Thresoor Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie. i *3F. {

Thresoor {
y i

1.1-'

iteßtil ,tfW,

WH

(

Lokale kaarten van Nederland uit de late Middeleeuwen Johannes Vingboons (1616/7-1670), een kopiist pur sang

i *3F ±^

'%,

2008 - 2

Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie

27STE JAARGANG - 2008 NUMMER 2 £ ^ £ J^ f - T H R E S O O R

Inhoud

Een uitgave van de Barent Langenesstichting

Peter van der Krogt 29 Lokale kaarten van Nederland uit de late Middeleeuwen

Martine Gosselink 43 Johannes Vingboons (1616/7-1670), een kopiist pur sang

Redactie Dr Henk Deys, Capt Hans Kok, drs Sjoerd de Meer, drs Elger Heere, prof. dr F.J. Ormeling, drs Martijn Storms, Gijs Boink. Correctie summaries: Francis Herbert (Londen). Internet http://www.maphist.nl/ct (inhoud en samenvattingen vanaf 1982, aanwijzingen voor auteurs). Secretariaat E. Heere, Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115,3508 TC Utrecht; e-mail: [email protected] Barent Langenesstichting Secr.: J.D.A. Kok, Poelwaai 15,2162 HA Lisse ABN Amro te Lisse - rek.nr.: 53.33.43.798

48 @ la Carte 49 Varia Cartographica 51 Besprekingen 53 Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven

Abonnementen en administratie.' Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) € 25,00; België € 28,00; buitenland € 36,00. Losse nummers € 8,00. Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. Overige landen d.m.v. Visa of Mastercard. Opgave van abonnementen, adreswijzigingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68,2400 AB Alphen aan den Rijn, telefoon 0172-444667, fax 0172-440209, e-mail: [email protected] Postbank 5253901, IBAN: NL02PSTB 0005253901, SWIFT/BIC: PSTBNL21 ISSN 0167-4994 Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven Op aanvraag.

Afbeelding omslag: Deel van de kaart van de Hoeksche Waard en IJsselmonde, ca. 1500 (Nationaal Archief, toegang 4, VTH, nr. 1889).

De redactie dankt de onderstaande

De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden.

Vrienden van

M. Ostermann, Monnickendam G. van Loon, Antwerpen H. Kok, Lisse A. de Zeeuw, Zutphen

Restauratie en conservering van papier, leer en perkament • • • • • •

Boeken, in leer en perkament Charters en zegels Prenten en tekeningen Kaarten en affiches Massaconservering Inbinden van rapporten en tijdschriften

Ondersteuning bij calamiteiten D. de Pagter, Telluride, USA P. van der Krogt, Delft Bubb Kuyper Auctions, Haarlem www.bubbkuyper.com Boekhandel de Bengel, Dordrecht www.debengel.net Leen Helmink, Amersfoort www.helmink.com

• • •

Brand- en waterschade Schimmelbestrijding Uw rechtstreekse partner voor gammastraling

24 uur bereikbaar op : +31 (0)6 - 53 65 00 07 Tijderts kantooruren : *3i (0)492 - 55 39 9° Uw waardevolle documenten gaan bij ons door vakkundige handen. Panovenweg 40, 5708 HR Helmond (NL) Tel. : +31 (0)492 - 55 39 90 Fax : +31 (0)492 - 55 24 42 E-mail: infoSrestauratie-atelierhelmond.nl internet: www.restauratie-atelierhelmond.nl

Het was vorig jaar 700 jaar geleden dat het oudste bekende kaartje van een stukje van het Nederlandse grondgebied getekend is. Het gebied op het kaartje ligt echter voor het grootste deel in België. De oudste kaart waarop een groot deel van Nederland staat was 650 jaar oud. Dit dubbele jubileum reden geweest om eens te kijken wat er nu bekend is over laatMiddeleeuwse lokale kaarten van het Nederlandse grondgebied, waarmee bedoeld worden kaarten van vóór 1500 die een deel van het huidige Nederland tonen. Niet bedoeld zijn de kaarten van grotere gebieden, zoals kaarten van Germania, portolaankaarten of Ptolemaeïsche kaarten waarop Nederland is 'meegekarteerd'. In zijn bijdrage 'Local and Regional Cartography in Medieval Europe' schrijft P.D.A. Harvey dat het Middeleeuwse Europa weinig van kaarten wist. Het was niet zo dat het gebruik van kaarten en plattegronden bij overheid of handel beperkt was tot een beperkt aantal gebieden of beroepen. Het hele idee van het tekenen van een schetsje om ruimtelijke verbanden weer te geven - de weg van de ene naar de andere plaats, de vorm van akkers, de volgorde van huizen in een straat - was iets dat bij de Middeleeuwers zelden voorkwam. In de 16de eeuw werd men plotseling bekend met de waarde van kartografsche voorstellingen. Harvey toonde dit aan voor Engeland, waarvan hij uit de periode vóór 1500 33 lokale kaarten kende en uit de periode 1500-1550 meer dan tweehonderd. Dit verschil is volgens hem zodanig dat het niet veroorzaakt is door andere omstandigheden, zoals bijvoorbeeld het verloren gaan van kaarten. Bovendien dateren vrijwel alle kaarten van vóór 1500 uit de periode tussen ca. 1350 en 1500 - in het

Dr. P.C.J. van der Krogt (1956), hoofd van het historisch-

Peter van der Krogt

Lokale kaarten van Nederland uit de late Middeleeuwen

Engelse voorbeeld zijn er slechts drie kaarten van vóór 1350. Voor Nederland geldt hetzelfde. Van vóór 1500 zijn er thans vijftien kaarten bekend, één daarvan is van vóór 1350. Voor de periode 1500-1550 zijn geen gegevens bekend, maar uit een korte literatuurverkenning blijkt dat er uit die periode een relatief groot aantal kaarten te vinden is. Donkersloot-de Vrij (1981) somde een lijst op van tien kaarten van vóór 1500 (blz. 24) en in haar catalogus noemt ze nog achttien kaarten op uit het eerste kwart van de 16de eeuw, inclusief vijf latere kopieën. In haar latere werk (1995) worden elf kaarten genoemd van vóór 1500. Haar voorgangers, Fockema Andreae en Van 't Hoff kenden maar enkele daarvan en Keuning noemde er in 1952 slechts vijf. Een paar kaarten worden nog door Van 't Hoff in 1962 besproken. In zijn Geschiedenis van de Kartografie van Nederland telde Koeman er in 1983 eveneens tien van vóór 1500. Harvey (1987) stelde met hulp van Koeman voor The History of Cartography een lijst van vijftien kaarten samen van vóór 1500. Later onderzoek bracht nog een paar kaarten aan het licht, zodat het totaal aantal thans 12 of 15 is (van één kaart - nr. 4 in de onderstaande lijst zijn drie verschillende exemplaren aanwezig, van kaart nr. 8 twee kopieën; beide sets zijn door de andere auteurs telkens als één kaart gerekend).Tenslotte zijn er nog vier kaarten, die door de genoemde onderzoekers met 'eind 15de eeuw' zijn gedateerd, maar die even goed in het begin van 16de eeuw getekend kunnen zijn. Afbeeldingen van de kaarten zijn sporadisch in genoemde werken te vinden, en vrijwel uitsluitend in zwartwit.

kartografisch onderzoekscluster

Omdat de laat-middeleeuwse kaarten schetsmatig zijn en niet of nauwelijks gebaseerd op metingen zijn ze volgens

URU-Explokart, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht.

CAERT-THRESOOR

29

Donkersloot-de Vrij (1995, blz. 9) aan te duiden als gedachtenkaarten ('mental maps'). Deze karakteristiek is toch niet helemaal juist. Kenmerk van een mental map is dat de kaart geheel zonder speciale waarnemingen 'uit het hoofd' wordt getekend. Wanneer we de laat-Middeleeuwse kaarten echter bekijken dan is het bij de meeste duidelijk dat er wel degelijk waarnemingen ter plaatse zijn gedaan om de kaart te kunnen tekenen. Metingen zijn er meestal niet of nauwelijks gedaan. De kaarten zijn dan ook niet 'uit het hoofd' getekend, maar meestal 'op het oog'. We zouden ze dan ook 'kartografische schetsen' kunnen noemen. De reden waarom de weinige kartografische schetsen in de 14de eeuw en 15de eeuw kaarten gemaakt werden is zeer divers. Er zal dan ook nauwelijks van onderlinge beïnvloeding sprake zijn. Ieder maakte zijn kartografsiche schets op zijn eigen manier, zonder het werk van de ander te kennen. Wat bij de Nederlandse kaarten opvalt is dat ze voor het merendeel waterstaatkundig van aard zijn, en op de tweede plaats juridisch (bij grenskwesties). In beide gevallen is een ruimtelijke voorstelling van het gebied onontbeerlijk, zodat de makers wellicht niets anders konden doen dan het maken van een schets. Een uitzondering is het oudste kaartje uit 1307, dat mogelijk diende bij een verzoekschrift om een derde parochiekerk te mogen bouwen. Zijn deze kartografische schetsen ook een wetenschappelijk waardevolle bron? De weergave van rivieren, grenzen en plaatsen is in de meeste gevallen te schetsmatig om voor de historische geografie van groot belang te zijn. De schetskaartjes zijn belangrijker als bewijsstukken voor de kennis en het gebruik van de kartografie in de late Middeleeuwen. 27STE JAARGANG 2008 -2

Overzicht van de kaarten tot 1500 1. 1307 Schets v a n d e A a r d e n b u r g s e Moer Pen op perkament. Loc. Lille, Archives départementales du Nord.B 1388/1282bis. Het kaartje toont de Aardenburgse Moer, het gebied tussen Aardenburg in ZeeuwsVlaanderen en het 20 km ten oosten daarvan gelegen Boekhoute in het Belgische Oost-Vlaanderen. De Moer is als een vierkant voorgesteld met daaromheen de verschillende aangrenzende gebieden, elk aangegeven met de belangrijkste nederzetting: rechts (west, het zuiden is boven): Tambacht van Ardenburgh (Aardenburg), links (oost):^4w dit oestende so leghet boghouter ambacht (Boekhoute) boven (zuid): Dittes caprieke (Kaprijke), West Eclo (Westeeklo, nu Eeklo), Maldengheem (Maldegem).

^ittea capvuke

TVtfttfdo

In het vierkant staat een verzoekschrift aan de Graaf van Vlaanderen: Dittes moershoeft van Ardenburgh streckende tote Boghoute en[de] heet Benthil / Ende es lanc twe milen ende ene mile breet, en[de] daer wonen lieden vp / so vele dat sire vp ebbe[n] ghemaect twe kercken bin corten Uden. Et / ebben voracht noch ene te makene. Here ende dese lieden begheren an / iu dat ghi doet besoeken iu pale tieghen dese ommesaten diere / omtrent beseten siin. Elc bueure here gheld III. IXI siuaers. (Dit is het moershoofd van Aardenbrug, strekkende tot aan Boekhoute, en het heet Bentille. Het is twee mijl lang en één mijl breed. Er wonen zo veel mensen dat zij er in korte tijd twee kerken hebben gebouwd, en van plan zijn er nog één te bouwen. Heer, deze mensen vragen aan U dat U de omwonenden, die er omheen

Hsetr> JBilltoifif)«

\

i

Bima moerefjoefr ym atDmburgbftreckcmrttore bogjjoti« efi {jMrbentßd. WBree Wc mw milcti eitte aitmtlebrar.ttîdatt-wnetilt£«n YP So y*\t Sar (ire yrp «Us^bemaecc. vw leerheo bni anxm tflw «fretten 'voradjr nocb ent te makene. \ym en"» «fc Itefrnhgbei-eu *»n ttt"astt-!gl)t'3«!t'Wfoehtr>utpflle tiejrjhen tefe ommcfittsn'öter« amtrenriefemifim. $rbu«iwl;m#jelöttt.yrJ& fmer^:

'-»»joc -Jixmy

/

onder (noord): Die proust vafnj Brugghe (de proost van Brugge), Ysendike (IJzendijke), Roeselare (Roeselare, een in 1404 door zee verzwolgen stadje), Water vliet (Watervliet). Er zijn twee kerken ingetekend, die van Sint-Laureins (rechts) en Sint-Jan-in-Eremo (links). Ze zijn bijna kinderlijke wijze weergegeven als een vierkant met een driehoek erop. De derde kerk waarvan in de tekst sprake is, zou in Benthil hebben moeten komen. 27STE JAARGANG 2 0 0 8 - 2

Ref. Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 29 sub c; Harvey 1987, no. 1, en blz. 485 (z/w foto blz. 471); De Bosatlas van Nederland 2007, blz. 18 (afb. in kl.). Literatuur: Gottschalk, M.K.E. Historische geografie van Westelijk Zeeuwsch Vlaanderen I. Assen, 1955, blz. 148-149 (met reconstructiekaart). Krogt, Peter van der.'Een zevenhonderd jaar oud kaartje van de omgeving van Aardenburg'. Geo-Info: Tijdschrift voor Geo-Informatie Nederland 4 (2007): 7/8: 304-305.

2. 1357

/

1. Schets van de Aardenburgse Moer, ca. 1307.

waterschappen Eeklo, Maldegem en SintLaureins. De opsteller van het verzoek meende er goed aan te doen met een situatieschetsje aan de graaf duidelijk te maken om welk gebied het ging. Zijn situatieschetsje wordt sedert het door Gottschalk in 1955 beschreven is, als de oudste kaart van een stukje van Nederland beschouwd. Daar moeten we wel twee kanttekeningen bij maken. Op de eerste plaats is het meer een situatieschetsje dan een kaart, maar à la, we mogen het wel een kartografische voorstelling noemen. Een tweede kanttekening is dat het eigenlijk nauwelijks een stukje van het grondgebied van Nederland laat zien. Vrijwel het complete weergegeven gebied ligt in België.

wonen, laat bezoeken. Elke inwoner betaalt 9 pond herengeld per jaar). De grond was in 1255 door gravin Margaretha verkocht en men betaalde een jaarlijkse grondbelasting van 9 d. per bunder. In het verzoekschrift vragen de inwoners aan de graaf of afgevaardigden te sturen naar de omringende gebieden. Wat er precies aan de hand is, dat wordt niet duidelijk. Vrijwel zeker was er een geschil met de bewoners van die gebieden, waarbij het meest aannemelijk is dat het de afwatering betrof. Gottschalk suggereerde dat deze kwestie de aanleiding geweest kan zijn van het stichten van de

De g r e n s tussen de Engelse e n Picardische nationes van de Parijse universiteit in Brabant e n Holland, getekend d o o r William de Spyny Pen op papier, 30 x 23 cm. Loc. Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, Archives de l'Université de Paris, Reg. 2, vol. 2, fol. 35v. Deze 650 jaar oude schets van de loop van de Maas lijkt op het eerste gezicht wat op een 'mental map': gedetailleerd in het aan de tekenaar bekende gebied en daarbuiten steeds schetsmatiger. Het bekende gebied - de benedenloop van de Maas - is op een veel grotere schaal getekend dan het onbekende gebied. Maar, aan de andere kant kan het ook opzet geweest zijn om het gebied waar discussie over was zo groot mogelijk te tekenen, de schetsmatig getekende overige gebieden fungeren uitsluitend om aan te duiden waar het kwestieuze gebied ligt. Dit lijkt het meest voor de hand te liggen, want de kaart is in Parijs getekend door iemand die in het gebied zelf mogelijk niets eens kende, maar zich liet informeren. Het 'bekende' gebied is linksonder op de 30

CAERT-THRESOOR

« s 0 r M*« »,yÄ^ 4*«*,. A - Ä prf^fcî «anSaa « ^

Ref.: Fockema Andreae & Van 't Hoff (1947), PI. 1 (z/w foto); Keuning 1952, blz. 40-41; Van 't Hoff 1962, 29; Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 28-29 (afb. reconstructie); Harvey 1987, no. 2, en blz. 485 (z/w foto blz. 487).

.ftL* =-„

Literatuur: Boyce, Gray C.,The controversy over the boundary between the English and Picard nations in the University of Paris (1356-1358). In: Etudes d'histoire dédiées à la mémoire de Henri Pirenne par ses anciens élèves, 55-66. Bruxelles, 1937 (foto). Hulshof,A., Verslag van een onderzoek te Parijs naar handschriften en bescheiden, belangrijk voor de geschiedenis van Nederland (Utrecht, 1912). Krogt, Peter van der.'Een kaart uit 1357 van de Maas als grens tussen Holland en Brabant.' Geo-Info: Tijdschrift voor Geo-Informatie Nederland 4 (2007) 11: 434-435. Oss, J. van 'Een kaartje van de Langstraat uit 1357: de oudst bekende afbeelding van de Langstraat.' Klopkei 8(1984), nr. 1, p. 38.

\$*S ' *%»!&> ÜUft—

- tuuriitut

3ufS5^

^ .

ftW,

Wl-fl«"

„BV^fl

•^

3. 1358

<ü" ^äafT^«/

*

r

> # /

7

1

• .

i 31

2. De grens tussen de Engelse en Picardische nationes van de Parijse universiteit in Brabant en Holland, getekend door William de Spyny, 1357.

kaart getekend. Langs de linker- e n onderrand de rivier de M e r w e d e , daarboven de Maas. Waar deze rivieren aan de linkerzijde s a m e n k o m e n staat obstrucftio] Mosa, afdamming van de Maas, bij Herpt. Langs beide rivieren staan e e n groot aantal plaatsnamen, h e t gebied ertussen is aangeduid m e t magna insula, de Grote Waard. S t r o o m o p w a a r t s van de afdamming is de Maas langs de linker- e n bovenzijde van h e t blad g e t e k e n d m e t de steden Luik e n Maastricht als cirkels. Daaronder e e n paar lijnen m e t o.a. de n a m e n Brussel, Leuven en 's-Hertogenb o s c h . R e c h t s o n d e r zien w e n o g e e n lijn m e t de n a m e n Zeeland en Vlaanderen. De schets is g e t e k e n d voor e e n conflict

CAERT-THRESOOR

Ä«wi>SiA.

31

tussen de Natio Picardia en Natio Anglica van de Parijse Universiteit. De grens tussen de g e b i e d e n van b e i d e nationes w a s de rivier de Maas. Maar wat w a s er gebeurd. Zo'n tachtig jaar v o o r h e t conflict w a s de Maas bij H e u s d e n afgedamd en had zijn l o o p verlegd. Er w a r e n derhalve t w e e Mazen, de O u d e Maas e n de N i e u w e Maas. Het land tussen beide a r m e n h e e t t e Magna insula (Grote Waard) en b e h o o r d e gedeeltelijk tot Holland en gedeeltelijk aan de h e r e n van H e u s d e n . De universiteit o o r d e e l d e uiteindelijk dat de O u d e Maas d e grens was. Boyce (1937) beschrijft dit geschil tussen beide nationes zeer uitgebreid en vermeldt de Engelse p r o c t o r William de Spyny als d e tekenaar (in n o o t 2 o p biz. 60). De schets is d e enige c o n t e m p o r a i n e kaart van de Grote Waard, die in 1421 o v e r s t r o o m d is.

Tïendkaart v a n de polders i n de a m b a c h t e n v a n IJzendijke e n Oostburg Tekst o p achterzijde:'van d e brieven van O s t b u r c h e n d e Yzendijcke. Pen o p papier, 40 x 6 0 c m . Loc. Gent, Rijksarchief, Kaarten & Plans, nr. 606. In de 14de e e u w w a s h e t huidige Zeeuws-Vlaanderen verdeeld in drie a m b a c h t e n : Oostburg, IJzendijke en Aardenburg. Veel land w a s in bezit van enkele grote abdijen, zoals die van SintPieter in Gent, die veel i n p o l d e r i n g e n liet e n verrichten. In maart 1358 sloten d e b i s s c h o p van D o o r n i k e n de abt van SintPieter e e n o v e r e e n k o m s t m e t b e t r e k k i n g tot de heffing van t i e n d e n in de ambacht e n van IJzendijke en O o s t b u r g . Ze beslot e n o m in alle p o l d e r s 'versus et s u p e r m a r e ' die sedert 1348 w a r e n ingedijkt e n die n o g ingedijkt z o u d e n w o r d e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e t i e n d e n te heffen. De kaart h o o r t bij deze o v e r e e n k o m s t . Bij elke p o l d e r is m e t puntjes aangegeven w i e de t i e n d e n hief: é é n puntje is SintPieter, t w e e puntjes is gezamenlijke tienheffing. De betreffende p o l d e r s liggen in de omgeving van Groede, Schoondijke (Sconendikè) en Gaternesse (dit d o r p is in d e 15de e e u w in zee v e r d w e n e n ) , die langs de o n d e r r a n d van de kaart staan. Gottschalk (1948) geeft e e n uitgebreide beschrijving van de kaart m e t transcriptie van de n a m e n .

27STE JAARGANG 2008 -2

3. Tiendkaart van de polders in de ambachten van Uzendijke en Oostburg, 1358. 4. Drie kaarten betreffende een proces tussen Geertruidenberg en Standhazen,1448

Ref.:Keuning 1952, blz. 41; Donkersloot-de Vrij 1981, biz. 24; Koeraan 1983,29 sub c; Harvey 1987, no. 3, en blz. 485-486. Literatuur: Gottschalk, M.K.E. 'De oudste kartograflsche weergave van een deel van Zeeuwsch-Vlannderen: Archief uitgegeven door het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen 1948, 30-39. Gottschalk, M.K.E. Historische geografie van Westelijk Zeeuwsch Vlaanderen /.Assen, 1955, blz. 153-159.

• •• >• -

>

-

4a-b-c. 1448 Drie kaarten betreffende een proces tussen Geertruidenberg e n Standhazen. Drie kaarten, pen op papier, resp. kaart a 43 x 29 cm en kaarten b en c beide 30 x 22 cm. Loc. Den Haag, Nationaal Archief, Nassauschen Domeinraad, toegang 1.08.01, inv.nr. 714.1068. De drie kaarten behoren bij een proces dat voor het Hof van Holland in Den Haag gevoerd werd tussen de stad Geertruidenberg en het ambacht Standhazen, beide in het uiterste zuiden van het Graafschap Holland bij de grens met Brabant. Het ging over een grens in het veenmoeras. De heer van Standhazen, Jan van Nassau, verklaarde zijn standpunt onder andere met een kaart. Ondanks dat oordeelde het Hof op 20 december 1448 dat Geertruidenberg gelijk had. Behalve de naar Den Haag gestuurde kaart zijn er nog twee kaarten bewaard. De eerste is een ruwe schets ('kladkaart') met veel informatie. De tweede, de 'minuutkaart', oorspronkelijk bedoeld voor het Hof, bevat de essentiële informatie en geeft een met de werkelijkheid goed overeenkomend beeld van het betwiste gebeeld.Te goed eigenlijk, want 27STE JAARGANG 2008 - 2

tui ;

».../*.J.<.A

,,,-,.

32

CAERT-THRESOOR

de aanspraken van Jan van Nassau, kwamen er niet zo goed uit naar voren. Daarom is een derde kaart gemaakt, waarop zijn gelijk iets beter uitkwam, en deze kaart is als 'netkaart' naar het Hof gestuurd. Alle drie kaarten zijn uiteindelijk in het archief van Jan van Nassau terecht gekomen. Literatuur: P.J. Margry.'Drie proceskaarten (Geertruidenberg versus Standhazen) uit 1448.' Caert-Thresoor 3(1984), p. 27-33. - Met reactie door Marijke Donkersloot-de Vrij in: idem 3(1984), p. 54.

5. ca. 1457 Kaart van een gedeelte van de Spaarndammerdijk met achterliggend land tot aan het Spieringmeer onder Houtrijk e n Polanen Pen op papier, gekleurd, 43 x 30 cm. Loc. Leiden, Hoogheemraadschap van Rijnland, OAR inv.nr. 4804. Deze kaart van een paar percelen land aan de Spaarndammerdijk bevat inschriften over verdeling van onderhoud aan de dijk en over landbezit. De kaart is een bijlage bij de stukken over een proces dat Ave Jan Daniëlsz. weduwe voerde tegen haar pachter Floris Aelbrechtsz. wegens het niet nakomen van onderhoudsverplichtingen voor de dijk. In deze zaak werd vonnis gewezen op 24 juni 1457. In 1933 is dit kaartje tentoongesteld tijdens het zevende International Congress of Historical Sciences in Warschau als het oudste kaartje uit een land ten noorden van de Alpen. Ref. FockemaAndreae & Van 't Hoff 1947,11-12, PI. 2; Keuning 1952, blz. 41; Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 29 sub c; Harvey 1987, no. 6.

t

Hf-

5. Kaart van een gedeelte van de Spaarndammerdijk met achterliggend land tot aan het Spieringmeer onder Houtrijk en Polanen, ca. 1457.

K.

3

.f.... <*,-•

TN MSK, „'ü.rfyj-ll ><••/ ,W _f. w s™ ,Jsfc,

: s(.,„-.-i, J,^

,;.

i

V -

(ï

r?1

X OÇ

£ f CAERT-THRESOOR

33

27STE JAARGANG 2008-2

_flPH|IMH

6. Kaart van de loop van Schelde en Honte van Rupelmonde tot aan de Noordzee, 1468.

Literatuur: P.G.M. Diebels, Beschrijving van de oudste kaarten van het hoogheemraadschap van Rijnland, 1457-1580. Leiden, 1986.

6. 1468 Kaart van de loop van Schelde e n Honte van Rupelmonde tot aan de Noordzee Pen op papier, gekleurd, 57 x 521 cm. Loc. Brussel, Algemeen Rijksarchief, Inv. des Cartes et Plans 1848, nr. 351. In 1468 ontstond er een geschil over de tol op de Honte (Westerschelde), die de Antwerpse schippers niet wilden betalen. Onderwerp van het geschil was vooral welk stuk van de rivier er onder 'Honte' verstaan werd. De Honte viel nl. onder de graaf van Vlaanderen. De Vlaams-Brabantse partij beweerde dat gehele rivier vanaf de afsplitsing van de Schelde bij Saaftinge tot in zee Honte heette. De Zeeuws-Hollandse partij vond dat de Honte alleen het stuk tussen Saaftinge en Hulsterhaven was, en daarna zijn naam verloor, dus dat de rivier aan Zeeland behoorde. Gottschalk en Unger (1950) tonen aan dat de kaart voor dit proces in 1468 gemaakt is. Overduidelijk zijn de begrenzingen van de Honte aangegeven. De naam is op diverse plaatsen in de rivier geschreven, tot in de zee toe. De uitspraak in 1469 bevestigde de Vlaams-Brabantse claim: vanaf dat moment is de naam Honte gebruikt voor de hele waterweg van Saaftinge tot in zee - wellicht is dit de enige rivier die zijn naam door een gerechtelijke uitspraak gekregen heeft! Echter, thans is de naam Westerschelde veel gebruikelijker. De kaart is in diverse volgende tolprocessen gebruikt en daarvoor vele malen gecorrigeerd door het opplakken van stukjes papier. In 1504 is een andere kaart gemaakt, die 27STE JAARGANG 2008 - 2

zich nu in het stadsarchief van Antwerpen bevindt en weliswaar een navolging, maar zeker geen kopie van de Brusselse kaart is. Ook Middelburg had in 1497 een grote Scheldekaart laten maken, maar die is lang geleden verloren gegaan.

Grafelijkheid van Holland, Rekenkamer, toegang 3.01.27.02, no. 755f. 'Zou er wel één andere streek in ons vaderland zijn, waar zoo voortdurend door de eeuwen heen getwist is over het bezit en het gebruik van den bodem als in Gooiland?' vroeg D. Enklaar zich in 1931 af. De twisten hebben een interessante reeks vroege kaarten opgeleverd, waar Enklaar er toen vier van beschreef, die datern uit omstreeks 1472, 1526, 1538 en het tweede kwart van de 16de eeuw dateren. Het oudste kaartje is een schetsje op een los blad, waarop ook aantekeningen staan die de datering vrij exact op 1472 mogelijk maken. De kaart is een soort geheugensteuntje voor de Utrechtse partij in een geschil over de oostelijke grens van het Gooi. De grens staat er op zoals die volgens beide partijen verliep: onse rade (onze grens) en huer rade (hun grens).'Onze' grens liep van de Leeuwenpaal bij Eemnes {Lewen-

Ref. Keuning 1952, blz. 41; Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 31, sub e (z/w foto, fragment no. 5); Harvey 1987, no. 7, en blz. 486 (z/w foto's blz. 488-489, drie fragmenten: 5,6 en 7). Literatuur: Gottschalk, M.K.E., en W.S. Unger. 1950. 'De oudste kaarten der waterwegen tussen Brabant, Vlaanderen en Zeeland.' Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 67: 146-164.

7. 1472 Schetskaartje van de grens tussen Utrecht e n het Gooi Pen op papier, 29 x 22 cm (hele blad). Loc. Den Haag, Nationaal Archief,

'f~T'

(•
+*

«er-

^

,

W

P\\.

4-.. \*~
'•#«*«*« f-

7. Schetskaartje van de grens tussen Utrecht en het Gooi, 1472.

34

CAERT-THRESOOR

pael, rechtsboven als een blokje getekend) rechtstreeks naar de paal van Melis van Mijnden {Melis van Sijlen pael 'Sijlen' is onjuist) bij De Weer (links op de kaart) in de buurt van Breukelen. De Hollanders vonden dat de grens van de Leeuwenpaal via Vuursche (Vuersè) naar de voormalige hofstede van de abdis van Elten liep, en van daar af met een rechte lijn naar de Weer. De Hollanders hadden echter de plaats van de Eltense hofstede niet kunnen vinden. De Utrechtse klerk schreef in het 'bosje' Dit soude de hoefstede van Elten wesen, maar voegde er lakoniek aan toe maer is nyt. Onderaan het blad zien we nog ter oriëntatie de stad Utrecht getekend als een toren omgeven door een gekanteelde muur en enkele andere plaatsen.

Ref.: Fockema Andreae & Van 't Hoff 1947, 13; Keuning 1952, blz. 41; Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 29 (sub b) en 31; Harvey 1987, no. 8, en blz. 486; Donkersloot-de Vrij 1995, afb. 2. Literatuur: Enklaar, D.Th. 'De oudste kaarten van Gooiland en zijn grensgebieden',Nederlandsch Archievenblad 39 (1931-32): 185-205.

8a-b. 1472 Kaarten van het land in of nabij Akersloot behorende tot het St. Maartenshofje te Haarlem Pen op papier, gekleurd, 2 bladen, elk 42,5 x 30 cm. Loc. Haarlem, Noord-Hollands archief, Kennemer Atlas, nr. 51-001194*1 en *2. 'Caerte van 't lant toebehorende St.

Maertenshofken doch is noch onbekent ende verduystert' (verso). Daaronder de hoofdletter 'A en het jaartal '1472'. Twee bijna identieke kaartjes met op de achterzijde van één kaart de bovenvermelde aantekening in pen. Het tweede kaartje lijkt een onvoltooide kopie van het eerste te zijn. In tegenstelling tot de eerste zijn er geen namen op geschreven. De kaart is op het westen georiënteerd. De windrichtingen oost, west, zuyden en noorden zijn op het blad geschreven wat duidt op een zekere waarneming met meting. Ook de vreemd gevormde percelen geven de indruk dat ze met enige nauwkeurigheid zijn ingetekend. Op twee percelen midden op de kaart is lant in questie geschreven, wat aangeeft dat de kaart in een geschil over die perce-

8. Kaarten van het land in of nabij Akersloot behorende tot het St. Maartenshofje te Haarlem, 1472.

CAERT-THRESOOR

35


len gediend heeft. Het zou gaan om stukken land in of nabij Akersloot, die in 1472 aan het Brouwersgilde worden opgedragen, (inventaris Brouwersgilde nr.75). Literatuur: A.J. Enschede, Inventaris van het archief der stad Haarlem, Ie afd. (Haarlem, 1866), nr. 1665. 'Kaarten van land van het Sint Maartensgasthuis.'

9. ca. 1480 Tiendkaart van de Braakman e n aanliggende polders Op verso:'Caerte van Biervliet, Coudekercke, S.Jacobs en andere polders'. Pen op perkament, gekleurd, 32,5 x 48,5 cm. Loc. Gent, Rijksarchief, Kaarten & Plans, nr. 2642. De kaart behoort bij de vaststelling van de grenslijn tussen de tienrechten van Sint-Pieter en Sint-Bavo te Gent door het in 1404 ondergelopen gebied van Koudekerke en door de polders Te Gate en St. Jacob. Ongeveeer midden op het blad staat De kerke van Coudekerke. Met dijken zijn aangegeven, van links van Coudekerke: Sente loris polder, Sente

Saluator Polder, Capelle polder & Sente Clemens poldre; rechts staan de Sente Jacobs polder en daarboven de Polder te Gate. De grenslijn tussen de tienden is door Koudekerke getekend en gaat daarna met een bocht door de beide polders heen. In de Polder te Gate is voor de duidelijkheid nog geschreven Sente baefs tiende en sinte pieters tiende. Ter oriëntatie staat bovenaan het kaartblad (noord) Biervliet, en langs de onderrand Boekhoute (Bouchouté), Assenede, en Hertinghe (dat in 1488 overstroomd is). Ref. Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24; Koeman 1983, 29 sub c; Harvey 1987, no. 8. Literatuur: M.P. de Bruin. 'Een kaart van de Braakman van ca. 1480.' Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 70(1953), p. 506-507 (n.a.v. een artikel van Gottschalk). 10. eind 15de eeuw De Sint-Elizabethsvloed van 1421 (anonieme 15de-eeuwse kopie van een verloren gegaan origineel). Olieverf op twee panelen van elk 127 x 110 cm. Loc.Amsterdam, Rijksmuseum,A 3l47a,b.

Koeman noemt dit paneel Nederlands mooiste middeleeuwse kaart. We kunnen het schilderij beschouwen als een panoramakaart van de gebeurtenissen tijdens de Sint-Elizabethsvloed van 1421, waarbij de Grote Waard overstroomde. Het linkerpaneel toont op de voorgrond de stad Dordrecht met de Grote Kerk, langs de linkerrand is de Merwede getekend; van middenboven naar rechts stroomt de Maas met in de rechterbovenhoek Geertruidenberg. Op het aansluitende rechterpaneel is het vervolg van de Maas getekend met rechtsboven de dijkdoorbraak tussen Wieldrecht en Cillaarshoek. De afbeeldingen van een gebeurtenis uit een nabij verleden, en ook het weergeven van zoveel topografische details was nogal uitzonderlijk in de 15de eeuw. De meeste kunstenaars hielden zich nog bezig met religieuze onderwerpen. De panelen zijn vermoedelijk gemaakt in opdracht van overlevende dorpelingen uit Wieldrecht, die zich na de ramp in Dordrecht gevestigd hadden. Daar kregen zij in de Grote Kerk een eigen altaar. Aangenomen wordt dat de panelen voor dat altaar gemaakt werden. De overstromingsramp is geschilderd op de buitenzij-

9. Tiendkaart van de Braakman en aanliggende polders, ca. 1480.

27STE JAARGANG 2 0 0 8 - 2

36

CAER.T-THRESOOR

10. De Sint Elizabethsvloed van 1421, eind 15de eeuw.

den van de luiken van een altaarstuk. Ze waren zichtbaar als het altaarstuk gesloten was. De binnenzijden - te zien als de luiken openstonden - tonen taferelen uit het leven van de heilige Elisabeth van Hongarije, wiens feestag 19 november, de dag van de ramp was. De schilder is onbekend en wordt thans aangeduid als Meester van de Elisabethpanelen (vroeger Meester van Rhenen).

Adolf van Kleef liet de dam doorsteken. Cornelis' zoons beklaagden zich daarover bij het Hof van Holland. Van Kleef ging daarop in beroep bij de Grote Raad van Mechelen. Deurwaarder Pieter Dupuys van dat hof gaf opdracht om ter plaatse inlichtingen in te winnen. In oktober 1487 verrichtte hij zijn onderzoek en voegde een schetskaartje bij het verslag om het 'Hof bet te adverteren vande scituacye vande plecke, vande loop ende

Ref. Donkersloot-de Vrij 1981, blz. 24 ('kopie van ca. 1500'); Koeman 1983, 31, sub f ('15de eeuw'); Harvey 1987, no. 10 ('about 1480'), en blz. 486.

cours vande water ende anderssins'. De afloop van het geschil is niet bekend. Boven in de schets is Dirksland (links) en Melissant (rechts) ingetekend, onderaan Sommelsdijk. Daartussen de bedijkte plaat en de aangelegde dam. De stroomgeulen zijn met een lijn aangegeven. Een opvallend kenmerk is nog de korenmolen in Dirksland en de strekdammen aan de Sommelsdijkse kant. Alle opschriften zijn in het Frans.

If -*J») • &* %*Wv.„

11. 1487 Kaart van de stroomgeulen tussen Dirksland, Melissant e n Sommelsdijk Pen op papier, 21,5 x 29 cm. Loc. Brussel, Algemeen Rijksarchief, Grote Raad van Mechelen, Appels de Hollande 188, sub G. De kaart is gemaakt voor een proces dat gevoerd werd voor de Grote Raad van Mechelen. Het betrof een geschil tussen Adolf van Kleef, heer van Sommelsdijk, en de zoons van Cornelis Gillesz., bedijker van Melissant. De Corneliszonen hadden een gors bedijkt tussen het Oudeland van Sommelsdijk en dat van Dirksland en Melissant. De aanleg van een dam naar dat gors zorgde ervoor dat de stroomgeul aan de Sommelsdijkse zijde uitschuurde.

CAERT-THRESOOR

37

\

-^*^^/^^^^S^kil. / •*<

-£•

11. Kaart van de stroomgeulen tussen Dirksland, Melissant en Sommelsdijk, 1487.


Ref. Donkersloot-de Vrij 1981, biz. 24; Harvey 1987, no. 11. Literatuur: Huussen jr., A.H. Jurisprudentie en kartografie in de XVe en XVIe eeuw. Brussel; Algemeen Rijksarchief, 1974. - 24 p., 23 pi. (Miscellanea Archivistica; 5). Kaarten in procesdossiers van de Grote Raad van Mechelen. Witvliet, Jacco, Geschiedenis van Dirksland. On-line http://www.geschiedenisvandirksland.com.

12.1498 Kaart van de waterbeheersing in het gebied rondom Gouda. Pen op papier, 31 x 45 cm. Loc. Gouda, Streekarchief Midden-Holland, Topografisch-Historische Atlas, 2224 C 1. Van der Ysele — oude loop van den Yssel. Schetsmatige overzichtskaart van de waterbeheersing in het gebied tussen Utrecht, Vianen, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, Alphen aan den Rijn en Woerden, 1498. Elf steden zijn schematisch weergegeven door middel van cirkels, vermoedelijk met

behulp van een passer (het middelpunt is een gaatje). Utrecht, Gouda en Dordrecht met een grote cirkels. Vianen, Gorinchem, IJsselstein, Montfoort, Schoonhoven, Oudewater, Woerden en Rotterdam met iets kleinere cirkels. IJsselmonde, Haastrecht, Kortenoord, Bodegraven en Zwammerdam staan als kleine plaatsjes ingetekend. Langs de Hollandsche IJssel en Oude Rijn zijn aan het einde van veenstroompjes de uitwateringssluisjes als kleine rondjes getekend.Tussen de stroompjes en vooral bij Haastrecht staan veel symbolen voor windmolens. Er staan vijf teksten op de kaart, die elk een voorstel beschrijven om de waterbeheersing te verbeteren. 1: Verbreding van de IJssel van Oudewater tot aan de nieuwe dam bij Klaphek en het maken van een overlaat bij Klaphek. 2: Een dam met sluizen bij IJsselstein. De IJssel zou dan vanaf Oudewater stroomopwaarts (richting Lek) goed toegankelijk gemaakt worden en de dam bij Klaphek zou weer geopend moeten worden, zodat de Lek tot IJsselstein zou lopen. De sluizen in de dam bij IJsselstein zouden

's winters openstaan, zodat de IJssel zichzelf zou uitdiepen. 3: 's Winters tussen 11 november en 22 februari alle uitwateringssluizen op de Hollandsche IJssel openzetten, zodat het land zou onderlopen. Volgens verwachting zou de IJssel erdoor uitgediept worden en het land (voorzien van een sliblaagje) vet en vruchtbaar. 4: Een dam met sluizen ten oosten van Gouda. 5: Een dam met sluizen aan het einde van de IJssel. Ref. Fockema Andreae & Van 't Hoff 1947,13; Donkersloot-de Vrij 1981,blz. 24; Harvey 1987,no. 12.

Ongedateerde kaarten Zoals bij de meeste kaarten in het Nationaal Archief, is het niet bekend waarom en wanneer de kaart gemaakt is. De kaarten zijn in het verleden wegens hun omvang apart opgeborgen zonder notities te maken uit wel archief de kaart afkomstig is.

12. Kaart van de waterbeheersing in het gebied rondom Gouda, 1498.

27STE JAARGANG 2008 • 2

38

CAERT-THRESOOR

13. Kaart van de loop van de Lek, Waal, Hollandse IJssel en Oude Rijn.

De volgende vier kaarten uit dit archief worden door de verschillende auteurs gerekend tot de 15de-eeuwse kaarten, hoewel de datering ervan ook begin 16de eeuw toelaat.

14. Kaart van de heerlijkheden Voor ne e n Putten Pen op papier, gekleurd, 59 x 82 cm. Loc. Den Haag, Nationaal Archief, toegang 4.VTH, nr. 2028.

13. Kaart van de loop van de Lek, Waal, Hollandse IJssel e n Oude Rijn Pen op perkament, gekleurd, 47 x 63 cm. Loc. Den Haag, Nationaal Archief, toegang 4.VTH, nr. 236. De voorstelling toont grote overeenkomsten met de kaart in Gouda (nr. 12) en ook deze kaart houdt vermoedelijk verband met de plannen om de overlast van het overtollige water van de Hollandsche IJssel tegen te gaan. De kaart vertoont wijzigingen bij Klaphek, de plaats waar in 1285 een dam in de Hollandsche IJssel gebouwd werd, en de sluizen in de Vaartse Rijn (de verbinding van de stad Utrecht met de Lek). Ref. Rotterdam 1953, nr. 4;Van 't Hoff 1962, 3031 en Fig. 2 (z/w foto); Donkersloot-de Vrij 1981, nr. 654; Koeman 1983, 31, sub d; Harvey 1987, no. 5; De Bosatlas van Nederland 2007, biz. 18.

CAERT-THRESOOR

39

De kaart toont de eilanden Voorne, Goedereede, Overflakkee, de voorlopers van de Hoeksche Waard tot en met Dordrecht, de Zwijndrechtse Waard en een deel van IJsselmonde, grote delen van Schouwen en Duiveland, een klein stukje Brabant (Steenbergen en Gastel). Dorpen zijn aangegeven met hun kerk en de steden Brielle en Dordrecht met een klein stadsprofiel.Tevens zijn diverse molens ingetekend. In de zeegaten zijn diverse boten en schepen getekend, havens zijn steeds aangeduid met een aantal kleine scheepjes. De kaart is op het zuiden georiënteerd, in het midden van de randen zijn windrichtingen aangegeven: Zuyden en Noerden. Op de kaart zijn de grenzen tussen Voorne en Putten aangegeven, en de namen Voorne en Putte zijn in vrijwel elke polder geschreven. Het gebied van Putten is geel-bruin ingekleurd, dat van Voorne rood.

Ref. Rotterdam 1953, nr. 12; Donkersloot-de Vrij 1981, nr. 660; Harvey 1987, no. 14. Literatuur: J.L. van der Gouw,'Korte geschiedenis van de grenzen van de provincie Zuid-Holland,' in Verslag over het jaar 1962, gedaan door Gedeputeerde Staten aan Provinciale Staten van Zuid-Holland. On-line http://www2.zuidholland.nl/onderwer/drgg/gouw/gouw3.html

15. Kaart van de gors van Piershil e n omliggende gorzen Olieverf op linnen, 45 x 80 cm. Loc. Den Haag, Nationaal Archief, toegang 4VTH,nr. 2081. Deze vogelvluchtafbeelding met boven (noord) een horizon is het werk van een zgn. kaartschilder. De kaart is gebruikt in een proces tegen Dirk van Almonde cum suis. Korendijk (bedijkt 1439) is weergegeven als een dorp met enkele huizen, een kerk en een molen. Piershil is niets meer dan een boerderij op een terp. Het dorp Piershil werd in 1524 gesticht kort na de indijking van het gebied. Op het gors van Piershil zijn nog twee terpen met boerderijen getekend, Oude Stelle en Nyewe 27STE JAARGANG 2008 -2

14. Kaart van de heerlijkheden Voorne en Putten

15. Kaart van de gors van Piershil en omliggende gorzen

27STE JAARGANG 2008 - 2

40

CAERT-THRESOOR

16. Kaart van de Hoeksche Waard en IJsselmonde

• I

Stelle.Ten zuiden van Piershil op een door de Dromkreek gescheiden afzonderlijk gors staan de terpen Bordekeen en Troyvelt. Ref. Fockema Andreae & Van 't Hoff 1947,13; Rotterdam 1953, nr. 54; Donkersloot-de Vrij 1981, nr. 661; Koeman 1983,69; Harvey 1987, no. 13.

16. Kaart van de Hoeksche Waard e n IJsselmonde Pen op papier, gekleurd, 92 x 87 cm. Loc. Den Haag, Nationaal Archief, toegang 4.VTH, nr. 1889. Tijdens de Sint-Elizabethsvloed van 1421 overstroomde de zgn. Grote Waard, een polder die zich uitstrekte over de huidige Land van Heusden en Altena, Eiland van Dordrecht, IJsselmonde en de Hoekse Waard. Deze kaart is mogelijk gemaakt om te laten zien hoeveel er in het midden van de 15de eeuw opnieuw was ingepolderd. De rechteronder- en -boven-

CAERT-THRESOOR

41

hoeken zijn verdwenen, uiterst rechts (zuidoost) is nog juist Geertruidenberg {Den Berge) te zien, en links boven (noordwest) Rotterdam, waarvan de naam niet meer te zien is. Over het midden van de kaart is de Maas ingetekend, eerst door het onbedijkte gebied, en daarna - voorbij Maasdam - als Oude Maas. Dijken, waterlopen en waterstaatkundige werken (zoals molens en sluizen) zijn duidelijk ingetekend, wat een waterstaatkundig doel van de kaart kan betekenen. Ref. Harvey 1987, no. 14. Het is niet erg duidelijk waarom Harvey (en Koeman) deze vier laatste kaarten als 15de-eeuws beschouwen, en bijvoorbeeld de vele andere kaarten uit de catalogus van Hingman (4.VTH) die met (begin) 16de eeuw' zijn gedateerd niet, bijvoorbeeld de kaart ter toelichting van een geschil over visserijrechten op de Lek (nr. 533, datering 'c. 1500'), van Overflakkee (nr. 2110), en van Baren-

drecht (nr. 2125), die alledrie ook voorkomen in de Tentoonstelling Eilanden en Waarden in kaart en beeld: De groei van het Zuid-Hollands rivierengebied (1953). Met nader onderzoek, onder andere naar de archiefstukken waartoe de kaart behoorde, kan wellicht een betere datering van deze kaarten bepaald worden. Conclusie Ogenschijnlijk komt de Nederlandse situatie wat betreft middeleeuwse kaarten overeen met die in Engeland zoals door Harvey beschreven. Bovendien zijn de bekende kaarten voor het merendeel waterstaatkundig van aard en betreffen ze gebieden in Zuidwest Nederland (alhoewel die twee karakteristieken natuurlijk ook samen kunnen hangen). Conclusies zijn hieraan eigenlijk niet te verbinden. Systematisch onderzoek naar kaarten van voor 1500 is nooit gedaan. Vier van de twaalf bekende kaarten zijn 27STE JAARGANG 2008 -2

voor een belangrijk deel ontleend aan onderzoek van mw. Elisabeth Gottschalk (1, 3,6 en 9), die naar het Scheldegebied historisch-geografisch onderzoek deed. Van de acht overige kaarten zijn er vijf niet-waterstaatkundig van aard (2, 4, 5, 7 en 8) en/of ook niet direct in zuidwest Nederland gelokaliseerd (5,7 en 8). De ontdekking van de proceskaarten van Geertruidenberg vs. Standhazen door Margry (nr. 4), die aan geen van de vorige onderzoekers bekend waren, doet vermoeden dat er nog (veel) meer in de archieven 'verborgen' is. Ik hoop dan ook dat mijn beperkte onderzoek naar 14de- en 15de-eeuwse kaarten uitgebreid inspiratie geeft en aanleiding wordt om een geïllustreerde kartobibliografie van middeleeuwse lokale kaarten van het Nederlandse grondgebied te maken (waarbij de 'middeleeuwen' ook de eerste helft van de 16de eeuw mogen omvatten). Met zo'n kartobibliografie zou de kartering van het Nederlandse grondgebied in de periode vóór de werkzaamheden van Jacob van Deventer goed toegankelijk worden.

Provinces).' Imago Mundi9 (1952): 35-63. Koeman, C. Collections of maps and atlases in the

Rijn: Canaletto, 1983), 28-32. Rotterdam 1953. Tentoonstelling Eilanden en

Netherlands: their history and present state.

Waarden in kaart en beeld: De groei van het

Leiden; E.J. Brill, 1961.

Zuid-Hollands rivierengebied. Maritiem

Koeman, C, '14e en 15e eeuwse regionale- en

Museum 'Prins Hendrik', 22 December 1953-15

detailkaarten,' in C. Koeman, Geschiedenis van

Maart 1954.

de kartografie van Nederland (Alphen aan den

Noot De door Koeman (1961, blz. 207) genoemde, en door Harvey (1987, nr. 4) overgenomen, 15de-eeuwse kaart in het Gemeentearchief van Dordrecht was bij navraag aldaar niet bekend.

Literatuur

Summary

De Bosatlas van Nederland. Groningen: Wolters-

Late medieval local maps of the Netherlands / Peter van der Krogt

Noordhofl Atlasproducties, 2007 (hst. 1,

Based on literature research this article includes a descriptive list of 12 regional maps (on 15 sheets)

Historische kaarten, door Elger Heere en Peter

dating from before 1500, and four maps commonly dated 'c. 1500'. More of these medieval local maps

van der Krogt).

are probably 'hidden' in archives; the purpose of this article is to encourage research for them.

Donkersloot-de Vrij, M. Topografische kaarten van Nederland vóór 1750 (Groningen 1981), blz. 23-24.

The maps are: 1. Sketch map of the Aardenburg Moors,

Donkersloot-de Vrij, M. Topografische kaarten

2. Map of the border in Brabant and Holland

van Nederland uit de 16de tot en met de 19de

between the nations of England and Picardy,

eeuw: Een typologische toelichting ten behoe-

at the University of Paris, drawn by William

ve van het gebruik van oude kaarten bij landschapsonderzoek (Alphen aan den Rijn, 1995), blz. 9.

1472. 8. Maps of the lands in, or near, Akersloot owned by the St. Maartenshofje at Haarlem, 1472. 9. Tithe map of the Braakman and nearby pol-

de Spyny, 1357. 3. Tithe map of the polders near Uzendijke and

ders, c. 1480. 10. Painting of the St. Elizabeth Flood of 1421, late

Oostburg, 1358.

Harvey, P.D.A., Chronological list of local maps and plans from the Low Countries before 1500. In J.B. Harley and David Woodward (ed.), The

4. Three maps used in the Geertruidenberg vs.

the lands to the Spieringmeer underthe

blz. 499-500, cf. 485-489.

administration of Houtrijk and Polanen, c.

Hoff, B. van 't. The Oldest Maps of the Netherlands: Dutch Map Fragments of about (1962): 29-32.

Keuning, Johannes. 'XVIth Century Cartography in

15th century. 11. Map of the channels between Dirksland,

Standhazen litigation, 1448. 5. Map of a part of the Spaarndammerdijk with

History of Cartography, vol. /(Chicago, 1987)

1524.' Imago Mundil

7. Sketch map of the Utrecht - Het Gooi border,

c. 1307.

Melissant and Sommelsdijk, 1487. 12. Map of the water control in the Gouda region, 1498. 13. Map of the course of the rivers Lek, Waal,

1457. 6. Map of the course of the Schelde and Honte

Hollandse Ussel and Oude Rijn. 14. Map of the seigneuries of Voorne and Putten.

rivers from Rupelmonde to the North Sea,

15. Map of the mud flat of Piershil.

1468.

16. Map of the Hoeksche Waard and Usselmonde.

the Netherlands (mainly in the Northern

:7STE JAARGANG 2 0 0 8 - 2

42

CAERT-THRESOOR

Als Salvador Dali de Mona Lisa overschildert en op haar lip een snorretje plakt, creëert hij een geheel nieuw schilderij dat door kenners als een opzichzelfstaand kunstobject wordt aanvaard. Nu is de Mona Lisa zo wereldberoemd dat de beschouwer bij het zien van het nieuwe werk direct doorheeft dat de kunstenaar de draak steekt met de kunstgeschiedenis. Dat kunstenaars werken van andere kunstenaars kopiëren of delen ervan overnemen, is een bekend verschijnsel. Van de kunstenaar wordt verwacht dat hij iets eigens aan het werk toevoegt en een nieuw kunstwerk maakt.

Dit principe werkt voor kartografen niet heel anders. De kaartmaker is voor de totstandkoming van nieuw werk zelfs afhankelijk van gegevens van anderen. Hij verzamelt deze, verwijdert 'foute' landsgrenzen en rivierlopen en voegt nieuwe toe. De beste en meest betrouwbare kaarten, die met de meest recente ontdekkingen, worden met elkaar vergeleken; informatie wordt verfijnd; afzonderlijke kaarten worden opgesplitst tot meerdere kaarten en deze worden gecombineerd tot één kaart. Daarmee houdt het werk van de kartograaf het midden tussen dat van een geografisch onderzoeker en een technisch tekenaar. De lóde-eeuwse Vlaamse kartografen Gerardus Mercator en Abraham Ortelius werkten op deze manier. Hun navolgers, onder wie talloze 17de-eeuwse Hollandse vakgenoten, deden niet anders. Toch kunnen we niet zo maar concluderen dat deze werkwijze gewoon was voor alle gerespecteerde kaartmakers uit de Republiek. Een voorbeeld van iemand die zijn werk als kartograaf niet altijd zo minutieus uitvoerde, was Johannes Vingboons, een gewaardeerd kaartmaker tijdens de gloriejaren van de 17de eeuw.

Drs. M. Gosselink is oprichter en partner van het culturele collectief De Nieuwe Collectie. In 2006-2007 stelde zij in de Kunstha de tentoonstelling 'Land in Zicht! Vingboons tekent de wereld van de 17de eeuw' samen en schreef zij het begeleidende boek.

CAERT-THRESOOR

43

Martine Gosselink

Johannes Vingboons (1616/7-1670), een kopiist pur sang Van Vingboons zijn veel kaarten bekend waarvan is gebleken dat er geen grondige voorstudie aan vooraf is gegaan. Tegelijkertijd kenmerken andere werken van deze kaartmaker zich juist wel door precisie en vakmanschap. Voordat we dieper op Vingboons' verschillende werkwijzen ingaan, volgt eerst een beknopte introductie op de man en zijn werk. Nog steeds kunnen Vingboons' kleurige aquarellen, met vooral internationale onderwerpen, ons bekoren. Soms zijn dit gezichten op steden die zich, gekroond met blauwe luchten, achter een decor van een kalm golvende zee vertonen. Op het water zien we her en der OostIndiëvaarders van de VOC en van haar concurrerende naties varen. Indrukwekkend zijn ook Vingboons' gedetailleerde stadsplattegronden die een nauwkeurig inzicht geven in de planologie van VOC- en WIC-vestigingen in Oost en West. Overigens zien we ook steden opgetekend die in handen waren van andere zeevarende mogendheden, zoals Spanje en Portugal. Naast deze gezichten, profielen, plattegronden en vogelvluchten behoren ook vele groot- en kleinschalige landen zeekaarten tot zijn werk. De voorbeelden waarnaar Vingboons werkte, werden hem aangereikt door uitgever Joan Blaeu, die van 1638 tot 1673 als baas-kaartenmaker van de VOC gelieerd was aan het Oost-Indisch Huis in Amsterdam. Hier, op zijn werkplek, kwam al het kaarten verkenningsmateriaal terecht dat door de beambten van de VOC in de Oost werd opgetekend. Blaeu leverde Vingboons niet alleen de kaarten die gekopieerd en samengebonden dienden te worden voor zijn atlassen. Via Blaeu's clientèle kwam de kaartenmaker ook aan opdrachten. Alleen welgestelde lieden konden Vingboons luxe atlassen aanschaffen. Denk aan Christina, koningin van Zweden, groothertog Cosimo de

Medici en de verzamelaars Christoffel Beudeker en Laurens van der Hem. De atlassen van deze notabelen zijn door de eeuwen heen verspreid geraakt over verschillende collecties. Tot op heden zijn de volgende atlassen bekend: de Atlas Bom -als losse kaarten terechtgekomen in diverse instellingen-, de Christina Atlas in de bibliotheek van het Vaticaan en de Atlas Beudeker in het Nationaal Archief in Den Haag. Verder is er een verzameling losse Vingboonskaarten in de Florentijnse bibliotheek van de familie De Medici.Tot slot wordt ook de atlas Blaeu-Van der Hem in de nationale bibliotheek van Wenen beschouwd als afkomstig uit de studio van Johannes Vingboons. Zijn oeuvre, dat goed bewaard gebleven is, omvat honderden kaarten die verdeeld zijn over de hierboven genoemde atlassen en verzamelingen. De atlassen zijn samengesteld als complete series en laten zich onderling dan ook goed vergelijken. Wat valt dan direct op? Twee atlassen, de Christina Atlas in het Vaticaan en de over de wereld verspreid geraakte (losgeknipte) Atlas Bom, hebben een duidelijk doel gediend: beide atlassen - vervaardigd na 1650 - vertolken dat deel van de wereld waar de West-Indische Compagnie handeldreef, de aan de Atlantische Oceaan grenzende landen. Opmerkelijk is dat binnen beide atlassen een groot deel van de kaarten zeer nauw op elkaar aansluit: waar de weergave van een bepaald gebied op de ene kaart ophoudt, gaat de volgende kaart exact verder. De grenzen sluiten naadloos aan, de gebruikte schaal is overal dezelfde.Als je deze kaarten aan elkaar zou plakken, ontstaat een immens aaneengesloten gebied van Noord- tot Zuid-Amerika en de gehele westkust van Afrika. De eenduidigheid in stijl en techniek die hier wordt vertoond, duidt op precisiewerk, verricht door een zeer bekwaam vakman. Vingboons zal tientallen voorbeeldkaarten bestudeerd hebben 27STE JAARGANG 2008 -2

1. Porto Rico in plate gr[o]ndt, Nationaal Archief, Den Haag, inv.nr. 4.VELH619-87.

om tot deze nauwkeurig aaneengeregen weergave te komen. Het kaartbeeld laat ons de meest recente kartografïsche kennis van de West in zijn tijd zien. Kortom, voor de vervaardiging van deze twee

atlassen zal Vingboons de methodiek hebben toegepast zoals hierboven in de inleiding is beschreven, die van eindeloze studie, verfijning, weglating van verouderde informatie, toevoeging van nieuwe gege-

vens en het maken van combinaties. Hoe zit het dan met zijn andere werk? Duiden die kaarten op dezelfde 'chirurgische' aanpak? Die vraag kan met een kort 'nee' worden beantwoord. Laten we de kaarten uit de De Medici-bibliotheek en de Beudeker-atlas die in het Nationaal Archief wordt bewaard, als voorbeeld nemen. Beide verzamelingen laten steden en gebiedsdelen uit zowel het oostelijk als het westelijk halfrond zien en vormen dus niet een afgebakend terrein zoals bij de atlassen hierboven. In geen van beide verzamelingen zijn landkaarten te ontdekken die met hun begrenzingen op elkaar aansluiten, zelfs niet in setjes van twee. Als we naar de onderwerpkeuze kijken valt het volgende op: in geen van beide verzamelingen treffen we een afbeelding van Batavia aan, de hoofdstad van de VOC in Azië. Dat is op zijn zachtst gezegd vreemd. Maar ook van andere belangrijke VOC-vestigingen zoals Deshima of Hougli, zijn geen kaarten opgenomen. We

-"•"••,•' ,i

2. Anoniem, Gezichten op Porto Rico, aquarel, 1625, Bibliothèque nationale de France, Parijs, inv.nr. 31 (2) - format4 - P188361.


44

CAERT-THRESOOR

3. Zonder titel (Calicut, India) Nationaal Archief, Den Haag, inv.nr. 4.VELH6619-116.

weten dat beide verzamelingen complete sets zijn, er kunnen dus geen kaarten bij zijn geweest die nu ontbreken. Wel treffen we een groot aantal kaarten van steden en gebieden aan, die niet direct van belang zijn geweest voor de VOC of WIC. Om er maar een paar te noemen: Hispaniola (Haïti), Santo Domingo (Dominicaanse Republiek), Angra op het eiland Terceira (Azoren) en Bijapur (India). Dit betekent dat Vingboons' selectie voor het samenstellen van deze kaartverzamelingen niet met een bepaald doel lijkt te zijn gemaakt. Sterker nog, het heeft er alle schijn van dat de keuze van de afgebeelde topografie puur op toevalligheden heeft berust en dat Vingboons voor deze keuze sterk afhankelijk is geweest van

-"

O R. M V .S.

4. Gezicht op Calicut, gravure uit: Civitates Orbis Terrarum van G. Braun en F. Hogenberg, Keulen 1572-1617 Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

het materiaal dat voorhanden was. Maar niet alleen de selectie geeft te denken. Terwijl Vingboons met de kaarten uit de Christina- en Bom Atlas de meest recente kartografische kennis van zijn tijd laat zien, is dat in het geheel niet het geval bij de kaarten uit Den Haag en Florence. Zo toont hij ons een versie van de stad Porto Rico zoals deze er in 1625 uitzag (Afb. 1). Als voorbeeld voor het maken van deze kaart heeft Vingboons een aquarel uit de Parijse collectie De Gaignières gebruikt (Afb. 2). Deze plattegrond van het eiland Porto Rico is gemaakt op het moment dat de Nederlanders de stad in 1625 probe-

CAERT-THRESOOR

45

ren in te nemen. Vingboons volgt nauwgezet allerlei details van deze kaart, maar laat specifieke militaristische informatie weg. Dat is wellicht zijn enige poging om de kaart te 'moderniseren'. Het is duidelijk dat er verder geen enkele moeite is gedaan om andere informatie te verzamelen voor een meer up-to-date versie. Vingboons gebruikt zelfs nog veel oudere kaarten als voorbeelden voor de kaarten in zijn kostbare atlassen. Dat blijkt onder meer uit het gezicht op de Zuid-Indiase stad Calicut (Afb. 3). Met deze plaats had de VOC wel degelijk contacten, Calicut werd in de jaren '60 door de Compagnie

ingenomen. Misschien is dat voor Vingboons de aanleiding geweest om deze plaats op te nemen, ook al gebruikt hij geen recent voorbeeld. Hij kopieert zijn Calicut naar een prent (Afb. 4) uit Civitates Orbis Terrarum van G. Braun en F. Hogenberg, een zesdelige atlas die tussen 1572 en 1617 verscheen. De Civitates kan worden beschouwd als één van de eerste echte atlassen: een verzameling van maar liefst 546 stadsgezichten, plattegronden en vogelvluchtperspectieven van over de gehele wereld. De Civitates is niet de enige l6de-eeuwse bron waar Vingboons uit put. Uit Jan 27STE JAARGANG 2008 -2

5. Zonder titel (Angra, Azoren) Nationaal Archief, Den Haag, inv.nr. 4.VELH619-106.

verzameling opgenomen zijn, berust op het enkele feit dat Jan Huygen van Linschoten er ooit heeft vertoefd en tekeningen van de locaties heeft gemaakt. Vingboons kopieert (Afb. 5, 6, 7) de originelen uit 1596 één op één, zonder toevoeging van nieuwe elementen of weglating van oude (Afb. 8, 9, 10). Het enige compromis dat Vingboons met zijn moderne tijd wil sluiten is het weglaten van de wapens die de kaarten van Van Linschoten sieren. We hebben gezien dat Vingboons in het geval van de Christina Atlas en de Bom Atlas heeft gewerkt volgens de strenge methodiek van de kartograaf. Ook dient Huygen van Linschotens Itinerario (Amsterdam 1596) verwerkt hij drie gravures: kaarten van de steden Angra, Goa en het eiland Mozambique. In Vingboons' ogen moeten dit stokoude kaarten geweest zijn. Waren de kaarten soms zo bijzonder dat hij ze kopieerde? Of waren de plaatsen misschien belangrijk voor de economie van de Republiek? Dat is niet echt het geval. Misschien geldt het een beetje voor Goa, een Indiase stad in handen van Portugal, waar de VOC nogal wat concurrentie van te duchten had. Maar voor Angra en Mozambique geldt het geenszins. De enige reden waarom er kaarten van deze plaatsen in de Haagse

6.... Plaetsen van Stat en 't Eylant Goa, Nationaal Archief, Den Haag, inv.nr. 4.VELH619-53.

de atlas als geheel een duidelijk doel, het laat een gestructureerde weergave van een bepaald gebied zien. Dat gebeurt aan de hand van recentelijk verworven kartografische kennis. Voor de Haagse en Florentijnse kaartreeksen daarentegen is gebruik gemaakt van oude bronnen. De afgebeelde plaats hoefde geen speciale betekenis te hebben, noch binnen de context van de reeks, noch als afbeelding zelf. Zoals gezegd is er geen eenheid in stijl, noch in onderwerpskeuze. In beide series komen verschillende typografieën en verschillende handschriften terug. Zonder al te snel conclusies te trekken kan gesteld worden dat de Christina Atlas

7. Zonder titel (Mozambique) Nationaal Archief, Den Haag, inv.nr. 4.VELH619-107.

27STE JAARGANG 2008 • 2

46

CAERT-THRESOOR

8. J. Huygen van Linschoten, Angra, ingekleurde gravure uit: J. Huygen van Linschoten, Itinerario, voyage ofte schipvaert..., Amsterdam 1596, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

dat het gebrek aan samenhang duidt op een min of meer toevallige bundeling van de kaarten. Een bonte verzameling van kaartmateriaal, waarvoor Vingboons en zijn ateliergenoten uit de meest uiteenlopende bronnen hebben geput.

Summary Johannes Vingboons (1616/7-1670), a real copier Johannes Vingboons (1616/7-1670 was a versatile cartographer. His oeuvre consists of hundreds of maps. Besides a cartographer who produced accurate new maps and charts, he was also a copier pur sang and copied late 16th century maps.

9. J. Huygen van Linschoten, Goa, ingekleurde gravure uit: J. Huygen van Linschoten, Itinerario, voyage ofte schipvaert..., Amsterdam 1596, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

en de Bom Atlas door de vakman Vingboons gemaakt zijn. De andere, minder nauwkeurig samengestelde series, verraden naast Vingboons' hand ook de handen van andere medewerkers. De verschillen tussen beide series roepen vragen op. De Christina Atlas en de Bom Atlas zijn met een duidelijk doel samengesteld, maar hoe zit het dan met de andere series? Zijn ze in opdracht gemaakt? Zijn het losse kaarten uit Vingboons' atelier? Helaas ontbreken de aanwijzingen die ons hier meer over kunnen vertellen. Ook al zullen we met vragen over deze series blijven zitten, toch kan voorzichtig geconcludeerd worden

fc«Sl nü fuof, pub™ Authi'tt ptUtfO den cupide w

10. J. Huygen van Linschoten, Het eiland Mozambique, ingekleurde gravure uit: J. Huygen van Linschoten, Itinerario, voyage ofte schipvaert..., Amsterdam 1596, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

CAERT-THRESOOR

47


Deze rubriek vestigt de aandacht op bijzondere internetsites met betrekking tot de historische kartografie. Tips: Elger Heere ([email protected]) of Martijn Storms ([email protected]). Via de website www.maphist.nl/ct/alacarte/index.html zijn alle hieronder vermelde links direct aanklikbaar.

Bonneblaadjes van Brabant Op de website van de provincie NoordBrabant bevindt zich ook het onderdeel 'Brabant op Kaart' (atlas.brabant.nl). Hier is allerlei ruimtelijke informatie van de provincie te vinden, van archeologische vondstcomplexen tot cultuurhistorische waarden en van de ecologische hoofdstructuur tot de structuurvisie. Voor de historische kartografie is met name het onderdeel 'Historische Topografische Kaarten' interessant. Hierin zijn alle Brabantse bladen uit de verschillende edities van de Chromotopographische Kaart des Rijks, beter bekend als de Bonneblaadjes, opgenomen, gedigitaliseerd en gegeorefereerd. De viewer bestaat uit verschillende lagen, die steeds perioden van een decennium bevatten (1860-1869, 1870-1879 enz., tot en met 1940-1949). Daarnaast is er nog een gebiedsdekkende laag met luchtfoto's uit

2003 toegevoegd. De overzichtskaart van Noord-Brabant fungeert daarbij als een indexkaart waarbij meteen afgelezen kan worden welke gebieden in de betreffende periode in kaart gebracht zijn. Van lang niet elk blad is in elk decennium een editie van de kaart verschenen! Op de kaart kan vervolgens ingezoomd worden, waarna bij een bepaald niveau de gescande topografische kaart zichtbaar wordt. Hoewel de kwaliteit van de scans uitstekend zijn en de georeferentie zeker meerwaarde biedt, zijn er ook nadelen aan deze website. De dure viewer die in een apart venster geopend wordt, en die we bijvoorbeeld ook kennen van de cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht, werkt nogal traag. Daarnaast is er een overgang ingebouwd wanneer er tussen lagen (dus verschillende edities) geswitcht kan worden. Deze overgang

@ la Carte

gaat echter zo snel dat vergelijking tussen twee kaartlagen niet mogelijk is. Een tool die een overgang tussen twee lagen handmatig mogelijk maakt zou hier een uitkomst bieden. De toelichting is erg summier en vertelt heel beknopt iets over de geschiedenis van de kaart. Voor meer informatie kan verwezen worden naar een artikel van Peter Nugter.1 Verder zou het wenselijk zijn wanneer er één website voor allerlei landelijke kaartseries zou zijn, in plaats van deze lokale ontsluiting. Misschien is aansluiting bij www.watwaswaar.nl (de opvolger van De Woonomgeving), met de kadasterkaarten van 1832 en de veldminuten van deTMK een idee?

1. Peter Nugter, De gedrukte topografische kaart 1:25.000 (1866-1990), in: Mare Hameleers (red.), Geschiedenis van de topografische kartering van Nederland. Utrecht, oktober 1990.

JBJXJ

Print kaart | Contact 1 Legenda | Toelichting | Hejp. 0

1860-1869

D

1870-1879

•

1880-1889

•

1890-1899

•

1900-1909

D

1910-1919

O 1920-1929 D

1930-1939

D

1940-1949

0

Luchtfoto 2003 builen sctiaalbereik

Genoemde website: http://atlas.brabant.nl/bonnekaarten

^^*ff^f7^^^"T.. •• ira-.-.-i.-T.-;;-.-:» 27STE JAARGANG 2008 - 2

48

CAERT-THRESOOR

Inzendingen voor deze rubriek aan: Gijs Boink, Nationaal Archief, Verzameling Kaarten en Tekeningen, Postbus 90520, 2509 LM Den Haag E-mail: [email protected]

Varia Cartographica Stedenatlassen UvA digitaal beschikbaar

Tentoonstelling 'West-Brabant à la Carte, drie generaties Adan' lan kijkwijzer

De stad Bergen op Zoom, door J.B. Adan, nr. 1707.

Binnenkant les 7 Adan kijkwijzer.

In Museum Tongerlohuys te Roosendaal en Het Markiezenhof te Bergen op Zoom was tot zondag 15 juni 2008 een unieke collectie historische kaarten en plattegronden van de West-Brabantse landmeterfamilie Adan uit de 18de en 19de eeuw te bewonderen. Ze bevatten een schat aan informatie over de geschiedenis van het gebied tussen Willemstad en Rucphen, het stuk land dat nu de Brabantse Wal wordt genoemd en de domeinen van de markies en andere grootgrondbezitters. West-Brabant à la Carte gaat ook over de kaartmakers zelf, het landmetervak en de kunst van het karteren. De roem van de uit Wouw afkomstige Adan-dynastie, bestaande uit twee broers, een zoon en een kleinzoon, begon rond 1736 met het in kaart brengen van twee hoeven van Karl Philipp Theodor van Sulzbach, markies van Bergen op Zoom. De Adans waren zelfstandig ondernemers, maar werkten voornamelijk in opdracht van de overheid. De hoofdtaak van de Adans bestond dan ook uit het opmeten en registreren van land ten behoeve van de grondbelasting. In opdracht van de overheid maakten de Adans ook technische tekeningen die als leidraad fungeerden voor inpoldering en ontginning van nieuwe gronden. Bovendien maakten zij prachtige kaarten

CAERT-THRESOOR

49

van bezittingen van andere welvarende particulieren. In een periode van ruim 160 jaar heeft de roemruchte landmeterfamilie bijna 1.100 kaarten vervaardigd. Bij de dubbeltentoonstelling is een rijk geïllustreerde publicatie uitgegeven. Hierin komen onderwerpen als het beroep van landmeter, de familie Adan, het markiezaat van Bergen op Zoom en het West-Brabantse landschap in de 18de en 19de eeuw aan de orde. Bovendien bevat het boek een kartobibliografie van een kleine 1.100 Adan-kaarten. Websites: www.tongerlohuys.nl en www.markiezenhof.nl.

De collectie Kaarten & Atlassen in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbiliotheek van de UvA telt vele honderden atlassen van voor 1800. De stedenatlassen, meestal 'stedenboeken' genoemd, vormen daarbinnen een apart genre. Zij bestaan geheel of voor een belangrijk deel uit stadsplattegronden en stadsgezichten.Vaak bevatten zij ook beschrijvende teksten van de afgebeelde steden. In de beelddatabank van de UvA is nu een selectie van zulke stedenboeken opgenomen. Zo zijn alle stadsplattegronden die in de 16de, 17de en 18de eeuw uitgegeven werden door Georg Braun & Frans Hogenberg, Joan Blaeu, Johannes Janssonius, Frederick de Wit en een aantal andere Amsterdamse uitgevers vertegenwoordigd. Elk van de geselecteerde atlassen is integraal - in woord en beeld - te raadplegen. Dit betekent dat niet alleen de kaarten en platen van honderden steden in Nederland en daarbuiten opgenomen zijn, maar dat ook de volledige tekst te bestuderen is. De atlassen zijn alle op naam van de afgebeelde steden via indexen ontsloten. Een bladerfunctie maakt het mogelijk van de complete inhoud, inclusief de vaak zeer uitgebreide teksten, kennis te nemen. Website : dpc. uba. uva. nl/cgi/i/image/ image-idx?page=index;c=atlas;lang=nl;

Blader d o o r Blaeu Online presentatie 'Toonneel des Aerdrycks' In 2007 heeft het Regionaal Archief Leiden het initiatief genomen om een van haar schatten, een atlas van Blaeu genaamd Toonneel des Aerdrycks, digitaal toegankelijk te maken. Dit kostbare historische werk, bestaande uit zes banden, kon vanwege de kwetsbaarheid niet meer aan het publiek ter beschikking worden gesteld. Het resultaat van het project is een fan-

tastisch digitaal boekwerk, bestemd voor kaartminnaars in de hele wereld. Voor de eerste keer bestaat de mogelijkheid om door alle zes delen van de atlas te bladeren. Dankzij de toepassing van hoge resolutie scantechnologie kan moeiteloos tot op het kleinste detail ingezoomd worden. Handige zoeksystemen leiden de bezoeker door de inhoud heen. Website: www.leidenarchief.nl (kies daar 'zoeken' en dan 'blader door Blaeu').


16de LIBER-conferentie, 1 t / m 4 juli 2008 te A m s t e r d a m De 16de conferentie van de LIBER Groupe des Cartothécaires zal van 1 tot en met 4 juli plaatsvinden in het Stadsarchief te Amsterdam. De conferentie, die het Engels als voertaal zal hebben, heeft als thema 'The future of the map library and the map librarian' en wordt georganiseerd door de bibliotheken van de Universiteit van Amsterdam (UvA), de Vrije Universiteit (VU) en Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), het Stadsarchief Amsterdam (SAA) en het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT). Het programma omvat presentaties, bijeenkomsten, een postersessie en verscheidene zowel nuttige als plezierige evenementen. Een bezoek aan Wageningen UR behoort tot de mogelijkheden, evenals een post-conferentie uitstapje naar Enkhuizen, Hoorn en Marken op zaterdag 5 juli. Website: liber.gdc.2008.googlepages.com

Werkboek catalogiseren vroege k a a r t e n e n atlassen verkrijgbaar Het werkboek Rare, Antiquarian, or Just Plain Old: Cataloging Pre-Twentieth Century Cartographic Resources, dat medio 2007 in een conferentie van de American Library Association (ALA) werd gebruikt, is weer verkrijgbaar. Het werkboek omvat illustraties en voorbeelden van catalogisering van losse kaarten, atlasbladen en atlassen, met nadruk op kartografisch materiaal van voor 1900. Aan bod komen onderwerpen als beschrijving, transcriptie, mathematische data en ondersteunend onderzoek. De prijs van $40 is inclusief verzending. Bestellingen kunnen gedaan worden bij: Jim Coombs, MAGERT Publications Distribution Manager, Maps Library, Missouri State University 901 S. National, #175 Springfield, MO 65897 e-mail: [email protected] Website: www. ala. org/ala/magert/magert. cfm


Nederlandse w a n d k a a r t in Schotse s c h o o r s t e e n g e v o n d e n In het februarinummer van Cairt, de nieuwsbrief van het kartografieforum van de National Library of Scotland (NLS), wordt melding gemaakt van de vondst van een zeldzame Nederlandse wandkaart. Bij werkzaamheden aan de schoorsteen van een huis in het noord-oosten van Schotland vond een arbeider de restanten van een exemplaar van de wand-

kaart Nova totius terrarum orbis tabula van Gerard Valck en Leonardus Schenck uit de periode 1689-1694. Slechts één ander exemplaar van deze pronkkaart is bekend; deze berust in de collectie van het Maritiem Museum te Rotterdam. Website : www. nis. uk/collections/maps/ subjectinfo/cairtl 2.pdf

Cartographica Helvetica verhuisd n a a r n i e u w e website Het webadres van het Zwitserse Cartographica Helvetica is gewijzigd. Voortaan surft u naar www.kartengeschichte.ch (website in Duits, Frans en Engels).

In m e m o r i a m H a n Voogt Op 21 april 2008 is Johan Willem Frederik Voogt in zijn woonplaats Onstwedde overleden. Han Voogt werd geboren op 20 januari 1926 en was van 1992 tot en met 2004 als secretaris lid van de redactie van Caert-Thresoor, waarmee hij tot op heden de langstzittende redactiesecretaris van ons tijdschrift is. Han Voogt stond binnen de redactie bekend om de zorg en accuratesse waarmee hij het secretariaat op zich nam. Zo heeft hij jarenlang de indexen van Caert-Thresoor samengesteld. Naast het secretariaat van Caert-Thresoor was Han Voogt aan het vrijwilligersprogramma van URUExplokart verbonden waar hij zich samen met Hans Ingen-Housz bezighield met kaarten in Nederlandse pamfletten. In Caert-Thresoor en Kartografisch Tijdschrift zijn enkele artikelen van Han Voogt over dit onderwerp verschenen

maar zijn grote verdiensten liggen 'achter de schermen' van Caert-Thresoor. Han Voogt is 82 jaar oud geworden. De redactie van Caert-Thresoor wenst zijn echtgenote Roos Voogt-Groeneveld en zijn kinderen en kleinkinderen veel sterkte met dit verlies.

In m e m o r i a m Piet de Rijke

Symposium ICA s e p t e m b e r 2008

Op 7 maart jongstleden is Pieter Johannes de Rijke overleden. Als kenner en verzamelaar van de Friese kartografie publiceerde hij onder meer de werken Hoogtepunten van de Friese cartografie (2001) en Frisia Dominium (2006). Tevens was Piet de Rijke mede-auteur van deel 11.1 van de serie Historische plattegronden van Nederlandse steden (2006).

De commission on the history of cartography van de International Cartographic Association organiseert van 10 t/m 12 september 2008 in Portsmouth (UK) een symposium gewijd aan de geschiedenis van de kartografie. Het symposium staat open voor alle kartografen, geografen, historici, verzamelaars, academici en liefhebbers, die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van de kartografie. Het thema van het symposium luidt 'Shifting boundaries: cartography in the 19th and 20th centuries'. Website: http://icahistcarto.org

Piet de Rijke is 72 jaar oud geworden. De redactie van Caert Thresoor wenst zijn nabestaanden veel sterkte met dit verlies.

50

CAERT-THRESOOR

Inzendingen voor deze rubriek aan:

Besprekingen

Sjoerd de Meer E-mail: [email protected]

Het aanzien van Amsterdam. Panorama's, plattegronden en profielen uit de Gouden Eeuw / Boudewijn Bakker en Erik Schmitz. - Bussum: Uitgeverij Thoth; Stadsarchief Amsterdam, 2007. - 306 p.; ill., krt.- ISBN 978 90 6868 444 5.-Prijs €44,90. In 2007 is het Amsterdam Stadsarchief heropend in de voormalige ABN-bank in de Vijzelstraat. Met dit schitterend gerestaureerde, monumentale gebouw zet Amsterdam zich uitdrukkelijk op de kaart als centrum van wetenschap en cultuur. Over de manier waarop de stad zich in het verleden letterlijk op de kaart zette, ging de eerste expositie in het Stadsarchief, onder de zeer toepasselijke titel 'Het aanzien van Amsterdam'. De bijbehorende publicatie bevat de onderzoeksresultaten van de projectgroep die jarenlang aan de voorbereiding werkte. Sinds de 16de eeuw tracht Amsterdam haar aanzien te vergroten met behulp van kaarten, plattegronden en profielen van de stad. Amsterdam had, in vergelijking met andere grote steden in Europa, zoals Rome of Parijs, wat in te halen. Het kon niet bogen op een eeuwenoude geschiedenis, een koninklijke residentie of grote heldendaden als een doorstane belegering. Deze 'upstart' onder de Europese steden, toch in de 17de eeuw de derde in grootte na Londen en Parijs, had dus een imagoprobleem. De kartografle was één van de middelen waarmee Amsterdam dat imago trachtte op te krikken. Het resultaat was een onafzienbare stroom van plattegronden en stadsprofielen, waarop de gebouwen, het scheepvaartverkeer en de ligging van Amsterdam zo voordelig mogelijk zijn weergegeven. Het beginpunt is de befaamde geschilderde vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz uit 1538, gemaakt om te tonen aan Karel V Zo kon de keizer een beeld krijgen van de importantie van deze jonge nederzetting aan het IJ. De twee hoofdvormen van het stadsgezicht, de plattegrond en het profiel, zijn in het verleden uitvoerig bestudeerd door A.E. d'Ailly. Hij stelde in 1934 een Catalogus van Amsterdamscbe plattegronden samen en in 1953 een

CAERT-THRESOOR

51

Repertorium van de profielen der stad Amsterdam. Beide zijn tot op heden onmisbare hulpmiddelen bij het bestuderen van de ruimtelijke ontwikkeling van de hoofdstad. De catalogus Het aanzien van Amsterdam gaat veel verder dan D'Ailly en dat zit hem - afgezien van het vele goede beeldmateriaal - voornamelijk in de interpretatie van het materiaal dat deze archiefmedewerker indertijd zo vlijtig catalogiseerde. Naast allerlei topografische en kartografische informatie, komt de lezer ook veel te weten over de bedoelingen van schilders, tekenaars, prentmakers en uitgevers, hun marktstrategieën en de betekenis van allerlei decoratieve en tekstuele details, die rond de eigenlijke afbeelding zijn aangebracht. Het boek heeft twee delen. Deel I bevat een viertal essays die het onderwerp 'stadsportret' behandelen vanuit verschillende gezichtspunten. Boudewijn Bakker beschrijft de ontwikkeling van het stadsportret als genre in de beeldende kunst. Kenmerkend is de dubbele rol van het stadsportret: als drager van informatie (het zakelijk-kartografische element) en als middel om het stedelijk imago te versterken. Aan dat laatste wijdt Bakker een afzonderlijk hoofdstuk:'Het imago van de stad: zelfportret als propaganda'. Kaartmakers en graveurs hebben talloze middelen aangewend om de stad in een positief daglicht te stellen, variërend van een gunstig - vaak enigszins gemanipuleerd - gezichtspunt tot een barokke omlijsting met allegorische figuren en lovende verzen in het Latijn. De twee andere essays zijn gewijd aan de ruimtelijke ontwikkeling van Amsterdam, zoals die is te volgens op plattegronden en profielen (Jaap Evert Abrahamse) en aan de typologie van het stadsportret tussen 1540 en 1740. In het laatstgenoemde essay geeft Deirdre Carasso een overzicht van de verschillende vormen en tussenvormen die Amsterdamse (en niet-Amsterdamse) uitgevers en kunstenaars hebben bedacht voor hun producten. De inleidende essays worden gevolgd door deel II, de catalogus. Die is onderver-

deeld in veertien hoofdstukken, die elk een eigen invalshoek hebben, soms chronologisch ('Vroege varianten van het stadsportret'), dan weer thematisch ('Hoe kwam een plattegrond tot stand?') of vergelijkend: 'Zustersteden: AmsterdamVenetië, Amsterdam-Antwerpen '. De 72 nummers van deze catalogus dateren uit de periode tussen 1538 (Cornelis Anthonisz) en het midden van de achttiende eeuw. Rond 1600 komt de productie pas goed op gang, te beginnen met de stadsplattegrond van Pieter Bast(1597). Alle grote en minder grote kaartmakers passeren vervolgens de revue: Willem Jansz Blaeu, wiens IJ-profiel uit 1606 Amsterdam voor het eerst presenteerde als één van de grootste havens ter wereld, Daniel Stalpaert, die met zijn streng-classicistische plattegrond van 1662 de toon zette voor een nieuwe traditie. Ook schilders als Hendrick Vroom en Ludolf Backhuysen hebben, in olieverf, hun bijdrage geleverd aan het aanzien van de stad. Voor diegenen die vooral zijn geïnteresseerd in kartografle is er in vrijwel catalogusnummer wel wat te beleven, maar er is ook aandacht voor speciale onderwerpen. Bijvoorbeeld een reeks die gewijd is aan de totstandkoming van een plattegrond, met onder meer proefbladen en voortekeningen voor nieuwe (soms nooit uitgegeven) kaarten. De dynamiek van de 27STE JAARGANG 2008 -2

metropool Amsterdam is te volgen aan de hand van de steeds weer gewijzigde plattegronden of detaillering daarvan, na en tijdens een volgende stadsuitleg.

vanaf de waterlijn) varieerde. Het zou allemaal wat duidelijker zijn geworden wanneer dat was toegelicht met enkele schematische tekeningetjes.

De Amsterdamse grachtengordel lijkt, vanuit de moderne plattegrond bekeken, het resultaat van een geordend ontwerpproces. Ten dele is dat ook zo, maar elke nieuwe uitleg leverde weer nieuwe uitdagingen op, die soms niet waren voorzien. Uitgifte van grond verliep vaak minder gepland en minder rationeel dan gewenst. Zo is de nu zo beroemde Plantage, de buurt rond Artis, ontstaan uit de stagnerende behoefte aan bouwgrond aan het einde van de 17de eeuw.

Verder is er hooguit hier en daar wat detailkritiek te leveren. Zo lopen de voetnoten in één van de essays niet meer gelijk op met de nummering in de tekst. De verschillende beschrijvingen bij de kaarten lenen zich minder voor achter elkaar doorlezen. Zelfs een redelijk ingewijde lezer gaat het op een bepaald moment duizelen van alle torens in het stadsprofiel, die telkens weer worden benoemd. Uiteraard nuttig met het oog op de datering en de beoordeling van de werkwijze van de maker, maar niet altijd even boeiend.

Het aanzien van Amsterdam is een lusthof voor elke kaartliefhebber. De afbeeldingen zijn vrijwel alle van uitstekende kwaliteit (gedeeltelijk zelfs in de vorm van uitslaande bladen), en de toelichtingen zijn van hoog niveau. Op één punt schiet het boek enigszins te kort. De samenstellers hebben veel aandacht voor de werkwijze van de makers van kaarten en profielen. Zij beschrijven in woorden de verschillende manieren waarop met perspectief en gezichtspunt is geëxperimenteerd en hoe er mee is gemanipuleerd. Stadsprofielen zijn bijvoorbeeld bijna altijd combinaties van uitzichten die men vanaf verschillende punten over het IJ (en soms over de Amstel) op de stad had. Ook de hoogte van het gezichtspunt (bijvoorbeeld vanuit de mast van een zeeschip of

Het is te hopen dat deze brede cultuurhistorische benadering van het verschijnsel stadsportret andere archieven of musea inspireert om dit onderwerp verder uit te diepen. In dit Amsterdamse boek is vooral de vergelijking met het buitenland gemaakt (Rome, Venetië, Antwerpen), een neiging die de hoofdstad ook op andere terreinen niet vreemd is. De plattegronden en profielen van andere Nederlandse steden lenen zich echter ook voor een vergelijking met die van Amsterdam. Remmelt

Daalder

Koop en Verkoop uw oude landkaarten via

HJftl |^|K

-*4

Grote collectie landkaarten en topografische prenten- en boeken

Internet veilingen maart, mei, september en november

Specialisatie: I N - EN VERKOOP: • landkaarten van de Nederlanden: 17 en 7 provinciën; • landkaarten en prenten van Graafschap Holland; • Zeeland; • Utrecht; • overige provincies Nederland.

www.swaen.com [email protected] bel voor gratis taxatie telefoon 06 - 27508276

JL

r i i f '

Antiquariaat

Dat Narrenschip Turf kaai 11 Cbii de busha Ite!) 4331 JV Middelburg telefoon 0118 Ó74141 mobiel 06 2814Ó967 e-mail mail(ä)datnarrenschip.n

Openingstijden: donderdag 10.00 - 21.00 uur vrijdag 10.00 -18.00 uur zaterdag 10.00 -17.00 uur

Ook gevestigd te Vinkeveen

Herenweg 144 3Ó45 DT Vinkeveen Geopend: zaterdag 10.00 -17.00 uur

www.datnarrenschip.nl 27STE JAARGANG 2 0 0 8 - 2

52

CAERT-THRESOOR

Inzendingen voor deze rubriek aan: dr. Peter van der Krogt, Universiteit Utrecht, Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht, e-mail: [email protected]. Zie ook: http://cartography.geo.uu.nl/journals

Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven

Aardoom, L., 'Kaart van het polderdistrict Veluwe (1879), relict van een regionaal probleem.' Caert-Thresoor 27, 1 (2008): 16-22. Bakker, Boudewijn, & Erik Schmitz, Het aanzien van Amsterdam, panorama's, plattegronden en profielen uit de Gouden Eeuw. Bussum:THOTH;Amsterdam: Stadsarchief Amsterdam, 2007. - 303 blz. - ISBN 97890-6868-444-5.-Verschenen bij de gelijknamige tentoonstelling in het Stadsarchief Amsterdam van 19 oktober 2007 t/m 6 januari 2008. Beenakker, Jan J.J.M, et al. (red.), Landschap in ruimte en tijd: Liber amicorum aangeboden aan prof.dr Guus J. Borger bij gelegenheid van zijn 65e verjaardag en zijn afscheid als hoogleraar in de historische geografie aan de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit: Amsterdam: Aksant, 2007. - ISBN 978-90-5260270-7. Met o.a. - Adriaan M.J. de Kraker, Horenbaultkaarten als bron voor de reconstructie van het historische landschap en voor de (her)-inrichting van het huidige en toekomstige landschap (blz. 191-202), - Jan W.H.Werner, Monnickendam in de I7de eeuw: de moeizame weg naar een échte stadsplattegrond (blz. 398-406). Blankemeijer, Rolf, 'Waar een wil is is een weg: kaarten van het mythische Hunsow.' Caert-Thresoor 27, 1 (2008): 1-4. Bracke, Wouter, et al. (red.), Formatting Europe, Mapping a Continent: Tien eeuwen kaarten van Europa uit de collecties van de Koninklijke Bibliotheek van België. Brussel: Koninklijke Bibliotheek van België, 2007. - 142 blz. ISBN 9-066337-143-9. - Catalogus van de gelijknamige tentoonstelling, 17 november 2007-8 februari 2008. Eveneens verschenen in het Frans. Groessens, Eric, & Marie-Claire Groessens-van Dyck, 'Two hundred years of geological mapping in Belgium, from d'Omalius d'Halloy to the Belgian federal state.' Earth Sciences History 26 (2007) 1: 75-84. Hallyn, Fernand, Gemma Frisius, arpenteur de la terre et du ciel. [Les Géographies du Monde, sous la direction de Frank Lestringant;VIII]. Paris: Honoré Champion, 2008. - 237 blz. - ISBN 978-2-7453-1701-8. Prijs € 49- Informatie www.honorechampion.com. Heere, Elger, & Martijn Storms, 'Kartograaf met een hoofdletter K: Een biografie van prof.dr. Ferjan Ormeling', Geo-lnfo: Tijdschrift voor Geo-lnformatie Nederland 4 (2007), 12: 482-488.

CAERT-THRESOOR

53

Heijden, Henk van der, 'Vaderlandse geschiedenis in kaart.' Caert-Thresoor 11', 1 (2008): 11-14. Heuvel, Maartje van den,'Een Nederlandse pionier van de visuele media', Omslag. Bulletin van de Universiteitsbibliotheek Leiden en het Scaliger Instituut 6 (2008), 1: 15. - over de afbeelding van de camera obscura van Gemma Frisius uit 'De radio astronomico et geometrico liber', 1545 Huigen, Siegfried,'De smaak van menschen-vlees', Omslag. Bulletin van de Universiteitsbibliotheek Leiden en het Scaliger Instituut 6 (2008), 1: 6-7. - over 'Oud en Nieuw Oost-Iniën' van François Valentyn, 1724-1726. J e n n y , Bernhard, & Elger Heere, 'Visualisering van de planimetrische nauwkeurigheid van oude kaarten met MapAnalyst.' Caert-Thresoor 27, 1 (2008): 5-10. Klinkow, Michaela, & Corinna Roeder ( r e d . ) , Oldenburg und die ganze Welt:Alte Karten und prächtige Atlanten (Schiften der Landesbibliothek Oldenburg; Bd. 46). Zetel: Komregis Verlag, 2008. - 120 blz. ISBN 979-3-938501-31-3; prijs ? 24. - Uitgave t.g.v. de gelijknamige tentoonstelling, 22 april - 7 juni 2008 in de Landesbibliothek Oldenburg; betr. vooral kaarten van NWDuitsland van veelal Nederlandse uitgevers. Lentz, Sebastian, & Ferjan Ormeling ( r e d . ) , Die Verräumlichung des Welt-Bildes: Petermanns Geographische Mitteilungen zwischen 'explorativer Geographie' und der 'Vermessenheit' europäischer Raumphantasien: Beiträge der Internationalen Konferenz auf Schloss Friedenstein Gotha, 9-11. Oktober 2005- [Friedenstein-Forschungen; Bd. 2]. Stuttgart: Franz Steiner, 2008. - 267 blz., 27 Farbtafel. Bevat o.a. - Paul van den Brink, Tackling the Role Model: Some remarks on the relationship between Petermanns Geographische Mitteilungen and the Royal Netherlands Geographical Society at the end of the 19th century (blz. 45-53). - Ferjan Ormeling,The cartography of Southeast Asia in Petermanns Mitteilungen (blz. 55-63). Medynska-Gulij, Beata, Mapy ksiestw slaskich swidnickiego, jaworskiego i legnickiego z IL polowy XVLL wieku Fryderyka Khünoviusa [Fryderyk Khünovius' kaarten van de silezische hertogdommen Schweidnitz.Jauer en Liegnitz uit de tweede helft van de 17de eeuw]. Wroclaw: GAJT Wydawnictwo, 2002. - 133 blz. + 3 facsimile's. - ISBN 83-88178-17-2. - Khünovius' kaar-

ten zijn gebruikt in Blaeu's Atlas Maior. Poolse tekst met samenvatting in Engels en Duits. Oddens, Roelof, & Marco van Egmond, Ormelings atlassen: Catalogus van atlassen geschonken aan de Universiteit Utrecht door de hoogleraren F.f. Ormeling sr. en jr. Nederlandse Geografische Studies; 372. Utrecht: KNAG; Faculteit Geowetenschappen, 2008. - 147 blz. ISSN 0169-4839 nr. 372. Ormeling, F.J., Van Ortelius naar OpenStreetMap: Transformatie van de kaart tot multifunctionele wegwijzer: Rede ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar Kartografie aan de faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht. Utrecht: Universiteit Utrecht, 2008. 28 blz. ISBN 978-90-626-6016-2. Shirley, Rodney,'England's Gain: Netherlanders in Elizabethan England.' LMCoS journal 112 (Spring 2008), 5-9. Storms, Martijn, De verzamelingen van Bodel Nijenhuis. Kaarten, portretten en boeken van een pionier in de historische cartografie, met bijdragen van Anton van der Lern, Kasper van Ommen en Jef Schaeps. [Kleine Publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek Nr. 76]. Leiden: Universiteitsbibliotheek Leiden, 2008. - ISSN 0921-9293, deel 76. Inhoud: - 'Dit waarlijk vorstelijk legaat: Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis en zijn kaartenverzameling / Martijn Storms, blz. 9-24 - De kaarthistoricus Bodel Nijenhuis / Martijn Storms, blz. 25-34 - De portrettenverzameling van Bodel Nijenhuis / Kasper van Ommen & Jef Schaeps, blz. 35-61 - Verzamelaar en schenker van boeken: De bibliotheek van Bodel Nijenhuis / Anton van der Lem, blz. 62-86 - Bibliografie van mr. Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis / Martijn Storms, blz. 87-97 - Catalogus / [Martijn Storms en studenten Book and Digital Media Studies], blz. 98-137 Studiekring Eerste Millennium, De Peutinger-kaart en de Lage Landen. (SEMreeks 'Vergeten verleden'; dl. 2). Breda : Papieren Tijger, 2007. - 140., [1] uitsl. krt. ISBN 978-90-6728-209-3. - Kritische analyse van de gegevens over de Nederlanden zoals die in de bekende laat-Romeinse wegenkaart worden gepresenteerd. Tijs, Rutger, Antwerpen: atlas van een stad in ontwikkeling.Tielt: Lannoo, 2007. 239 blz. - ISBN 978-90-209-7205. - Overzicht 27STE JAARGANG 2008 -2

van de historisch-ruimtelijke ontwikkeling en enkele bouwkundige hoogtepunten van de stad Antwerpen. Wladimiroff, Igor, De kaart van een verzwegen vriendschap: Nicolaes Witsen en Andrej Winius en de Nederlandse cartografie van Rusland. [Baltic Studies; 10]. Groningen: INOS/NRCe, 2008. - 385 blz., 53 pi. - ISBN 978-90-812859-1-9. Prijs € 49,95.

Als trouw Caert-Thresoor lid willen wij U graag vragen het bijgevoegde formuliertje door te geven aan iemand, die volgens U, ook

Inhoud historisch-kartografïsche tijdschriften Imago Mundi 60,1 (2008) - Ebel, KathrynA.,'Representations of the frontier in Ottoman town views of the sixteenth century' (blz. 1-22). - Krokar, James P.,'New means to an old end: Early modern maps in the service of an Anti-Ottoman crusade' (blz. 23-38). - Tyacke, Sarah,'Gabriel Tatton's Maritime Atlas of the East Indies, 1620-1621: Portsmouth Royal Naval Museum, Admiralty Library Manuscript, MSS 352' (blz. 39-62). - Edney, Matthew H.'John Mitchell's Map of North America (1755): A study of the use and publication of official maps in eighteenth-century Britain' (blz. 63-85). - Galichian, Rouben, A Medieval Armenian T-O map' (blz. 86-92). - Kovarsky, Joel, 'Carto-bibliography on the Web: Links combining text and image' (blz. 93-96).

kartografische interessen heeft.

Of misschien een idee als cadeautje voor een goede kennis?

Cartographica Helvetica 37 (Jan 2008) - Gabler, Petra,'Eduard Gaebler (18421911), der Verleger und seine Atlanten' (blz. 3-20). - Herbert, Francis,'«Stanford's London Atlas Map of Switzerland»; künstlerische Geländedarstellung, Mehrsprachigkeit, Tourismus' (blz. 21-34). - Svatek, Petra, 'Die Geschichtskarten des Wolfgang Lazius: Die Anfänge der thematischen Kartographie in Österreich' (blz. 35-43). e-Perimetron 2,2 (Spring 2007) On-line tijdschrift: http://www.e-perimetron. org - Davie, M.F. & M. Frumin,'Late 18th century Russian Navy maps and the first 3D visualization of the walled city of Beirut' (blz. 52-65). - Alves Gaspar, J.,'The myth of the square chart' (blz. 66-79). - Livieratos, E.,A.Tsorlini & C. Boutoura, 'Coordinate analysis of Ptolemy's Geographia Europe Tabula X with respect to geographical graticule and point positioning in a Ptolemaic late 15th century map'(blz. 80-91).

Hartelijk dank namens Redactie en Uitgever van Caert-Thresoor.

Administratie Caert-Thresoor Postbus 68 2400 AB Alphen aan den Rijn


- Orciani, M.,V. Frazzica, L. Colosi & F. Galletti, 'Gregoriano Cadastre:Transformation of old maps into Geographical Information System and their contribution in terms of acquisition, processing and communication of historical data' (blz. 92-104). - Reyes Nunez, J. J, 'A website about map history for Hungarian pupils' (blz. 105113). Wolodtschenko.A. &T. Forner,'Prehistoric and early historic maps in Europe: Conception of Cd-Atlas,' (blz. 114-116).

e Perimetron 2,3 (Summer 2007) On-line tijdschrift: http://www.e-perim.etron.org - Visintini, D., F. Guerra.A.Adami & P.Vernier, 'A 3D Virtual model of the Gorizia downtown (Italy) by matching historical maps with aerial and terrestrial surveying techniques' (blz. 117-133). - Brumana, R. & C. Achille,'e- Historical sites. Georeferencing as availability of space-temporal data: Historical cartography towards advanced 3D view' (blz. 134-159). - Drakoulis, D.,'The study of late antique cartography through web based sources' (blz. 160-172). - Ploutoglou, N., M. Pazarli & K. Papadopoulos, 'The digital rotational and scale fitting of Bordone's isolario in a continuous insular map of Greece' (blz. 173184). - Liu Gang, 'The Chinese inventor of bi-hemispherical world map' (blz. 185-193). De Hollandse Cirkel 10, 1 (maart 2008) - Scheele,Theo,'De Adan-familie tentoongesteld' (blz. 2-11). - Mohrmann, Jeroen,'Hoe Nederlandse hydrografen omstreeks 1845 de kaarten van Brits-Indië aan die van Australië koppelden en daarmee de rijksgrenzen in Nederlands-Indië vastlegden' (blz. 12-25). - Holsbrink, Henk, 'Billwegen 2: roeden en dorpsafmetingen' (blz. 26-29). - Holsbrink, Henk, "Boazumer mjitte' en Letenser roede' (blz. 30-33). IMCoS Journal 112 (Spring 2008) - Shirley, Rodney,'England's Gain: Netherlanders in Elizabethan England' (blz. 5-9). - Thrower, Norman J.W,'Doctors and maps revisited' (blz. 11-17). - Hyde, Ralph, 'Richard Horwood, and his map of London 1792-1799' (blz. 31-37). - Newby, Valerie,'An old toothbrush and an empty cigarette tin:The AA in India' (blz. 51-53). The Portolan 71 (Spring 2008) - Reisser, Wesley J., 'Mapping for Peace: The American Inquiry and the Paris Peace Conference, 1918-1919' (blz. 9-21). - Buehler, Michael,'Henry E Walling and the mapping of New England's towns, 1849-1857'(blz. 22-33). - Allen, David Y.,'The obscure Amos Lay: An early nineteenth-century American cartographer' (blz. 34-45). Rothman, Leonard A.,'Cartocravatia (Map ties)' (blz. 53-55).

54

CAERT-THRESOOR

In- en verkoop: antiquarische boeken prenten decoratieve grafiek Brede

sortering:

• Geïllustreerde d r u k k e n 15-19e e e u w • Topografie • Atlassen • Reisboeken • O u d e kunstgrafiek • Natuurlijke historie

Antiquariaat

Plantijn

BUBB KUYPER /EILING BOEKEN Nederlandse en buitenlandse cartografie, topografie en geschiedenis

25 t/m 28 november 2008 Kijkdagen 20 t / m 23 november Inbreng voor deze veiling mogelijk op maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur

Ginnekenmarkt 5 - 4835 JC Breda Telefoon: 076 560 44 00 Mobiel: 06 532 994 10 E-mail: [email protected]

MANUSCRIPTEN EN GRAFIEK

Jansweg 39 2011 KM Haarlem tel. 023 5323986 fax 023 5323893 e-mail [email protected] catalogus online te raadplegen op www.bubbkuyper.com

antiquariaat

SANDERUS Nederkouter 32 9000 Gent - Belgium Tel. +32 9223.3590 - Fax +32 9223.3971 E-mail: [email protected]

Early Antique Maps & Atlases

www.sanderusmaps.com

R J. KIPP RESTAURATIE-ATELIER *&*§F A b s t e d e r d | J k 309 f w $ 3582 BL Utrecht OmB Telefoon (030)2516010

Archivering, conservering en restauratie

van kaarten en collecties Conservering en restauratie van kaarten met behoud van authenticiteit Verzorging van grote formaten, inclusief passepartout en lijstwerk

MERCATOR

Vervaardiging van zuurvrije dozen

Achter Ciarenburg 2 3511JJ U t r e c h t - N L Tel. 030-2321342 Bezoek op afspraak.

Beschrijving en restauratie van tekeningen, kaarten, atlassen, reisverslagen, boeken etc. Doen van onderzoek en maken van een inventaris of catalogus van kleine collecties

Beheren e-depot hosting database Publiceren website webwinkel e-learning Digitaliseren schilderij foto boek kaart document bouwtekening fiche microfilm film Fotografie

www.pictura-im.nl [email protected]

072 53320444

interieur object 3D-shot

/ .w\~.

M ;

e*Â

Restoration-Workshop Paul Peters Op het terrein van de kartografie bieden wij een in brede kring erkende expertise ten dienste van de conservering en restauratie van O GLOBES en verwante objecten,

O KAARTEN (ook zeer grote formaten tot ca. 350 x 350 cm),

O ATLASSEN en STEDEBOEKEN Object-specifieke, passief-conserverende restauratie van papier, incunabelen en oude drukken, grafiek, kerkelijke en overheidsdocumenten, charters en zegels, uit alle tijden.

Restoration-Workshop Paul Peters is lid van de VeRes, de VAR en de IADA (International Association of Book and Paper Conservators).

Ons dochterbedrijf Iris Antique Globes and Maps verkoopt historisch belangrijke en decoratieve globes uit het midden van de 17e tot het midden van de 20e eeuw. Op www.irisglobes.nl maakt u kennis met een keuze uit de steeds wisselende voorraad. Bezoekadres van beide bedrijven: Dorpsstraat 31 B , 7218 AB Almen. Telefoon: 0575 43 94 44, fax: 0575 43 39 73. [email protected] - [email protected]

WIJ ZIJN GEÏNTERESSEERD IN DE AANKOOP VAN (BESCHADIGDE, INCOMPLETE) GLOBES EN VERWANTE OBJECTEN

J

NDIUS

BOOK A N D PRINT A U C T I O N S

•Mm falttr ounxri mittf

fliuim I our ou Jnrmof lifetuonr twutniuimiutl|ii|»r/,Brro' un m h é m u liwOiotairfi toi wrotaJfvufinitmir mi ta ttjärtidr/fift «mjuiMiqï g \ * œ tfttuwgin« piuiilî, IL •juauitaiiniTiimtTmitpm SuttotwuttUltmu-fimidfrr ir oui tttnrnirroimfóugtfmp! TfHUSi. >U tJlÛT gmotfUMM

4

»

Next Auction: december 2008

Contact: T +31 - 575 439 443 F

+31 - 575 433 973

M

+31 - 610 299 776

£ [email protected] I

www.hondiusauctions.com

Dorpsstraat 31b • 7218 AB Almen The Netherlands

Thresoor Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie. i *3F. {

Recommend Documents