Roeland Muskens
Aan de goede kant Een geschiedenis van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging 1960 - 1990
Aan de goede kant Een geschiedenis van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging 1960 - 1990
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Agnietenkapel op maandag 30 september 2013 te 14.00 uur door Roeland Willem Anton Muskens geboren te Rotterdam
Promotor: Prof. dr. W.G.J. Duyvendak Co-promotor Prof. dr. L. Heerma van Voss
Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
HOOFDSTUKINDELING Voorwoord
8
Inleiding Een sociale beweging Golven van protest Mobilisatiegronden Doelen en middelen Publieksmobilisatie en beleidsverandering Invloed op de buitenlandse politiek Algemene verklaringsfactoren voor succes Succesfactoren in publieksmobilisatie en beleidsbeïnvloeding Het meten van succes Tot slot
11 13 14 15 17 18 21 22 23 24 26
1 De aanloop Proloog
28 28
2. Comité Zuid Afrika Inleiding Opmaat naar de roerige jaren zestig Sharpeville, 21 maart 1960 Het CZA na Sharpeville Steun voor Zuid-Afrika Het CZA mist de boot De ton van Luns Defence and Aid Fund Nederland Onderzeeboten
38 38 39 41 44 48 49 55 57 62
3. Boycot Outspan Actie Inleiding Na Outspan
66 66 74
4. Anti-Apartheidsbeweging Nederland Inleiding Nederland in de jaren zeventig De beginjaren van de AABN Het Kabinet Den Uyl en de apartheid De AABN als speurhond Azania Komitee; maoïsten tegen apartheid Kwestie van de reactorvaten De vakbeweging tegen apartheid Dagelijks leven bij de AABN Overheidssubsidie De banden met de CPN Okhela en de val van Berend Schuitema AABN versus KZA Solidariteit aan het einde van de jaren zeventig Soweto De AABN na Soweto Onderwijs tegen apartheid De AABN en het wapenembargo Muldergate Culturele banden Wetenschappelijke contacten met Zuid-Afrika Culturele boycot Zingen tegen apartheid Radio Freedom AABN in dood tij
78 78 78 81 84 87 91 95 101 105 106 107 109 115 120 121 125 126 127 132 134 137 143 145 148 150
Culture in Another South Africa Zwarte Nederlanders tegen apartheid De affaire Klaas de Jonge Operatie Vula Breed Overleg Tegen Apartheid Het verschijnsel Mandela Het einde van de AABN
153 154 156 159 160 162 165
5 Werkgroep Kairos Inleiding Beyers Naudé en het Christelijk Instituut Lunteren en de oprichting van Kairos Kairos kiest voor het ANC Steun voor Buthelezi Programme to Combat Racism Betaald Antwoord Betaald Antwoord en de herinvesteringen Steunt uw geld apartheid? Kerken en apartheid Katholieken tegen apartheid De strijd om het CDA De laatste jaren
167 167 167 168 172 175 179 184 185 189 191 193 194 200
6 Het olie-embargo; acties tegen Shell Inleiding Gesprekken met Shell Aandeelhoudersacties Aandacht op Rhodesië Gezamenlijke campagne voor een olieboycot Shipping Research Bureau Kamerdebat over de olieboycot Na het Kamerdebat Internationale campagne Shell ontwikkelt een strategie Shell tegen apartheid
201 201 201 203 206 208 212 214 217 221 224 228
7 Komitee Zuidelijk Afrika Inleiding Angola Comité Amandla en Facts & Reports Stichting Sanctiejaar en de sportboycot Krugerrand Pluk geen vruchten van apartheid Lagere Overheden Tegen Apartheid (LOTA) Amsterdam en Rotterdam tegen apartheid Tweesporenbeleid Het tweede spoor Bevrijdingsfonds Medefinanciering Hulp in natura Hulp versus actie SA/NAM en het Europese geld
231 231 231 233 235 242 244 247 250 253 255 256 258 261 263 264
8 De autonome beweging tegen apartheid Inleiding De zwarte jaren tachtig De achtergrond van de radicale vleugel Bluf! De verhouding met de comités Het dilemma tussen anonimiteit en politiek overtuigingswerk
271 271 271 273 276 277 283
RARA De Makrobranden en de strijd tegen SHV De arrestatie van Roemersma Blij dat ik snij en andere radicale acties tegen Shell SuZA en de Spektakelblokkade Na het spektakel de stilte
283 286 291 292 297 304
9 De beweging na 1990 Geef Mandela een eerlijke kans
308 311
10 Conclusies Een verzuilde beweging Protest Event Analysis Succesfactoren Conclusies CZA Conclusies BOA Conclusies AABN Conclusies Kairos Concusies olieboycot en acties tegen Shell Conclusies KZA Conclusies radicale beweging tegen apartheid Succes en falen van de anti-apartheidsbeweging Het effect van de sancties op Zuid-Afrika Tot slot
315 315 317 320 321 324 326 328 330 332 333 337 339 342
English Summary
344
Geraadpleegde literatuur
350
Namenregister
358
Geïnterviewde personen
363
Annex Nederlandse anti-apartheidsorganisaties Lijst van activiteiten van de radicale beweging
365 365 371
Tot slot De Nederlandse strijd tegen apartheid kwam deels voort uit de afkeer tegen het racisme dat Nederland meemaakte tijdens de Tweede Wereldoorlog. De deportatie van en moord op meer dan honderdduizend joden, de bezetting, de Duitse rassenwetten die ook in Nederland van toepassing werden verklaard, hadden diepe krassen achtergelaten in de ziel en hebben het morele kompas van de Nederlander blijvend geijkt. Verschillende anti-apartheidsactivisten die in het kader van dit onderzoek zijn geïnterviewd verklaarden dat de (eigen of overgeleverde) ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog motiveerden om apartheid te bestrijden. De weerstand tegen racisme verbindt sinds 1945 (vrijwel) het hele politieke spectrum. De schok was daarom aanzienlijk toen in de decennia na de oorlog het verzet van Nederlanders tegen de bezetters en tegen het racisme van het nazibewind minder massaal bleek te zijn geweest dan we ons tijdens de euforie van de bevrijding realiseerden. De lijn tussen goed en fout bleek minder scherp dan gedacht en meer Nederlanders dan we aanvankelijk wilden toegeven hadden zich opgehouden in het grijze gebied tussen collaboratie en verzet. De dekolonisatie in Afrika en Azië die na 1945 op gang kwam, was in het licht van de afkeer van racisme ook vol betekenis. Maar terwijl in veel landen in Afrika en Azië de oude, hiërarchische verhoudingen tussen blank en zwart en tussen kolonisator en gekoloniseerde werden verbroken, ging Zuid-Afrika de omgekeerde weg. Zuid-Afrika verankerde in 1948 het racisme in de grondwet en waar andere Afrikaanse landen dekoloniseerden, maakte Zuid-Afrika duidelijk dat de ongelijke verhouding tussen blank en zwart daar blijvend zou zijn. Dat zette Zuid-Afrika apart. Voor velen in Nederland was de associatie met Hitler-Duitsland onontkoombaar: het was een kleine stap van ‘für Juden verboten’ tot ‘slegs vir blankes’. Vooral door de AABN werd de historische link tussen nazi-Duitsland en Zuid-Afrikaanse apartheid dikwijls gelegd. Aanvankelijk streden de gevoelens van afkeer nog met het idee van de stamverwantschap. Zeker tot 1960 onderhield Nederland hartelijke betrekkingen met Zuid-Afrika, die onder andere tot uitdrukking kwamen in wederzijdse staatsbezoeken. Maar na Sharpeville veranderde dat. Direct na dit bloedbad dienden zich de eerste actiegroepen aan die zich richtten tegen Zuid-Afrika en de apartheid. Onder invloed van de woelige jaren zestig, de provo’s en hippies en het uit Amerika overgewaaide Vietnamprotest, groeide het verzet. Aanvankelijk stond de aandacht voor Zuid-Afrika nog in de schaduw van de Vietnambeweging en de protesten tegen het late kolonialisme van Portugal, maar vanaf het midden van de jaren zeventig kwam de strijd tegen de apartheid centraal te staan in de Nederlandse solidariteitsbeweging. Dit had te maken met een aantal ontwikkelingen. Ten eerste het verdwijnen van ‘Vietnam’ en het Portugese kolonialisme van de agenda, ten tweede de gebeurtenissen in Soweto en ten derde de hernieuwde belangstelling in Nederland voor de Tweede Wereldoorlog en het vraagstuk van ‘goed’ en ‘fout’ (onder invloed van het proces tegen de Nederlandse collaborateur Pieter Menten en de zaak van de Duitse oorlogsmisdadigers in Breda). De kwestie van de apartheid werd een hedendaagse herkansing voor het knagende gevoel dat minder Nederlanders dan we dachten zich verzet hadden tegen de nazi’s. De strijd tegen de apartheid werd een nieuwe, grotendeels binnenlandse verzetsstrijd. De vijand zat niet exclusief in Johannesburg, maar was ook te vinden in de oude banden van Nederland met Zuid-Afrika, in de gevoelens van stamverwantschap, in de automatische Nederlandse reflex van neutraliteit op het internationale toneel, in de rol van Nederland als koopman die overal wel zaken wilde doen. Wilde Nederland de strijd aanbinden met apartheid dan was het zaak om vooral de binnenlandse betrokkenheid met de apartheid te verbreken. De strijd tegen de apartheid werd daarmee ook een moderne beeldenstorm. Het werd religieus. Ruimte voor nuance verdween, want nuance stond in de weg van de vastberadenheid om deze keer, in deze oorlog, onbetwijfelbaar ‘aan de goede kant’ te staan. Straatnaambordjes moesten het ontgelden, de oude sympathie voor de Boeren werd omstreden, Nederlandse schrijvers werd de uitreis naar Zuid-Afrika verboden op straffe van excommunicatie, Zuid-Afrikaanse cultuur werd geridiculiseerd en migratie naar Zuid-Afrika werd hoogverraad. De boeken van de Nederlands Zuidafrikaanse Vereniging belandden in de gracht, Kaapse wijnen en fruit gingen in de ban. En er was Shell. De strijd tegen Shell ontwikkelde zich tot het epicentrum van de antiapartheidsstrijd. De wapens waren de afgesneden vulpistolen van de benzinepompen. Anders dan de Tweede Wereldoorlog eindigde de strijd tegen de apartheid niet in een duidelijke capitulatie van de vijand. Voordat de anti-apartheidsbeweging echt de tanden kon laten zien koos blank Zuid-Afrika eieren voor haar geld. Zij het dat de druk die de internationale beweging had opgeworpen de val van de apartheid wel degelijk had bespoedigd. Maar de verandering waar zo hard voor gevochten was, kwam uiteindelijk uit het vermaledijde vijandelijke kamp. Staatspresident Frederik Willem de Klerk wierp zich op als verlosser en werd beloond met een Nobelprijs voor de Vrede. Aartsvijand Shell wist zich te verschuilen achter geheimzinnige besprekingen die het bedrijf allang zou hebben gevoerd met de leiders van zwart Zuid-Afrika en bemachtigde daardoor net op tijd een plek in het andere kamp. Bewijs voor de draai van het oliebedrijf was het feit dat het ANC na haar legalisering intrek nam in het oude hoofdkantoor van ‘de Koninklijke’ in Johannesburg: Shell House. Dit tot afschuw van de anti-apartheidsactivisten die zich herinnerden hoe stug het oliebedrijf had vastgehouden aan het zakendoen met het blanke minderheidsregime. En hoe Shell, en andere bedrijven, zich jarenlang hadden verscholen achter bestaande wetgeving en noties over het gebrek aan effectiviteit van een principiëlere opstelling.
Maar de echte verlosser was toch Nelson Mandela die bij zijn zegetocht in Amsterdam werd toegejuicht als had hij voor ons de wereldcup binnengehaald. De politici en andere gezagsdragers die luttele jaren ervoor het ANC en haar bejaarde leider nog gelijk hadden gesteld aan terroristen, verdrongen zich om met Madiba op de foto te kunnen. Nederland had ook na afloop van deze oorlog weer massaal in het verzet gezeten.
