspers 19 april 2012 botten gevonden. Ook kan men fossiel hout vinden van bijv. de Kauriboom en de Osmunda.

De vulkaan Ngauruhoe diende als decor voor Mount Doom in de film Lord of the Rings.

Het Nationaal park Tongariro ligt aan de zuidkant van het Taupomeer. Het park beslaat 7600 km² en heeft drie actieve vulkanen: Mount Ruapehu, Ngauruhoe en Mount Tongariro. Het is goed bereikaar met de auto maar je moet wel voldoende drinkwater meenemen want dat is er absoluut niet te vinden. Het water dat er is is zwaar giftig. Goud Bij Thames op het schiereiland Coromandel wordt goud gevonden. De Martha mijn was tot 1952 een ondergrondse mijn. Nu is het een moderne open mijn waar jaarlijks 100.000 ounces goud en 700.000 ounces zilver geproduceerd worden. Fossielen Op het Noordereiland zijn verschillenden vindplaatsen van fossielen. Langs de kust bij Cape Kidnappers worden fossiele schelpen en ammonieten en walvis-

22

Jade Nieuw Zeeland is beroemd om de jade die op het Zuidereiland gevonden wordt en op het Noordereiland bewerkt wordt. Er worden door Nieuw Zeelandse kunstenaars prachtige sieraden van gemaakt die erg prijzig zijn.

Mooie gebouwen in art deco stijl in Napier.

Stad in art deco stijl Napier was een schitterende stad helemaal in art deco stijl. In 1931 heeft een zware aardbeving de gehele stad vernietigd. Men is nu nog steeds bezig om het gehele stadscentrum te herstellen in oude stijl. Erzsi Molnár

23

H et ontstaan v an S uttroper kwartsen uit het S auerland

H et ontstaan v an S uttroper kwartsen uit het S auerland

Aan de noordzijde van het Sauerland, in de omgeving van Suttrop bij Warstein worden in de kalksteen uit het devoon ongewone kwartskristallen gevonden. Onder de naam Suttroper kwartsen liggen deze kwartsen in tal van verzamelingen.

enders, maar ook veel als tweelingen. Een bijzondere vorm is de z.g. würfelvormige kristalvorm . Deze is rhomboëdrisch van vorm en is zeer zeldzaam. De gele kleur van de kwartskristallen is ontstaan door de verwering van de hematiet. Ook andere mineralen komen in de mineraaladers voor zoals bariet, borniet, chalcopyriet, azuriet, malachiet en calciet. Malachiet vindt men vaak in mooie naaldvormige kristallen en soms in als z.g. malachietboompjes. Door verwering van het gesteente kunnen de mineraalrijke aders verder verrijkt worden door

Het gaat hierbij om kwartsdubbelenders met een pseudo hexagonale habitus met een grootte van 1 tot 5 cm. De kwartskristallen zijn ondoorzichtig, troebel wit tot geelachtig van kleur. Soms worden ze ook als rookkwartsen gevonden.

Suttroper kwarts. De kristalmaat van dit exemplaar is 3,5 cm.

Ontstaan De Suttroper kwartsen zijn ontstaan bij de Varisische gebergtevorming waarbij metamorfose plaatsvond. Hierbij ontstonden door druk hydrothermale sulfaatrijke oplossingen die mineraalrijke aders vormden. De temperatuur in de hydrother-

24

male afzettingen konden wel oplopen van 60°C. tot 300°C. Bij het afkoelen van de hydrothermale aders kristalliseerde de kwarts in de vorm van dubbelenders. Deze kristallisatie vond snel plaats zodat de kwartskristallen zich niet groter konden ontwikkelen. Suikergoed Vaak vindt men samenklonteringen van kleine kwartskristallen in grote brokken wat soms het idee geeft van suikergoed. Deze kwartsaders kunnen soms wel enkele meters breed zijn. De melkachtige kleur van de kristallen is het gevolg van anhydriet-insluitingen. Deze zijn ontstaan in de sulfaatrijke hydrothermale afzettingen, waarbij de anhydriet werd ingesloten in de kwarstkristallen. Door uitloging is de anhydriet bijna helemaal weer verdwenen. Fluïde De Suttroper kwartsen bevatten veel fluïde. Dit zijn waterige insluitingen in de kwartskristallen. De kwartskristallen komen vaak voor als hexagonale dubbel-

nieuwe mineraalvorming hierbij ontstaat ook glaukoniekrijk zandsteen. Even buiten het dorp Suttrop bij Warstein bevindt zich het z.g Suttroper Diamantpark. Hier kan men de Suttroper kwartsen bewonderen met ook andere gesteenten uit de omgeving van Warstein. Het Diamantpark wordt aangegeven in het dorp Suttrop en ligt even buiten het dorpje. Als u eens in de buurt van Warstein in het Sauerland bent, is het de moeite waard eens te kijken bij het Diamantpark van Suttrop. Erwin Kaspers

GIFT VAN MEVROUW PANNEKEET In februari j.l. heeft de werkgroep geologie materiaal gekregen uit de verzameling van Wim Pannekeet. Wim was vele jaren deelnemer van de werkgroep geologie van onze vereniging Amathysta, in de periode dat Wim meeging met o.a. excursies heeft hij vele mineralen en fossielen verzameld. Na het plotselinge overlijden van

Wim in het najaar van 2011, heeft zijn vrouw in februari besloten zijn collectie aan onze vereniging te schenken. Hier was ook geologische lectuur bij. Wij bedanken mevrouw Pannekeet voor haar gift aan onze vereniging Amathysta. We kunnen deze gift goed gebruiken bij de activiteiten in het E. Heimans Museum en voor onze werkgroep geologie. Erwin Kaspers

25

Binnenlandse beurzen

juni t/m december 2012

Zondag 8 juli 2012 Denekamp, Mineralen- en Fossielenmarkt, Museum Natura Docet, Oldenzaalsestraat 39, inl.: 0546-568033

Zaterdag 3 november 2012 PURMEREND, AMATHYSTA BEURS, Mineralen- en fossielenbeurs, Partycentrum Concordia, Koemarkt 45, inl.: 0299-772035

Zondag 5 augustus 2012 Borger, Oertijdmarkt, Hunebedcentrum, Bronnegerstraat 12, inl.: 0599-236374

Zondag 4 november 2012 Roermond, het Philips van Horne schoolgebouw Wertastraat 1, inl.: 0475-346346

Zaterdag 8 en zondag 9 september 2012 Giethoorn, Lapidari-Weekend, MTN-Giethoorn, Kanaaldijk 18, inl.: 0521-361544 Zaterdag 15 en zondag 16 september 2012 Den Bosch, Internationale mineralen en fossielenbeurs, Brabanthallen, Diezekade 2, inl.: 070-3075900 Zondag 30 september 2012 De Bilt, Mineralenbeurs NLC (Midden Nederland), Cultureel Centrum Witte, Henri Dunantplein 4, inl.: 0172-432289 Zaterdag 6 en zondag 7 oktober 2012 Rijswijk, Internationale mineralen beurs Expo Rijswijk/Beurshal Haaglanden, Volmerlaan 12, inl.: 070-3075900 Zondag 14 oktober 2012 Den Bosch, Cultureel Centrum De Helftheuvel, Helftheuvelpassage 115, inl.: 013-5113211 Zondag 21 oktober 2012 Amsterdam, Geologisch Evenement Amsterdam, Borchlandhal, Borchlandweg 6-12, inl.: 075-6167676

Zondag 11 november 2012 Oss-Ruwaard, D'n Iemhof, Sterrebos 35, inl.: 00412-631627 Zaterdag 17 november 2012 Zwijndrecht, 85e Internationale mineralen- en fossielenbeurs Develsteincollege, Develsingel 5, inl.: 078-6156615 Zaterdag 24 november 2012 Hoevelaken, Intres BV, Koninginneweg 1, inl.: 0346-211038 Zondag 2 december 2012 Heerlen, Cornelius Huis, Heulstraat 2, inl.: 045-5213794 Zondag 16 december 2012 Haarlem, NLC Internationale Mineralenbeurs, Kennemer Sportcenter IJsbaanlaan 4, inl.: 0172-432289 Zaterdag 22 en zondag 23 december 2012 Giethoorn, Warme winterdagen, huis-kerst-show, MTN-Giethoorn Kanaaldijk 18, inl.: 0521-361544

Al deze beurzen zijn rolstoelvriendelijk en geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Het bestuur en de redactie dragen geen verantwoordelijkheid voor eventuele fouten in deze publicatie van de beurzen.

26

27

(dinsdag t/m zaterdag van 10.00 - 18.00 uur) van Baerlestraat 77 hs 1071 AS Amsterdam Tel.: 020 - 671 93 64 Mob.: 06 - 15 345 308 E-mail: [email protected]

28