CLAIRLIEU JAARGANG GESGHIEDENIS DER KRUISH. TIJDSCHRilT GEWIJD AAN DE. Fwe ui i n ovei de stichti I N H 0 U D. Dei Riithcrbcsi. i rl-.; Bentlsge be!

CLAIRLIEU TIJDSCHRilT

GEWIJD

AAN

DE

GESGHIEDENIS DER KRUISH

I N H 0 U D

DR. H.LI. WHIS8

Dei Riithcrbcsi. i

rl-.; Bentlsge be!

igcning mi lahrc 1823 Glli

p.

3

p.

97

SCH

Fwe

• ui

i n ovei de stichti 'i opvembi

DR. A. ZWART(t) b Hougcn, '

05)

W. SLANi In Mendoriaffl kruishcrr D. Snijd'ers mei Bibliografle . KRQNIEK

jjste

JAARGANG 1 9 9 3

CLAIRLIEU — MAASEIK

.

CLAIRLIEU TIJDSCHRIFT

GEWIJD

AAN

DE

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN

51ste

JAARGANG 1993

CLAIRLIEU

— MAASEIK

Dr. H.U. WEISS

DER BUCHERBESTAND

DES EHEMALIGEN

KREUZHERRENKLOSTERS BENTLAGE BEI

DER VERSTEIGERUNG IMJAHRE 1823

INHALTSVERZEICHNIS

I. Einleitung

S.

5

II. Biicherbestand

A.: THEOLQGISCHE BtJCHER 1. Handschriften

S.

8

2. Bibeln

S.

8

3. Kirchenvater und Kirchenlehrer

S.

9

4. Bibelexegese

S. 11

5. Dogmatische Theologie

S. 15

6. Moraltheologie

S. 23

7. Katechese

S. 29

8. Predigtbiicher

S. 31

9. Asketische und mystische Literatur

S. 43

10. Philosophic

S. 53

11. Kirchengeschichte

S. 54

12. Kirchenrecht

S. 57

B.: NICHTTHEOLOGISCHE BUCHER

13. Humanistische Studien

S. 60

14. Allgemeine Geschichte

S. 65

15. Allgemeines Recht

S. 67

16. Naturwissenschaften

S. 68

C.: 2USAMMENFASSUNG UND AUSWERTUNG

S. 70

III. Anhang a. Alphabetisches Autorenverzeichnis

S. 78

b. Anteil der geistlichen Orden

S. 83

EINLEITUNG

Der Erfolg der Reform des Kreuzbruderordens von 1410 zeigte sich in der Griindung weiterer Kloster in den Niederlanden und im benachbarten Rheinland. Auch in Westfalen faJSte der Orden FuJS: zun'dchst mit den Kolner Tochterklostern Osterberg bei Osnabruck (1427), Falkenhagen zwischen Hoxter undPyrmont (1432-1445) und Bentlage beiRheine an der Ems (1437), spdter kamen Hohnscheid bei Freienhagen (1468) und Glindfeld bei Medebach (1499) hinzu. Kloster Bentlage (1437-1803)x entwickelte sich in der 2. Hdlfte des 15. Jahrhunderts zu einem der vitalsten Konvente des Ordens. In der Krisenzeit der Reformation hielt er am Glauben fest und erwarb sich nach dem 30/ahrigen Krieg Verdienste um die katholische Mis sion in seiner Nachbarschaft. Wie viele andere Kloster auch verlor Bentlage im 18. Jahrhundert seine Ausstrahlungskraft, nachlassende Klosterzucht gab wiederholt Anlafixur Klage. Immerhin gelang es dem Orden, nach Absetzung des unfdhigen Priors (1772) den Konvent zu reformieren. Der positive Visitationsbericht des Generalpriors Dubois aus demjahre 1789 ist der letzte Hinweis auf die inneren Verhdltnisse des Konvents vor seiner Auflosung. Uberzeugungskraft und Standhaftigkeit der Bentlager Regularkanoniker in ihrer besten Zeit setzen voraus, daJS sie belesen und mit theologischer Diskussion vertraut waren. Uber das geistige Leben im Konvent geben die Quellen allerdings nur wenig Aufschlufi. Die verstreuten Angaben uber die Klosterbibliothek lassen kaum Ruckschlusse zu.

Die ersten Bucherfur den Gottesdienst stammten wohl aus der in-

korporierten Gertrudenkapelle, aus dem Kolner Mutterkloster und von Geistlichen aus der Nachbarschaft2. Mit dem Eintritt mehrerer }£'}?' Wmfi' DaS K^skenwiklostGr Bentlage, in: Rheine, Gestern, Heute, Morgen, Zeit-

schnft fur den Raum Rheine, Hrsg. Stadt Rheine (mit vollstandiger Iiteraturiibersicht), Rheine,

2 Bentlager Chronik, ubersetzt von Heinrich Biild, in: Heinrich Biild (Hrsg.), Rheine a.d.Ems. Chroniken und Augenzeugenberichte 1430-1950, Rheine, 1977, S. 15-56, S. 22.

6

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

Fraterherren nahm nach 1450 die Schreibtdtigkeit der Bentlager Konventualen zu\ 1484 schenkte Hermann von Langen, Dekan am Dom zu Munster, dem Kloster an die 70 Bucher*. 1490 lebten in Bentlage 24 Ordenspriester und 29 Chorbriider, die Bibliothek mufi dementsprechend grofi gewesen sein^. 1573 fand die bischofliche Visitation eine geordnete Bibliothek vor6. Ob sie bei der Pliinderung des Klosters durch die Spanier (1594) und vor allem durch die Brandschatzung durch die Schweden (1647) Einbufien erlitten hat, wissen wir nicht. Es ist nur noch uberliefert, dafi der Prior von Marienfrede 1693 mehrere Bucher ,,De actis sanctorum "fur Bentlage besorgte1.

Die einzige Quelle, die konkrete Auskiinfte uber den Bucher-

bestand in Bentlage geben kann, ist die Liste der 1823 verkauften Bucher*, ihre Auswertung ist seit langem uberfallig. Damals versteigerte der milnstersche Notar Block die Bibliothek im Auftrag des Herzogs Joseph Arnold von Looz-Corswarem, der seine Residenz in das aufgehobene Kloster gelegt hatte. Den Kaufinteressenten wurde zur Information ein Bucherverzeichnis angeboten, das alle Bucher mit Verfasser und Titel — zumindest mit einem Kurztitel — aufgefuhrt haben mufe. Von diesem Verzeichnis ist kein Exemplar mehr erhalten, wir besitzen nur das Verkaufsprotokoll, in dem uberjedes Buch abgerechnet wird. Die Angaben sind aber luckenhaft, von den 917 Werken mit 1002 Bdnden konnten nur gut 400 eindeutig ermittelt werden9.

Mag es auch enttauschend sein, daJS ein so groJSer Teil der Biblio thek mehr oder weniger anonym bleibt, so zahlen die ermittelten

3 a.a.O. S. 42. 4 a.a.O. S. 49. 5 Lateinische Abschrift der Bentlager Chronik, Staatsarchiv Munster, Fiirstentum RheineWolbeck I D 1. Zum Jahr 1490: ,,Fuerunt illo anno fratres chorales 28 et 24 sacerdotes". 6 WElfi, a.a.O. S. 147. 7 a.a.O. S. 54. 8 Staatsarchiv Munster, Gutsarchiv Bentlage, A.XVIII Verschiedenes. Nr. 36: Verkauf der Bucher der Bentlager Klosterbibliothek. Darin: Verzeichnis der verkauften Bucher mit Angabe der Kaufer und des Kaufpreises.

9 Die genaue Zahl der verkauften Bucher ist nicht zu ermitteln — die liste fuhrt am Schlufi (12 / 227-230) viermal ,,ein Convolut alter Bucher" auf.

DER Bt)CHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

7

Werke10 doch wohl zu den wichtigsten und erlauben Ruckschlusse aufdie geistigen Interessen der Bentlager Kreuzherren. In der Verkaufsliste sind die Biicher nach ihrem Format geordnet und numeriert, demgemaJS werden sie auch hier nach Buchformat (f = Folio, 4 = Quart, 8 = Oktav, 12 = Duodez) und laufender Nummer zitiert. Die Druckdaten sind — zwei Bibeln ausgenommen

— nicht uberliefert. Die hinzugefilgten Erscheinungsdaten bezeichnen die Zeit, seit der die Biicher erworben werden konnten; in vielen Fallen weisen haufige Ausgaben auch auf den Bekanntheitsgrad hin. Pater Theo van den Elsen o.s.c, St. Agatha, hat diese Untersuchung durch zahlreiche Hinweise und Verbesserungen maJSgeblich gefordert. Auch an dieser Stelle dankt ihm der Verfasser sehr herzlich fur seine unermudliche Hilfsbereitschaft.

10 Herangezogen wurden:

PG = J.P. Migne (Hrsg.), Patrologia graeca, Paris, 1857-1866. PL = J.P. Migne (Hrsg.), Patrologia latina. Paris, 1870-1890. SO = Aug. & Alois de Backer, S.J., Bibliotheque de la compagnie de Jesus, nouv. ed. par Car los Sommervogel S.J., Bruxelles-Paris / Toulouse, 1890-1932. HU = Hugo Hurter, Nomendator literarius theologiae catholicae theologos exhibens aetate, natione, disciplinis distinctos, New York, 1963.

JO = Christian Gottlieb Jbcher, Allgemeines Gelehrten-Lexikon, Hildesheim, 1961.

WI = Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Hrsg. Kommission fur den Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Leipzig, 1925 ff. HA = Ludwig Hain, Repertorium Bibliographicum, Stuttgart, 1826-1838. BCNJ = Bibliotheca Catholica Neerlandica Impressa 1600-1727, 's-Gravenhage, 1954. DS = Dictionnaire de Spiritualite ascetique et mystique, Paris, 1937 ff. DHGE = Dictionnaire d'Histoire et de Geographic Ecclesiastiques, Paris, 1912 ff.

DTC = Dictionnaire de Theologie Catholique, Paris, 1930-1972. LThK = Lexikon fur Theologie und Kirche, Freiburg / Br., 1957-19652. ANON = Dictionnaire des ouvrages anonymes et pseudonymes publies par des religieux de la compagnie de Jesus depuis sa fondation jusqu'a nos jours par Carlos Sommervogel S.J.,

Amsterdam. 1966 (Rpr. d. Ausgabe von 1884).

8

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS

A. THEOLOGISCHE BUCHER 1. Ha n ds c h rifte n

1.

Ein altes Manuskript iiber die Ordensstatuten des Kreuzherrenor-

2.

Ein auf Pergament geschriebenes Gebetbuch in altdeutscher Sprache(8/69)

dens(8/266)

3. - 4. 5.

Eine Handschrift theologischen Inhalts (8 / 250), (12 / 2)

Eine Handschrift auf Pergament (12 / 226)

2. Bib ein

6.

Biblia Sacra Venetiis 1483 (f /118)

7.

Biblia Sacra de anno 1558 (f /117)

8.

Biblia Sacra (12/104)

9.-10. 11.

Biblia Sacra vulgatae editionis (f/18), (4/9)

Biblia Sacra vulgaris editionis (4 /1)

12.

Biblia Sacra iuxta vulgarem editionem (f / 62)

13.

Biblia Sacra cum concordantiis veteris (f / 35)

14. - 15. 16.

Biblia Sacra cum concordantiis (f/73), (f/94)

Vetus et novum Testamentum (f /156)

17.

Biblia et brevis in eodem (!) annotatio (f / 55)

18.

Novum Testamentum Graece (8 /128)

19.

Testamentum novum per Erasmum (8 /125) Erasmus Roterodamus, Testamentum novum, Basel, 1516 (LThK 3, 1959, 956); das griech. Neue Testament mit Anmer-

kungen und mit einer von der Vulgata abweichenden lat. Uber-

setzung.

Erasmus von Rotterdam, (Desiderius Erasmus), (wahrscheinlich

1469-1536), bedeutender Humanist, sein Gesamtwerk erschien in Basel 1540 in 6 Folio-Banden (LThK 3, 1959, 955-957). s. Nr. 382-383. 20.

Het neuwe Testament (8 /145)

DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREU2HERRENKLOSTERS

9

Einzelschriften 21.

Libri Prophetarum veteris Testamenti (8/66)

22.

Psalterium Davidicum (8 /126)

23. 24.

Psalterium Davidis cum canticis (8/136) Psalmi horarum diurnarum (8 / 229) Konkordanzen

25. 26.

Concordantiae Bibliorum Sacrorum (f /101) Concordantiae majores (f /102)

Concordantiae maiores biblie tarn dictionum declinabilium quam indeclinabilium de novo summa diligentia cum textu vise ac secundum veram ortographicam emendatissime excuse,

(Hrsg. Sebastian Brant, 1457-1521, Rechtsgelehrter, Dichter,'

Historiker: JO 1, 1337 f.) Basel, 1496, 1506 und ofter. 27.

Concordantiae in Sacram Scripturam (f/155)

28.

Synopsis veteris testamenti historica (8/81)

Synopsis veteris testamenti historica, legalis et prophetica, Ant-

werpen, 1698 (BCNJ 15750)

3. Kirchenvdter u n d K i r c h e n Ie h r e r 29.

Originis adamantis operum pars secunda (f / 38)

Origenes, auch Adamantios (Mann von Stahl oder Diamant)

genannt, (urn 185 - urn 254), der bedeutendste Lehrer der fru-

hen griechischen Kirche (PG, 1230-1235).

30.

11-17; LThK 7

1962

Opera Sancti Ambrosii (f/148) s. Nr. 31.

31.

Ambrosii Operum Pars 2 et 3 (4 / 230)

S. Ambrosius, (340-397), Bischof von Mailand; wahrte die Kontinuitat mit der altkirchlichen griech. Theologie; Prediger, Theologe und Kirchenpolitiker (PL 14-17; LThK 1 1951 427-430). s. Nr. 30, Nr. 48 und Nr. 245-246. 32.

Opera Divi Hieronimi (f / 23) s. Nr. 33.

10

DER BOCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

33.

S. Hieronymi opus Epistolarum (8 /153) (PL 22, 325-1224)

S. Hieronymus, (347?-420), der gelehrteste lateinische Kirchenlehrer, beriihmt durch seine Bibeliibersetzung (PL 22-30;

LThK 5, I960, 326-329; HU I, 253-268).

s. Nr. 32 und Nr. 49. 34.

D. Aurelii Augustini opera (8/167) (PL 32-46). -s. Nr. 35.

3 5.

Augustini Opusculorum (4/232)

S. Augustinus, Opusculorum libri, Venedig, 1483 (HA I, S. 244, Nr. 1946).

S. Augustinus, (354-430), Bischof von Hippo, als Theologe einflufireichster Gestalter des Mittelalters; die Kreuzbriider verehren ihn als den geistigen Vater ihres Ordens.

s. Nr. 34, Nr. 50-51, Nr. 162-165 und Nr. 247-248 (PseudoAugustinus).

36.

Gregorii primi opera omnia (f /128) S. Gregorius Magnus, Opera omnia, Rom, 1588-1593; 1613; Paris, 1605, 1640 (PL 75-79; HU I, 565) s. Nr. 38.

37.

Opera Sancti Gregorii (f /147) s. Nr. 38.

38.

Divi Gregorii Magni (12 / 87) S. Gregorius Magnus, (um 540-604), als Papst Gregor I.

(590-604), Vorbild in Seelsorge und Verwaltung; entwickelte in 33 Biichern ,,Moralia" die christliche Sittenlehre (PL 75, 509 - 1162; 76, 9-782; LThK 4, I960, 1177-1181).

39.

Sti Bernardi Opera Tom 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 (f /17) (PL 182-184; HU II, 87). s. Nr. 41.

40.

Sancti Bernardi Opus (f /110) s. Nr. 41.

41.

Beati Bernardi abbatis (4 /102)

S. Bernardus von Clairvaux, (1091-1153), Zisterzienserabt, Kreuzzugsprediger, Vertreter der Christus-Mystik und der Marienverehrung (LThK 2, 1958, 239-242). s. Nr. 39-40.


42. - 43.

11

Sancti Bonaventurae (12 / 44),(12 /153) S.Johannes Bonaventura, (1221-1274), Ordensgeneral der Franziskaner, neben Thomas von Aquin der bedeutendste Vertreter der Hochscholastik; schrieb iiber Dogmatik, Mystik und Askese (Opera Omnia: Paris, 1864-1870: 15 Bde; Pluaracchi, 1882-1902: 10 Bde;

LThK2, 1958, 582-584).

44.

Thomae aquinatis opera de (f /106) s. Nr. 47.

45. - 46.

Sancti Thomae aquinatis (f / 50), (8 / 21) s. Nr. 47.

47.

Divi Thomae aquinatis (8 / 202)

S. Thomas von Aquin, (1226-1274), OP, der bedeutendste Theologe und Philosph des Mittelalters; sah in der Verbindung von Philosophic und Theologie die ganze christliche Wahrheit. Gesamtausgaben seiner Werke: Rom, 1569-1570: 18Bde.; Parma, 1852-1875: 25 Bde. s. Nr. 44-46. S.Johannes Chrysostomus, s. Nr. 52. S. Robertus Bellarminus, s. Nr. 84. S. Petrus Canisius, s. Nr. 153.

4. Bibelexegese

48.

Ambrosii Expositio Psalmi (f /149)

S. Ambrosius, Expositio in psalmo CXVIII (PL 15, 1261-1604).

s. Nr. 31.

49.

Hieronimi Commentarius in Matheum (f / 27)

S. Hieronymus, Commentarii in Evangelium Matthaei (PL 26 15-228). s. Nr. 33.

50.

Augustini libri super Genesim (f /153)

S. Augustinus, De Genesi ad litteram l.XII (PL 34, 245-486)

s. Nr. 35.

51.

Augustini opus super epistolas (f /154)

S. Augustinus, Epistolae, Basel, 1943; Antwerpen, 1576; (PL 33, 61-1164). s. Nr. 35.

12


52.

Chrisostomi Commentarius in evangelia (8/149)

S. Johannes Chrysostomus, Commentarius in evangelia (PG 57, 13-472; 58, 473-794; 59, 23-482).

S. Johannes Chrystostomus (,, Goldmund''), (344 / 354-407), Patriarch von Konstantinopel, der bedeutendste Prediger der griechischen Kirche, Kirchenlehrer. s. Nr. 161.

53.

Theophilacti ennarrationes (4 / 205)

Theophilactus, Enarrationes in omnes divi Pauli apostoli epistolas, Rom, 1477; Paris, 1542 (PG 24, 335-1355; 25, 10-403). Theophilactus, (t ca 1108), Grieche, Erzbischof von Achrida (Bulgarien), schrieb Kommentare zum grofiten Teil des Neuen Testaments (LThK 10, 1965, 92). 54.

Nicolai de Lyra in novum testamentum (f / 64)

Nicolaus von Lyra, (urn 1270-1349), aus der Normandie, OEM, scholastischer Theologe, bekannt durch seinen Bibelkommentar ,,Postillae perpetuae" (HA III, 304-312; LThK 7, 1962, 992 f.). s. Nr. 55.

55.

Expositio psalterii Nicolai (4/100) (?) Nicolaus von Lyra. - s. Nr. 54.

56.

Dionisii Cartusiani in quatuor E. (f / 61).

Dionysius Carthusianus, In quatuor Evangelistas enarrationes, Koln, 1532, 1533, 1543 (BCNJ 1203, 1255, 2022). Dionysius der Kartauser (Dionysius van Ryckel, van Leeuwen),

(1402/1403-1471), ,,Doctor ecstaticus"; begleitete Kardinal Nikolaus von Kues auf seinen Visitationsreisen; nahm Einflufi auf die Mystik; (Opera Omnia, Montreuil-Tournai-

Parkminster, 1896-1913, 1935). 5 7.

Cornelii Jansenii Commentarius (f / 89)

Cornelius Jansenius, Commentarius in concordiam et totam historiam evangelicam. Lowen, 1571; oft ediert (HU III, 67). Cornelius Jansenius d. Altere, (1510-1576), aus Hulst in Seelandisch Flandern, Niederlande; Professor der Theologie zu Lo wen, 1568 Bischof zu Gent (LThK 5, I960, 869).

DER BCCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

58.

13

Johannis Maldonati commentarius in quatuor Evangelistas

(f/47) Johannes Maldonatus, Commentarius in quatuor Evangelistas, Pont-a-Mousson, 1596-1597; Venedig, 1606; viele Ausgaben (SO V, 403-412, Nr. 1).

Juan de Maldonado, (1534-1583), S.J., span. Exeget und Theologe, lehrte Griechisch, Philosophic und Theologie in Sala manca, Rom, Paris und Poitiers; von Gregor XII. zur Mitarbeit

an der griechischen Bibelausgabe berufen (LThK, 6, 1961, 1326).

59.

Castri Commentaria in duodecim (f/86)

Christophorus de Castro, Commentariorum in duodecim prophetas libri duodecim cum paraphrasi, Lyon, 1615; Mainz, 1616; Antwerpen 1619 (SO II, 859-861, Nr. 4).

Cristobal de Castro, (1551-1615), S.J., span. Bibelexeget; lehrte zu Salamanca und Alcala; Rektor des Kollegs zu Toledo. 60.

Barradii Commentarius Tom 1,2, 3et4(f/l6)

Sebastianus Barradius, Commentaria in concordiam et historiam evangelicam, 4 Bde. mit Indices zur Moraltheologie und Predigtpraxis, Bd. 1, Coimbra, 1599; Bd. 1-4, Mainz, 1601-1612; oft ediert (SO I, 911-914, Nr. 1). Sebastiao Barradas, (1543-1615), S.J., aus adeliger Familie, Doktor der Theologie; lehrte Rhetorik, Philosophic und The ologie, der ,,portugiesische Apostel Paulus" (LThK 2, 1958,

1). 61.

Becani Analogia (12 /159)

Martinus Becanus, Analogia veteris et novi testamenti. in qua primum status veteris, deinde consensus, proportio et conspiratio illius cum novo explicatur, Mainz, 1620; Paris, 1620, Lyon, 1621; oft ediert (SO I, 1091-1111, Nr. 48).

Martinus Becanus (van der Beek, urspriingl. Schellekens), (1563-1624), S.J., aus Hilvarenbeek, Provinz Nordbrabant, Niederlande; lehrte Philosophic und Theologie in Mainz,

Wiirzburg und Wien; sehr bekannter Kontroverstheologe, Beichtvater Kaiser Ferdinands II. (LThK 2, 1958, 89 f.) s. Nr. 87-90.

14


62.

Cornelii commentarius in quatuor (f / 45) Cornelius a Lapide, Commentarius in quatuor Evangelia, Ant-

werpen, 1639 und ofter (SO IV, 1511-1526, Nr. 9). Cornelius a Lapide (Cornelis Cornelissen van den Steen) (1567-1637), S.J., vom Ordensgeneral 1616 zum Kollegium

Romanum berufen.

63.

Velasquez in Epistolam (f /126) Johannes Antonius Velasquez, In Epistolam beati Pauli apostoli ad Philippenses commentarii et adnotationes, 1. Bd., Vallado-

lid, 1626; 1. und 2. Bd. Lyon, 1628-1632 und ofter (SO VIII, 542-546, Nr. 1).

Juan Antonio Velasquez, (1585-1669), S.J., aus Madrid, Rektor mehrerer Kollegs, Provinzial, Vertrauter des Konigs Philipps IV. (HUIV, 152 f.). 64.

Carrieri Commentarius in universam (f / 41) Franciscus Carrierus, Commentarius in universam scripturam,

Lyon, 1663 (DTC, II, 1932, 1803 f.). Francois Carriere, (t 1655), OFM Conv, ,, Concionator regis christianissimi" (HUIV, 139).

65.

Sylveira in apocalipsim Tom 1 et 2 (f/13). Johannes de Sylveira, Commentarium litterale et morale in

Apocalypsim, 2 Bde., Lyon, 1663-1669 und ofter (LThK 9, 1964, 1204 f.). Joao de Sylveira, (1592-1687), OCarm., Prof, der Philosophic und Theologie in Evora und Lissabon; verteidigte die kirchl. Unabhangigkeit am kgl. Hof zu Madrid; mehrfach Vorsitzender der Provinzialkapitel. 66.

Calmet, Dissertationes (4 /12) Augustinus Calmet, Prolegomena et dissertationes in omnes et

singulos S. Scripturae libros, Lucca, 1729; Augsburg, 1734,

1756 usw. (Dictionnaire de la Bible II, Paris, 1912, 72-76). s. Nr. 68.

67.

Calmet, Commentarius (4/13) s. Nr. 68.


68.

15

Calmet, Commentarius (4/14)

Augustin Calmet, (1672-1757), OSB, Exeget und Geschichtsforscher, Abt zu Nancy (1718) und Senones (1728) (LThK 2, 1958, 886) s. Nr. 66-67.

5. Dogmatische 69.

Theologie

Divi Fulgentii opera (8 /101)

S. Fulgentius de Ruspe, Opera, Paris, 1684. S. Fulgentius de Ruspe, (464-532), lateinischer Kirchenschriftsteller; stritt gegen die Arianer, vertrat die augustinische

Gnadenlehre; Bischof zu Ruspe (Afrika) (PL 65, 151-954). 70.

S. Dorothei archimandritae (12 /146)

S. Dorotheus de Gaza Archimandrita, Expositiones et doctrinae diversae ... Cremona, 1595; Antwerpen, 1646 (PG 88, 1611-1838).

S. Dorotheus de Gaza, (1. Halfte 6. Jh.), Abt eines von ihm gegriindeten Klosters; seine ,,Unterweisungen" bezeichnen das Koinobitentum als die ideale Lebensform des Monches (LThK,

3, 1959, 524). 71.

Rationale divinorum officiorum (4/61)

Guilielmus Durandus, Rationale divinorum officiorum, Mainz, 1459 und ofter, u.a. Antwerpen, 1571, 1614 (BCNJ 3222, 6005). Guillaume Durand (Durandus de Mende, Guilielmus Mimatensis). (1230/1231-1296), Kanonist und Iiturgiker (LThK 3, 1959,611).

72.

Raimundi Sebundigi (12 / 48)

Raymundus de Sabunde, Liber creaturarum sive de homine, Lyon, 1484; Deventer, 1845; In compendium redactus: Ant

werpen, 1533, 1543; Koln, 1735 (DS XIII, 1988, 194-201). Ramon Sibiuda (de Sabunde, Sebunde, Sebonda), (t 1436), Prof, der Medizin, Philosophic und Theologie zu Toulouse.

16

7 3.


Joannis Capistrani (4 /184)

S. Johannes a Capistrano, (1386-1456), OFM, der ,,Apostel Europas" mit seinem Freund S. Bernardinus Senensis OFM der groftte Wanderprediger des 15. Jh., Ratgeber der Papste, Kreuzzugsprediger in Ungarn (1455-1456); seine Werke sind noch wenig erforscht (DS VIII, 1974, 316-323; LThK 5, I960, 1014 f.). 74.

Divi Laurentii opera omnia {ill6)

Divus Laurentius Justiniani, Opera, Brescia, 1506 und ofter, u.a. Koln, 1616, 1675 (DS IX, 1976, 393-401). S.

Laurentius Justiniani,

(1381-1456),

Reg.

Augustiner-

Chorherr, Erzbischof von Venedig.

75.

Missale fratrum praedicatorum (f / 39)

Missale ad consuetudinem fratrum predicatorum ordinis sancti Dominici, Paris, 1517; bei den Kreuzherren verbreitet. 76.

Alberti Pighii Hierarcia Ecd. (f /109)

Albertus Pighius, Hierarchiae ecdesiasticae assertio ad Paulum III., 6 Bucher, Koln, 1538; Hauptwerk des Verfassers; vertritt in aller Scharfe das Papalsystem (HU II, 1442-1444). Albert Pigge (Pighius), (urn 1490-1542), aus Campen, Prov. Overyssel, Probst und Archidiakon zu Utrecht, Doktor der Theologie, bekannter Gegner Luthers und einer der einflufireichsten Kontroverstheologen seiner Zeit.

77.

Equius de sacrificio missae (4/49) Johannes Eckius, De sacrificio missae contra Lutheranos, Paris, 1526.

Johannes Eck (Maier), (1486-1543), Doktor der Theologie, Prediger zu Ingolstadt, ,,catholicorum Achilles", bekannt durch sein zehntagiges Streitgesprach mit Luther 1519 in Leip zig (LThK 3, 1959, 642-644). 78.

Loci communes theologicarum (8/234)

Johannes Hofmeisterus, Loci communes rerum theologicarum

quae hodie in controversia agitantur ad regulam et consensum verae catholicaeque ecdesiae e SS. patrum sententiis confecti, Ingolstadt, 1546, 1549, 1551, 1555, 1582; Antwerpen, 1550, 1552; Paris, 1564, 1575, 1585 usw.; eines der Hauptwerke des Verfassers (HU II 1437-1440).


17

Johannes Hoffmeister, (1509/1510-1547), OESA, Provinzial, bekannter Prediger, Kontroverstheologe; predigte wahrend des Reichstags zu Worms 1545; ,, Anti-Lutherus" (LThK 5, I960 415 f.). s. Nr. 184.

79.

Sanderus De visibili monarchia (f / 59)

Nicolaus Sanderus, De visibili monarchia ecclesiae libri VIII, L6wen, 1571; Antwerpen, 1578, 1581; Paris, 1580 usw. Dieses

ekklesiologisch wichtige Werk verteidigt die Bannbulle Pius V.

gegen Elisabeth I. (HU III, 167-176).

Nickolas Sander (Saunders), (urn 1530-1581), Englander, entschiedener Streiter fur die rom.-kath. Kirche, Prof, des kanonischen Rechts, Prof, der Theologie zu Lowen (LThK 9, 1964, 312).

80.

Concertatio ecclesiae catholicae (8/215)

Johannes Aquapontanus, Concertatio Ecclesiae Catholicae in Anglia adversus Calvinopapistas et Puritanos sub Elizabetha Regina quorundam hominum doctrina et sanctitate illustrium renovata ac recognita, nunc denuo centum et eo amplius martyrum sexcentorumque insignium virorum rebus variisque certa-

minibus, lapsorum palinodiis, novis persecutorum edictis ac doctissimis Catholicorum de Anglicano seu muliebri Pontificatu ac Romani Pontificis in Principes Christianos auctoritate, disputationibus ac defensionibus aucta et in tres partes divisa, Trier, 1588, 1594 (SO I, 479, Nr. 1).

John Bridgewater (Johannes Aquapontanus), (um 1532 -urn 1596, SJ. (?) Neuherausgabe eines Werkes von John Gibbons (1544-1589), S.J., Rektor in Trier: Concertatio Ecclesiae Catho licae in Anglia adversus Calvino-Papistas et Puritanos, Trier, 1583 (SO III, 1402 ff; DHGE X, 686).

81.

Wilhelmi Lindani panoplia (f /103)

Wilhelmus Lindanus, Panoplia evangelica sive de verbo Dei

evangelico libri V, Koln, 1560, 1563, 1571, 1577, 1590 (HU

III, 187-189).

Wilhelmus Lindanus (van der Lindt, van der Linden), (1525-1588), bekannter Theologe, Prof, der Exegese

18

DER BUCHERBESTAND DES EHEMAIiGEN KREUZHERRENKLOSTERS

(1554-1557) und Pastoral zu Dillingen, Bischof zu Ruremonde (LThK 6, 1961, 1062).

82.

Gregorii de Valencia (4 / 35)

Gregorius de Valencia, Hauptwerk: Commentarii theologici, 4 Bde., Ingolstadt, 1591-1597 (LThK 4, 1962, 1194 f.).

Gregorio de Valencia, (1551-1603), S.J., Spanier, lehrte in Dil lingen und Ingolstadt Theologie. Clemens VIII. berief ihn an das Collegium Romanum (SO VIII, 388-389). 83.

Leonardi Liber de falsis (8 /13)

Leonardus Ruben, Liber de falsis prophetis et lupis rapacibus, Koln, 1597; Paderborn, 1608 (HU III, 433).

Leonard Ruben, (1551-1609), SJ. (1566-1596), dann OSB, seit 1598 Abt von Abdinghof (Paderborn); kampfte mit obigem Werk gegen die Anhanger Luthers (LThK 9, 1964, 81). 84.

Bellarmini de controversiis (8 / 35)

Robertus Bellarminus, Disputationes de controversiis christianae fidei adversus huius temporis haereticos, Ingolstadt, 1586-93 (SO I, 1511-1254, Nr. 8). Hauptwerk des Verfassers, immer wieder ediert und in viele Sprachen iibersetzt. S. Robertus Bellarminus, (1542-1621), S.J., Kardinal, Kirchenlehrer, Inhaber des Lehrstuhls fur Kontroverstheologie am Col legium Romanum; fafite erstmals die antireformatorische Polemik zusammen.

s. Nr. 85-86, Nr. 265-270 und Nr. 315.

85. - 86.

Bellarmini de gemitu (12 / 67), (12 /173)

Robertus Bellarminus, De gemitu columbae sive de bono lacrimarum libri tres, Rom, 1615; Antwerpen, 1617 (SO a.a.O. Nr. 37); beriihmt durch seine harte Kritik am Niedergang der geistlichen Orden. S. Nr. 84.

87.

Martini Beccani opuscula (8 /166) Martinus Becanus, Opuscula theologica sive controversiae fidei

inter catholicos et haereticos huius temporis, in quibus eorundem haereticorum prava dogmata et opiniones explicantur et egregie refelluntur, Mainz, 1631; viele Ausgaben (SO I, 1091-1111, Nr. 25). s. Nr. 61.

DER Bt)CHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

88.-90.

19

Martini Beccani manuale (8 / 54), (8 / 203), (8 / 204)

Martinus Becanus, Manuale controversiarum huius temporis, Wiirzburg, 1623 (SO a.a.O. Nr. 49). s. Nr. 61.

91.

Breviarium patrum ordinis (8 / 95)

Breviarium patrum ord. S. Crucis, Liittich, 1625 (BCNJ 7471); Koln, 1665 (BCNJ 12174); Maastricht, 1727 (BCNJ 18188). 92.

Basilii Pontii De sacramento (f / 83)

Basilius Pontius, De sacramento confirmationis liber singularis, Salamanca, 1630; Lowen, 1642 (DTC XII, 1935, 1548 f.). Basilio Ponce de Leon, (1570-1629), OESA. 93.

Ludovici a Castro conciones (4 / 93).

Louis du Chasteau (Ludovicus de Castro), ( + 1632), OFM, aus Liittich, Prediger, stritt gegen die Calvinisten (DTC, 1932, 2318 f.;HU III, 726). 94.

Aegidius de Coninck bellanus {illA)

Aegidius de Coninck (,,Bellanus" nach seinem Geburtsort Bailleul) (1581-1633), S.J., lehrte in Lowen 18 Jahre Theologie(SOII, 1369-1371). 95.

Drexelli aurifodina (12 /126)

Hieremias Drexellius, Aurifodina artium et scientiarum om nium excerpendi sollertia omnibus litterarum amantibus monstrata, Miinchen, 1638 (SO III, 181-204, Nr. 23).

Jeremias Drexel, (1581-1638), S.J., Lehrer der Rhetorik, Hofprediger beim Kurfursten von Bayern (DTC IV, 1924, 1824 f.) s. Nr. 207 und Nr. 277-281. 96.

Sylvii commentarius in omnes partes (f /15)

Franciscus Sylvius, Commentarius in omnes partes S. Thomae Aquinatis, 4 Bde., Douai 1618-1635, 1622-1648; Antwerpen, 1695-1698 (DTC XIV, 1941, 2923-2925).

Franciscus Sylvius, (Silvius, eigentl. Frangois Du Bois), (1582-1648) Dogmatiker und Exeget, bedeutender Theologe der Universitat Douai, dort Vizekanzler (LThK 9, 1964, 1205).

20

97.


Resolutiones pastorales (12 / 74)

Jacobus Marchantius, Resolutiones pastorales, Bergen (Mons),

1642; Koln, 1647, 1649; Liittich, 1651; Koln, 1655; Rysel (Lille), 1662; Antwerpen, 1666, 1675, (BCNJ 8510, 9682,

10122, 10353, 10790, 11168, 12222, 12326, 13398). Jacques Marchant d. Jungere, (um 1587-1648), geb. zu Couvin (Belgien), Weltpriester, Iizentiat der Theologie zu Lowen, lehrte in einigen belgischen Abteien, dann Pfarrer und De-

chant zu Couvin; schrieb viele katechetische und pastorale Biicher. (DS X, 1980, 298 f.; HU III, 1204). S. Nr. 98, Nr. 155 und Nr. 212. 98.

Marchantii opuscula pastor (4 /147)

Jacobus Marchantius, Opuscula pastoralia, Bergen, 1641-1643 (BCNJ 9472); Koln, 1642 (BNNJ 9572). s. Nr. 97.

99.

Georgius Stengel, Mundus theoreticus divinorum judiciorum, (4/16, doppelt)

Georgius Stengel, Mundus Theoreticus divinorum judiciorum in quatuor partes digestus ... in usum et gratiam Theologorum, Parochorum, Concionatorum, Confessariorum et Catechizantium,

Ingolstadt,

1651;

Koln,

1686

(SO

VII,

1546-1559, Nr. 86; BCNJ 14639; LThK 9, 1964, 1036 f.). Georg Stengel, (1585-1651), SJ., lehrte Philosphie in Dillingen, Theologie in Ingolstadt; Rektor in Dillingen; veroffentlichte 88 Werke.

100.

Joannes Senichii, Saul ex Rex (f / 56) Johannes Sinnichius, Saul Exrex, 2 Bde., Lowen, 1662-1667 (LThK 9, 1964, 786).

John Sinnich, (1603-1666), Prof, fur Philosophic und Theo logie in Lowen, 1642 dort Rektor der Universitat (HU IV, 100 f.). 101.

Ferry Conciones Tom 1 et 2 (f /141) (?) Paulus Ferrius, Titel nicht nachgewiesen.

Paul Ferry (Ferrius), (1591-1669), protest. Theologe; geb. und gest. in Metz, bemuhte sich um Vereinigung der Konfessionen (DHGE IX, 1937, 1359; JO 2, 587).

DER BUCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

102.

21

Petri Labbat commentaria (4/156) Petrus Labat, Systema Theologiae scholasticae, VIII tomi, Tou louse, 1652-1658.

Pierre, Labat, (t 1670), OP, aus Toulouse, lehrte scholastische Theologie in Bordeaux und Toulouse (HU IV, 36 f.; JO 3. Erg.-Bd. 1005). 103.

Wallenburgii Tractatus de controversiis fidei Tom 1 et 2

(f/22) Petrus de Walenburch, 1. Bd.: Tractatus de controversiis fi dei, Koln, 1670; 2. Bd.: Tractatus generales de controversiis fidei, Koln, 1671. Viele Auflagen (HU IV, 79-82), allseits anerkanntes Werk. Petrus van Walenburch, (1610-1675), aus Rotterdam, Dekan zu Mainz, Weihbischof beim dortigen Erzbischof, spater Weihbischof zu Koln. Obiges Werk erschien als Zusammenfassung seiner zahlreichen Disputationen (LThK 10, 1965,

939). 104.

Clipeus Theologiae Thomisticae 5 Tomi (f / 5). Johannes-Baptista Gonet, Clipeus Theologiae Thomisticae, Bordeaux, 1659-1669: 6 Bde.; Koln, 1671-1677: 5Bde; Pa ris, 1669; Lyon, 1681: 5 Bde.; Paris, 1686: 6 Bde.; Antwerpen, 1725, 1742-1753: 5 Bde.; Venedig, 1753, 1772: 3 Bde. Jean-Baptiste Gonet, (urn 1616-1681), OP, Prof, der Theo logie an der Universitat Bordeaux, Provinzial der Toulouser

Provinz (DTC VI, 1925, 1487-1489; LThK 4, I960, 1050). 105.

Vincentii Ferri Commentarius Tom 1 et 2 (f/26) Vincentius Ferrus, In lam partem divi Thomae, Bd. I-II, Sa lamanca, 1679, 1681. Vincente Ferre, (t 1683), OP (DTC V, 1924, 2176 f.).

106.

Theologia sacramentalis Scholastica (f / 8)

Johannes Bosco, Theologia sacramentalis scholastica et moralis ad mentem J. Duns Scoti divo Augustino conformem, Lowen. 1665-1685 (LThK 2, 1958, 617). Johannes Bosco, (1613-1684), OFM, Prof, der Theologie am

Ordensstudium in Lowen. 107.

Het vagvyger grondelyck bevestigt uyt de h.

(8/195)

Schriften

22

DER BttCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

Cornelius Hazart, Het vaghevyer grondelyck bevestight uyt de h. schrifture ende de out-vaders van alle eeuwen, het wederlegginghe van schrifturen, de welcke alle anders-ghesinde voorstellen, om het vagheveyer te bevechten, midtsgaders een kleyn tractaet van het lesen der HH schriften; Item een sendbrief aen D. Johannes Schuler predikant tot Breda over een seker schrift van hem seer onlangs uyt-ghegheven teghen de reliquien, processien, pelgrimagien etc. Antwerpen, 1661 (SO IV, 181-196, Nr. 11).

Cornelius Hazart, (1617-1690), aus Oudenaarde, S.J., bekannter Prediger, im Profefihaus zu Antwerpen tatig. s. Nr. 108-111 undNr. 320.

108.

Aanmerckingen op de Schriften van de Doctor Cabeljau

(8/291) Cornelius Hazart, Aen-merckingen ... op een seker schrift raeckende verscheyde oude ketterijen en superstitien seer onlanghs tegen hem uyt-ghegheven door D. Petrum Cabeljau predicant ende regent van 't collegie der Ed.Gr.Mog. Heeren Staten van Hollant ende Westvriesland tot Leyden, Antwer pen, 1662 (SOa.a.O. Nr. 14). s. Nr. 107.

109.

Den Hollantschen Icarus (8 / 289)

Cornelius Hazart, Den Hollantschen Icarus uyt-ghebeeldt in Daniel Peenius predicant tot Noortwijckerhout, Antwerpen, 1664 (SOa.a.O. Nr. 18). s. Nr. 107.

110.

Triomph van de waerachtige Kercke (f / 36)

Cornelius Hazart, Triomph van de waerachtige kercke ende van de catholycke religie over de atheisten, mahometanen,

heydenen, joden, schismatycken, alle soorten van ketters ende sectarissen Antwerpen, 1673, auch deutsch: Triumph und glorreicher Sieg der wahren Kirche, Koln, 1697 (SO a.a.O.

Nr. 51). s. Nr. 107.

111.

Triomph der Pausen van Roomen (f / 2) Cornelius Hazart, Triomph der pausen van Roomen over alle hare benyders ende bestryders met een volkomen ende over


23

tuyghende wederlegginghe van alle de lasteringen en valscheden vande sectarissen, 3 Bde., Antwerpen, 1678-1681 (SO a.a.O. Nr. 66). s. Nr. 107.

112.

Wettige vooroordelen tegen de Kalvinisten (8 /144)

Pierre Nicole, Prejuges legitimes contre les calvinistes, Paris 1671, (HU IV, 444-448), niederlandische Ubersetzung.

Pierre Nicole, (1625-1695), Franzose, jansenist. Theologe, hinterliefi zahlreiche Werke der polemischen Theologie (LThK

7, 1962, 948 f.). 113.

Cursus theologicus (8/231)

Gervasius Brisacensis, Cursus theologicus, Soleure, 1689-1690; Koln, 1706, 1716, 1733 (DTC VI, 1924, 1338). Gervasius von Breisach (Joh. Mart. Brunck), 1648-1717), OFM Cap. Dr. phil. und Advokat am Gerichtshof zu Ensisheim (Elsafi), Lektor an Ordenshochschulen, dreimal Provinzial(LThK4, I960, 763). 114.

Manuale Parochi (8 / 223)

Franciscus Herzig, Manuale Parochi seu Methodus compendiosa Munus Parochi Apostolicum rite obeundi, Augsburg, 1716, 1720, 1721, 1724, 1729, 1734; Venedig, 1723; Breslau, 1729; Tirnau, 1744; Wien, 1752 (SO IV, 328-330, Nr. 2).

Franciscus Herzig (Hertzig), (1674-1732), S.J., Polemist und Moralist; lebte in Breslau (DTC VI, 1925, 2314 f.). 115.

Gonet manuale Thomistarum (8/176)

Johannes-Baptista Gonet, Manuale Thomistarum seu brevis Theologiae cursus, 6 Bde., Beziers, Lyon, 1680; Koln, 1682; Antwerpen, 1742 (Kurzere Zusammenfassung seines Clypeus Theologiae Thomisticae contra novos eius impugnatores, 16 Bde., Bordeaux, 1659-1669). s. Nr. 104.

6. Moraltheologie 116.

Virtutum vitiorumque (8 / 282)

Nicolaus de Hanapis, Virtutum vitiorumque exempla, Vene dig, 1490; Antwerpen, 1534, 1535, 1544; Koln, 1566 (BCNJ 1348, 1407, 2060, 3023).

24

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKL0STERS

Nicolaus de Hanapis (um 1225-1291), OP, Franzose, Poenitentarius apostolicus, Patriarch von Jerusalem (JO 3,921). s. Nr. 117.

117.

Hannoppi Exempla Biblica (4 /175) s. Nr. 116.

118.

Berchorius moralisationes Biblicae (f/125) Petrus Berchorius, Repertorium morale utriusque Testamenti, Koln, 1477; Niirnberg, 1489; Lyon, 1517 (HU II, 636 f.). Pierre Bercuire (Berchorius), (t 1362), OSB, Humanist.

119.

Antonii Peritzii (12 / 50)

S. Antonius Pierozzi (Florentinus), (1389-1459), OP, Erzbischof von Florenz, vor allem bekannt durch: Summa moralis, Niirnberg und Venedig, 1487 usw.; Summa historialis (Chronica), Niirnberg, 1484 usw. (LThK 1, 1957, 665 f.). 120.

Summa Angelica de casibus (f /145) Angelus Carleti a Chavasio, Summa Angelica de casibus conscientiae Chivasso, 1481 und ofter (LThK 1, 1957, 541).

B. Angelus Carleti a Chavasio (Chivaso), (1411-1495), OFM, Oberer seiner Ordensprovenz, 12 Jahre Generalvikar in Spanien und Italien Apostol. Nuntius der Kreuzzugspredigt ge gen die Tiirken (1480-1482) und gegen die Waldenser Savoyens (1491-1493). Seine Summa erlebte noch im 15. Jh. mindestens 23 Neudrucke, letzte Ausgabe 1771. 121.

Silvester de Prierio (4 /178)

Silvestro Prierias (Mazzolini), (1456-1523), OP, Prof, in Bo logna und Padua, Prior in Mailand, Verona, Genua, Bologna; de erste literarische Gegner Luthers in Italien, vor allem be kannt durch seine Summa summarum quae Silvestrina dicitur, Lyon, 1519; sehr viele Ausgaben (LThK 8, 1963, 735). 122.

Compendium manuale Navarri (12 / 222) Martinus de Azpilcueta,

Compendium manualis ... de quaestionibus morum et conscientiae, Rom, 1590 (SO I, 108 ff., Nr. 1), Hrsg. Petrus Alagona (1549-1624), S.J.; Lyon, 1591, 1592, 1593, 1603; Koln, 1591, 1594, 1599, 1608; Rom, 1593; Venedig, 1595; Paris, 1604; Antwerpen, 1625.

Martin de Azpilcueta (Doctor Navarrus),

(1493-1587),


25

OESA, Kanonist, Prof, der Rechte in Toulouse, Cahors, Sa lamanca, Coimbra; Gewissensrat der Papste Pius V., Gregor XII. und Sixtus V. (LThK 1, 1957, 1160). 123.

Speculum exemplorum (4/196)

Das Speculum exemplorum ist ein beriihmtes anonymes Werk mit Predigterzahlungen.

Editio princeps: Deventer, 1481. Danach: Koln, 1485; Straflburg, 1487, 1490, 1495; Hagenau, 1507, 1512, 1515, 1519. Bearbeitungen (Magnum Speculum exemplorum): Douai, 1603, 1605, 1607 usw.; Venedig, 1608; Antwerpen, 1607, 1608; Koln, 1610, 1611, 1618 usw. bis 1747 (Bydragen voor de Geschiedenis van het bisdom van Haarlem 29, 1905, 329-368).

124.

Emanuelis Roderici (8 / 87)

Emanuel Rodericus; von ihm stammt u.a. eine Summa casuum conscientiae, Koln, 1620, 1626; Antwerpen, 1623; Douai, 1664 (BCNJ 6820, 12126).

Manuel Rodrigues (Rodericus), (1546-1613), OFM, Portugicst, Ordensdefinitor (JO 3, 2165; LThK 8, 1963, 1353). 125.

Praxis Sacramenti poenitentium (8/154)

Valerius Reginaldus, Praxis Fori Poenitentialis ad directionem Confessarii in usu Sacri sui muneris, Lyon, 1616, 1620; Mainz, 1617; Venedig, 1619; Mailand, 1619; Koln, 1622, 1642, 1653 (SO VI, 1591-1596, Nr. 2).

Valere Regnauld (Reginaldus), (1543-1623), S.J., Lehrer der Moraltheologie in Pont-a-Mousson, Paris und Dole, seine Werke behandeln vor allem Fragen der Beichtpraxis (LThK 8, 1963, 1099). s. Nr. 126.

126.

Valerii Regnaldi (12 /157) s. Nr. 125.

127. - 128.

Labati Thesaurus moralis (4 /10), (4/70)

Franciscus Labata, Thesaurus moralis novis commentationibus auctus et selectioribus SS. patrum sententiis,

profanorum auctorum monitis ethicis, characteribus moralibus pronunciatis locupletus, Antwerpen, 1652; Koln, 1652 und ofter (SO IV, 1291-1293, Nr. 7).

26


Francisco Labata, (um 1549-1631), S.J., Spanier, Rektor der Kollegs zu Avila, Medina und Salamanca, Vize-Provinzial von Kastilien (JO 2, 2195).

129. - 130.

Leymann Theologia moralis (f / 60), (f /139) Paulus Laymann, Theologia moralis in quinque libros partita, quibus materiae omnes praticae, cum ad externum ecclesiasticum turn internum conscientiae forum spectantes nova methodo explicantur, Miinchen, 1625;

sehr viele Ausgaben (SO IV, 1582-1594, Nr. 22). Dieses Hauptwerk des Autors blieb fuhrendes Lehrbuch bis in das 18. Jh.

Paul Laymann, (1574-1635), S.J., aus Innsbruck, Lehrer der Moraltheologie in Ingolstadt, Miinchen und Dillingen; Beichtvater Ferdinands II.; man verglich ihn mit Bellarminus (LThK 6, 1961, 843). 131.

Baeza Commentaria moralia (f /122)

Didacus de Baeza, Commentaria moralia in evangelicam

historiam, Valladolid, 1623; Paris, 1623; Koln, 1630-1631 (BCNJ 8173, 12298); 1684 (SO I, 764-768, Nr. 1). Diego de Baeza, (1582-1647), S.J., Spanier aus dem Hause Pontferrada, lehrte in Valladolid Philosphie; einer der besten Prediger seiner Zeit QO 1, 707 f.). 132.

Alexandri Calamato discursus (4 /19) Alexander Calamato, Discursus morales, Antwerpen, 1656, 1663 (BCNJ 10851, U951). Alessandro Calamato, (t 1648), aus Messina, dort Priester und Prediger (DTC II, 1932, 1330; HU III, 1192).

133-135

Busenbaum, Medulla Theologiae (8/48), (12/28), (12/122)

Hermannus Busembaum, Medulla theologiae moralis fa-

cili ac perspicua methodo resolvens casus conscientiae ex variis probatisque authoribus concinnata, Munster, 1650;

bis 1776 erschienen mehr als 200 Ausgaben (SO II, 444

f.,Nr. 3).

Hermann Busembaum, (1600-1668), S.J., aus Nottuln (Westf.), lehrte Philosophic, scholastische und morali-


27

sche Theologie; leitete die Kollegs in Hildesheim und Miinster (LThK 2, 1958, 801).

136.

Bassaei Theologia moralis 2 Tom (f / 6)

Eligius Bassaeus, Flores totius theologiae practicae cum sacramentalis, turn moralis, 2 Bde., Douai, 1637; Lyon, 1658; Antwerpen, 1659-1660 (BCNJ 9054, 11526).

Eloi de la Bassee (Pierre Fagon), (1590 /1591-1670), OESA, spater OFM Cap; aus La Bassee (Diozese Lille, Frankreich); Lehrer der Theologie, Provinzial (LThK 3, 1959, 814; JO 2, 32). 137.

Tractatus de officiis (8 / 264)

Tractatus de officiis confessarii erga singula poenitentium ge nera, Anonym, Paris, 1688. Spatere Ausgaben unter dem Namen vonjoh. Garnerius, Paris, 1689; Lyon, 1707; Straflburg, 1718, 1726 usw. (SO III, 1228, Nr. 11).

Jean Gamier, (1612-1681), S.J., aus Paris, Patristiker, Lehrer

der Literatur und Philosophic in Clermont-Ferrand (1643-1653), der Theologie am Kolleg Clermont zu Paris (LThK 4, I960, 521).

138.

Sporer, Theologia moralis (8 /139)

Patricius Sporer, Theologia moralis super decalogum et sacramenta, Salzburg, 1692-1693 und ofter (LThK 9, 1964, 979). Patrizius Sporer, (Anfang 17. Jh.-1683), OFM, aus Passau, lehrte Philosophic in Augsburg (1644) und Passau (1649), Theologie in Dettelbach (1653); seit 1665 in Passau, dort Domprediger; dreimal Provinzialdefinitor (HU IV, 944). 139.

Mansii Promptuarium sacrum (4 /154)

Josephus Mansius, Promptuarium sacrum et morale, hoc est

discursus exegetici, Koln, 1666, 1690, 1720 (BCNI 12325, 14991, 17727), 1735. Giuseppe Mansi, (1607-1694), Oratorianer (DS X, 1980, 229 f.). 140. - 141.

La Croix, Theologia moralis (8 /160), (8 / 240)

Claudius Lacroix, Theologia moralis antehac ex probatis authoribus breviter concinnata a R.P. Busembaum S.J., nunc pluribus partibus aucta, Koln, 1707-1714;

28


Hauptwerk des Verfassers, erlebte in 50 Jahren 23 Auflagen (SO IV, 1347-1354, Nr. 1). Claudius Lacroix (1652-1714), S.J., Moraltheologe, Magister der Philosophic, lehrte Moraltheologie in Miinster und Koln

(LThK6, 1961, 726). 142.

Leonardi Jansen Theologia moralis (4/58)

Leonardus Jansen, Theologia moralis universa ad mentem praecipuorum theologorum et canonistarum insertis suo loco propositionibus a S. Sede Apostolica novissime damnatis concinnata et per casus praticos exposita, Koln, practicus 1725, 1738, 1752.

Leonardus Jansen, (1681-1754), OP, aus Julich, Prof, der Theologie(HUIV, 1624). 143.

Reiter Methodus rite obeundi (8 /41)

Johannes Reuter, Neo-confessarius practice instructus seu me thodus rite obeundi munere confessarii in gratiam iuniorum qui ad curam animarum aspirant, Koln, 1750, 1756, 1763; Bonn, 1753 (SO VI, 1683-1685, Nr. 1). Johannes Reuter, (1680-1762), S.J., aus Luxemburg; lehrte

Moraltheologie an der Universitat Trier; dort Rektor des Jesuitenkollegs (LThK 8, 1963, 1268). s. Nr. 144.

144.

Reiter Theologia moralis (8 / 62)

Johannes Reuter, Theologia moralis quadripartita incipientibus accomodata et in aula theologica S.J. Treviris exposita, Koln, 1750, 1756; Bonn, 1754, 1768; erschien auch unter dem Titel:

,,Neo-confessarius practice instructus", Koln, 1750 (vgl. Nr.

143); letzte Auflage Regensburg, 1906 (SO a.a.O. Nr. 3). 145.

Sasserath Theologia moralis (8 / 22) Reinerus Sasserath, Cursus theologiae moralis tripartitus, Koln, 1754; Frankfurt-Bonn, 1760; Augsburg, 1771. Rainer Sasserath, (1696-1771), OFMConv., Provinzial der

Kolner Provinz (1736), Generalassistent in Rom (1737), Ma

gister der Theologie an der Universitat Koln; lehrte Moralthe ologie und veroffentlichte seine Vorlesungen (LThK 9, 1964,

339 f.; DTC XIV, 1939, 1128 f.). s. Nr. 146.

DER BtfCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

146.

29

Sasserath Directorium confessariorum (8 / 3) Reinerus Sasserath, Directorium confessariorum, Koln, 1739, 1781. s. Nr. 145.

7. Katechese

147. - 148.

Catechismus ex decreto concilii (8 /23), (4/123) Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos Pii Quinti P.M. iussu editus, Rom, 1566; Koln, L6wen, 1567 (BCNI 3054, 3055); viele Ausgaben. s. Nr. 149-152.

149. - 151.

Catechismus Romanus (4/201), (8/45), (12/38) Identisch mit Nr. 147-148 (LThK 2, 1958, 977 f.).

152.

Den Roomschen catechismus (8/83) s. Nr. 147-148.

153.

Summa doctrinae Christianae (12 / 32) Summa doctrinae Christianae per quaestiones tradita et in usum Christianae pueritiae nunc primum edita, Anonym, Wien, 1554; Autor: Petrus Canisius (Kanis), (1521-1597), S.J., nach Leo XIII. ,,der zweite Apostel Deutschlands nach Bonifatus", war entscheidend am Neuaufbau des Katholizismus in Deutschland beteiligt. Sein Katechismus wurde von

Ferdinand I. in alien Schulen eingefuhrt; bis 1597 wurden die drei Katechismen des Canisius 200 mal aufgelegt; seit 1925 ist er Kirchenlehrer (SO II, 617; HU III, 196 ff.; LThK 2, 1958, 915).

154.

Katolik onderwys door Johann (8 /12)

Johannes Malderus, Catholyck Onderwys tot versterckinghe van den krancken in 't ghelove, Antwerpen, 1613 (BCNI 5916).

Johannes Malder, (1563-1633), Theologe, Professor in Lowen, Bischof von Antwerpen (DTC IX, 1927, 1766-1772). 155.

Hortus catecheticus (8/212)

(?) Jacobus Marchantius, Hortus pastorum sacrae doctrinae floribus polymitus, exemplis selectis adornatus, in lectionum

30

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

areolas partitus, Bergen, 1631, 1632 (BCNI 7689, 8509); Koln 1635, 1639 (BCNG 8857, 9235); Gent, 1642 (BCNG 9571), Koln, 1643, 1648, 1649, 1658, 1672, 1699 (BCNI 9681, 10224, 10352, 11443, 12951, 15829). s. Nr. 97. 156.

Nicolai Turlot catechismus (4/53)

Nicolaus Turlot, Thesaurus doctrinae christianae sive cate chismus catholicorum, Bergen, 1653; Briissel, 1668; Antwerpen, 1700; Koln, 1723; urspriinglich franzosisch: Luttich,

1631 (BCNI 8416, 11030, 12552, 17959).

Nicolas Turlot, (t 1651), Lizentiat der Theologie und Archidiakon zu Namur (JO 4, 1358).

157.-158.

Wittfeld Theologia catechetica (8/7), (8/253) Petrus Wittfelt, Theologia catechetica, hoc est doctrina Christiana ... in gratiam parochorum et literatae iuventutis explicata, illustrata, contra ethnicos, iudaeos, haereticos, authoritate Sacrarum Scripturarum, sententiis SS Patrum, decretis Conciliorum defensa, roborata, Miinster, 1656, 1673, 1675 (SO VIII, 1184 f. Nr. 9). Petrus Wittfelt, (1587-1657), SJ. aus Coesfeld, lehrte in Miinster und Paderborn Theologie und kanonisches Recht.

159. - 160.

Catechismus historialis (4/189) (4/ 210) Antonius Davroultius, Flores exemplorum seu cate

chismus historialis, Douai, 1614, 1616; Koln, 1614, 1616-1618, 1624,. 1656, 1685 (BCNI 5779, 6212, 6213, 7310, 11213, 14415). Antoine d'Averoult (d'Averoultius, Davroultius), (1554-1614), S.J., Katechet und asketischer Schrifsteller (Ons Geestelyk Erf 46, 1972, 210).

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS

31

8. Fredigtbucher

161.

Divi Chrysostomi homiliae (f / 49)

S.Johannes Chrysostomus, ... homiliae ... antehac non excusae, Koln, 1525 (BCNI 1405) und ofter. s. Nr. 52.

162. - 163.

Sermones Aurelii Augustini Hipponensis, Augustini sermones(f/92), (f/112)

S. Augustinus, Sermones, Basel, 1494; Lowen, 1675 (BCNI 13304) s. Nr. 35.

164.

Augustini homiliae (4/231)

S. Augustinus, Homiliae et primo de eo quod Psalmista ait, quis est homo, Koln, 1470 (HA I, S. 249 f., Nr. 1984; Nr. 1985 o.Jahr).

s. Nr. 35.

165.

Augustini emporium sermonum (f /13 2) (?) Tabula sermonum (HA I, S. 251, Nr. 2001). s. Nr. 35.

166.

Alberti Sermones de tempore (f /124)

Pseudo-Albertus Magnus, Sermones de tempore et de sanctis (Wetzer und Welte, Kirchenlexikon X, Freiburg i. Br 1897 334-335).

167.

Thauleri sermones (4 /162)

Johannes Taulerus, Sermones, Koln, 1548; viele Ausgaben (HUH, 666^669).

Johannes Tauler, (urn 1300-1361), OP, Mystiker und beriihmter Prediger; wirkte in Strafiburg und Koln (LThK 5 1960, 1089 ff. s. 168-169).

168.

Tauleri Predigten auf alle Sontage (f / 95) s. Nr. 167.

169.

Gheestelicke Sermones van Taulerus (f /43)

Johannes Taulerus, Gheestelycke sermoonen, Antwerpen, 1647, 1685, 1707 (BCNI 10149, 14523, 14524, 16616). s. Nr. 167.

32

170.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

Parati sermones de tempore (f/98)

Parati sermones de tempore et de sanctis, Strafiburg, 1487 und ofter.

Autor unbekannt (Ende 14. Jh.), Namen des Werkes: die 1. Predigt von Sermones de tempore fangt an: Paratus est judicare (1. Petr. 4, 5); die 1. Predigt von Sermones de sanctis: Paratus sum (Ps. 118.60). J.B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters IV, Minister, 1972, 523; DSXII, 1984, 204 f.).

171.

Ferreri Predigten (4 / 80)

S. Vinzentius Ferrerius, Sermones, Ulm, 1475; viele Ausgaben. u.a. Koln, 1675 (BCNI 13436); Augsburg, 1729. S. Vincentius Ferrerius (Vicente Ferrer), (um 1350-1419), OP, Spanier, einer der bedeutendsten Bufiprediger des Mit telalters, Beichtvater Benedikts XIII.; soil fiber 20.000 Predig ten gehalten haben; 1455 heilig gesprochen (LThK 10, 1965, 198 ff.). 172.

Petri ad boves sermones (4/95) Petrus ad Boves, Sermones aurei in dominicas et festa per an num, Lyon, 1520; Paris, 1521; Antwerpen, 1643 (LThK 8, 1963, 352; BCNI 9693). Pierre Aux-Boeufs (Petrus ad Boves, Petrus Bovis), (um 1368-1425), OFM, franz. Theologe und Kirchenpolitiker, Regens der theolog. Fakultat Paris (1421), seit 1404 Beichtvater Isabellas, der Gemahlin Kg. Karls VI.; bekannter Redner der Universitat Paris und des kgl. Hofes.

173.

Meffert, Sermones fidei catholicae (4/38) Meffreth, Hortulus reginae sive sermones de sanctis et dominicis, ohne Ort und Zeit; dann: Nurnberg, 1487; Basel,

1488; Munchen, 1615; Koln, 1625 (BCNI 7529); Predigtsammlung des 15. Jh.; 10 Ausgaben im 15. Jh. (DS X, 1980,

934 f.: JO 3,353, wonach Meffreth ein deutscher Prediger um 1443 zu Meifien gewesen sein soil).

174.

Joannis Capistrani Brinzinck, Predigten (4/44) Johannes Capistranus Brinzing, Predigten (HU II, 965-968). Johannes Capistranus Brinzing, (17. Jh.), OFM.


175.

33

Joannis Herold, opus de tempore (f /151)

Discipulus, Sermones de tempore et de sanctis, Koln, 1474 und ofter (LThK 5, I960, 267 f.; DS. VII, 1969, 343-346).

Johannes Herolt (Discipulus), (t 1468), OP, Lektor und Prior in Niirnberg. Seine homilet. Handbiicher waren weit verbreitet, sie enthielten Hilfsmittel fur den Prediger, keine selbstgehaltenen Predigten. 176.

Leonardi Sermones de Sanctis (f /114)

Leonardus de Utino, Sermones aurei de Sanctis, Udine, 1466 und ofter; Mainz, 1470 (HU II, 887). Leonardo Mattei (Leonardus Matthaei, de Utino), (um 1400-1469/1470), OP, Prior des Konvents zu Udine, Provinzial der Provinz S. Dominici, Prediger von Ruf, Theologe und Prediger auf den Konzilien von Florenz und Ferrara (LThK 6, 1961,967). 177.

Guilermi Postilla super Epistolas (4 / 36)

Guillermus Parisiensis, Postilla super epistolas et evangelia, Augsburg, um 1472, 1475 und ofter (LThK 10, 1965, 1147).

Guillaume de Paris (Guillermus Parisiensis), (t i486), OP, seine Postilla war in ganz Europa sehr beliebt, im 15. und friihen 16. Jh. erschienen mehr als 100 Ausgaben. 178.

Wan Sermones dominicales (f/68) Paulus Wann, Titel nicht nachtgewiesen.

Paulus Wann, (1420/1425-1489), Professor in Wien, Domherr in Passau, beriihmter Kanzelredner (LThK 8, 1963-234). 179.

Pipinii Conciones ad sacros evang. (4/18, doppelt)

Guilielmus Pepinius, Conciones ad sacros evangeliorium sensus explicandos, Koln, 1610 (BCNI 5607). Guillaume Pepin (Guilielmus Pepinius), (t 1532/1533), OP, (DTC XII,1933, 1185 f.; DS XII, 1985, 1053 f.). s. Nr. 180-181 und Nr. 256. 180.

Pipinii conciones ex dom. (4/17, doppelt). Guilielmus Pepinius, Conciones ex epistulis et evangeliis totius anni dominicales, Paris,, 1529-1530, 1534; Koln, 1610, 1630; Antwerpen, 1656 (BCNI 5606, 8259, 11266). s. Nr. 179.

34

181.


Pepini Opera (4/62) s. Nr. 179.

182.

Joannis Lembergii sermones (f / 93)

Johannes Justus Lanspergius, Sermones de Sanctis, Koln, 1545 (BCNI 2087), 1554. Johannes Justus Landsberg (Landtsperger,

Lanspergius),

(1490-1539), OCarth., aus Landsberg am Lech, Prediger und Mystiker, Prior in Jiilich (1530-1533) (DTC VIII, 1925,

2606-2609; LThK 6, 1961, 779). 183.

Konigstein Postillae (8 / 267) Antonius Broickwy a Koningstein, Postillae sive enarrationes in lectiones epistolarum et evangeliorium, Koln, 1530, 1532, 1537, 1549 (BCNI 1084, 1188, 1504, 2178). Antonius (Broickwy) von Koningstein, (um 1470-1541), OFM, Guardian seines Ordens in seiner Heimstadstadt Nimwegen, benihmter Prediger (LThK 1, 1957, 673).

184.

Hoffmeister homiliae in evangelia (8 / 61)

Johannes Hofmeisterus, Homiliae in evangelia dominicalia, Ingolstadt, 1547; Antwerpen, 1549, 1554, 1570 (BNCI 2931,

2429, 3229). s. Nr. 78.

185.

WildPredigten(f/80) Johannes Wild, Predigten, Mainz, 1552-1555; sehr viele Ausgaben, u.a. Johannes Ferus, Postillae, Antwerpen, 1558, 1562, 1563 (BCNI 2641, 2708, 2776); Koln, 1560 (BCNI 2824).

Johannes Wild (Ferus), (1495-1554), OFM, benihmter Pre diger in Mainz, ,,re vera unicum Germaniae ac singulare ornamentum'' hatte grofien Einflufi auf die Kanzelredner sei

ner Zeit(LThk 10, 1965, 1123). 186.

Wicillii Postilla (f / 57)

Georgius Wicelius, Postilla, hoc est enarratio epistolarum et

evangeliorum de tempore et de sanctis. Koln, 1553, 1557 (BCNI 2406, 2623).

Georg Witzel (Georgius Wicelius), (1501-1573), Priester, wandte sich voriibergehend der reformatorischen Lehre zu; als


35

verheirateter kath. Prediger in Eisleben (1533), tatig am Hof der Kurfursten von Brandenburg, kaiserlicher Rat, Doktor der Theologie 1561 (LThK 10, 1965, 1205 f.).

187. - 188

Ludovici Granatensis opera 1, 2, 3 (f/25), (f/63) Ludovicus Granatensis, Opera collecta et in linguam Latinam versa cura Andr. Scholti S.J. et Mich, ab Isselt, Koln, 1616-1629, 3 Bde. (HU III, 362). Luis de Granada (Ludovicus Granatensis), (1504-1588), OP einer der beriihmtesten Prediger seiner Zeit; seine Schriften waren weltweit verbreitet (LThK 6, 1961, 1195). s. Nr. 189-191 und Nr. 262-263.

189.

Granatensis conciones (8/178)

Ludovicus Granatensis, Conciones, Lissabon,

1573-1576;

1578; Antwerpen, 1577, 1583, 1586/87, 1614 (BCNI 3611, 3800, 3894, 6014); Koln, 1611 (BCNI 5690). 1626-1629. s. Nr. 187-188.

190. - 191.

Ludovici Granatensis (12 /140), (12 /190) s. Nr. 187-188.

192.

Orusii conciones 4 Bde. (8 / 268)

Johannes Osorius, Tomus primus concionum a Dominica prima adventus usque ad resurrectionem, Salamanca, 1591; Tomus secundus concionum a Dominica prima post Pascha ad Adventum, Salamanca, 1593; — Tomus tertius concionum de Sanctis, Salamanca, 1593; — Tomus quartus concionum, Sa lamanca, 1593 (SO V, 1972-1975, Nr. 1). Viele Ausgaben: Antwerpen, 1594, 1597; Koln, 1600-1602, 1605 (BCNI 4225, 4379, 7592, 5004). Juan Osorio, (1542-1594), S.J., Rektor von Soria.

193. -196.

Stapletonipromptuarium(8/187), (8/238), (8/281), (8/285) Thomas Stapletonus, Promptuarium morale super evangelia domincalia totius anni Antwerpen, 1591, 1593, 1613 (BCNI 4127, 4197, 5956); Koln, 1620 (BCNI 6832); Paris, 1627. Thomas Stapleton, (1535-1598), Englander, hervorragender Kontroverstheologe, verweigerte den Supremats-

36


eid und verliefi 1563 England fur immer; 1595 Rektor der Universitat zu Lowen: er wurde Gregor von Valencia und Bellarminus gleichgestellt (LThK 9, 1964, 1019 f.). 197. - 198.

Scherer Predigten 2 Teile (f/4), (f / 53) Georg Scherer, Predigten, Bruck (Mahren), 1603, 1605; Munchen, 1606-1607; 1608-1610; Koln, 1620

(DS XV, 1989, 413 f.; SO VII, 746-765, darin viele

Predigtbiicher).

Georg Scherer, (1539-1605), S.J., aus Tirol, einer der bedeutendsten deutschen Prediger des 16. Jh., Rektor des Kolleges in Wien (LThK 9, 1964, 292).

199.

Alfonsi Avillae conciones hiemales (4/120) Alphonsus Avila, Conciones, Antwerpen, 1610; Paris, 1610; Lyon, 1612 (BCNI 5530; SO I, 698, Nr. 1).

Alonso de Avila. (1546-1613), S.J., Prediger, Rektor von Se govia und Valencia (DHGE V, 1931, 1183 f.). 200. - 201

Samuelis Loyaerts Conciones, Loyardi enodationes Evangelii (4/76, doppelt), (8/170).

Samuel Loyaerts, Conciones sive enodationes evangeliorum dominicis festique diebus, Lowen, 1606, 1614; Koln, 1621 (BCNI 5177, 6048, 6938). Samuel Loyaerts (Loyardus), (t 1614), Doktor der Theologie Pfarrer zu St. Michael zu Lowen, zeitweilig Pro fessor und Regens der theolog. Fakultat (HU III, 498). 202.

Joannis de Cartagena (4 / 8).

Johannes de Cartagena, wichtigste Werke: - Homiliae catholicae in universa christianae religionis arcana, Rom, 1609-1616; Koln, 1613-1615; 1616-1618; 1626; Ant werpen, 1622.

- Praxis orationis mentalis, Venedig, 1618; Koln, 1618, 1619, 1620.

Juan de Cart(h)agena, (1563-1618), S.J., spater OFM, lehrte zu Salamanca und Rom (HU III, 396 f.; nicht SO!).

203.

Mazarini conciones centum (4 /151)

Julius Mazarini, Conciones centum in psalmum quinquagesimum, Koln, 1611, 1612 (Centum discursus) (BCNI, 5720, 5816; SOV, 826-829, Nr. 1).


37

Giulio Mazarini, (1544-1621), S.J., aus Palermo, Rektor der Kollegs von Genua und Ferrara. 204.

Lanuza Homiliae quadragesimales (4/30) Hieronymus Baptista de Lanuza, Homiliae quadragesimales, Antwerpen, 1647, 1649, 1650 (BCNI 10114, 10342, 10459). Jeronimo Baptista de Lanuza (de la Nuza, de Sellau), (1559-1625), OP, anerkannter Exeget; lehrte Theologie in Sa lamanca; Provinzial in Aragonien, 1600 Prof, der Theologie an der Universitat zu Saragossa (JO 3, 1001 f.).

205.

Nucleus Coppensteini (4/177)

Johannes Andreas Coppenstein, Nucleus ... conceptuum praedicabilium in 2 tomis, Mainz, 1615; Koln, 1634 (BCNI 8700). Johannes Andreas Coppenstein (t um 1626), OP, beriihmter Theologe, Prediger zu Koblenz, Pfarrer zu Heidelberg, Kontroverstheologe (DS V, 1964, 1499).

206

Abrahami Bzovii conciones (4 / 227) Abraham Bzovius; von ihm sind bekannt: - Florida Mariana panegyricis XXVI, Venedig, 1612; - Flores aurei ex sacra scriptura et SS Patribus ad christianum Ethicen excepti, Koln, 1612; - Rosarium beatissimae Virginis, Koln, 1639 (BCNI 9196). Abraham Bzovius (eigentl. Stanislaw Bzowski), OP, Kirchenhistoriker, Prediger in Posen, Krakau und Warschau gegen

den Protestantismus (LThK 2, 1958, 864; DHGE X, 1938, 1515-1520).

207.

Drexelli manipulus (12 /132)

Hieremias Drexelius, Manipulus sacer concionum moralium collectus ex voluminibus R.P. Hieremiae Drexelli Societat. Jesu in omnes anni dominicos festos et quadragesimales dies tomulis quatuor distinctus methodo theologis, parochis concionatoribus, catechistis peraccomoda (!) per R.P.F. Petrum de Vos S.T.L, Eremitam Augustini ... Antwerpen, 1644 (SO III, 181-205, Nr. 34). s. Nr. 95.

208. - 209.

Bessei conciones (8 / 241), (8 / 247)

Petrus Besseaus, Conciones ... in omnia quadragesimae evangelia, Koln, 1610, 1611, 1614, 1617, 1619-1628 (BCNI 5537, 5659, 5988, 6354, 6615).

38


Pierre de Besse (Bessaeus), (1567-1639), Doktor der Theologie in Paris, koniglicher Hofprediger (HU III, 796). s. Nr. 210.

210.

Bessaei Sonn- und Feiertagspredigten (f / 52) s. Nr. 208.-209.

211.

Engelgrave conciones de sanctis (4/67)

Assuerus Engelgrave, Conciones variae de tempore et de sanc tis (JO 2, 350). Assuerus Engelgrave, (t 1640), OP, Niederlander, bekannter Prediger. 212.

Marchantii rationale (12/74)

Jacobus Marchantius, Rationale evangelizantium sive doctrina et veritas evangelii, Bergen, 1637; Koln, 1641 (BCNI 9040,

9473). s. Nr. 97.

213.

Fabri conciones funebres (4 / 26)

Mathias Faber, Conciones funebres et nuptiales, Antwerpen 1657 (BCNI 11324); Koln, 1664, 1676, 1692 (BCNI 12065,

13485, 15139); Brugge, 1723 (BCNI 17926). Mathias Faber, (1586-1635), S.J., Professor an der Universitat Ingolstadt, beruhmter Prediger; seine Werke waren weit

verbreitet (SO III, 500-507, Nr. 1; LThK 3, 1959, 1331), s. Nr. 214. - 217.

214. - 215.

Fabri conciones de festis sanctorum (4/24), (4/124) Mathias Faber, Conciones de festis sanctorum totius anni, Antwerpen, 1663; viele Ausgaben (SO a.a.O.). s. Nr. 213.

216.

Fabri Conciones torn. 1, 2, 3 (4/25) Mathias Faber, Concionum opus tripartitum pluribus in singula evangelia argumentis instructum, Ingolstadt, 1631, 1634; Koln, 1642; Antwerpen, 1643, 1650, 1659, 1663 (BCNI 9646, 10440, 11532, 11963); Koln, 1669, 1672, 1693, 1695, 1716 (BCNI 12593, 12918, 15209, 15392, 17370). s. Nr. 213.


217.

39

Fabri Condones 4 Tomi (f /14)

Mathias Faber, Auctarium operis concionum, Briissel, 1646 (BCNI 9995); Antwerpen, 1646, 1653, 1664 (BCNI 9994, 10968, 12066). s. Nr. 213.

218.-219.

Didaci Nisinii sermones (4/31), (4/218)

Diego Niseno, Asuntos predicabiles, 2 Bde., Madrid, 1627, 1629), Barcelona, 1634. Ins Lateinische iibersetzt von Johann a Freylinck OP, Koln, 1646, 4 Bde., Mainz, 1649; Krakau, 1650 (HU II, 1220; DS XI, 1982, 368 f.).

Diego (Didacus) Niseno, (t 1656), Spanier, Abt vom Orden des HI. Barnabas; schrieb 40 Bande Predigten

(JO 3,959; 5. Erg. - Bd. 750). 220.

Didaci Stellae de concionnandi (12 / 210)

Didacus Stella, Modus concionandi, Salamanca, 1576; Koln, 1594 (BCNI 4218).

Diego de Estella (Diego de San Cristobal y Cruzat, genannt

Stella), (1524-1578), OFM (DHGE XIV, I960, 438 f.). s. Nr. 259.

221.

Conciones Servii Tom 1 et 2 (4 /4l) (?) Philippus Servius

Philippe Bouchy (Servius), (1576-1657), SJ. Praefekt des Kollegs zu Luttich; schrieb unter dem Namen Servius; Pre digten sind von ihm nicht bekannt (SO I, 1868-1872). s. Nr. 284.

222.

Henrici Jongen conciones (4 / 46)

Henricus Jonghen, Titel nicht ermittelt.

Henricus Jonghen, (1608-1669), OFM, belgischer Prediger (HU IV, 142; J.Fr. Foppers, Bibliotheca Belgica, Briissel, 1739,451).

223. - 225.

Engelgrave Lux Evangelica (4/66, doppelt) (8/93), (8/252)

Henricus Engelgrave, Lux evangelica sub velum sacrorum emblematum recondita in omnes anni dominicas selecta historia et morali doctrina varie adumbrata,

40


Antwerpen, 1648 (SO III, 394-498, Nr. 1; BCNI 10194); Antwerpen, 1651, 1652, 1654, 1657 (BCNI 10762, 10871, 11065, 11322); Koln, 1655-1659, 1656, 1659, 1689, 1699 (BCNI 11135, 11136, 11235, 11528, 11887, 15798). Der3.

Teil: Koln, 1657, 1658, 1659, 1669, 1672, 1690 (BCNI 11323, 11418, 11419, 11529, 12591, 12811, 14960, 15799). Henricus Engelgrave, (1610-1670), S.J., aus Antwerpen, Rektor des Kollegs in Oudenaarde, Mont Cassel und Brugge. 226. - 227.

Trauners Predigten (4 / 37), (4 /195) Ignaz Trauner, Titel nicht nachgewiesen.

Ignaz Trauner. (2. Halfte 17.Jh.), (LHtK 8, 1963, 711).

228.

Marii Beynoni Encyclopedia (4 /136)

Marius Bignoni, Enciclopedia seu Scientia universalis concionatorum, Koln, 1663 (BCNI 11940).

Mario de Bignoni, (1601-1660), OFM Cap.( Ons Geestelyk

Erf. 51, 1977, 250). 229.

Schonhartz Predigten 2 Bande (4/217)

Ambrosius Schoenhardt, Geistliche Vorratskammer iiber die Sonn- und Festtags-Evangelien in 2 Teilen (JO 4, 322). Ambrosius Schoenhardt, deutscher Prediger zwischen 1686 und 1692; nach Jocher Jesuit in Mainz und Breslau, aber nicht bei SO.

230.

Brandis conciones (4 /128)

Johannes Everardus Brandis, Conciones morales biennales in omnes dominicas et Festa totius anni, Wiirzburg, 1686 (JO 1. Erg.-Bd. 2205 f.).

Johann Eberhard Brandis, (Ende 17. Jh.), Doktor der Theologie, papstlicher Missionar in Deutschland. 231.

Claudii Jolli Sonntagspredigten (4111)

Claude Joly, Prones et Sermons pour tous les dimanches de l'annee, 4 Bde., Paris, 1692, 1694, 1698, 1725, posthum von dem Advocaten Richard herausgegeben; Ubersetzer nicht er-

mittelt.


41

Claude Joly, (1610-1678), Pfarrer zu Paris, Bischof zu St. Polde-Leon in der Niederbretagne, zuletzt Bischof zu Agen (TO 2.Erg.-Bd.,2312). ' 232.

Jacobi Junck Condones (4 / 97)

Jacobus Junck, Xeniothecion sive concionum trenalium the

saurus, Koln, 1683. 1701 (... accedunt conciones variae in

festis magnae matris Annae et Portiunclae congrue praedicabiles) (BCNI 14233, 16062).

233.

Conciones Canisii de pace (f /138)

Henricus Canisius, Pax et una charitas per easque clara unitas ... per 230 conciones ... praesentata, Antwerpen, 1685 (BCNI 14436).

Henricus Canisius (de Hont), (1624-1689), OESA (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek V, Leiden, 1921 90f.).

234.-235.

Lomessen, Predigten, Sonn- und Feiertagspredigten (f/99), (f/123)

Hubertus Lommessen, Newe ausserlesene lehrreiche Postilla oder Auslegung der Dominical auch Fest und Feyertagliche Evangelien durchs gantze Jahr und etlicher Episteln. Mit Summarien herausgegeben von Dechant Hubertus a Caster, Koln, 1630, 1671 (JO 3. Erg.-Bd 2097).

Hubertus Lommessen, (t 1616), Dechant, Pastor und

Kanoniker zu Munstereifel.

236.

Bufimannshausen Predigten (4 /105)

Franz Joseph von Bufimannshausen, (?) Cursus annuus,

(deutsch) Kempten, 1678-1679; lateinisch) Kempten' 1684-1688 (HUIV, 637).

Franz Joseph von Bufimannshausen, (1630-1697), OFMCap.; gab viele Predigtbiicher heraus. s. Nr. 237.

237.

Busmannshausen, geistliche ... (?) (4 /194).

Franz Joseph von Bufimannshausen, Titel nicht ermittelt s. S. 236.

42


238.-239.

Abraham a Sancta Clara (4/11, doppelt), (4/68) Abraham a Sancta Clara (Johannes Ulricus Megerle), (1644-1709) OESA, aus Schwaben, Prior, Definitor, Prediger Kaiser Leopolds I. (LThK 1, 1957, 64 f.); seine Schriften zahlen 52 Titel.

240.

Adalberti Festliche Predigten (4 / 83)

Adalbertus, Sonntags- Fest- Fasten-Predigten, 3 Bde., Miinchen, 1703 (JO 1. Erg.-Bd., 186).

Adalbertus, (Anfang 18. Jh.), OFMCap., Guardian des Klosters zu Miinchen, Lehrer der Theologie. 241.

Nagel, Conciones pro Domincis (f/135) Lucas Nagel, Stromata Evangelica solemnia, hoc est conciones pro Festis Solemnibus ex ipsis Evangeliis desumpta, ex mente et stylo SS. Patrum, Interpretum et aliorum bonorum scriptorum potissimum concinnatae ad intelligentiam Scripturarum ad virtutis amorem, et odium peccati auditorum animis ingenerandum,K6ln, 1693, 1700(SOV, 1538f.,Nr. 3undNr.4).

Lucas Nagel, (1638-1711), S.J., Prediger, Erzieher und

Beichtvater der Prinzen zu Neuenburg, Grofimeister des Deutschen Ordens.

242.

Banholzen, Sermones ad sodales (4 / 5)

Johannes Banholzer, Sermones breves de officio hominis Christiani et Mariani clientis, sive exhortationes sacrae ad academicos Deiparae sodales olim dictae, nunc vero in lucem editae, Oenipons (Vindelicien), 1715 (SO I, 874 f., Nr. 8).

Johann Banholzer. (1645-1725), S.J., aus Konstanz, lehrte Philosophic in Dillingen, Theologie in Ingolstadt, Rektor mehrerer Kollegs.

243.

Humbachii catechismus christianus (4/176) Mathias Heimbachius, Catechismus christiano-catholicus in cathedram concionatorum elevatus, Koln, 1723, 1737, 1748 (DTC VI, Paris, 1925, 2129; SO IV, 218-222, Nr. 11).

Mathias Heimbach, (1666-1747), S.J., Prediger; lehrte in Koln Philosophic, hinterliefi zahlreiche Schriften (HU IV, 1665). s. Nr. 308.


244.

43

Erich, Predigten 1. und 2. Teil (4/32)

Gabriel Erich, Christ-Catholische in Gottes Wort gegriindete Sitten — und Kirchenlehren oder Predigten fur alle Sonn-, einige hohe Fest- und andere Tage des Jahres zusammen und in hoher Cathedral-Kirche zu Paderborn vorgetragen, 1. Teil

Paderborn, 1745; 2. Teil Augsburg und Wurzburg 1748 (SO III, 4l8f.,Nr. 2). Gabriel Erich, (1696-1756), S.J., Domprediger zu Paderborn.

9. Asketische und 245. - 246.

mystische Literatur

Ambrosii hexameron (f /150), (f/152) S. Ambrosius, Collationum in hexameron libri VI, Augsburg, 1472 (PL 14, 133-288). s. Nr. 31.

247. - 248.

Augustini meditationes (12 / 111), (12 /116) (Pseudo-) Augustinus, Meditationes divi Augustini episcopi Hipponensis. Invocatio Dei omnipotentis ad morum et vitae reparationem, Mailand, 1475; Brescia,

1498; Koln, 1639, 1649, 1702; Antwerpen, 1670, 1701; Briissel, 1670, 1676 (BCNI 9180, 10287, 12670, 12671, 13443, 16013, 16115); (PL 40, 901-943). 249. - 250.

Jacobi de Voragine Legenda Sanctorum, Vita sanctorum

(f/82), (f/119) Jacobus de Voragine, Legenda Sanctorum (,,Legenda aurea"), erster Druck urn 1470; Mailand, 1494 (LThK

5, I960, 849 f.). Jacobus de Voragine, (1228? - 1298), OP, aus Italien,

Erzbischof von Genua; schrieb die genannte Sammlung von Heiligenlegenden; sie wurde in alle europaischen Sprachen iibersetzt (DS VIII, 1974, 62-64).

251.

Ludolphi vita Christi (4 /145)

Ludolphus (Leutholfus) Saxo, Vita domini nostri Jesu Christi ex quatuor evangelistis cum commentariis evangeliorum sane-

44

DER BOCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

torumque patrum fontibus derivata, Paris, 1472; Koln, 1472 usw.; oft gedruckt; Antwerpen. 1618 (BCNI 6541).

Ludolphus (Leutholfus) Saxo, (urn 1305-1378), OP, seit 1340 OCarth.; lebte in Strafiburg, Koblenz und Mainz (DS IX, 1976, 1130-1138).

252.

Joannis de Turi quaestiones (f/113)

Johannes de Turrecremata, Quaestiones spirituals convivii delicias praeferentes super evangeliis tarn de tempore quam de sanctis, Niirnberg, 1478; Brescia, 1498; Lyon, 1498 (DTC XV, 1946, 1235-1239).

Juan de Torquemada (de Turrecremata), (1388-1468), OP, einflufireicher Theologe des Spatmittelalters, Magister der Theologie, Prior in Valladolid u. Toledo, Kardinal (1439), Bischof von Cadiz (1440), von Orense (1442), von Palestrina (1455), von Sabina (1463), von Leon (1466), bedeutender papalistischer Theologe (LThK 5, 1950, 1094 f.). 253.

Thomas a Kempis opera omnia (8 /123)

Thomas a Kempis, Opera, Utrecht, 1473; Niirnberg, 1494; Antwerpen, 1574, 1600, 1601 und ofter (HU II, 976-979).

Thomas von Kempen, (1379/80-1471), Augustiner Chorherr; der bekannteste Vertreter der Devotio Moderna; schrieb asketisch-spirituelle Werke (LThK 10, 1965, 144 f.). s. Nr. 254 und Nr. 299.

254.

Thomas a Kempis (12 /1)

ohne Titelangabe; seine bekannteste Schrift war ,,De imitatione Christi", Douai, 1635; Koln, 1660, 1680 (BCNI 8896, 11698, 13958) usw. s. Nr. 253.

255.

Babtistae mantuani opera (f / 79)

Baptista Mantuanus, Opera, Bologna, 1502 ; Paris, 1507; Ant werpen, 1576; sehr verbreitet war seine Schrift,, De patientia

libritres",Deventer, 1501, 1502, 1515 (BCNI 52, 120, 513). B. Johannes Baptista Spagnoli (Baptista Mantuanus), (1447-1516), Generalvikar des Karmelitenordens zu Mantua, 1513 Ordensgeneral, zugleich Dichter (DS VIII, 1974, 822-826).


256.

45

Pipinii elucidatio in confessione (4/50)

Guilielmus Pepinius, Opusculum de confessione, de quatuor peccatis cordis, oris, operis et omissionis, de contritione, de satisfactione, Paris, 1530 und ofter (DTC XII, 1933, 1186* DS

XII, 1985, 1054). s. Nr. 179.

257.

Alphonsi Madriliensis (12/214)

Alphonsus de Madrid, ohne Titelangabe

Alonso de Madrid, (1. Halfte 16. Jh.), OFM, vor allem bekannt durch seinen Libellus aureus de vera Deo apte serviendi methodo, Antwerpen, 1551; Lowen, 1576; Koln, 1606, 1608, 1625 (BCNI 2264, 3547, 5139, 5316, 7445; HUH, 1334; DS

I, 1937, 389-391). 258.

Johannis Poland directorium (12 / 225)

Johannes Polancus, Breve directorium ad confessarii ac confitentis munus rite obeundum concinnatum, Lowen, 1554; Antwerpen, 1556 usw.; Koln, 1560; Luttich, 1581 usw.; Douai, 1627 (BCNI 2437, 2561, 2726, 3759, 7859; SO VI, 939-947, Nr. 1).

Juan Polanco, (1516-1577), S.J., Spanier, verdienstvoller Sekretar des Ignatius von Loyola.

259.

Stellae enarrationes in Evang. (f / 51)

Didacus Stella, In Evangelium secundum Lucam enarrationes, Salamanca, 1574/1575; Lyon, 1584; Antwerpen, 1599/1600, 2 Bde s. Nr. 220.

260.

Loarti Enchiridion (12 /129)

Gaspar Loarte, Enchiridion seu instructio confessariorum ... in qua, quomodo Sacerdos digne Poenitentiae Sacramentum ad suam et Poenitentium salutem administrare possit, docetur,

Paris, 1635, 1669, 1678 (SO IV, 1879-1886, Nr. 7); Briissel, 1686, 1693, 1696 (BCNI 14608, 15234, 15484). Gaspar Loarte, (1498-1578), S.J., Spanier, Rektor in Genua

und Messina. s. Nr. 261.

261.

Meditationes de passione (12/151)

Gaspar Loarte, Meditationes super sacrosancta Dom. N. Jesu Christi passione, cum artificio meditationis inibi instituendae,

46


Douai, 1605 (von Andreas Hoius aus Brugge aus dem Franzosischen ins Lateinische iibersetzt (SO a.a.O. Nr. 1). s. Nr. 260.

262.-263.

Memoriale Christianae vitae (8 / 236), (8 / 292)

Ludovicus Granatensis, Memoriale Christianae vitae (aus dem Spanischen iibersetzt), Koln, 1587, 1589, 1598 (BCNI 3943, 4038, 4423). s. Nr. 187-188.

264.

Roderici Ubungen in geistlichen Tugenden (4/6)

Alphonsus Rodericus, Rechte Ubungen der christlichen Tu genden und geistlicher Volkommenheit alien andachtigen Christen und Religiosen insonderheit der Sozietat Jesu zu Nutz in Spanisch beschrieben. Ins Deutsche iibersetzt von Philipp Kissing, Pfarrer zu Ryderach, Mainz, 1629; Koln,

1647, o.J., 1701, 1705, 1715, 1729, 1746; SO VI, 1946-1963, Nr. 1; Ons geestelyk Erf 29, 1955, 103 f.). S. Alphonsus Rodriguez (Roderic(i)us, (1538-1616), S.J., Prof, fur Moraltheologie in Monterrey und Valladolid, seit 1585 Novizenmeister in Montilla und Sevilla, vorbildlicher Ordensmann und Asket, von Pius IX. dem HI. Bernhard und Bonaventura zur Seite gestellt (LThK 8, 1963, 1353 f.). 265.

Bellarmini De ascensione (12 / 205)

Robertus Bellarminus, De ascensione mentis in Deum per scalam rerum creatarum, Rom 1615; Antwerpen, 1615 usw.; Koln, 1615 ... 1634, 1662 (BCNI 6167, 6168, 6169, 8763, 11899; SO I, 1151-12:53, Nr. 34). s. Nr. 84.

266.

De ascensione mentis (12 /11) s. Nr. 265.

267.

Bellarminus De septem verbis (8 / 99)

Robertus Bellarminus, De septem verbis Domini in cruce prolatis, Rom, 1618; Antwerpen, 1618, 1688; Koln, 1618 ... 1636, 1662 (BCNI 6572, 6573, 8971, 11903, 12541; SO a.a.O. Nr. 38). s. Nr. 84.

268.

De septem verbis a Christo (12 /103) s. Nr. 267.


269.

47

Bellarminus De aeterna felicitate (8/10)

Robertas Bellarminus, De aeterna felicitate sanctorum, Rom, 1618; Antwerpen, 1616; 1663; Koln, 1616 ... 1634, 1662 (BCNI 6313, 6314, 8763, 11901, 12018; SO a.a.O. Nr 35)

s. Nr. 84.

270.

De aeterna felicitate (12/61) s. Nr. 269.

271.

Flammae divini amoris (12/25)

Leonardus Lessius, Flammae divine amoris seu praxes oratoriae perfectionum divinarum contemplatione depromptae et con-

gregationi ecclesiasticae majori Virginis annuntiatae strenae oblatae, Ingolstadt, 1626; Minister, 1638. Dies sind Ausziige aus Lessius Hauptwerk ,,De perfectionibus moribusque divinis libri XIV quibus pleraque sacrae Theologiae mysteria breviter et dilucide explicantur'', Antwerpen, 1620, zusammengestellt von Ehrenreich Pirhing, SJ. (1606-1672) (SO IV, 1726, Nr 18).

Leonardus Leys (Lessius), (1554-1623), SJ., Theologieprofessor am Jesuitenkolleg in Lowen (LThK6, 1961, 981 f.; DS EX, 1976, 709-720).

272.

Matthaei Timpii Theatrum (4 / 208)

Matthaeus Tympius, Theatrum historicum, continens vindictas divinas, et praemia christianarum virtutum, Koln, 1614 (BCNI 6091); Minister, 1614, 1625 (Clair-Lieu 18, I960, 91; 22, 1964, 148).

Matthaus Timpe (Tympius), (t 1624/25), Prof, der Philosophie und Beredsmakeit zu Koln, Rektor der Lateinschule zu Osnabriick, gab nach eigenen Angaben 79 Bucher heraus (HU III, 442; JO 4, 1214). s. Nr. 273.

273.

Mathei Timpsii, Mensae (12 / 29)

Matthaeus Tympius, Mensa theologico-philosophica seu conviviorum pulpamenta, Miinster, 1615 (Ons geestelyk Erf 51, 1977, 253). s. Nr. 272.

48

274.

DER BtJCHERBESTAND DES EHEMAUGEN KREUZHERRENKLOSTERS

Leven en de Spreucken der Vaderen (f /108)

Heribertus Ros-weydus, 'T Vaders Boeck. 'T Leven ende spreucken der Vaderen beschreven door den H.. Hieronymus

priester ende andere verscheyde Autheuren, in thien boecken by een vergadert ... Antwerpen, 1617, 1643; Brugge, 1699 (SO VII, 190-207, Nr. 10).

Heribertus Rosweyde, (1569-1629), S.J., aus Utrecht, Hagiograph, Prof, am Kolleg zu Douai, Studienprafekt in Antwer pen (LThK 9, 1964, 61). s. Nr. 275.

275.

Het Leven der HH Maegden (8/171)

Heribertus Ros-weydus, Het Leven der HH Maegden, die van Christus tyden tot dese Eeuwe in den saligen staet der suyverheyt in de wereldt geleeft hebben. Met een kort Tractaet van den maegdelicken staet, Antwerpen, 1626, 1642, 1696 (BCNI 7729, 7730, 9701, 15516). s. Nr. 274.

276.

Christiani Mayer Enchiridion (12 /170) Christianus Mayer, Enchiridion industriarum praecipuas vitae piae ac religiosae exercitationes quae quolibet die occurunt

perfecte obeundi, Koln, 1634, 1673 (BCNI 8743, 9684); Deutsch: Koln, 1635; Wiirzburg, 1640 (SO V, 793 f., Nr.

1).

Christianus Mayer, (1584-1634), S.J., Novizenmeister in Koln

und Trier (DS X, 1980, 863 f.). 277.

Drexelli Elemosina (12 /148) Hieremias Drexellius, Gazophylacium Christi eleemosyna,

quam in aula serenissimi utriusque Bavariae ducis Maximiliani S.R.I. Archidapiferi, Electoris etc. explicavit et latine scrip-

sit ... Miinchen, 1637; Antwerpen, 1637, 1638, 1641 (BCNI 9022, 9102, 9428; - SO III, 181-205. Nr. 20). s. Nr. 95.

278.

Drexelli Joseph et palaestra (12 /143) Hieremias Drexellius, a. Joseph Aegypti prorex descriptus et morali doctrina illustratus (posthum), Miinchen, 1640 (SO a.a.O. Nr. 25); Antwer pen, 1641 (BCNI 9430).


49

b. Palaestra Christiana (posthum), Antwerpen, 1643, 1648 (BCNI 9640, 10191; - SO a.a.O. Nr. 28). s. Nr. 95.

279.

Orbis Phaeton (12/115)

Hieremias Drexellius, Orbis Phaeton hoc est de universis vitiis linguae, 3 Teile, Miinchen, 1629 Koln, Douai, 1631; Antwerpen, 1632; Koln, 1634 (BCNI 8332, 8333, 8334, 8462, 8415) (SO III, 181-205, Nr. 11). s. Nr. 95.

280.

Conformatio humanae (12 /150)

Hieremias Drexellius, Heliotropium seu conformatio humanae voluntatis cum divina, Miinchen, 1627; Koln, 1629, 1630, 1634; Antwerpen, 1633 (BCNI 8078, 8203, 8586, 8711; - SO a.a.O.Nr. 9).

s. Nr. 95.

281.

Tribunal Christi (12 / 4)

Hieremias Drexellius, Tribunal Christi seu arcanum ac singulare cuiusvis hominis in morte iudicium, Miinchen, 1634; Douai, 1634; Koln, 1632, 1634, 1635 (BCNI 8463, 8716, 8717, 8821, 8822, 8823; - SO a.a.O. Nr. 14). s. Nr. 95.

282.

Het katolyck Memory Boek (8/254)

Turano Vekiti, Het Catholyck Memory-Boeck, Lowen, 1624 (?), 1634, 1646, 1648, 1679.

Arnout Kievit (Anagramm: Turano Vehiti), (t 1648), Rechtsanwalt in Rotterdam (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboekl, 1911, 1249, f.). 283.

vacat

284.

Amicus fidelis (12 / 46)

Philippus Servius, Amicus fidelis ad mortem sive modus juvandi moribundos, aegris sanisque perinde utilis, Liittich, 1642, 1643, 1647, 1648, 1652, 1665, 1668 (BCNI 9529, 9623, 10071, 10175, 10847, 12173, 12478); Antwerpen, 1649, 1661 (BCNI 10301, 11714); Koln, 1660, 1677, 1678 (BCNI 11600, 13565, 13675; - SO I, 1868-1872, Nr. 8).

s. Nr. 221.

50

285.


Stanihursti Quotidiana christiani (4 / 89) Guilielmus Stanihurstus, Quotidiana Christiani militis tessera qua homo fugiens mala e servitute manu-mittitur, faciens bona ad libertatem manu-ducitur, Antwerpen, 1661, 1662

(BCNI 11799, 11909); Koln, 1673, 1682, 1687, 1706, 1716, 1720 (BCNI 13091, 14156, 14737, 16523, 17406, 17747). William Stanyhurst, (1601-1663), S.J., irlandischer Abstammung; predigte 25 Jahre in flamischer und englischer Sprache; leitete die Grofie Marianische Kongregation zu Lowen (SO VII, 1483-1489, Nr. 7; -JO 4/774). s. Nr. 286.

286.

Dei immortalis corpore mor (8 / 73)

Guilielmus Stanihurstus, Dei immortalis in corpore mortali patientis historia, Antwerpen, 1660, 1664, 1669 (BCNI 11692, 12138, 12647); Koln, 1674, 1681, 1694, 1706, 1722 (BCNI 13269, 14051, 15363, 16522, 17886), s. Nr. 285. 287.

Sanderii de claris Antoniis (4 /133)

Antonius Sanderus, De claris sanctitate et eruditione Antoniis, Lowen, 1627 (BCNI 7875). Antonius Sanders (Sanderus), (1585-1664), aus Antwerpen,

Magister und Doktor der Theologie (JO 4, 118 f.). 288.

Acta Sanctorum 14 Tomi (f/1) Johannes Bollandus, Acta sanctorum quotquot toto orbe coluntur vel a catholicis scriptoribus celebrantur quae ex Latinis et Graecis aliarumque gentium antiquis monumentis collegit,

digessit, notis illustravit ... Antwerpen, 1643 ff.; Bd. 14: l680(LThK2, 1958, 571 ff.). Jean Bolland, (1596-1665), S.J., aus Liittich; begann die grofie kritische Sammlung von Legenden iiber Martyrer und Heilige, nach den Gendenktagen des Kalenders angeordnet. Die ersten beiden Bande (Monat Januar) erschienen 1643;

1773 waren 50 Bande (bis zum 7. Oktober reichend) er schienen. 289.

Joannis Bonae opera omnia (4/42)

Johannes Bona, Opera omnia, Antwerpen, 1677, 1694, 1723 (BCNI 13357, 15289, 17904); Koln, 1683.


51

Giovanni Bona, (1609-1674), OCist., bedeutender liturgischer und asketischer Schrifsteller, Abt von Mondovi (1639) und Vico (1643), General der ital. Feuillanten (1651-1654),

Prof, der Theologie, Kardinal (1669). (LThk 2, 1958, 579).

s. Nr. 290-291.

290.

Joannis Bona Horologium (12 /145)

Johannes Bona, Horologium asceticum sive exercitia sacra ad singulas actiones cum fructu obeundas, Koln, 1679; Antwerpen, 1698 (BCNI 13772, 15650); Paris, 1679. s. Nr. 289.

291.

Principia et documenta (12 / 70)

Johannes Bona, Principia et documenta vitae christianae, Briissel, 1674, 1681 (BCNI 13139, 13972); Koln, 1675 (BCNI 13318); Utrecht, 1675, 1683 (BCNI 13319, 14186); Lowen, 1725 (BCNI 18049); Koln, 1675.

s. Nr. 289.

292.

Oliverii triumphalis palma (4 / 90)

Oliverius a S. Anastasio, Triumphalis palma victoriae Immaculatae Conceptionis Inviolatae purissimaeque Virg. Gen. Del Mariae ... Briissel, 1674 (BCNI 13239). Oliverius a S. Antastasio (De Crock), (t 1674), OCarm., (I. Rosier, Biographisch en Bibliographisch overzicht van de vroomheid in de Nederlandse Carmel, Tielt, 1950, 121-122). 293.

Joannis Nadasi, Anni coelestis (12 /176)

Johannes Nadasi, Annus coelestis Jesu regi et Mariae reginae sanctorum omnium sacer: ad suppeditandum quotidianis meditationibus, aspirationibus, colloquiis novam in dies materiam opportunus, Wien, 1648; Bonn, 1659; Wien, 1663; Koln, 1667; Wien und Bonn, 1673; Koln, 1681; Tournai, 1687 u.a. (SO V, 1520-1537, Nr. 7).

Johannes Nadasi, (1613-1679), SJ., aus Ungarn, Beichtvater der Kaiserin Eleonore, Witwe Ferdinands III. (HU IV, 238). 294.

Jacobi Masenii, Utilis curiositas de humanae vitae (8/91) Jacobus Masenius, Utilis curiositas de humanae vitae felicitate per varios hominum status cum amoeno historiarum aliquot delectu ad usum non minus politicorum quam ecdesiasticorum inquisita, Koln, 1672, 1710 (SO V, 681-696, Nr. 28).

52

DER BOCHERBESTAND DES EHEMAIiGEN KREUZHERRENKLOSTERS

Jakob Masen (Masenius), (1606-1681), S.J., lehrte 40 Jahre Grammatik, Redekunst und Poesie in Koln, Historiograph des Erzbischofs von Paderborn (LThK 10, 1962, 150). 295.

Vita et doctrina Jesu Christi (12 /108)

Nicolaus Avancinus, Vita et doctrina Jesu Christi ex quatuor Evangelistis collecta et in meditationum materiam ad singulos totius anni dies distributa ... recognita ab alio societatis Jesu sacerdote, urspriinglich anonym; Wien 1665, 1667, 1673; Koln, 1674, 1678; Bonn, 1678; Koln, 1680; Bonn, 1689; Antwerpen, 1693; Paris, 1694, 1695; Bonn, 1705; Ve-

nedig, 1708; Koln, 1715 und ofter (SO I, 668-680, Nr. 18). Nikolaus Avancini, (1612-1686), S.J., lehrte Rhetorik und Philosophic in Graz, Theologie in Wien, wurde Rektor in Passau, Wien und Graz; Provinzial von Osterreich und Visitator von Bohmen. s. Nr. 388.

296.

Joseph accrescens docens con. (8/97)

Johannes ab Heumen, Josephus accrescens docens conversionem peccatoris ad justitiam, et modos ac media justi ad perfectionem, Antwerpen, 1663 (BCNI 11974).

Johannes van Heumen (t 1673), niederlandischer Priester, asketischer Schriftsteller (De kathol. Encyclopaedic 13, Amsterdam-Antwerpen, 19522, 286). 297.

Religio sanctissimae crucis (12/16)

Arnoldus Herzworms, Religio Sanctissimae Crucis ..., Roermond, 1661. 1686 (BCNI 11749, 14595).

Arnoldus Her(t)zworms, (1629-1693), OSC, Lektor der The ologie in Briiggen, Prior van Schwarzenbroich, Maaseik und Venlo1 (DS VII, 1969, 373; Clairlieu 37, 1979, 123). 298.

Joannis Haver, Theologia mistica (4/94)

Johannes Haver, Theologia mystica thesibus 194 proposita to-

tidemque commentariis seu sermonibus exposita, Paderborn, 1708 (DS VII, 1969-1978, 89 f.).

1 Hertzworms wurde am 7. Marz 1670 zum Prior von Bentlage gewahlt, aber im gleichen

Jahr abberufen.


53

Johannes Haver, (urn 1645 geb.); von ihm ist nur obiges Werk bekannt.

299.

La imitation du Christe (12 /109)

De limitation de Jesus-Christ, traduction nouvelle, dediee a la duchesse de Lorraine et de Bar avec une pratique et une priere a la fin de chaque chapitre, Nancy, 1711.

Pierre Corneille, (1606-1684), Komodiendichter, iibersetzte ,,De imitatione Christi" von Thomas a Kempis in franz. Verse. Jean-Baptiste Cusson (1663-1731), gelehrter Buchdrucker zu Nancy und Schriftsteller, iiberarbeitete die Ubersetzung (JO 2. Erg.-Bd., 592 f.).

s. Nr. 253.

10. Fhilosophie 300.

Phylosophia Complutensium (f / 48)

Cursus Artium ... per Collegium Complutense S. Cyrilli (Studienkolleg fur Philosophie der Karmeliter von Alcala), Alcala-

Madrid, 1668 (LThK 3, 1959, 29). 301.-302.

Summa philosophiae (8/286), (12 / 218)

(?) Eustachius a Sancto Paulo, Summa philosophica

quadripartita, Paris, 1609, 1634; Strafiburg, 1616; Koln, 1620; Cambridge, 1640; Lyon, Gent, 1647; ein seltenes Werk! (HU III, 365 a; DS IV, 1960-1961, 1701).

Eustache de Saint-Paul (Asseline), (1573-1640), OCist., lebte in Frankreich (DS IV, 1960-1961. 1701-1705). s. Nr. 305-306.

303.

Controversiae logicales (8 / 39)

Barnabas Gallego de Vera, Controversiae logicales in defensi-

onem doctrinae d. Thomae Aquinensis, Madrid, 1623, 1648;

Koln, 1632, 1638 (HU III, 1197 f.; DTC VI, 1924, 1095 f.). Barnabe Gallego de Vera, (t 1661), OP, Prof, der Moraltheologie in Madrid (1651) (JO 4, 1517).

54

304.


Philippi a Sanctissima (4 / 23) schrieb einen Kommentar zu Thomas von Aquin: Cursus the-

ologicus, Lyon, 1653-1663; Koln 1656-1670; und eine summa philosophiae, Lyon, 1648; Koln, 1654, 1665 (DS XII, 1984, 1325-1328).

Philippus a Sanctissima Trinitate. (1603-1671), O. Carm., scholastischer Theologe, apostolischer Missionar in Persien, Indien und in den arabischen Landern. s. Nr. 305-306.

305. - 306.

Summa philosophiae (8/286), (12 / 218)

(?) Philippus a Sanctissima Trinitate, Summa philosop hiae, Lyon, 1648; Koln, 1654, 1665. s. Nr. 3O1.-3O2 und Nr. 304. 307.

vacat

308.

Heimbach Ars practica (8 / 30)

Mathias Heimbachius, Florilegium argumentorum sive ars practica inveniendi medium theses philosophicas in utramque pattern acriter disputatas exhibens, Koln, 1703-1708 (SO IV, 218-222, Nr. 1).

s. Nr. 243. 309.

Idea philosophiae (12 /152)

310.

Libri metaphysicae (4 / 86)

11. Kirohengeschichte 311.

Polidori De rerum (12/53)

Polydorus Vergilius, De inventoribus rerum libri tres, Venedig, 1499; Paris, 1502; Antwerpen, 1554; Lyon, 1586; Lei

den, 1644; Amsterdam, 1671 u.a. (HU II, 1534).

Polydore Vergil, (um 1472-1555), aus Urbino; schrieb eine Historia Anglicana; wegen einer Kollekte von Alexander VI. nach England geschickt, von Heinrich VII, als Archidiakon eingesetzt.


312.

55

Historiae Aloysii Lipomani (f /116)

Aloysius Lip(p)omanus, Historiae de vitis sanctorum, Lowen,

1564, 1568, 1571 (BCNI 2883, 3129, 3301). Luigi Lip(p)omano, (1496-1559), Bischof von Verona (1548), von Bergamo (1558), papstlicher Nuntius in Portugal (1542),

in Deutschland (1548), in Polen (1555-1557), einer der Prasidenten des Tridentiner Konzils 1551-1552 (LThK 6, 1961, 1071 f.; - DS IX, 1976, 858-860; JO 2, 2463 f.; JO 3. Erg.-

Bd., 1929 f.)« 313.

Summa conciliorum et pontificum (12/84)

Bartholome aus Carranza, Summa omnium conciliorum, Ve-

nedig, 1546; Antwerpen, 1559, 1564, 1569; Douai, 1639. 1679; Lowen, 1668, 1681, 1686; Koln, 1701 (BCNI 2672, 2862, 9198, 12487, 13779, 13982, 14562, 16028; Ons geestelykErf, 54, 1980, 368). Bartolome Carranza (de Miranda), (1503-1576), OP, Theologe auf dem Konzil von Trient, Erzbischof von Toledo; we-

gen des Verdachts der Ketzerei verhaftet (LThK 2, 1958, 957). 314.

De Ribera B. Matris (4 /191) Franciscus de Ribera, Vita B. Matris Teresae de Jesu Carmelitarum excalceatorum et excalceatarum fundatrix in quinque

libros distincta, aus dem Spanischen ubersetzt von Mathias Martinez, Koln, 1620 (SO VI, 1761-1767, Nr. 3).

Francisco de Ribera, (1537-1591), S.J., Spanier, einer der Ratgeber der Hl.Theresia von Avila. 315.

Bellarminus De scriptoribus (8 / 32) Robertus Bellarminus, De scriptoribus ecclesiasticis liber unus cum adiunctis indicibus undecim et brevi chronologia ab orbe condito usque ad annum 1612, Rom, 1613; Koln, 1631; viele Ausgaben (SO I, 1151-1253, Nr. 32). s. Nr. 84.

316.

Chronicon ordinis (12/23)

Henricus Russelius, Chronicon cruciferorum sive synopsis memorabilium sacri et canonici ordinis sanctae crucis, Koln,

1635.

56


Henricus Russelius, (um 1590 - nach 1655), OSC, Prior des Klosters Suxy (Belgien). 317.

Nicolai Schaten Carolus Magnus (4/117) Nicolaus Schaten, Carolus Magnus Romanorum imperator et Francorum rex Romano-catholicus libris IV explicates et vindi-

catus contra Christianum Nifanium Lutheranum Bilfeldiae praedicantem et superintendentem caeterosque horum tempo-

rum heterodoxos, Neuhaus, 1674 (SO VII, 714-717, Nr. 5). Nikolaus Schaten, (1608-1676), S.J., Beichtvater des Bischofs Ferdinand von Fiirstenberg (LThK 9, 1964, 371). s. Nr. 318.

318.

Schaten Annales Paderbornenses Tom 1, 2, 3 (f/12) Nicolaus Schaten, Annales Paderbornenses, 3Bde., opus posthumum, Pars I, Neuhaus, 1693; Pars II, Neuhaus, 1698; Pars III., Paderborn, 1741 (SO a.a.O. Nr. 7). s. Nr. 317.

319.

Speculum Carmelitanum, 4 Bande (f/11) Speculum Carmelitanum sive historia Eliani ordinis, Antwerpen, 1680 (BCNI 13953).

320.

Kerckelicke Historie van de geheele (f / 7) Cornelius Hazart, Kerckelycke Historie vande gheheele wereldt naemelyck vande voorgaende ende teghenwoordighe eeuwe,

inde welcke verhaelt worden, de gheleghentheden der landen, manieren, ceremonien ende Religien der inwoonders maer naemelyck de verbreydinghe des H. Gheloofs, Martelaren ende andere Cloecke Roomsche Cathlycke daeden, inde vier ghewesten des wereldts, met voerscheyden copere platen ver-

ciert, 4 delen, Antwerpen, 1669-1671, 1682 (SO IV, 181-196. Nr. 32).

s. Nr. 107.

321.

Tractatus de schismate (8 /16)

Qacques Longueval) Tractatus de schismate ex Gallico latine redditus. Christianus mihi nomen, Catholicus cognomen ..., Briissel, 1718; Wiirzburg, 1720 (SO IV, 1934-1936, Nr. 3;

ANON, 947).


57

Jacques Longueval, (1680-1735), S.J., bekannt durch seine ,,Histoire de l'eglise Gallicane"; schrieb ein ,,Traite du Schisme. Christianus mihi nomen, catholicus cognomen'' Briissel, 1718 (JO 2, 2520; HU IV, 1212; BCNI 17582)- Livinus de Meyere, (1655-1730), S.J., verfertigte sofort eine lateinische Uberseming (SO V, 1039 ff.).

12. Ki r c h e n r e c h t ill.

Pastorale Beati Gregorii (4 / 233)

Gregorius Magnus, Regula pastoralis, Strafiburg, 1496; L6wen, 1562, 1662; Gent, 1645; Briissel, 1685 (PL 77, 13-128). Mit der genannten Schrift schuf Gregor das fast kanonisch gel-

tende bischofliche Amtsideal.

s. Nr. 38.

323.

Henrici a Segusio Summa hostiensis (f / 29)

Henricus de Segusio (Hostiensis), Summa super titulis decretalium (Summa Hostiensis, Summa aurea), Rom, 1470 und ofter, u.a. Koln, 1612 usw. (DTC VIII, 1924, 199; - Dictionnaire de Droit Canonique V, Paris, 1953, 1211-1227). Enrico de Susa (Henricus de Seguvia, de Seguvio, Hostiensis) (t 1271), Kardinal-Erzbischof von Ostia. 324.

Gregorii Decretales 2 Tomi (f / 9)

(Raymundus de Pennafort), Decretales Gregorii IX., Mainz, 1473; Antwerpen, 1570; Rom, 1582, Basel, 1661 usw.; sehr

viele Ausgaben.

S. Raymundus de Pennafort (t 1275), OP, von Papst Gregor IX. (1227-1241) mit einer Dekretalensammlung beauftragt,

die obigen Namen erhielt (Dictionnaire de Droit Canonique'

VII, 1965, 461-464).

'

s. Nr. 325.

325. 326.

Decretales cum summariis suis, 2 Tomi (f /19)

s. Nr. 324.

Malleus maleficarum (8 / 249)

Henricus Institoris und Jacobus Sprenger, Malleus malefica

rum, Strafiburg 1487, viele Ausgaben (,, Hexenhammer'\

58


Anleitung zur Bekampfung des Hexenwesens; fand breite Anerkennung als Grundlage des kanonischen Rechtes).

Heinrich Kramers (Institoris), (1430-1505), OP, Doktor und

Prof, der Theologie, Prediger und Inquisitor, erwirkte mit Ja kob Sprenger (urn 1436-1495) OP, Doktor der Theologie, Prior in Koln und Inquisitor, eine Bulle Bonifaz'VIII, die die grofte Hexenverfolgung einleitete (LThK 5, I960, 317 und

327.

713; 9, 1964,987). Canisii Summa juris canonici (12 /154) Henricus Canisius, Summa juris canonici in 4 institutionum

libros contracta cum concordatis Germaniae et commentario in regulas iuris 1. 6 decretalium cum appendice de differen-

tiis iuris utriusque, Ingolstadt, 1594, oft ediert, zuletzt Wiirzburg, 1707 (HU III, 516).

Henricus Canisius (Kanis), (urn 1557-1610), Kanonist und Historiker; lehrte als Professor fur Kirchenrecht in Ingolstadt (LThK 2, 1958,915).

328.

Zoesii Commentarius (4 /149)

Henricus Zoesius, Commentarii sive praelectiones ad decretales Gregorii EK., sive universum jus canonicum, posthum, Lowen, 1647; Koln, 1657 und ofter (HU III, 872). Henricus Zoes (Zoesius), (1571-1627), aus Amersfoort, Pro fessor regius institutionum; lehrte in Lowen Zivilrecht.

329. - 332.

Engel Collegium universi (4 / 226) Engel Collegium universi iuris (8/177)

Collegium universi juris canonici (8/106), (8/283) Ludovicus Engel, Collegium universi canonici iuxta tri plex iuris obiectum, personas, res et actiones partitum, Salzburg, 1671-1674 (jO 2, 344). Ludwig Engel, (urn 1630-1674), OSB, Prof, der Rechte an der Universitat Salzburg (LThK 3, 1959, 875). s. Nr. 333.-334.

333.-334.

Engel Manuale Parochorum (8 / 34) Ludovici Engel manuale (8 / 211)

Ludovicus Engel, Manuale parochorum, quod de paro chorum obligatione eorumque iuribus agit, Salzburg, 1661; Ltittich, 1771. s. Nr. 329.-332.

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS 335.

59

Prosperi Fagnani (12 /180)

Prosper Fagnanus, Ius canonicum sive commentaria absolutissima in quinque libros Decretalium, Rom, 1661; Koln, 1676, 1681, 1686, 1704; oder: Commentaria de opinione probabili,

Rom, 1667 (LThK 3, 1959, 1338).

Prospero Fagnani, (1588-1678), Kanonist, Doktor beider Rechte in Perugia, ,,doctor caecus oculatissimus'', beriihmter Rechtsgelehrter, Ratgeber der Papste, Sekretar der HI.

Kongregation des Konzils.

West- und Nordflugel des Schlosses Bentlage um 1885.

60


B.: NICHTTHEOLOGISCHE BUCHER

13. Humanistische S t u di e n 1. Hilfsmittel 336. 337.

Eine Hebraische Grammatik (8 / 276) Immanuelis Grammatica (8 / 24)

Immanuel Benjekuthiel (Beneventanus), Grammatica, Man tua, 1557 usw.

Immanuel Benjekuthiel (Beneventanus), (1. Halfte 16. Jh.), ein ital. Rabbiner (JO 2, 1860). 338.

Institutiones linguae Graecae (8 /104)

Nicolus olenardus, Institutiones linguae graecae, Lowen, 1530; Paris, 1563; Frankfort, 1562, 1602; Heidelberg, 1607; Leiden, 1642 (J.Fr. Foppens, Bibliotheca belgica, Briissel,

1739, 903 f.)« Nicolaus Cleynaerts (Clenardus), (1495-1542), Linguist; dozierte in Lowen, Salamanca und Granada (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek VI, Leiden, 1924, 308 f.; Ons Geestelyk Erf, 54, 1980, 367). 339.

Thesaurus Graecus (12 / 62)

340.

Institutiones linguae Latinae (8 / 255)

341. - 344.

Ambrosii Calipini Dictionarium (f / 66),

(f / 70),

(4/202)

Calepini Lexicon (f / 84)

Ambrosius Calepinus, Cornucopiae, oder Lexicon (latinum) oder Dictionarium, Reggio, 1502; Venedig, 1505 ; Strafiburg, 1513 usw.; weit verbreitet und spater mehrfach uberarbeitet.

Ambrogio Calepino, (1435-1510), OESA, aus Calepio bei Bergamo, Lexikograph (HU II, 1160).

345. - 347.

Dictionarium Latino-Germanicum (f/90), (4/87), (8/75) Petrus Dasypodius, Dictionarium latino-germanicum et vice versa germanico-latinum, Strafiburg, 1535 /1536; viele Ausgaben.


61

Petrus Dasypodius (um 1490-1559), Schulmann, Lexikograph (Ons Geestelyk Erf 54, 1980, 344).

348.

Dictionarium Lat. Germ. Gall. (8/100)

349.

Dictionarium Latino-gallicum (8 / 200)

350.

Dictionarium Triglotton (8/31)

Johannes Servilius, Dictionarium Triglotton, Antwerpen, 1545 (Lateinisch-Griechisch-Niederduitsch). Johannes Knaap (Servilius), (16. Jh.), Humanist and Poly graph (Ons Geestelyk Erf 51, 1977, 223, 227). 351.

Dictionarium Diversarum Linguarum (f / 44)

352.

Het grood Ital. en Nederduitsch Woordenbouk, 2 Theile (4/20)

Moses Giron, Het groot Italiaansch en Nederduitsch Woor-

denboek. Het groot Nederduitsch en Italiaansch Woordenboek, 2 Bde., Amsterdam, 1710. 353.

Nomenclator omnium rerum (8/216)

Hadrianus Junius, Nomenclator, in quo rerum omnium nomina septem diversis linguis explicantur, Antwerpen, 1567 ff. (J. Fr. Foppens, Bibliotheca Belgica, Antwerpen, 1739, 14 f.)

Hadrianus de Jonghe (Junius), (1511-1575), Arzt und Hu manist in Hoorn (Prov. Noord-Holland) (De Kath. Encyclo paedic 14, 19522, 861 f.). 354.

Jacobi Grecteri institutionum (8/199)

Jacobus Gretserus, Institutionum de octo partibus orationis, syntaxi et prosodia Graecorum libri tres, Ingolstadt, 1593, 1595; S. Gervais, 1602; Ingolstadt, 1603; Lyon, 1603; Rom, 1608, 1610; Antwerpen, 1610 (SO III, 1743-1809, Nr. 25).

Jakob Gretser (Gretscher), (1562-1625), S.J., aus Schwaben; Lehrer der Philosophic und Theologie in Ingolstadt, ,,malleolus haereticorum " ; seine Werke fullen 17 Bande (HU III, 728).

s. Nr. 338.

355. - 356.

Novus Synonymorum epithetorum (8/49)

Gradus ad Parnassum (8 / 28)

62


Auctor anonymus e Soc. Jes., Synonymorum, epithetorum,

phrasium poeticarum, ac versuum thesaurus, Paris, 1652; viele Ausgaben.

Hilfsbuch zur Anfertigung lateinischer Verse; seit der Ausgabe von Koln, 1680, heiflt das Werk:

- Gradus ad Parnassum sive novus synonymorum epithetorum, phrasium poeticarum, ac versuum thesaurus. Die Aus

gabe von Koln, 1699, tragt zuerst den Vermerk: bearbeitet von Paulus Aler, S.J., (1656-1727), doch auch nach 1699 haben viele Ausgaben den Vermerk ,,autore anonymo" (DHGE II, 1914, 129 f.; LThK 1, 1957, 304). 357.

Quintae partes declamatorum (f /129)

2. Antike Autoren

358.

Aphorismen Hipocrati (12/100)

Hippokrates, Aphorismi, Florenz, Nurnberg 1496 (HA III, S. 64, Nr. 8673); viele Ausgaben. Hippokrates, (um 460- um 377 v.Chr.), aus Kos, beriihmtester Arzt der Antike.

359.

Thukydides Atheniensis Historia (f / 91)

Thukydides, Historia Belli Peloponesiaci, Latein. von Laurentius Valla, ohne Jahr (HA IV, S. 413, Nr. 15511). Thukydides, (um 454 - um 400 v.Chr.), Historiker. 360.

Eudidis opera (4 / 98)

Euklid, Opera, Venedig, 1482 (HA II, S.325, Nr. 6693). Euklid, (um 300 v.Chr.), Mathematiker, Lehrer aller Volker

und Generationen bis heute; wichtigstes Werk: 13 Biicher Elemente. 361.

Gaji Julii Caesaris commentarii (8/131)

Gaius Julius Caesar, Commentarii de bello Gallico, Rom,

1469 (WI 6 Bd., S. 21 ff. Nr. 5836-5878); zahlreiche Aus gaben.

Gaius Julius Caesar, (100-44 v.Chr.), Staatsmann, Feldherr und Schriftsteller.


362. - 363.

63

Ciceronis orationes (8 /130), (12 / 97) Marcus Tullius Cicero, Orationes; zahlreiche Ausgaben, z.B. Rom, 1471; Venedig, 1472; Bologna, 1475 (WI, 6.Bd., S. 505 ff. Marcus Tullius Cicero, (106-43 v.Chr.), beriihmtester Redner Roms. s. Nr. 364.

364.

M. Tulli Ciceronis Epistolarum (12/86) Marcus Tullius Cicero, Epistulae, zahlreiche Ausgaben: Vene

dig, 1469, 1470, 1471 (WI, 6.Bd., S. 504). s. Nr. 362.-363.

365. - 366.

Crispi Salusti opera (12 / 90), (12 / 99)

Crispus Gaius Sallustius, Opera, Paris, 1470 (HA IV, S.258, Nr. 14189); viele Ausgaben. Crispus Gaius Sallustius, (86-34 v.Chr.), Historiker.

367.

Ovidii Nasonis (12 / 94)

Publius Ovidius Naso, Opera omnia, Bonn, 1471 (HA III, S. 542, Nr. 12136); viele Ausgaben. Publius Ovidius Naso, (43 v.Chr.-17/18 n.Chr.), rom. Dichter.

368.

Horatii Flacci opera (12/96)

Quintus Horatius Flaccus, Opera, Mailand, 1476 (HA III, S. 88, Nr. 8871); viele Ausgaben.

Quintus Horatius Flaccus (65-8 v.Chr.), bekannter romischer Dichter. 369. - 370.

L. Annaei Seneca opera omnia (12 / 81) Lucii Aennaei Senecae (12 / 78)

Lucius Annaeus Seneca, Opera Omnia, Neapel, 1484 (HAIVS. 307, Nr. 14592).

Lucius Annaeus Seneca, (um 4 v.Chr.-65 n.Chr.), Politiker, Philosoph und Dichter. 371.-373.

Plinii Secundi (8/132)

Historia mundi

(f/58),

(f/100),

Gaius Plinius Secundus Maior, Historia naturalis, Ve nedig, 1469 (HA IV, S. 120, Nr. 13078); zahlreiche

64


Ausgaben. Gaius Plinius Secundus Maior, (23-79 n.Chr.), Naturforscher.

374.

Quintus Curtius Rufus (12 / 92)

Quintus Curtius Rufus, Historiae Alexandri Magni, Mailand, 1475 (HA II, S. 218, Nr. 5880).

Quintus Curtius Rufus, Historiker, lebte zur Zeit des Kaisers Claudius 40-54. 375. - 376.

Fabii Quintiliani opera (4/51), (8/51)

Marcus Fabius Quintilianus, Institutiones oratoriae, Rom, 1470 (HA IV, S. 186, Nr. 13646); zahlreiche Ausgaben.

Marcus Fabius Quintilianus, (35 -um 96 n.Chr.), bedeutender rom. Lehrer der Beredsamkeit. 377.

Plutarchii chaeronensis de viris illustribus (f/40)

Plutarchus, Vitae illustrium viororum sive Parellelae (lat. von Franc. Piccolomini), Rom, 1473 (HA IV, S. 127, Nr. 13126); zahlreiche Ausgaben.

Plutarch (um 46 -nach 120 n.Chr.), popularphilosophischer Schrifsteller und bedeutender Biograph. s. Nr. 378.

378.

Opera Plutarchi (f / 54) s. Nr. 377.

379. - 380.

Auli Gellii noctes Atticae (8 /124), (12 / 93) Aulus Gellius, Noctes Atticae, Rom, 1469 (HA II, S. 441, Nr. 7517); zahlreiche Ausgaben. Aulus Gellius, (um 170 n.Chr.), Schriftsteller.

3. Humanisten

381.

Laurentii Vallae elegantiarum (f / 97) Laurentius Valla, Elegantiarum Latinae linguae libri 6, Rom,

1471 (LThK 10, 1965, 606 f.); oft ediert. Laurentius (Lorenzo) Valla, (1405-1457), ital. Humanist, Lehrer der Rhetorik; kampfte fur die Reinheit der lat. Sprache. Obige Schrift ist das grundlegende Werk humanist. Latinitat.


382.

65

Erasmi Roterdami De Duplici (8 /120)

Des. Erasmus, De duplici rerum ac verborum copia, Paris, 1512; viele Ausgaben (HU II, 1289-1298); seine wichtigste philologische Schrift. s. Nr. 19. 383.

Erasmi Roterdami familiares (8/4) (?) Erasmus Roterodamus, Epistolae familiares ad Bon. Amerbachium, Basel, 1779 (The Catholic Encyclopedia, V, London-New York, 1909, 514).

384.

Johannis Baptistae Porta neapolitani (8/150)

Gianbattista della Porta, (1538-1615), vielseitiger Wissenschaftler aus Neapel; beschaftigte sich mit Philosophic, Mathematik, Astrologie und Magie, schrieb auch Komodien und Tragodien(JO 3, 1709 f.). 385.

vacat.

386.

Joannis Owen epigrammatum (12 /178)

Johannes Owen, Epigrammatum libri tres, London, 1606; Lei den, 1628; Amsterdam, 1628 usw. (JO 5, Erg.-Bd., 1333 f.). John Owen (Audoenus), (t 1622), englischer Dichter, seine Epigramme waren wegen ihres Witzes beliebt (JO 3, 1158).

387.

Jacobi Balde poemata (11 /101) Jacobus Balde, Poemata, 4 Bande, Koln, 816-827, Nr. 28).

1660 (SO I,

Jakob Balde, (1603-1668), S.J., neulateinischer Lyriker, Scholastiker in Miinchen, Prof, der Rhetorik in Ingolstadt, Hofprediger in Miinchen, anerkannter Dichter; Herder bewahrte sein Andenken (LThK 1, 1957, 1203; HU IV, 315). 388.

Poesislyrica(12/186)

Nicolaus Avancinus, Poesis lyrica, Wien, 1659 (DHGE V, 1931,991). s. Nr. 295.


389.

Flavii Josephi Opera (f / 111)

Flayius Josephus, Opera, Amsterdam-Leiden-Utrecht, 1726

(JO 2, 1976); zahlreiche Ausgaben.

66


Josephus Flavius, (37 - urn 100 n.Chr.), jiidischer Historiker. s. Nr. 390.

390.

Flavius Josephus De bello Judaico (f /137) Flavius Josephus, De bello Judaico, 7 Biicher, (Augsburg),

1470; Venedig, 1518 (HA III, S. 165. Nr. 9451 f.). s. Nr. 389.

391.

Nicolai Macchiavelli (12 / 203) Niccolo Machiavelli, (1649-1527), aus Florenz, einer der meistgelesenen aber auch umstrittensten politischen Schrifstel-

ler; besonders bekannt: II principe, Rom, 1532; Frankfurt,

1599 (JO 4. Erg.-Bd., 313 f.; LThK 6, 1961, 1256 f.).

392.

Justini Trogi Pompeji (12 / 88) Marcus Junianus Justinus, Epitome historiarum Trogi Pompei,

Rom, 1470-1471 (HA III, S. 202) und ofter. Marcus Junianus Justinus, (wahrscheinlich 3Jh.n.Chr.), verfafite einen im Mittelalter viel benutzten Auszug aus der Uni-

versalgeschichte des lat. Historikers Pompeius Trogus (Historiae Philippicae, geschrieben nach 20 v. Chr.); seine Schrift war als Schulbuch weit verbreitet, man kennt iiber 200 Handschriften. 393.

Saxonia Alberti Crantzi (8/129)

Albertus Crantzius, Saxonia, in 13 Buchern, Koln, 1520 (JO 2, 2160 f.). Albertus Krantz (Crantz), (um 1445-1517), Historiker aus Hamburg, Doktor der Theologie und Philosophic zu Rostock,

Syndicus in Hamburg; war der erste, der die deutsche Geschichte von Fabeln sauberte. Gesamtausgabe der hist.Werke: Frankfurt, 1575. 394.

Foresti Weltgeschichte 5. Teil (f /127) Jacobus Philippus Bergomas. Supplementum chronicorum orbis ab initio mundi usque ad annum 1482, Venedig, 1483;

zu Lebzeiten des Verfassers zwolfmal mit Fortsetzungen herausgegeben (JO 1, 997). Giacomo Filippo Foresti (Bergomas). (1434-1520), OESA, Historiker; aus der Familie Foresti, nannte sich aber nach seinem Geburtsort Bergamo.


395.

67

Famiani Stradae (12 /195) Famiano Strada, (1572-1649), S.J., aus Rom, dort am Kollegium Romanum. Hauptwerk: De bello Belgico, Rom, 1632-1647; Antwerpen, 1635-1648; daran arbeitete er 20 Jahre (SO VII, 1605-1617, Nr. 10).

396.

Wurfbein iiber die Geschichte des Hauses Habsburg (f / 72)

Leonhardus Wurfbain, Demonstratio genealogica, dafi von Carolo Magno 42 und von Rudolpho I. Habsburgensi 14 rom. Kaiser, auch alle jetzt regierende christliche Kaiser, Konige, Chur- und Fiirsten des Reiches ... zusammengebracht werden

konnten (JO 4, 1090 f.). Leonhardus Wurfbain, (1581-1654), aus Niirnberg, angesehener Historiker, stand bei Kaiser Ferdinand in hoher Gunst.

15. Allgemeines Recht 397.

Institutiones Justiniani (4 / 47) Justinian I., Institutiones, viele Ausgaben, u.a. Leiden, 1642

(JO 2, 2030). Justinian, eigentlich: Flavius Petrus Sabbatius, (482-565), rom. Kaiser 527-565, beriihmt durch die Sammlung des rom. Rechtes ,, Corpus Juris Civilis Justiniani''. s. Nr. 398.

398.

Imperatoris Justiniani (12/114) s. Nr. 397.

399.

Roberti Marantae Jurisconsulti (8 / 206) Roberto Maranta, (16. Jh.), Rechtsgelehrter zu Salerno: seine

Veroffentlichungen erschienen in Erstausgaben zwischen 1567

und 1637 (JO 4. Erg.-Bd., 634 f.).

400.

Negusantii tractatus de pignoribus (4/159) Antonius Negusantius, Tractatus de pignoribus et hypothecis,

Lyon, 1535, 1549, 1566; Koln, 1653, 1658, 1683, 1700; Amsterdam, 1652 (JO 5. Erg.-Bd., 462).

Antonio Negusancio, (16. Jh.), ital. Rechtsgelehrter.

401.

Georgii Fabricii De re publica (8 /197) Georgius Fabricius, (obiger Titel nicht nachgewiesen).

68


Georgius Fabricius, 1653 kaiserlicher Notar zu Speyer, Doktor der Rechte (JO 2. Erg.-Bd., 986 f.). 402.

F. Bockelmani Compendium (12/113)

Johannes Fredericus Bockelmannus, Compendium institutionum.

Johann Friedrich Boeckelmann, (1633-1681), aus Steinfurt, Doktor der Rechte (JO lf 1164).

403.

Wilhelmi Ludwell Commentarius (4 /107)

Wilhelmus Ludwell, (?) Commentarius in institutions impe-

riales et regulas juris antiqui, Altdorf, 1655 (JO 4. Erg.-Bd., 84-88, Nr. 80).

Wilhelmus Ludwell, (1589-1663), Professor institutionum imperialium, pandectarum et codicis; hinterliefi 115 Arbeiten.

404.

Bertachini Opus Pars secunda (f / 30) Johannes Bertachinus, (?) Lexicon sive repertorium utriusque

iuris, Niirnberg, 1483; Venedig, 1488; Basel, 1573; in 4 Bd., Lyon, 1587 (JO 1, 1032). Giovanni

Bertachino

(t

um

1500),

Rechtsgelehrter,

Consistorial-Advokat in Rom.

16. Naturwissenschaften

405

Atlas Gerhardi Mercatoris (4 / 45)

Gerardus Mercator, Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura, Duisburg, 1595; Amster dam, 1607, 1611 ... 1630 (JO 4. Erg.-Bd., 1475 f.); spatere Ausgaben unter anderen Titeln.

Gerhard Mercator (Kremer), (1512-1594), Geograph und Kartograph; die grofie Karte von Europa 1554 begriindete seinen Weltruf. 406.

Hermani vander Heiden (12 / 45)

Hermannus vander Heyden, (1. Halfte 17. Jh.), flandrischer Arzt aus Lowen (vgl. J. Fr. Foppens, Bibliotheca Belgica, Brussel, 1739, 475). - Discursus medici de fluxu ventris, cholera, peste, arthridite, febri tertiana et quartana, Gent, 1643;


69

- Discursus medici tres, Gent, 1649; London, 1653 (Verwendung von Molken, besonders bei Dysenterie; Nutzen des kalten Wassers zur Heilung von Wunden und Linderung der Gichtschmerzen; Wirkung des Weinessigs bei der Pest und anderen Vergiftungen) (JO 2, 1581). 407.

Petri Pauli Peredae Selabensis (8 / 222) Pedro Pablo Pereda, (Ende I6.jh.), span. Arzt, schrieb: Scho lia in Paschalii methodum, Barcelona, 1579 (JO 3, 1378).

408.

Hortus Sanitatis (f / 31) (?)Joh. de Cuba, Hortus sanitatis, Mainz, 1491; Strafiburg, um 1497 (Inhalt: Totius naturae creatoris opera mirabilia admirandaque animalia; mit Erlauterung von 435 Heilkrautern). (HA III, S.96, Nr. 8944).

409.

Theatrum terrae sanctae (f /107) Christianus Adrichomius, Theatrum terrae sanctae, Koln, 1584, 1596 (LThK 1, 1957, 158 f.); viele Ausgaben.

Christiaan van Adrichem (Adrichomius), (1533-1585), Rektor des Barbara-Klosters in Delft (seit 1565), spater Rektor des Augustinerinneklosters ,, Nazareth " in Koln, steht in der Tra dition der Nachfolge-Christi-Bucher. 410.

Herbarium oder Krauterbuch (f / 37)

411.

Der Thaumaturgus mathematicus (8 / 263)

412.

Epitome arithmeticae (8/245)

413.

Compendium totius orbis (4/101)

414.

Brevis Japoniae insulae (8/127)

70

DER BUCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS

C.:ZUSAMMENFASSUNG

UND

AUS WERTUNG

Die Bentlager Bibliothek war — wie von einem Kreuzherrenkloster

zu erwarten — eine Fachbibliothek und diente fast ausschliefilich the-

ologischen Studien und dem Gottesdienst. Mehr als die Halfte der Autoren waren Mitglieder geistlicher Orden, den grofiten Anteil hat-

ten die Jesuiten, mit Abstand folgten Dominikaner, Franziskaner und anderel. Damit bestatigt sich, dafi der vergleichsweise kleine Kreuzbriiderorden — in der Bentlager Bibliothek nur durch zwei Autoren vertreten — jederzeit fur Anregungen aus anderen Orden offen war. Wie folgende Aufstellung zeigt, waren Predigtbiicher, asketischmystische sowie dogmatische Werke und Schriften der Kirchenvater und Kirchenlehrer am haufigsten vertreten: Disziplin 1. Handschriften

Autoren ?

5

2. Bibeln

Einzelschriften, Konkordanzen 3. Kirchenvater u. Kirchenlehrer

Titel

15 1

8

11

22

4. Bibelexegese

17

21

5. Dogmatische Theologie 6. Moraltheologie

38

47

21

6

31 14

8. Predigtbiicher

55

84

9. Asket.-mystische Literatur

34

55

5

10

10

11

8

14

7. Katechese

10. Philosophic 11. Kirchengeschichte 12. Kirchenrecht

13. Humanistische Studien a. Hilfsmittel b. Antike Autoren

7

22

14

23

6

7


7

8

15. Allgemeines Recht 16. Naturwissenschaft

7

8

5

10

c. Humanisten

1 s. S. 58.


Ad

, 'If- S.'CvttCls . >n i; ■ 'ism x-'hiMtrA.m ■ i'»s»iv« s»u;|;,

i ..anno, . .■ ■;•;-.

Kreuzherrensignum, Klosterwappen und Inschriftplatte mit der Baugeschichte des Klosters Bentlage aus dem Jahre 1657 iiber dem Hauptportal des Westfliigels.

71

72


Bleisiegel der Papsturkunde rom 24. April 1437 iiber die Bestatigung der Klostergriindung in Bentlage. Die Vorderseite zeigt die Kopfe der Apostel Petrus und Paulus, die Riickseite den Namenszug von Papsr Eugen IV.

(1431-1447).


73

Die Aufgliederung in Einzeldisziplinen, so wie sie sich historisch

entwickelt haben, soil nicht den Blick fur die Einheit der Theologie verstellen. Alle Teilgebiete leben aus derselben Mitte, viele Verfasser arbeiteten iiber verschiedene Bereiche. Nur 79 Titel zahlen nicht zur Theologie, davon beziehen sich 52

auf humanistische Studien, die aber in erster Linie die sprachlichen Voraussetzungen fur die Arbeit mit biblischen Texten schufen. Die Biicher des allgemeinen Rechts stammten aus dem 15.-17. Jahrhundert. Abhandlungen iiber allgemeine Geschichte und naturkundliche Themen scheinen eher zufallig in die Bibliothek gekommen zu sein; eine systematische Ordnung ist nicht zu erkennen.

Fast alle Biicher waren in lateinischer Sprache abgefafk, die Liste

verzeichnet nur 19 deutsche Titel, darunter waren 17 Predigtbiicher.

14 Werke in niederlandischer Sprache erinnern an den Ursprung des Ordens und an das Einzugsgebiet des Bentlager Konvents.

Handschriften: Die 5 Manuskripte sind abgesehen von Nr. 1 nicht zu identifizieren, moglicherweise waren es wie in Glindfeld Vorlesungsnachschriften aus dem 17. oder 18. Jahrhundert. Wertvolle Ma nuskripte wird man nicht vermuten.

Bibeln: Der Bestand an Bibeln (11 Ausgaben, eine von 1843, eine andere von 1558, aufierdem 3 Neue Testamente und einige Einzelschriften) diirfte vor der Auflosung des Klosters grofier gewesen sein. Vermutlich haben Ordensgeistliche die Exemplare, die sie auf ihren Zellen hatten, beim Verlassen des Klosters mitgenommen. Kirchenvater und Kirchenlehrer: Die Griechische Kirche war mit Origenes (t um 254) und Johannes Chrysostomus (t 407) vertreten, die Lateinische Kirche mit: Ambrosius (t 397), Hieronymus (t 420), Augustinus (t 430), Gregor d. Grofie (t 604), Bernhard von Clairvaux (t 1153), Thomas von Aquin (t 1274), Johannes Bonaventura (t 1274), Peter Canisius (t 1597) und Robertus Bellarmin (t 1621). In der Biicherliste finden sich 31 Werke von Kirchenvatern und Kirchenlehrern, die vor 1500 im Druck erschienen sind. Auch wenn es im Einzelfall nicht nachzuweisen ist, so besteht doch kein Zweifel, dafi nicht wenige dieser Biicher bereits zu jener Zeit zur Bi bliothek gehort haben. Die schnelle Ausbreitung des Buchdrucks fiel mit der Bliitezeit Bentlages unter den Prioren Kerskorff (1457-1483)

74


und Busche (1483-1501) zusammen. Damals ermoglichte es die solide wirtschaftliche Lage dem Kloster, der Biichernachfrage des stark angewachsenen Konvents gerecht zu werden. Dazu pafit, dafi sich die Kreuzbriider nach ihrer Reform von 1410 bei den doctores ecclesiae Vorbilder fur ihre Lebensweise suchten. Die bekanntesten Bibelexegeten waren Nicolaus von Lyra (t 1439), Dionysius der Kartauser (t 1471), Juan de Maldonado (t 1583), Sebastiao Barradas (t 1615) und Martinus Becanus (t 1624). Bedeutende Dogmatiker waren Gregorius de Valencia (t 1603) und Franciscus Sylvius (t 1648). Ein Schwerpunkt lag in der Kontroverstheologie, die sich vor allem gegen Lutheraner und Calvinisten richtete und durch die Neuformulierung der katholischen Lehre auf dem Trienter Konzil (1545-1563) bestarkt wurde. Hervorzuheben sind Al bert Pigge (t 1542), Johannes Eck (t 1543), Johannes Hoffmeister (t 1547), Nicholas Sander (t 1581), Robertus Bellarmin (t 1621), Martin Becan (t 1624) und Petrus van Walenburch (t 1675). Aus der Reihe der Moraltheologen sind zunachst zu nennen Nicolaus de Hanapis (t 1191), Angelus Carleti a Chavasio (t 1495) und Silvestro Prierias (t 1523). Gegen Ende des 16. Jahrhunderts und im 17. Jahrhundert waren die Jesuiten in der Moraltheologie fuhrend. Aus unserer Liste sind hervorzuheben: Valere Regnauld (t 1623), Francisco Labata (t 1631), Paul Laymann (t 1635), Hermann Busembaum (t 1668) und Claudius Lacroix (t 1714). Auch in der katechetischen Literatur iiberragte mit Peter Canisius (t 1597) ein Jesuit die iibrigen Autoren. Die grofie Zahl von Predigtbiichern erklart sich wohl auch durch ihre besondere Abhangigkeit von Zeitstromungen. Aus der Zeit vor der Reformation sind der Mystiker Johannes Tauler (t 1361) und der Bufiprediger Vincentius Ferrer (t 1419) zu nennen. Von den Kontroverspredigern waren die bedeutendsten Johannes Hoffmeister (t 1547), Johannes Wild (t 1554), Georg Witzel (t 1573) und Georg Scherer (t 1605). Von den deutschen Barockpredigern waren vertreten Matthias Faber (t 1653), Ignaz Trauner (2. Halfte 17. Jh.), Henricus Engelgrave (t 1670) und Franz Joseph von Bufimannshau-

sen (t 1697). Die asketische und mystische Literatur weist nicht nur auf die Observanzbewegung im 15. Jahrhundert hin, sondern auch auf die erneute Bliitezeit des Ordens im 17. Jahrhundert, in dem sich die Kreuzherren der mittelalterlichen Spiritualitat zuwandten, ,,wahrscheinlich um den zu starken Einflufi des Humanismus zu be-


75

5

Altar in der Schlofikapelle Bentlage im Jahre 1976, zusamengetellt aus Kunstwerkender der 1822 aufgegebenen Klosterkirche. Als Antependium diente die Predella

des ehemaligen Hochaltars, ein Werk des ,,Bentlager Sippenmeisters" um etwa 1450; das barocke Drehtabernakel wurde 1714 von Gerd Poll aus Lingen gefertigt.

76


schranken"2. Zu nennen sind Jacobus de Voragine (t 1198), Juan de Torquemada (t 1368), Thomas von Kempen (t 1471), Alphonso Rodriguez (t 1616), Robertus Bellarmin (t 1621), Jeremias Drexel

(t 1638) und Giovanni Bona (t 1674). Aus dem kleinen Bestand an philosophischen Buchern seien die Autoren Philippus a Sanctissima Trinitate (t 1671) und Johann Baptist Gonet (t 1681) genannt. Seit 1624 gab es im Orden philosophische und theologische Lehrgange, fur 1661 ist ein Kurs fur Philosophic in Bentlage bezeugt. Der bekannteste Autor auf dem Gebiet der Kirchengeschichte war der bereits mehrfach erwahnte Robertus Bellarmin (t 1621). Aus

dem Bereich des Kirchenrechts sind zu nennen: Raimund von Pennafort (t 1275), Henricus Institoris (Kramer) (t 1505), Ludovicus Engel (t 1674) und Prosper Fagnani (t 1678). Von den antiken Au toren waren aufier Vergil alle lateinischen Klassiker vorhanden, bekannte Humanisten in der Iiste waren Laurentius Valla (t 1457), Er asmus von Rotterdam (t 1536), Jacob Gretser (t 1625) und Jacobus Balde (t 1668). Was eingangs von den Kirchenvatern gesagt wurde, gilt auch fur die Biicher humanistischer Studien. 24 Schriften der romischen Antike, die unsere Liste enthalt, wurden vor 1500 zum ersten Mai gedruckt. Nicht wenige dieser Biicher diirften in jener Zeit bereits in Bentlage gewesen sein. Nachdem sich der Orden unter dem Einflufi des Humanismus verstarkt dem Studium der alten Sprachen zugewandt hatte, hatte Bentlage im Klosterverband nicht zu hohem Ansehen gelangen konnen, ohne an dieser Entwicklung teilzunehmen. Von den Buchern der allgemeinen Geschichte waren von einiger Bedeutung Flavius Josephus (t urn 100 n.Chr.) und Nicolai Machiavelli (t 1527). Unter den Biichern des allgemeinen Rechts konnte Justinian (t 565) nicht fehlen, weltberiihmt als Naturwissenschaftler war dann noch Gerhard Mercator (t 1594). Die Versteigerung der Bibliothek war in der Presse mit dem Hinweis angekiindigt worden, es befanden sich in dem Bestand ,,sehr viele alte seltene Biicher"3. Gewifi gab es darunter viele bedeutende Werke, doch diese waren keineswegs selten, sondern in Europa

2 Dr. P. VAN DEN BOSCH o.s.c, Sie teilten mit Jedermann. Eine kurze Geschichte der Kreuzherren, BONN, 1978, S 83.

3 Josef TONSMEYER, Vom Landesfiirstentum Rheina-Wolbeck zur Gutsherrschaft Rheine-

Bentlage, Rheine, 1980, S. 62.


77

weit verbreitet und mehr oder weniger in alien Klosterbibliotheken zu finden4. Jener Hinweis konnte sich allenfalls auf Bucher bezogen haben, die vor 1500 gedruckt wurden und — oft als Wiegendruck — bibliophilen Wert besafien und noch besitzen. Dr. Hans Ulrich WEISS

4 Gleichwohl wurde die Bibliothek weit unter ihrem Wert verauftert. Der Erlos betnig 162 Taler (!), nur knapp zwei Dutzend Bucher erzielten einen Preis von einem Taler und dariiber. Der ,,Hortus sanitatis" (Nr. 408) erbrachte 8 Taler, die 7 bandige Ausgabe der Werke von Bernhard von Clairvaux (Nr. 39) 6 Taler, die 14 bandige Ausgabe der ,,Acta Sanctorum" (Nr. 288) 3 Taler, 10 Groschen.

78


ANHANG A..LISTE DER AUTOREN Abraham a Sancta Clara, Augustiner-Barfiifier, (t 1709) Adalbertus, OFMCap, (Anfang 18. Jh.)

Adrichem, Christiaan van, (t 1585)

408 166 355-356 257 30-31, 48, 245-246 120

Albertus Magnus: Pseudo-Albertus Magnus

Aler, Paulus, S.J., (t 1727) Alonso de Madrid, OFM, (1. Halfte 16. Jh.) Ambrosius, hi., (t 397) Angelus Carleti v. Chivasso, sel., OFM, (t 1495)

Antonius v. Konigstein, OFM. (t 1541)

Antonius Pierozzi, hi., OP, (t 1459)

Augustinus, Aurelius, hi. (430)

Aux-Boeufs, Pierre, OFM, (t 1425) Avancin, Nikolaus, S.J., (t 1686)

238-239 240

183

119

51, 162-165 247-248 (Pseudo-Augustinus)

Averoult, Antoine d\ S.J., (t 1614)

Avila, Alonso de, S.J. (t 1613) Azpilcueta, Martin de, OESA, (t 1586) Baeza, Diego de, S.J. (t 1647) Balde, Jakob, S.J., (t 1668) Banholzer, Johann, S.J. (t 1725) Baptista Mantuanus (Spagnoli), sel. OCarm, (t 1516) Barradas, Sebastian, S.J., (t 1615)

Becanus, Martinus, S.J., (t 1624) Bellarminus, Robertus, hi., S.J., (tl621) Bercuire, Pierre, OSB, (tl362)

Bernardus v. Clairvaux, hi., OCist, (11153)

Bertachino, Giovanni, (t um 1500)

Besse, Pierre de, (t 1639)

Bignoni, Mario de, OFM, (t 1660) Bonaventura, Johannes, hi., OFM, (t 1274)

Brandis, Johann Everardus, (Ende 17. Jh.) Brant, Sebastian (Hrsg.), (t 1521)

Bridgewater, John, S.J. (t um 1596) Brinzing, Johannes Capistranus, OFM, (17. Jh.) Boeckelmann, Johann Friedrich, (t 1681)

Bolland, Jean, S.J., (t 1665)

Bona, Giovanni, OCist, (t 1674) Bosco, Johannes, OFM, (t 1684) Bouchy, Philippe, S.J., (t 1657) Busembaum, Hermann, S.J., (t 1668)

172

295, 388 159-160

199

122

131

387

242 225 60

61, 87-90 84-86, 265-270, 315 118

39-41

403

208-210 228 42-43

230 26

80 174 401

288

289-291 106 221, 284 133-135

Bufimannshausen, Franz Joseph von, OFMCap, (t 1697) Bzovius, Abraham, OP, (t 1637)

236-237 206

Caesar, Caius Julius, (t 44 v.Chr.) Calamato, Alexandra, (t 1648) Calepino, Ambrosio, OESA, (t 1510)

361 132 341-344

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREUZHERRENKLOSTERS Calmet, Augustin, OSB, (t 1757) Canisius, Henricus, (t 1610)

Canisius, Henricus, OESA, (t 1689) Canisius, Petrus, S.J., (tl597)

Carriere, Francois, OFMConv. (t 1665)

Carthagena, Juan de, SJ., spater OFM, (11618)

Carzanza, Bartholome, OP, (t 1576) Castro, Cristobal de, S.J., (t 1615) Chrysostomos s. Johannes Chrysostomos

Chasteau, Louis de, OFM, (t 1632)

Cicero, Marcus Tullius, (t 43 v.Chr.)

Coninck, Aegidius de, S.J., (t 1633)

Coppenstein, Johannes Andreas, OP, (t um 1626)

Corneille, Pierre, (t 1684)

Cornelius a Lapide, S.J., (t 1637) Cuba, Johannes de, (Ende 15. Jh.)

Dasypodius, Petrus, (t 1559)

79 66-68 327

777777777! 233 7777777777777! 153

64

V.V.V.V.V.V.V.V.V 202

313 59

777777777777793

777777

362-364

94

.205

77777777 299 62 407

345.347

Diego de Estella, OFM, (t 1578)

V.V.'.V.V.V.V/.V.V.V218-220, 259

Dorotheus de Gaza, hi., (l.Halfte 6. Jh.)

777777777777777... 70

Dionysius der Kartauser, (t 1471)

Drexel, Jeremias, S.J., (t 1638) Durand, Guillaume, (t 1296)

Eck, Johannes, (t 1543)

Eligius Bassaeus, OESA, (t 1670)

Engel, Ludwig, OSB, (t 1674) Engelgrave, Assuerus, OP, (t 1640) Engelgrave, Henricus, S.J., (t 1670) Enrico de Susa, (t 1271) Erasmus von Rotterdam, (t 1536)

Erich, Gabriel, S.J., (t 1756) Euklid, (um 300 v.Chr.)

Eustache de Saint-Paul, OCist, (t 1640) Faber, Mathias, S.J., (t 1653) Fabricius, Georgius, (Mitte 17. Jh.)

Fagnani, Prospero, (t 1678) Ferre, Vicente, OP, (t 1683)

Ferry, Paul, (t 1669)

Foresti, Giacomo Filippo, (t 1520)

Fulgentius v. Ruspe, hi., (t 532)

Garnier, Jean, S.J., (t 1681) Gellius, Aulus, (um 170)

Gervasius von Breisach, OFMCap, (t 1717) Gibbons, John, S.J., (t 1589) Giron, Moses, (18. Jh.)

Giustiani, Lorenzo, hi., CRSA, (t 1456) Gonet,Jean-Baptiste, OP, (t 1681) Gregorio de Valencia, S.J., (t 1603)

Gregorius Magnus, hi. (t 604)

Gretser, Jakob, S.J., (t 1625)

Guillaume de Paris, OP, (um i486)

55-56

95, 207, 277-281 71

77

V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V"l36

.'.'.'.'.7.7.'.'.'.'.'.'

329-334 211 223-225 323 19, 382, 383

....... 244

777777!!! 360

301-302, 304-306

!!!!!!!!

213-217 400

335 105

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! 101

.7777.77'.' 393

69

137 379-380

7.7.'.'.' 113 ......7.......... 80 352

'."7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.7.. 74 .7777777.77 104, 115 !!!!!!!!!!!!! '.. 82 36-38 322

'. 354 177

80


Haver, Johannes, (um 1645 geb.) Hazart, Cornelius, S.J., (t 1690) Heimbach, Mathias, S.J., (t 1747) Herolt, Johannes, OP, (t 1468) Herzig, Franciscus, SJ., (t 1732) Herzworms, Arnoldus, o.s.c, (t 1693) Heumen, Jan van, (t 1673) Heyden, Hermannus van der, (1.Halite 17. Jh.) Hieronymus, hi., (t 420) Hippokrates, (t um 377 v.Chr.)

Hoffmeister, Johannes, OESA, (t 1547) Horatius, Quintus ... Flaccus (t 8 v.Chr.)

298 107-111, 320 243, 308 175 114 297 296 405 32, 33, 49 358

78, 184 368

Institoris S. Kramers

Jacobus a Voragine, sel., OP, (t 1289) Jansen, Leonardus, OP, (t 1754)

Jansenius d. Altera, Cornelius, (t 1576) Johannes a Capestrano, hi., OFM, (t 1456) Johannes Chrysostomos, hi., (t 407) Joly, Claude, (t 1678) Jonghe, Hadrianus de, (t 1575)

Jonghen, Henricus, OFM, (t 1669)

Josephus Flavius, (um lOOn.Chr.) Juan de Torquemada, OP, (t 1468) Junck, Jacobus, (Ende 17. Jh.?) Justinian I., (t 656) Justinus, Marcus Junianus (3Jh. n.Chr. ?)

249-250 142

57

73 52, 161 231 353

222

389-390 252 232 396-397 391

Kievit, Arnoud, (t 1648) Kraafi, Johannes, (t 16Jh.)

282 350

Kramers, Heinrich, OP, (t 1505) Krantz, Albertus,(t 1517)

326 392

Labat, Pierre, OP, (t 1670) Labata, Francisco, S.J., (t 1631) Lacroix, Claudius, S.J., (t 1714)

102 127-128

Landsberg, Justus, OCarth., (t 1535) Lanuza, Jeronimo Baptista de, OP, (t 1625) Laymann, Paul, S.J., (t 1635) Leonhard (Mattei) v. Udine, OP, (t 1469/70) Leys, Leonardus, S.J., (t 1623) Lindanus, Wilhelmus, (t 1588) Lip(p)omano, Luigi, (t 1559)

182 204 129-130 176 271 81 312

140-141

Loarte, Gaspar, S.J., (t 1578)

260-261

Lommessen, Hubertus, (t 1616)

234-235

Longueval, Jacques, S.J., (t 1735) Loyaerts, Samuel, (t 1614)

Ludolphus Saxo, OP, spater OCarth, (t 1378) Ludwell, Wilhelmus, (t 1663) Luis de Granada, OP, (t 1588)

321 200-201

251 402 187-191, 262-263

DER BttCHERBESTAND DES EHEMALIGEN KREU2HERRENKLOSTERS Machiavellli, Niccolo, (t 1527)

Malder, Johannes, (t 1633)

Maldonado, Juan de, S.J., (t 1583)

Mansi, Giuseppe, Oratorianer, (t 1694)

Maranta, Roberto, (16Jh.)

Marchant d. Jiingere, Jacques, (t 1648)

Masen, Jakob, S.J., (t 1681)

Mayer, Christianus, S.J., (t 1634) Mazarini, Giulio, S.J., (t 1621)

Meffreth, Predigtsammlung (15Jh.)

391

!!!"!!!!!!!!!!! 154 58

139

!!!!.'!!!!.'!!!! 398

97-98, 155, 212

'

Nagel, Lucas, S.J., (t 1711)

Negusancio, Antonio, (16Jh.)

Nicolaus de Hanapis, OP, (t 1291)

Nicole, Pierre, (t 1695)

Nikolaus von Lyra, OMin, (t 1349)

173

404

293

.........!........!.!" 241 .................

Olenardus, Nikolaus (t 1542) Oliverius a. S. Anastasio, OCarm, (t 1674) Origenes, (t um 254))

Osorio, Juan, SJ., (t 1594)

Ovidius, Publius ... Naso, (17/18 n.Chr.)

Pepin, Guillaume, OP, (t 1532/33)

Pigge, Albert, (t 1542)

Plinius Secundus Major, Caius, (t 79) Plutarch, (t nach 120)

Polanco, Juan, SJ., (t 1577)

Ponce de Leon, Basilio, OESA, (t 1629) Porta, Giambattista della, (t 1615)

Prierias, Silvestro, OP, (t 1523)

Regnauld, Valere, SJ., (t 1623)

Reuter, Johannes, SJ., (t 1762)

Ribera, Francisco de, SJ. (t 1591)

Rodericus, Emanuel, OFM, (t 1613)

Rodriguez, Alphonsus, hi., S.J., (t 1616) Rosweyde, Heribertus, S.J., (t 1629)

Ruben, Leonard, S.J., (t 1609)

Rufus, Quintus Curtius (um 40-54)

Russelius, Henricus, o.s.c, (t nach 1655)

112

54.55

29

^^'^'^'''^"^'''''^'''^192

367

*'' 335 179-181, 256 406

".-V.V.V.V.V.V.V.W.. 76 371-373

377

."."!.....!...............! 258 ...V.......... 92

384

'.'.'.'.'.'.'.'.'. 121

Quintilianus, Marcus Fabius, (t um 96) Raymundus v. Pennafort, hi., OP, (t 1275)

399 116-117

33g 292

Owen, John, (t 1622)

Pereda, Pedro Pablo, (Ende 16. Jh.)

' 294

!!!!.'!.'!!!"!"!!!!!!! 276 I!.'.'!.".'.'.'!!."!.'! 203

Mercator, Gerhard, (t 1594)

Nadasi, Johannes, SJ. (t 1679)

81

375-376 324-325

".'"." 125-126 143-144

314

!!"!."!!.'.'.' 124

......"!..."!.

264 274-275

83

374

.'.'.".'.'.'!.'"!!! 316

Sallustius, Crispus Caius (t 34 v.Chr.) Sanders, Antonius (t 1664)

365-366 287

Sasserath, Rainer, OFMConv, (t 1771)

145-146

Sanders, Nicolas, (t 1581)

79

82


Schaten, Nikolaus, S.J., (t 1676) Scherer, Georg, S.J., (t 1605) Schoenhardt, Ambrosius, SJ. (?), (zwischen 1687 u-1962) Seneca, Lucius Annaeus, (t 65) Sibiuda, Ramon, (t 1436) Sinnich, John, (t 1666) Sporer, Patrizius, OFM, (t 1683) Sprenger, Jakob, OP, (t 1495)

Stanyhurst, William, SJ., (t 1663) Stapleton, Thomas, (t 1598)

Stengel, Georg, SJ., (t 1651)

Strada, Famiano, SJ., (t 1649) Sylveira, Joao da, OCarm, (t 1687) Sylvias, Franciscus, (t 1648)

Tauler, Johannes, OP, (t 1361) Theophilactus, (t ca 1108) Thomas von Aquin, hi., OP (t 1274)

Thomas von Kempen, CanAug, (t 1471) Thykydides, (t um 400 v.Chr.) Timpe, Mathaus, (t 1624/25))

Trauner, Ignaz (17.Jh.) Trogus, Pompeius, (l.Jh. n.Chr.))

Turlot, Nicolas, (t 1651)

317-318 197-198 229 369-370 72 100 138 326

]

285-286 193-196

99

394 65 96

167-169 53 44.47 253-254, 299 359

272-273

226-227 391

""!!!!! 156

Valla, Lorenzo, (t 1457) Velasquez, Juan Antonio, SJ., (t 1669) Vergil, Polydore, (t 1555) Vera, Barnabe Gallego, OP, (t 1669) Vinzenz Ferrer, hi., OP, (t 1419)

381 63 311 303 171

Walenburch, Petrus de, (t 1675) Wann, Paulus, (t 1489)

103 178

Wild, Johannes, OFM, (t 1554)

Wittfelt, Petrus, S.J., (t 1657) Witzel, Georg, (t 1573) Wurfbain, Leonhardus, (t 1654) Zoes, Henricus, (t 1627)

185

157-158 186 395 328


83

B.:ANTEIL DER ORDENSGEISTLICHEN Von 223 ermittelten Autoren waren 131 Ordensgeistliche: Orden

Zahl der Autoren

Zahl der Titel

SJ.

58

104 *

OP. OFM

27 17

OFMCap. OFM Conv. OESA OCarm. OCist. OSB OCarth. OSC Oratorianer CanAug. Augustiner-Barfufier CRSA 15

3 2

6 3 3 3 3 2 1

43 2 22 3

44 35 10 6 37

II8 10 9

410

211 I12

1

3 13

1

214 I15

1

131

223

1 Nr. 58-63; 80(?); 82-90; 94-95; 99; 107-111; 114; 125-131; 133-135; 137; 140-141; 143-144; 153; 157-160; 192; 197-199; 202-203; 207; 213-217; 221; 223-225; 229 (?); 241-244; 260-261; 264-271; 274-281; 284-286; 288; 293-295; 308; 314-315; 317-318; 320-321; 354-356; 387-388; 394.

2 Nr. 44-47; 102; 104-105; 115-117; 119: 121; 142; 167-169; 171; 175-177; 179-181; 187-191; 204-206; 211; 249-252; 256; 262-263; 303; 324-326. 3 42-43; 54-55; 73; 93; 106; 120; 124; 138; 172; 174; 183; 185; 202; 218-220; 222; 228; 257; 259.

4 Nr. 113; 236-237; 240.

5 Nr. 64; 145-146. 6 Nr. 68; 92; 122; 136; 184; 233; 341-344. 7 Nr. 65; 225; 292. 8 Nr. 39-41; 289-292; 301-302; 304-306. 9 Nr. 66-68; 118; 329-334. 10 Nr. 55-56; 182; 251. 11 Nr. 297; 316. 12 Nr. 139.

13 253-254; 29914 Nr. 238-239. 15 Nr. 74.

84


SUMMARY

The Crosier monastery of BENTLAGE near Rheine (1437-1803) developed in the latter half of the 15th century into one of the most vital houses of the Order. In Reformation time and during the Thirty Years War this monastery retained his spiritual radiation. In the 18th cen tury, however, it experienced a serious religious crisis. This crisis ended in 1772 with the forced dismissal of the prior and a thorough reform. In this way the visitation relict of 1782 could be again very positive. This relict is, at the same time, the last report about the internal life of Bentlage.

About the intellectual level of the community we dispose only of a few documents. As to the library our knowledge is very incomplete. There are some notices about books granted to the community. The sole really valuable source is a list of sold books. In connection with the auction sale or the library after the suppresion of the monastery (1803) a catalogue of books was printed. Of this catalogue itself there is no copy left anymore. What has been preserved is a ,, sales-book", in which 917 books were offered; only 413 thereof were sold. A great deal of the Bentlage library remains unknown. However the analysis of the list of sold books gives us quite a lot of information concerning the spiritual and intellectual interest of those Westphalian Crosiers.

G. Reijners o.s.c.

SAMENVATTING

Het kruisherenklooster van BENTLAGE (1437-1803) evolueerde in de tweede helft van de 15e eeuw tot een van de vitaalste van de Orde. Tijdens de Reformatie en ook in de Dertigjarige Oorlog behield het klooster een belangrijke missionaire uitstraling. Maar in de 18de eeuw ondervond het klooster een ernstige vertrouwens- en geloofscrisis. Deze crisis eindigde in 1772 met het gedwongen ontslag van de prior en een grondige hervorming. Het visitatierelict van 1789 was terug lovend. Tegelijk is dit het laatste bericht over het innerlijk reilen en zeilen van dit klooster ...

We beschikken over te weinig bronnen over het geestelijke leven van Bentlage. Over de bibliotheek bijvoorbeeld weten wij zeer weinig. Er zijn wat losse aantekeningen over boeken die aan het klooster geschonken werden. Maar de enige bron van betekenis is de lijst van verkochte boeken. Naar aanleiding van de openbare verkoop van de kloosterbibliotheek werd een catalogus gedrukt. Van deze catalogus bestaat geen enkel exemplaar meer. Wei bleef een verkoopsprotokol bewaard, waarin 917 boeken werden aangeboden; daarvan werden er slechts 413 verkocht. Een groot deel van de bibliotheek van Bentlage blijft onbekend, maar de analyse van de verkochte boeken leert ons toch heel wat over de geestelijke belangstelling van deze Westfaalse kruisheren.

Roger JANSEN o.s.c. RESUME

Dans la 2e moitie du 15e siede, le couvent des Croisiers de BENTLAGE etait indiscutablement un des foyers yitaux de 1'Ordre. Pendant la Reforme et pendant la Guerre de Trente Ans, le couvent a toujours garde son rayonnement missionnaire. Comme beaucoup d'autres, il a tra verse, au 18e sie*cle, une crise serieuse de foi et de discipline religieuse. Cette crise prend fin en 1772 par la demission imposee du prieur, suivie d'une reforme fondamentale. Le rapport de la visite canonique de 1789 etait fort positif ... mais c'est le dernier temoignage ecrit sur la vie religieuse de ce couvent. En general, on peut dire que malheureusement nous avons trop peu d'informations sur la vie spirituelle de Bentlage ... par. ex. nous savons tres peu de la

bibliotheque. II y a quelques notices eparses sur des fivres qu'on a recus en dons. Mais la source

la plus importante est la liste des livres a vendre, redigee apres la confiscation. Pour la vente publique, on a imprime des catalogues, mais de ces catalogues il ne reste aucun exemplaire. II y a seulement un protocole de vente qui donne une liste de 917 livres a vendre dont seulement 413 ont trouve acheteurs. Une grande partie de la bibliotheque de Bentlage reste inconnue, mais l'analyse des livres vendus nous apprend un tas de choses sur l'atmosphere spirituelle chez ces Croisiers westphaliens.

C. BRASSEUR o.s.c.

TWEE DOCUMENTEN OVER DE STICHTING VAN HET

KRUISHERENKLOOSTER TE MAASEIK (17 EN 23 NOVEMBER 1474)

Naar verluidt hebben twee burgers van Maaseik, leden van de broederschap van Sint-Jacob, het intitiatiefgenomen om de kapel met de erbij horende grond op de Bosstraat aan het generate kapittel van de orde van de Kruisheren aan te bieden. Dit zou reeds in 1462 zi/'n gebeurd1. De verplichtingen waaraan de nieuwe stichting moest voldoen, de taken die hoar werden opgedragen en de voorrechten die haar werden verleend staan opgetekend in twee oorkonden die allebei in november 1474 werden opgesteld. De eerste oorkonde van 17 november ging uit van de deken van het kapittel van Alden-

eik. De tweede oorkonde van 23 november werd door 4 oorkonders uitgevaardigd, nl. door de schepenbank, door de stadsmagistraat, door de broederschap van Sint-Jacob en door de burgers en ingezetenen van de stad Maaseik. De stichting werdpas in 1476 ten uitvoer gebracht2. In dit artikel beperken we ons tot de 2 oorkonden van 1474.

1 L. HEERE, Het Kruisherenklooster te Maaseik voor de Franse Revolutie, in De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, p. 12, zonder bronvermelding. Zie ook: IDEM, Prieure des Croisiers

a Maaseik, Monasticon Beige, tome VI, Province de Limbourg, Luik, 1976, p. 245. 2 L. Heere, Het Kruisherenklooster ..., p. 12 en IDEM, Prieure des Croisiers, p. 245 met verwijzing naar een handschrift van het Stadsarchief in Keulen (niet geconsulteerd). Dit wordt

bevestigd door de Kroniek van Pieter Trecpoel, rector van de Franciscanen van Bilzen van 1492

tot 1509, die uitgegeven werd door J. HABETS, Chronijk der landen van Overmaas en der aangrenzende gewesten, in P.S.H.A.L., jg. VII, 1870, p. 210. ,, Anno MccccLXXVI, so begonnen erstwerff die Cruytsbroders hoen cloester bynnen Eyck gelegen".

86

TWEE DOCUMENTEN OVER DE STICHTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER

1. De overlevering van de documenten Van geen van beide stukken is een origineel bewaard. Van de eerste oorkonde maakte kanunnik Henri Van den Berch, wapenheraut van prins-bisschop Ferdinand van Beieren3, op 4 augustus 1637 een kopie. Het afschrift kan men vinden in handschrift 188 van de Universiteitsbibliotheek van Luik, pagina 149-150, folio 70 r°-v°4. Dat de transscriptor wel degelijk het origineel voor ogen had blijkt hieruit dat hij vermeldt dat er twee zegels in groene was aan het stuk hingen en dat hij ook een tekening van die zegels heeft gemaakt. Het kapittelzegel tekende hij zeer gedetailleerd. Het omschrift stemt overeen met de lezing van C. Bamps: ,,Sigillum ecclesie beate mariae eyckensis ad causas" \

De tekening zelf klopt niet want O.L.Vrouw staat hier op een maansikkel ondersteund door twee dierfiguren; uit nog bewaarde exemplaren is bekend dat ze ten voeten uit wordt voorgesteld. De maansikkel is in werkelijkheid een dwarsplooi van haar kleed. Van het tweede zegel, toebehorend aan Johannes de Monte, kapitteldeken van Aldeneik, zijn slechts twee parallelle ovalen getekend en daarbinnen een tekst waarvan alleen leesbaar: ,,une vierge ...". Op basis van deze kopie werd de oorkonde uitgegeven door C.R. Her mans in 1858, evenwel onder een verkeerde datum, nl. 13 i.p.v. 17 november 14746.

In de eerste helft van de 16de eeuw maakte Johannes Aegidii (Gielis) uit Linkhout, sinds 1510 scholaster van het kapittel van Aldeneik,

3 F. SCHREURS, Henry Van den Berch, roy heraut d'armes de la principaute de Liege, in: Bulletin de la Societe Royale Le Vieux-Liege, dl. 6, 1961-1965, p. 300-310. 4 E. GACHET, Notice d'un ms de la Bibliotheque de l'Universite de liege, Commission roy ale d'Histoire, Comptes rendus, Ie serie, dl. DC, s.d., p. 82. Ook opgenomen in M. GrandJEAN en J. BRASSINE, Bibliotheque de l'Universite de Liege. Catalogue des manuscrits, Luik 1875.

Het handschrift wordt vermeld in M.-J. WOLTERS, Codex diplomaticus Lossensis, Hasselt, 1849,

p. 418 en IDEM, Notice historique sur la ville de Maeseyck, Gent, 1855, p. 53-54. Het hand

schrift werd opgesteld rond het midden van de XVIIe eeuw en het bevat een verzameling van belangrijke historische documenten over families, steden en geestelijke instellingen. Voor Maaseik bevat het vijf documenten: twee over de kruisheren, twee over het Capucienenklooster en een over de verplaatsing van het kapittel van Aldeneik naar Maaseik. 5 C. BAMPS, Note sur quelques sceaux officiels anciens de la ville de Maeseyck, — Revue beige de numismatique, LV, 1899, p. 379.

6 C.R. HERMANS, Annales Canonicorum regularium Sancti Augustini ordinis S. Cruets, dl.

II, Den Bosch, 1858, p. 376-377.


87

een vertaling van het document7. Van deze vertaling werd op 9 juni 1609 een kopie gemaakt8. Deze vertaling werd uitgegeven door R. Janssen9.

Van de tweede oorkonde heeft kanunnik H. van den Bergh op 2 augustus 1637 naar hij beweert het origineel (ex originali) onder ogen gehad. In feite heeft hij daarvan slechts een beperkt uittreksel overgenomen dat door C.R. Hermans werd gepubliceerd10. De integrale tekst werd later, op basis van een kopie uit de 17de eeuw tweemaal gepubliceerd door P. Daniels, de eerste maal in 1879 u, de tweede maal in 1887 12, met kleine varianten, vooral in de interpunctie. Ook van deze oorkonde bezit het Kruisherenklooster een afschrift dat op 7 mei I860 aan prior De Bruyn werd overhandigd13.

2. De broederschap van Sint-Jacob en de kloosterstichting 2.1. Het initiatief tot de kloosterstichting

In beide documenten wordt de broederschap van Sint-Jacob vermeld maar de vraag luidt welk aandeel ze had in de kloosterstichting. In de oorkonde van de kapitteldeken (17 nov. 1474) wordt gezegd dat de prioren en de broeders van de orde van het H. Kruis een kloostergebouw (monasterium) willen oprichten en een kloostergemeenschap (conventus) willen stichten in de kapel en op de erbij gelegen grond van Sint-Jacob. Men neemt aan dat het gaat om de pri oren van Venlo, Luik en Maastricht14, waar resp. sinds 1399, 1263 en 1438 al Kruisherenkloosters bestonden. Hun aanvraag werd welwillend door de deken en het kapittel ingewilligd. Uit de oorkonde

7 L. HEERE, M. HENDRICKX en R. JANSSEN, Lijst van kanunniken van het Kollegiale Ka pittel van O.L.Vrouw te Aldeneik en Maaseik, in Maaslandse Sprokkelingen, V, 1982, p. 26. Hij overleed in 1565. 8 Archief Kruisheren Maaseik, Oud Archief n° I-A-l.

9 R. JANSSEN, VijfhonderdJaar Kruisheren te Maaseik ... een profieltekening, in Cultuur-

dragers van het Maasland, n° 4, Maaseik, 1982, p. 12-13. 10 C.R. Hermans, Annales ..., dl.II, p. 377.

IIP. DANIELS, lets over het Kruisherenklooster, in De Maasgouw, I, 1879, p- 185. Waar

die kopie zich nu bevindt is niet bekend.

12 Idem, La maison des croisiers a Maeseyck, in Almanach administrate, judiciaire, statistique, agricole et commercial de la province de Iimbourg, 1887-1888, Hasselt, 1888, p. 202-204. 13 Archief Kruisheren Maaseik, Oud Archief, n° I, A-2. Zie ook R. JANSSEN Vijfhonderd

Jaar ..., p. 10 en 15. 14 L. HEERE, Het Kruisherenklooster ..., p. 12.

88

TWEE DOCUMENTEN OVER DE SHOTTING V.H. KRUISHERENKLOOSTER

blijkt duidelijk dat het klooster nog moest worden opgericht. De broederschap van Sint-Jacob wordt in dit stuk slechts zijdelings ver-

meld, nl. wanneer er sprake is van de verplichting om aan een of

twee processies deel te nemen: ,, ob decorem confraternitatis dictae capellae et honorem sancti jacobi", omwille van de eer van de broe derschap van genoemde kapel en ter ere van Sint-Jacobus. Alhoewel de tekst van de tweede oorkonde een week later werd opgesteld (23 nov. 1474) verhaalt ze toch een transactie die eerder heeft plaatsgevonden, nl. de schenking van ,,eene capelle ... met alien hoeren toebehoeren'' aan ,,den orden der Brueders des h. Cruys". Deze schenking ging uit van de schout en de schepenen, de stadsma-

gistraat bestaande uit politiemeesters en rentmeesters, de broeder schap van Sint-Jacob en de burgers en ingezetenen van de stad Maaseik. De schenking wordt dus als een coUectief initiatief voorgesteld en tweemaal wordt aan de kloosterlingen opgedragen om te bidden voor de voorvaderen, de ouders en de nakomelingen van de inwoners van de goede stad Maaseik en dat ,,ten eeuwighen daghen toe". De broederschap is maar een van de vier oorkonders die bij deze schen king optreden. Uit deze twee documenten kan men niet afleiden dat de broederschap het initiatief tot de stichting heeft genomen. 2.2. De broederschap van Sint-Jacob Over deze broederschap weet men bijzonder weinig. Geen enkele naam van een lid is overgeleverd. Alleen een drietal vermeldingen in testamenten zijn tot nu toe bekend. De oudste vermelding dateert van 20 januari 1439, in het testament van Aleidis Henxt, een zeer bemiddelde begijn, die zowel haar familieleden als vele kerkelijke instellingen in Maaseik met een schenking bedacht. De kapel van SintJacob ontving van haar een Hollandse gulden15. De volgende ver

melding dateert van 9 januari 1465. Op die datum liet Johan Vinxkens, oud-burgemeester van Maaseik, zijn testament opmaken voor notaris Johannes van Walde. Hij vermaakte aan de SintJacobsgezellen een half mud rogge16. Een derde vermelding dateert van 1467. In dat jaar schonken Willem Vogels en Agnes van der Del-

15 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Cartularium, p. 281. 16 J. GESSLER, Testament van Johan Vinxkens, in Limburg, VI, 1924-25, p. 210-211.


89

len uit Maaseik aan de Sint-Jacobskapel 20 grijpen ,, om hulpe tot eyn glaes te maken" 17.

2.3. De beweringen van prior Arnold Hertzworms (1671-1691) Deze geleerde prior beweerde in 1686 dat in het jaar 1474 de Kruisheren te Maaseik werden ontvangen bij de kapel van Sint-Jacob

die door de burgers of door de leden van die broederschap werd onderhouden, dat wil zeggen door hen die persoonlijk de bedevaart naar Sint-Jacob van Compostella hadden gemaakt18. Van deze kapel wordt beweerd dat ze zelfs voor het ontstaan van de stad werd gesticht19. Dit zou betekenen dat de kapel reeds voor 1244 zou hebben bestaan, datum waarop de stad Maaseik voor het eerst werd vermeld20. Dit kan echter niet met andere bronnen worden bevestigd. Indien de kapel inderdaad zo oud zou zijn, dan zou dat niet alleen een belangrijk prestedelijk element zijn om de stichting van de stad te verklaren maar dat zou ook betekenen dat in Maaseik een van de oudste Sint-Jacobskapellen zou zijn gesticht21. 2.4. De vermoedelijke functie van de Sint-Jacobskapel Vermoedelijk zal het zo geweest zijn dat de broeders van SintJacob zich niet alleen met de opvang van pelgrims bezig hidden maar dat ze ook onderdak verleenden aan behoeftige reizigers en dat ze ook arme zieken en ouden van dagen uit de eigen omgeving opnamen22. Dit laatste kan met gegevens uit de oorkonde van de kapitteldeken worden gestaafd23. Aangezien er in de hierna te bespre-

17 J. HABETS, De archieven van bet kapittel der hoogadellijke Rijksabdij Thorn, dl. I: s.L,

1889, p. 388, n° 396.

18 We weten niet of die leden dat uit persoonlijke devotie deden of dat ze die bedevaart als straf hadden opgelopen. Dergelijke straf werd ook in Maaseik uitgesproken want er was een

afkoopsom voor voorzien, nl. 20 Rijnse gulden, het dubbele van een strafbedevaart naar Rocamadour. J. GESSLER, Losse aantekeningen over de boetebedevaarten uit Loonsche en andere bescheiden, in P.S.H.A.L., dl LXXVII, 1941, p. 39. 19 A. Hertzworms, Religio Sanctae Cruets, Roermond, 1686, p. 13.

20 B. MERSCH, De stadsstichting en de parochiestichting te Maaseik. Een poging tot reconstructie van het feitelijke verloop (1244-1245), in: Limburg, 67, 1988, p. 129-138. 21 J. VAN HERWAARDEN, Santiago de Compostella, s.L, 1985, p. 255-257 geeft een lijst van Sint-Jacobsgasthuizen en -broederschappen met de datum van stichting of van eerste vermelding. Maaseik komt in die lijst niet voor. Voor 1244 bestonden de volgende gasthuisstichtingen: Tongeren (1195), Mons (ca. 1195), Kamerijk (12de eeuw), Le Roeulx (1202), Atrecht (1218), Lille (1225), Lier (1236), terwijl Hoei (ca. 1263), Maastricht (13de eeuw), Luik (1246/9), Den Bosch (1430) van latere datum waren. 22 IDEM, o.c, p. 227-228. 23 Zie 3.2.

90


ken oorkonden nergens sprake is van bijgebouwen rond de kapel

moet men niet uitsluiten dat de kapel zelf als verblijfplaats van reizigers en zieken werd gebruikt24.

3. De oorkonde van de kapitteldeken (17 november 1474) 3.1. De kapitteldeken van Aldeneik De kapitteldeken had, ten aanzien van de stadsparochie van Maas eik, de functie van titulair pastoor. Bovendien bezat hij aartsdiaconale bevoegdheden. Waarschijnlijk had de kapitteldeken op basis van

die bevoegdheden het recht om te bepalen welke pastorale taken aan andere kerken en kapellen konden worden toevertrouwd en welk be-

drag men hem daarvoor verschuldigd was25. De naam van de kapitteldeken was Johannes de Monte, of van den Berghe. Hij oefende die functie uit tot zijn overlijden in 149226. Van hem is een oorkonde in origineel bewaard, d.d. 20 maart 1477. In dat document wordt een ruiloperatie tussen het kapittel van Al deneik en het Agnetenklooster vastgelegd27. 3.2. Pastorale taken

Het nog op te richten klooster kreeg een zestal pastorale taken toe-

bedeeld. Als eerste taak wordt vermeld het begraven van de doden, zowel van hen die daar hun laatste rustplaats zouden kiezen als van

hen die hetzij tot de familie, hetzij tot de knechten, hetzij tot de geregelde commensalen behoorden. Lid van de familie van het klooster waren zij die door een milde gift deelden in de goede werken van de orde28. De geregelde commensalen waren zij die dagelijks aan tafel een voedselbedeling kregen. Vooral de vermelding van ,, geregelde "

24 G.MARECHAL, Armen- en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden, A.G.N., dl. II, Haarlem, 1982, p. 272-273. 25 Om de vergelijking te maken met de procedure voor de aanstelling van de begijnhofpastoor in 1265, zie B. MERSCH, De stadswording van Maaseik 1265-1418 Deel I, in Het Oude

Land van Loon, XLV, 1990, p. 131. 26 L. HEERE, e.a., Iijst van kanunniken ..., p. 18. 27 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Chartarium, n° 20; afschrift in Cartularium, p. 202-203. 28 Zowel Zuster Elisabeth van den Eel, van Breda, derde mater van het Agnetenklooster (1452-1482) als Jan van Geisbach, tweede rector van het Agnetenklooster (1438-1482) behoor den tot de ,,familia" van de Kruisbroeders, L. Heere, Het Kruisherenklooster ..., p. 13.


91

kostgangers schijnt erop te wijzen dat de broederschap zich daarmee al bezig hield29. Andere pastorale taken waren: het toedienen van de kerkelijke sacramenten, het verkondigen van het woord Gods, behalve op zon- en feestdagen wanneer er in de parochiekerk gepreekt werd, het sprenkelen met wijwater, het vieren van alle ceremonien die in de orde van het H. Kruis gebruikelijk zijn en tenslotte, het houden van een of twee processies per jaar, om de broederschap en haar patroonheilige Sint-Jacob eer te bewijzen30.

3.3. Verplichtingen

De prior en de broeders zouden ieder jaar met Pasen aan de deken van het kapittel 16 oude groten verschuldigd zijn en aan het kapittel nog een oude groot. Van de offergaven die bij begrafenissen verschuldigd waren moest het klooster een derde deel afstaan aan de deken. De parochie-vicaris moest ieder jaar de H. Olie aan de prior en de broeders bezorgen. 3.4. Ter vergelij king

Het Agnetenklooster kreeg bij de stichting ook een document van

de kapitteldeken, Johannes Coperdraet (21 mei 1430). Daarin werd bepaald dat het klooster hem jaarlijks met Allerzielen twee oude gro ten zou betalen maar dat het verder van alle parochiale taksen zou

zijn ontslagen31. Het opvallende verschil tussen beide bedragen

hield waarschijnlijk verband met het al dan niet uitoefenen van zielzorg.

4. De oorkonde van de schepenbank, van de stadsmagistraat en van de broederschap van Sint-Jacob (23 november 1474) De aanhef van deze oorkonde bevat een duidelijke lofprijzing zowel van de almachtige God, zijn gezegende moeder, zijn apostel

29 Voor de betekenis van familiaris en commensalis, zie J.F. Niermeyer, Mediae Latinitatis Lexicon Minus, Leiden, 1976, p. 409, familiaris: celui qui a ete admis a la communaute des

bonnes ceuvres d'un monastere en p. 217, commensalis: compagnon de table, beneficiaire d'une allocation quotidienne en vivres. 30 Meer hierover in 4.2. 31 Rijksarchief Hasselt, Kerkelijk Archief, Agnetenklooster te Maaseik, Chartarium, oork. nr. 4.

92


Sint-Jacob de Meerdere als van het H. Kruis ,,aen welcken onsen gesontmaeker Jezus Christus, Mariae Soon Godt ende mensch, ons verlost heefft met sijn bittere doodt vanden eeuwighen doodt". Daarmee is zowel aan de patroonheilige van de kapel als aan de orde die ze in de toekomst zal bezitten de nodige eer gebracht. Ook wordt er gevraagd te bidden voor de voorvaderen die de kapel gesticht, getim-

merd en begiftigd hebben. Uit die formulering kan men onmogelijk de ouderdom van de kapel afleiden, wel dat ze waarschijnlijk niet uit steen maar uit vakwerk was opgetrokken. 4.1. De inbreng van het stadsbestuur

In plaats van de gebruikelijke „ Burgemeisteren ind geswoeren Raet der stat van Eyck" worden hier „ policiemeysteren en rentmeisteren''

vermeld. Deze politiemeesters en rentmeesters vindt men ook in andere oorkonden uit deze periode terug, nl. op 20 oktober 1471 en op 25 februari 147532. Minstens gedurende deze periode werd Maaseik door die mensen bestuurd. Tijdens deze periode was het prinsbisdom en het daarmee verbonden graafschap Loon in de macht van Karel de Stoute; in zijn naam werden die gebieden bestuurd door Guy de Brimeu, heer van Humbercourt33. In het najaar van 1467, op 8 november voor Loon34 en op 28 no-

vember voor Luik35 legde Karel de Stoute zijn voorwaarden op aan de goede steden die tegen hem in opstand waren gekomen. Dat hield in dat de burgers niet langer hun burgemeesters en raadsleden mochten kiezen maar dat het centrale gezag dat toen in Maastricht zetelde van boven of ,, politiemeysteren en rentmeysteren benoemde. Politie had toen de betekenis van stadsbestuur. De rent meesters waren nodig om de veelvuldige boeten en belastingen te innen die Karel de Stoute aan het prinsdom oplegde. Toch kreeg het nog op te richten klooster heel wat voorrechten van het stadsbestuur. Het klooster zou immers dienstvrij, bedevrij, waak-

32 Ibidem, Cartularium, p. 258-259 en p. 299-302.

33 W. PARAVICINI, Guy de Brimeu. Der Burgundische Staat und seine adlige Fuhrungs-

schicht unter Karl dem Kuhnen, Bonn, 1975. Van sept. 1466 tot jan. 1477 vervulde Guy de Brimeu de functie van stadhouder van de hertog van Bourgondie in het prinsbisdom. 34 MJ. WOLTERS, Codex diplomatics Lossensis, p. 412-418. 35 Liege et Bourgogne. Catalogue, Luik, 1968, p. 207-208.


93

vrij en vrij van alle stadsaccijnzen zijn. Dienstvrij hield in dat het klooster niet moest meehelpen aan het ruimen van de grachten of het breken van het ijs36. Bedevrij betekende dat het klooster niet hoefde bij te dragen in de beden, de belasting die door de staten van Luik werden opgelegd37. Waakvrij hield in dat de Kruisheren de wacht niet moesten optrekken op de stadsmuren. In tijden van gevaar moesten ook de onderdanen van het schoutsambt Maaseik samen met de buitenburgers van de stad de wacht houden38. Vrijstelling van accijnzen hield o.a. in dat het klooster geen verbruiksbelasting moest betalen op bier en wijn39. Het klooster hoefde ook geen belasting te betalen op het kloosterterrein en op 20 bunder grond die ze mochten verwerven binnen het gebied van de schepenbank van Maaseik. Wanneer ze echter enige personen meer zouden opnemen, zodat ze meer grond of pacht erbij kregen, dan moesten ze daarvan belasting betalen, volgens de uitspraak van de gemeente. Uit deze bepaling blijkt dat het stadsbestuur het aantal kloosterlingen en het grondbezit wilde beperken. 4.2. Wensen van de broederschap van Sint-Jacob

De broederschap wenste dat de Kruisheren hun religieuze plechtigheden samen met hen zouden vieren. Zo vroegen ze dat de Kruisbroeders hen behulpzaam zouden zijn op 25 juli, het feest van Sint-Jacob de Meerdere40. Verder ook bij de belangrijkste processie van Maas eik, nl. op zondag voor het feest van Sint-Jan in de midzomer (24 juni). Ook de dag van de wijding van hun kapel, de 9e oktober, wilden ze samen met de Kruisbroeders vieren, namelijk met hoogmis, vespers, processie en verder, de avond voordien, met een nachtwake voor de overledenen en met het bezoek aan hun graven.

36 G. RENSON, De statuten der stad Maaseik (1610) 2e reeks, Het Oude Land van Loon, II, 1947, p. 112. Het klooster grensde immers niet aan de stadsgrachten. 37 In 1470 werd het klooster van de Agneten voor 24 pond aangeslagen, het kapittel van Aldeneik voor 100 pond en de stad voor 424 pond en 10 schelling. J. DARIS, Histoire du di

ocese et de la principaute de Liege pendant te XVe siecle, Luik, 1887, p. 20-22.

38 PJ. MAAS, Geschiedenis van Neeroeteren, dl. I, Roeselare, 1905, p. 203. G. RENSON,

o.c, p. 112.

39 Van een dergelijk privilege genoten ook de kapittelheren nadat ze zich in 1571 binnen

de stad vestigden. L. HEERE, De abdij van Sint-Maria, Relindis en Harlindis te Eiky Maaseik 1968, p. 43-44. 40. Een aantekening van T. VANHASSELT in Cahier I, p. 17 uit een register van het Kruisherenklooster uit Maastricht d.d. 24 juli 1546 blijkt dat op die datum 2 Kruisheren uit

Maastricht, broeder liberals Senior en broeder Joannes van Wyck naar het convent in Maaseik gingen om daar aan de processie deel te nemen. Ze ontvingen daarvoor 2 gulden en 7 stuivers.

94


Uit dit alles blijkt dat de broederschap de bedoeling had om verder te blijven bestaan.

4.3. De inbreng van de schepenbank De schepenbank was niet alleen met criminele rechtspraak belast, maar vooral ook met burgerlijke. Dit hield toen ook in de bekrach-

tiging van eigendomsoverdrachten en van allerlei afspraken tussen partijen. De schepenbank regelde dus de overdracht van de kapel met een gewijd altaar, met een misgewaad, een misboek en een kelk. Bij de kapel hoorde ook een inkomen van 28 malder rogge. Nog een tweede maal treedt de schepenbank in deze oorkonde naar voren, nl. bij het bezegelen van de gehele akte.

5. Besluit

Door de beide oorkonden is de betekenis van de broederschap van Sint-Jacob iets duidelijker geworden. Zo bestaat het sterk vermoeden dat ze al ,,geregelde commensalen'' onderhielden met de 28 mud rogge die als inkomsten aan hun kapel verbonden waren (zijnde, in Loonse maat, 6.780 liter). Waarschijnlijk was er voor hun kapel een bedienaar, gezien de liturgische voorwerpen die er voorhanden wa ren. In ieder geval nam de broederschap deel aan de processies in de stad en hadden ze zelf een processie, nl. op het feest van de wijding van hun kapel op 9 oktober. Dan werd ook voor de overleden gildebroeders gebeden. Spijtig genoeg is geen enkel lid van de broeder schap bij naam bekend en dus is het niet mogelijk om iets over de maatschappelijke positie van de leden te zeggen. Ook hun rol bij de stichting is niet duidelijk, tenminste als men op de inhoud van de beide oorkonden afgaat. Wei kan men stellen dat de broederschap van de Kruisheren verwachtte dat ze de geestelijke en caritatieve activiteiten zouden voortzetten. Van de twee oorkonden moet de oorkonde van de wereldlijke overheid chronologisch voor die van de geestelijke overheid worden geplaatst. Eerst was er de schenking van de kapel annex grond aan de prioren en de broeders van het H. Kruis en pas daarna konden die toestemming vragen aan de kapitteldeken om tot een kloosterstichting te mogen overgaan.


95

Het stadsbestuur is nogal ruim met het toekennen van voorrechten — er is immers nog geen mannenklooster in Maaseik — maar stelt wel beperkingen aan het grondbezit binnen Maaseik en daarmee onrechtstreeks ook aan het aantal kloosterlingen. De geestelijke overheid droeg het toekomstig klooster een aantal pastorale taken op waardoor het klooster een aanvullende rol zou kunnen spelen bij de zielzorg in de stad. Gilbert Mersch

SUMMARY

The Crosier Monastery of Maaseik was founded in 1476. In this article two documents are examined, which precede this foundation and date from 1474. One of them is a chatter that comes from the town government, in which the donation of the St. James' chapel with the pertinent land to the Crosiers was promised. Chronologically this document was the former. Only then the Crosiers could ask the Dean of the Chapter for permission to erect a house in the town. Up to that time there was no monastery of men in Maaseik. The town governement was

therefore liberal in granting rights and privileges. The ecclesiastical authorities charged the future monastery with some pastoral tasks, so that it could play a supplementary part in the pastoral care of the town. G. REIJNERS o.s.c.

ZUSAMMENFASSUNG DAS KreuzherrenklOSTER IN MAASEIK wurde bekanntlich 1476 gegriindet. Im obigen Text

werden zwei Urkunden untersucht, die der Griindung des Klosters vorangingen, und die im November 1474 zu datieren sind. Eine dieser Urkunden stammt von der Stadtverwaltung. Es handelt sich darin um die Jakobskapelle. Die Stadtverwaltung war bereit, diese Kapelle mit dem zugehorigen Grundstuck an die Kreuzbriider zu ubertragen. Zeitlich geht dieses Dokument voran. Erst danach konnten sie den Propst des Kapitels um die Genehmigung bitten, in

Maaseik ein Kloster zu griinden. Zu der Zeit gab es in Maaseik noch kein Mannerkloster; die Stadtverwaltung war denn auch

grofiziigig im Schenken von Rechten und Privilegien. Die geistliche Obrigkeit der Stadt stellte dem zukunftigen Kloster einige pastorale Aufgaben in Aussicht, so dafi das Kloster eine erganzende Rolle in der stadtischen Seelsorge spielen konnte. G. Reijners o.s.c.

96


RESUME

Le couvent des Croisiers de MAASEK fut fonde en 1476. Notre texte etudie deux chartres qui precedent et qui datent toutes les deux de 1474.

II y a un document des autorites civiles ou nous apprenons la donation de la chapelle Saint-

Jacques et du terrain avoisinant.

Chronologiquement ce document precede l'autre. Seulement apres ... les Croisiers pouvaient demander au Doyen du Chapitre 1'autorisation de fonder un Couvent. A ce moment il n'y avait pas de communaute religieuse pour hommes a Maaseik et c'est pourquoi les autorites civiles etaient genereuses pour accorder des droits et des privileges. Les autorites ecdesiastiques delegufcrent certain nombre de facultes pastorales de sorte que les Croisiers purent participer a la charge d'ames de la paroisse. C. Brasseur o.s.c.

EEN ONBEKENDE EN VERGETEN MAN

JAKOB HOOGEN (1742-1805) Kruisheer en Prior-Pastoor van Wegberg

Op 1 april 1805 verscheen in Per Beobachter fur das Rurdepartement, toen deel uitmakend van Frankrijk, het volgend,, in Memortam ":

,, Het Roerdepartement en de mensheid heeft een merkwaardig man verloren. Een geleerde en belezen man, bezield met een nimmer aflatende ijver om zich ten nutte te maken voor de gemeenschap, steeds het goede te bevorderen door zijn voorbeeld, zijn geschriften en zijn leer. Oprechte eenvoud en een minzaamheid zonder pretentie kenmerkten hem, maar ook kracht en moed in het

bestrijden van alien, die schijn voor werkelijkheid willen laten doorgaan, Voor huichelaars was hij een gesel, voor oprechten een toevlucht. Kortom hij was een praktisch en wijs man een ware wegwijzer voor anderen. Hij strooide het goede zaad en het loon zal hem niet zijn ontgaan ''.

Op 3 Mei van datzelfde jaar schreefProf. Schram over zijn vriend in Westfalischen Anzeiger:

,,Zijn leven was onberispelijk evenals zijn leer. Zijn geest was verheven boven de ijdelheden van deze wereld. Hij was trouw aan zijn hemelse roeping, die zich aan ieder, die ogen heeft om te zien en oren om te horen, openbaart in de stem van de plicht en van de natuur''.

Dit is een keuze uit de vele ,, in memoriam 's ", die verschenen onmiddellijk na de dood van JAKOB HOOGEN Kruisheer en priorPastoor van Wegberg.

98


Bij de kruisheren van zijn tijd was hij nagenoeg onbekend. In de definities der Generale Kapittels zoekt men tevergeefs naar zijn naam K In de Annales van Hermans komt zijn naam enkele keren voor als deze hem noemt als opvolger van H. Reynders als priorpastoor in Wegberg of als hij een lijst geeft van de prioren in die tijd2. Die onbekendheid bij zijn medebroeders in die tijd is te begrijpen,

aangezien hij eerst in de openbaarheid trad, toen het ene klooster na het andere werd opgeheven3. Kort na zijn dood werd hij ook in Duitsland een vergeten man wegens de politieke troebelen in die tijdA. Eerste rond de tweede helft van deze eeuw werd Hoogen aan de vergetelheid ontrukt dank zij de archivarissen van Keulen (R. Haass) en van Bonn (W. Zimmermann). De eerste gafin 1932 enkele no tifies over Hoogen'', en schreef in 1952 over hem een artikel in Clairlieu6, terwijl Zimmermann een vollediger beschrijving van zijn leven gafin 19537. Tenslotte vinden we bijEvertz-Cohnen een ar tikel over Hoogen, gedateerd 19768. Uit de opschriften, die de drie auteurs boven hun artikel schreven blijkt dat Hoogen een belangrijk en veelzijdig man was, maar tevens mogen we besluiten dat Hoogen, enige uitzonderingen daargelaten, nagenoeg ook voor de kruisheren van heden een onbekende gebleven is. Het enige artikel in Clairlieu door R. Haass in het Duits geschreven, zal daaraan weinig veranderd hebben. We zijn dan ook

1 A. VAN DE PASCH: Definities der generale kapittels van de Orde van het H. Kruis 1410-1786 - Brussel 1969. 2 C.R. HERMANS: Annales Canonicorum Kegularium S. Augustini Ordinis S. Crucis. Silvae Ducis 1858 I (2), 161, III, 571, 577.

3. E. FONTAINE: Mgr. Jacques Dubois, Generaldes Croisiers a Huy. 1778-1796 - Iichtland

Diest 1947, passim. 4. Vooral na 1806 verandert Keizer Napoleon de politieke toestanden in heel centraal Europa.

5 R. HAASS: Die Kreuzherren in den Rheinlanden - Bonn 1932, 230-231.

6 R. HAASS: Jakob Hoogen, Kreuzherrenprior undPfarrer in Wegberg, Ein angesehener Seelsorger und Scbulmann der Aufkl'drungszeit am Niederrbein - Clairlieu jg. 10 (1952), 54-62. 7 W. Zimmermann: Jakob Hoogen (1742-1805), Prior des Kreuzherrenklosters und Pfarrer in Wegberg, derfuhrende Aufkldrer undPadagoge am Niederrbein - Rbeiniscbe Vierteljabrsblatterjg. 18 (1953), 227-248. Verder geciteerd Zimmermann a.a. (aangeduid artikel) 8 G. Evertz-Cohnen: Kirchengeschichte der Pfarre-Wegberg - Wegberg 1976. Vooral p. 73-87: Der Pfarrer und PriorJakob Hoogen. Der ,,sociale Pfarrer". Verder geciteerd EvertzCohnen.


99

overtuigd dat een levensbeschrijving van deze figuur in het Nederlands niet overbodig is. Vanzelfsprekend zullen we dit doen aan de hand van de gegevens, die de drie auteurs ons geschonken hebben. We zullen er een dankbaar gebruik van maken. Wei zullen we trachten hem duidelijker in zijn tijd te plaatsen. Zonder twijfel heeft deze strever naar een vernieuwd Christendom ons nu nog iets te zeggen. Met Zimmermann betreuren wij dat archief en brieven van Hoo

gen, die in 1876 nog in Viersen aanwezig waren, niet meer te vinden zijn en als verloren moeten worden beschouwd^'. Een brief is nog, zij het in een afschrift, gevonden. Deze is gericht tot Wallraf pro fessor aan de Universiteit te Keulen en werd uit Wegberg verzonden op 17 Augustus 1802. Dit schrijven heeft betrekking op de inrichting van het nieuw opgerichte Bisdom Aken, waarin Hoogen ook terugblikt op zijn wetenschappelijke vorming. Zimmermann publiceerde de brief in 1954 met commentaar en enkele nieuwe gegevens10. I. Het Godsdienstig leven in de 18e en in het begin van de 19e eeuw

Het godsdienstig leven in deze tijd van de ,,Verlichting'', waarin Hoogen leefde (1742-1805) was niet schitterend. Rogier meent het te kunnen karakteriseren met de volgende woorden uit de Apokalyps (13,6): ,, Omdat ge lauw zijt en noch koud, noch heet, zal ik u uitbraken uit mijn mond". Wat de godsdienstbeleving betreft: in de hogere kringen, aan het hof, bij de aristocratie en dikwijls bij de bisschoppen en andere hogere geestelijken, wijst Rogier naar de woor

den van het Evangelie (Math. 23, 27-28): ,,Gij lijkt op witgekalkte

graven, die er van buiten wel mooi uitzien, maar van binnen vol zijn met doodsbeenderen en allerhande onreinheid" n. Verder wijst Rogier op de grote vooruitgang van de natuurwetenschappen in die tijd, waarmede de geesteswetenschappen geen gelijke tred houden. Ook de kerkelijke wetenschappen niet: ,,stagnatie, verstarring en verval kenmerken de godgeleerde studien en beheersen de faculteiten, de kloosterscholen en de seminaries " n. 9 Zimmermann a.a., 227 opmerking 1.

10 W. ZIMMERMANN: Ein Nachwortzu ,Jakob Hoogen (1742-1805)" in Rheinische Vierteljahrsbl'dtter\g. 19 (1954), 234 enz. Verder geciteerd: Zimmermann Nachwort. 11 Rogier in Geschiedenis van de Kerk Deel VII - Hilversum-Antwerpen 1964, 123. 12 Rogier ibid., 127.

100


Aubert ziet hier of daar nog wel een lichtpunt: men vindt nog wel afzonderlijke vurige religieuzen, maar over het algemeen kan men nog moeilijk begrip opbrengen voor het kloosterleven en zeker niet voor het meditatieve kloosterleven. De kloosters raken minder bevolkt en zijn rijk. Het volk krijgt de indruk dat kloosterlingen het er goed van nemen en verder niets om handen hebben. Wat de wereldheren betreft: velen leven van prebenden en bekommeren zich niet om de zielzorg. De brede massa vervulde uiterlijk nog wel haar plichten, maar zonder veel overtuiging13.

Paus en curie stonden vijandig tegenover de ,,Verlichting" en reageerden slechts negatief: waarschuwingen, veroordelingen en banvloeken, hetgeen bij velen vooral in Frankrijk een anti-christelijke geest wekte en het Dei'sme bevorderde.

Deze algemene beschrijving geldt ook voor Oostenrijk en de duitse landen voor de eerste helft van de 18e eeuw. Maar in de tweede helft van deze eeuw ontstaat daar een krachtige beweging, die streeft naar een vernieuwd innerlijk Christendom en wel steunend op de ideeen van de „ Verlichting' \ een moedige poging om het Christendom bij de tijd te brengen zonder de dogma's van de kerk prijs te geven, een christelijke of katholieke ,, Aufklarung'' dus. De katholieken volgden hierin de protestanten, maar voor de katholieken betekende het wel het betreden van een weg met voetangels en klemmen. Zij moesten de waarschuwingen en veroordelingen van Paus en curie naast zich neerleggen. Zij konden dit doen dank zij het episcopalisme, dat de eigen jurisdictie beklemtoont van de bisschoppen en de pauselijke jurisdictie over heel de kerk bestrijdt. De paus wordt dan gezien als de voornaamste bisschop en als voorzitter van een federatie van de lokale kerken; als een ereprimaat dus. Die strijd tussen Rome en de Duitse keurvorsten-bisschoppen zal geheel de 18e eeuw aanhouden tot het begin van de 19e eeuw14.

Om zich een beeld te vormen van de ,,idealen'\ die de Aufkla rung nastreefde kan het volgende dienen. Rogier vindt het verrassend

13 R. AUBERT in Handbucb derKirchengeschichte\ Band, VI, 1 - Herder - Freiburg 1971 3-9.

14 Zie voor de evolutie van het episcopalisme: Rogier a.w. Deel VII, 86-108 en H-Raab in Handbuch der Kirchengescbichte Band V, 477-491.


101

de tijdschriften en dnikwerken door te bladeren, die nu vergeten sluimeren in de bibliotheken. Hij schrijft: ,,Men ontmoet er slag op slag van alles, wat in onze dagen weer als gloednieuw

en gedurfd te berde gebracht wordt, met name kritiek op traditionele devoties, op een overmaat van heiligenverering, op bedevaarten en aflaten, op communiceren

buiten de mis, op onverstaanbaar celebreren, op missen aan twee, drie altaren tegelijk; ook pleidooien voor een meer bijbelse vroomheid, voor matiging in de cultus der Heilige Reserve en in de heiligenverering, voor het opnemen van de doopseltoediening in een gemeenschapsplechtigheid, voor een gedeeltelijk gecombi-

neerde opleiding van priesters en predikanten, voor gezamelijke bijbel-colportage, voor het invoeren van de landstaal in de eredienst. Het laatste desideratum, ten

dele zeker gei'nspireerd door democratische, nationale en tolerante tendensen, was een stokpaard van het episcopalistische streven naar een bijna volkomen zelfstandigheid der landskerken" 13.

We zouden er nog aan kunnen toevoegen: het streven naar afschaffing van het verplichte priestercelibaat, afschaffing van het latijnse brevier, dat toch maar een geprevel is, actieve deelname van het volk aan de Eucharistieviering, hetgeen meebrengt, dat die gehouden wordt in de landstaal en de plaatsing van de ofifertafel meer naar het midden van de kerk en van de verwijdering van de heiligenbeelden, die de aandacht voor de Eucharistieviering afleiden. Terugkeer dus tot de eenvoud van het oude Christendom. Vanzelfsprekend leidde dit tot excessen. De dogma's werden op de achtergrond gehouden en de nadruk viel op het zedelijk leven. Sommigen kwamen dicht bij een Deisme en dachten te werelds, zodat de godsdienstige geloofswijsgeer F. Jacobi, zelf aanhanger van de Aufklarung eens zeide: ,, Een God te hebben om op onze bezittingen te passen is een Gruwel" 16.

Binnen de Aufklarung moet men dus onderscheid maken tussen de gematigden en de meer radicalen. Het spreekt vanzelf dat er in de duitse landen veel tegenstanders waren, de z.g. ,,conservatieven'M vooral onder de lagere geestelijkheid, die het dictatorial bewind van de Keurvorsten-Bisschoppen moe waren en hun aanklachten langs de nuntii naar Rome stuurden, ook lasterlijke aanklachten.

15 Rogier a.w. Deel VII, 142. 16 Bij Rogier a.w., 32.

102


Tenslotte willen we nog vermelden dat de duitse Aufklarung steun verwachtte van Oostenrijk, waar Jozef II een kerkhervorming begon, terwijl paus en curie niets te zeggen hadden. Pius VI reisde wel naar Wenen voor een persoonlijk onderhoud met de monarch. De Paus werd entoesiast onthaald door het volk, maar moest toch onverrichterzake terugkeren.

//. Jakob Hoogen als student en professor te Keulen Over Hoogens verblijf te Keulen hebben we slechts spaarzame berichten; uit de tijd daarvoor niets, dan dat hij werd geboren op 27 Febr. 1742 te Kempen (Keurvorstendom Keulen) en bij zijn doopsel aldaar de namen kreeg van Petrus Jacobus Henricus. Hij zelf noemde zich Jakob Hoogen, ondertekende zijn brieven en officiele stukken met die naam en zo staat hij ook bekend. In zijn geboorteplaats zal hij de lagere school hebben gevolgd en ook, of in de nabijheid, de middelbare studies hebben voltooid. In Keulen studeerde hij aan het vanouds bekende Laurentianum, waar hij op 15 Febr. 1760 promoveerde en de graad van Magister in de wijsbegeerte verwierf (magister Artium tot welke faculteit ook de wijsbegeerte behoorde). Hij was toen nauwelijks 18 jaar. Welke wijsgeren Hoogen tijdens zijn studie te Keulen, heeft leren kennen, weten wij niet. We mogen echter veronderstellen dat deze illustere student kennis heeft opgedaan van de filosofen van zijn tijd, van de duitse verlichting, de Aufklarung. Trouwens later zal Hoogen zelf verklaren dat hij reeds te Keulen sympathiek stond tegenover de verlichting17. Gezien zijn latere waardering voor de Pruisische vorsten, zal hij kennis gemaakt hebben met de filosofie van Frederik de Grote, die behalve despoot, ook een vooraanstaand filosoof was, een verlicht despoot, die in 1740 schreef, dat alle godsdiensten moeten gerespecteerd worden en de staat alleen daarop acht moet geven, dat geen aan de andere afbreuk doet, want ieder moet hier op zijn eigen manier zalig kunnen worden18. Later zal Hoogen dan ook vriendschapsbetrekkingen onderhouden met de z.g. geloofsfilosofen, zoals we nog zullen zien. 17 In Obscumntismus. Einige Worte an die Feinde des Lichtes, bij Zimmermann Nachwort, 238.

18 Bij Storig Geschiedenis van de Filosofie II - Utrecht-Nijmegen 1964 biz. 114.


103

Van november 1762 tot 1767 wordt Hoogen professor in de grammatica aan hetzelfde Laurentianum, eerst in de lagere en dan in de hogere klassen.

Hij gaf dus les in de klassieke talen en zal ook de twee uren godsdienst gegeven hebben, die op het programma stonden. Hierin moet wel de reden gevonden worden van zijn briefwisseling met de professoren Heyne en Gellert19. Christian Gottlob Heyne (1729-1812) was toen hoogleraar in de welsprekendheid aan de Universiteit te Gottingen. Hij was ook specialist in de kennis van de Oudheid en gaf verschillende werken van klassieke talen met commentaar uit, welke Hoogen in zijn lessen zal gebruikt hebben.

Christian Fiirchtegott Gellert (1715-1769) was hoogleraar in de Poezie aan de

universiteit van Leipzig. Hij was de gematigde verlichting toegedaan, een zeer godsdienstig man en bekend om zijn duidelijke zedenleer. Zelf een gevierd dichter

gaf hij o.a. in 1757 een bundel geestelijke liederen uit, die nog lang door de duitse jeugd gezongen werden.

Gezien Hoogen's liefde voor het lied, die zich later ten voile openbaarde, zal hij vooral bij zijn godsdienstlessen Gellert's liederen gebruikt hebben20.

Hoogen's godsdienstlessen bestonden zeker niet in het stellen van

katechismusvragen, waarop een vanbuitengeleerd antwoord werd verwacht. Hij had immers kennis gemaakt met de opkomende nieuwe duitse pedagogie, die een meer socratische methode voorstond d.w.z.: door het stellen van vragen de leerlingen het goede antwoord laten vinden, een antwoord dus, dat door nadenken gevonden wordt. Later, terugblikkend op zijn Keulse tijd, schrijft hij in een van zijn geschriften21 dat het Keulse volk wel een goed volk was, maar op godsdienstig gebied doorgaans bestond uit ,, mechanische'' christenen. Ook ergerde hij zich daar aan de twistpredikaties, die met zoveel liefdeloosheid gehouden werden. Een ,, mechanische " of uiterlijke godsdienst kon hij niet verdragen; christenen moesten van hun

geloof leven en dank zij de ,,Aufklarung" van een geloof zonder bijgeloof. In Keulen was Hoogen al in kiem, wat hij later worden zou:

19 Zie Hoogen in zijn brief aan Wallraf-Zimmermann Nachwort, 237.

20 Deze bijzonderheden over Heyne en Gellert bij WinklerPrins en Universele Wereld geschiedenis Deel 7 Hasselt 1976: Trefwoorden onder jaar 1757 biz. 663. 21 Nl. in Der Geist derPolemik ist nicht der Geist des Christentums - Krefeld 1802, biz. 12, zie Haass Clairlieu jg. 10 (1952), 54.

104


een man van de Verlichting, een pedagoog, een verdraagzaam man, die oecumenisch was ingesteld.

Later, in zijn brief aan Wallraf, noemt hij zich een onbeduidend professor van Keulen, maar zo onbeduidend was hij niet: de brieven,

die hij van de professoren Heyne en Gellert ontving, waren waarderend en getuigden van hoogachting, zoals hij zelf in de brief aan Wallraf schrijft. Prof. Gellert schijnt hem zelfs te hebben uitgenodigd om naar Leizpig te komen of naar Dresden, maar daar lag zijn roeping niet22. Enkele onzekerheden vragen nu om een oplossing en wel vooreerst: waar en wanneer trad Hoogen in bij de Kruisheren ? Het lijkt

voor de hand te liggen dat hij in Keulen intrad en wel tussen Febr.

1760 en Nov. 1762. Maar dit is allerminst zeker. In de lijst van conventualen, die loopt van 1679-1789 komt zijn naam niet voor23. Het kan zijn dat die lijst niet volledig is. Een tweede mogelijkheid, die enige grond heeft is Hohenbusch, omdat enkele visitatierelicten van de parochie Wegberg zeggen dat deze parochie volledig ge'incorporeerd is in het convent van de kruisheren te Hohenbusch24. Wel staat in officiele acten dat de Magister Generaal de pastoor-prior voorstelt en daarna benoemt, maar uitzonderingen daargelaten, zal hij dat wel gedaan hebben langs de prior van Hohenbusch. Blijft de vraag waar Hoogen zijn theologische studies heeft voltooid. Het staat wel vast dat dit te Keulen gebeurde. Naar eigen zeg gen volgde hij een paar jaar de ,, Vorlesungen" van de Dominicanen, die deze in die tijd hidden aan de Universiteit en in hun klooster aldaar. Hij denkt daar later nog aan terug en wel met dankbaarheid voor zijn leermeesters en met achting voor hun karakter, ofschoon hij niet bij hun grondstellingen wil zweren25. Hij kan die gevolgd heb ben van September 1767 tot September 1769. Twee jaar theologie was voldoende om priester te worden gewijd en dat zal dan begin September 1769 gebeurd zijn. Onmiddellijk na zijn priesterwijding

22 Natorp bij Zimmermann a. a. 288. 23 Zie A. VAN DE PASCH, Kapittelbesluiten van het Kruisherenklooster te Keulen 1679-1789 - Clairlieu jg. 33 (1975) biz. 51-58 (Lijst van de conventualen biz. 52-58). 24 Zie EVERTZ-COHNEN, a.w., 116, waar ook staat dat Sibelius benoemd werd op voordracht van de generaal en de overste van Hohenbusch. 25 Hoogen bij Zimmermann Nachwort 238 en nota 27.


105

zal hij benoemd zijn als kapelaan te Wegberg om de pastoor-prior bij te staan in ,,preken, katechismus geven, biechthoren en ziekenbezoek"26.

///. Jakob Hoogen kapelaan en prior-pastoor te Wegberg Eerste periode 1769-1794.

De parochie Wegberg werd de 7e October 1639 definitief in de Orde van het H. Kruis gei'ncorporeerd. Het dokument, waarvan we hier een korte inhoud geven, is nog bewaard in het Parochiearchief27. Freiherr Franz von Spiering en echtgenote Freifrau Elisabeth Walburga von Spiering, geb. von Hatzfeldt staan het patronaatsrecht af aan de Kniisheren met alle beneficies en rechten. De kruisheren zullen bij de parochiekerk een klooster bouwen, waarvan de prior tevens pastoor zal zijn. Verder zullen de Kruisheren er zo-

veel leden plaatsen als nodig is voor de zielzorg en die van de inkomsten kunnen leven. Zij zorgen dus voor een pastoor, voor vicarissen, kapelaans en koster. Ook moeten ze zorg dragen voor de school en goede onderwijzers aanstellen. Tenslotte zullen ze op zon- en feestdagen, als het nodig is, een kapelaan sturen om de dienst te verzorgen in de slotkapel Tuschenbroich.

De Kruisheren hebben wel nook hun beloften volledig waar kun nen maken. De tijd om nieuwe stichtingen tot stand te brengen was blijkbaar voorbij. Aanvankelijk woonde de pastoor met zijn kapelaan (soms twee) in de pastorie. Ook was daar een schuur, waar de pachters hun tienden konden afdragen. De pastoor werd benoemd door

de Magister Generaal. Tot een priorkeuze is het nook gekomen. Om toch zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de wens van de stichters, verleende men aan de benoemde pastoor de waardigheid van prior28. Eerst onder Johannes Reynders (de latere Generaal) prior-

26 Zo bij de benoeming van Joh. BONGARDT en W. SANDERS in 1673. A. VAN DE PASCH-

Def 499-

27 Zie EVERTZ-COHEN, 184-187. Het stuk werd ondertekend door beide partijen; van de kant van de Kruisheren door Augustinus Nerius, Prior te Hoei en Generale Overste; Henricus Waltheri, prior te St. Agatha, Goswinus Judaeus Prior van Hohenbusch, Clamor Averkamp, Prior in Keulen en Adolphus Osterhausen, prior in Dusseldorf. 28 Gen.Kapittel 1669 Def. 494, bevestigd in Gen. Kapittel 1673 Def 497.

106


pastoor van 1727-1735, werd een klooster gebouwd en daarom werd hij ook wel de tweede stichter genoemd29. Toen Hoogen in Wegberg aankwam, telde het klooster vier leden: prior-pastoor Hubertus Reynders, geboren te Maaseik in 1704 en dus nu 65 jaar en meer dan 30 jaar pastoor. Hij stond hoog in aanzien in de Orde, had als Vicaris van de Maasprovincie in 1749 het klooster St. Agatha geholpen en was er in geslaagd bij de Staten te bekomen dat dit convent weer acht nieuwe leden mocht aannemen30. Ook was hij tweemaal tot Definitor gekozen nl. in 1752 en 176731. De namen van de drie andere leden worden niet vermeld. Misschien bevond zich de eerste geprofeste van Wegberg Paulus van Geleen nog onder hen. Deze was in ieder geval in 1767 nog in leven32.

Het grondgebied van de parochie viel samen met het grondgebied van de gemeente. Behalve het dorp Wegberg en het slot Tiischenbroich, die in het hertogdom Jiilich lagen en kerkeiijk vielen onder het aartsbisdom Keulen, behoorden tot de gemeente en tot de pa rochie nog drie dorpen, die op Gelderns gebied lagen en politiek vie len onder de spaanse (oostenrijkse) Nederlanden en kerkeiijk onder het Bisdom Luik. Het waren de dorpen Rickelrath, Uevenkoven en Klinkum. Men sprak dan van Wegberg-Jiilich en Wegberg-Geldern. Ten tijde dat Hoogen daar aankwam, telde de parochie rond de 2.000 kommunikanten d.w.z. personen, die hun Pasen hidden, de kinderen dus niet meegerekend. Een grote parochie in die dagen. De parochiekerk, St. Petrus, stond in het dorp Wegberg. Behalve het Hoogaltaar telde de kerk nog vier altaren, waaraan beneficies wa ren verbonden, de z.g. vicarien, bediend door een priester (vicaris), die verplicht was enkele dagen per week daar de H. Mis te lezen tot intentie van de stichter(s). De kapelaans zullen dit ambt op zich genomen hebben33. In Wegberg-Jiilich lag ook de burcht Tiischenbroich, waar volgens het contract van 1639, een kapelaan op zon- en feestdagen de dienst moest verzorgen in de slotkapel. Ten tijde van 29 EVERTZ-COHNEN, 182. 30 Hermans Annales I (2), 161 cfr. Ill, 470-472. 31 A. VAN DE PASCH Def. 536 en 541.

32 Clairlieu)g. 17 (1959), 56. 33 Deze altaren waren: Maria-altaar, altaar van de H. Drievuldigheid, van St. Katharina en St. Nicolaas - Evertz - Cohnen, 119-120. Van bepaalde beneficies moest een gedeelte aan de armen worden gegeven.


107

Hoogen woonde de burchtheer daar niet meer, maar reeds in 1640 had Freiherr von Spiering een boskapel laten bouwen om de mensen

rond de burcht de gelegenheid te geven hun zondagsplichten na te komen. Deze kapel bestond ten tijde van Hoogen nog en de kruisheren zullen die dienst zijn blijven verzorgen. Wat de dorpen in Wegberg-Geldern betreft: Rickelrath bezat sinds 1683 een kapel, die in 1710 vergroot werd. Uevenkoven had een kapel sedert 1682, die in 1739 werd vergroot. Teken dat minstens op zon- en feestdagen ook daar de dienst werd verzorgd. We mogen veronderstellen dat daar tevens katechismuslessen werden gegeven34. In de overeenkomst met Freiherr von Spiering, verklaarden de Kruisheren ook te zullen zorgen voor een school met bevoegde leerkrachten. Die school kwam er al vroeg, maar het schijnt dat Hubertus Reynders er de laatste tijd te weinig aandacht aan had besteed. Hij nam dan, nu hij een jonge en bekwame kapelaan had, een wijs besluit. Wij lezen in het parochiearchief dat er op 6 September 1769 een bijeenkomst van alle gemeenteleden (dus van Wegberg-Jiilich en Wegberg-Geldern) plaats vond, waarin besloten werd in te gaan op

het voorstel van Prior-Pastoor H. Reynders wat betreft de school in

het dorp Wegberg om gedurende enkele maanden zijn kapelaan Hoogen les te laten geven, niet zozeer voor de kinderen als wel voor de schoolmeesters van het dorp en van de parochie. Hoogen moest laten zien hoe de lessen beter gegeven konden worden. Na afloop zou er dan een examen kunnen worden afgelegd, waarvoor ieder, die dacht bekwaam te zijn, zich kandidaat kon stellen35. Het is goed zich te realiseren hoe het onderricht op vele dorpsscholen verliep in die tijd. De kinderen leerden lezen, schrijven, rekenen en katechismus. De koster was over het algemeen tegelijk schoolmeester, ook wat godsdienstonderwijs betreft.

Als koster had hij een gedeeltelijk inkomen uit beneficies en zijn ambt als school meester vulde dit inkomen aan. Voor elk kind werd betaling gevraagd in naturalia

of in geld. Volgens Hoogen is het godsdienstonderricht de plicht van de pastoor en niet van onbevoegde schoolmeesters, die de leerstof er in ranselen en het kind doen walgen voor die zo belangrijke lessen. De schoolmeesters werden benoemd door de burgemeester en raadsleden of ze be kwaam waren of niet. Normaalscholen voor dorpsonderwijzers bestonden niet. Hoogen spreekt van onzalige partijzucht en vervloekt machtsmisbruik36. 34 Zie voor deze gegevens EVERTZ-COHNEN, 254-286. 35 EVERETZ-COHNEN, 111-112. 36 Hoogen bij EVERTZ-COHNEN, 79-80.

108


Als later zijn vriend Natorp, evangelisch pastoor te Essen, aan Hoo-

gen vraagt welke vernieuwingen hij de schoolmeesters in 1769 had bijgebracht, antwoordde hij: ,,Het gebruik van doelmatiger schoolboeken, een nieuwe methode van lesgeven op vriendelijke toon en van tijd tot tijd een vrolijk lied" 37. Hoogen schijnt ook langer les te hebben gegeven dan was afgesproken en zijn godsdienstlessen niet meer te hebben afgegeven. In Mei 1770 viel Wegberg de eer te beurt om hun Prior-Pastoor H. Reynders verheven te zien tot Vicaris van de Generaal voor de Rijn-

provincie38, hetgeen voor verschillende parochianen wel een twijfelachtige eer betekende. Toen immers moeten al geruchten de ronde hebben gedaan over verduisteringen van gelden door hun pastoor, geruchten, die velen niet konden geloven. Kapelaan Hoogen moet ook vermoedens hebben gehad. Zijn Prior-Pastoor gaf hem de opdracht huwelijken in te zegenen, waarvoor dispensatie nodig was, maar het bewijs dat die dispensatie gegeven was, kreeg hij niet in handen. Voorzichtig informeerde Hoogen bij het aartsbisdom Keulen en bij het bisdom Luik. Hij moest vaststellen dat die dispensaries niet waren aangevraagd en, dat dus de gelden, die de pastoor de ouders van de trouwlustigen (voor deze z.g. verleende dispensaries) liet betalen, in eigen zak waren terechtgekomen; ongeldige huwelijken dus39. In Mei 1771 kwam de deken van Wassenberg, een goede vriend van de pastoor, de parochie visiteren. Deze moest vaststellen dat de geruchten niet ongegrond waren: er waren schulden gemaakt en er hadden geldverduisteringen plaats gehad. De deken sprak met Reynders en samen besloten zij, wat tot nu toe gebeurd was niet aan de grote klok te hangen. Toen echter na vier maanden geen verandering merkbaar was en alles gewoon scheen door te gaan besloot men (waarschijnlijk het gemeentebestuur) een brief te sturen naar Hoei met het dringend verzoek in te grijpen. Eerst twee maanden later, eind november 1771,

kwamen twee ordesleden, toegerust met volmachten, samen met de deken van Wassenberg in Wegberg aan. Een grondig onderzoek had plaats, verschillende vooraanstaande personen, waaronder de kapelaans, werden ondervraagd en de zaak bleek nog erger dan was ver-

wacht. Niettegenstaande bezwaren van de deken, besloten de Ordeafgevaardigden gebruik te maken van hun volmachten en zetten Reyn37 Natorp bij Zimmermann a.a. 228.

38 A. VAN DE PASCH Def. 543. 39 Wij geven de geschiedenis in het kort weer. Uitgebreider bij EVERTZ-COHNEN 58-72.


109

ders als Prior-pastoor af. Deze vertrok op 2 december en nog dezelfde maand (15 december) werd Hoogen als zijn opvolger benoemd. De zaak was echter nog geenszins beslist. Reynders, die vele vrienden had, bracht de zaak voor het wereldsgerecht te Roermond. Hij beschuldigde daar de Orde en in het bijzonder generaal Fisen, die hem onrechtvaardig zou hebben afgezet. Hij won het pleit en bleef pastoor, althans van Wegberg-Geldern, dat onder het rechtsgebied van Roermond viel. Reynders bleef zo 2 / 3 van de inkomsten houden, aangezien de verpachte landerijen veelal in die streek lagen. Hoogen ging onmiddellijk in hoger beroep bij het Aartsdiakonaat te Kempen40 en vroeg het gerecht te Roermond om, hangende het

proces te Kempen, de goederen van Wegbern-Geldern onder arrest

te plaatsen en geen cent meer uit te betalen aan Reynders. Het proces te Roermond had al lang geduurd en de uitspraak werd pas gedaan in 1774. Ook in Kempen had men blijkbaar de tijd. Eind

februari 1775 vroeg Hoogen de Aartsdiaken van Kempen zijn invloed te gebruiken en op snelheid aan te dringen. Op 16 Mei schreef hij de graaf van Nesselrode, die nu de Heer van Tuschenbroich was en

te Dusseldorf woonde, hetzelfde te doen, zowel bij de aartsdiaken te Kempen als bij die van Luik. In het voorjaar van 1776 kwam de uit spraak van het Aartsdiakonaat van Kempen en die was gunstig voor Hoogen. Tenslotte werd het verdict op 4 Maart 1776 voor de ambtelijke getuigen in de kerk van Luik bekend gemaakt, maar het

duurde nog tot September van dat jaar eer de goederen werden vrij-

gegeven en Hoogen daar gebruik van kon maken41.

40 Het Bisdom Luik was verdeeld in 8 Aartsdiakonaten. De Aartsdiaken was practisch Vi-

caris generaal van de Prins-Bisschop in het kerkelijk gebied, dat hem was toegewezen. Het

Aartsdiakonaat van Luik was een soort hoogste beroep.

41 H. REYNDERS stierf op 5 Maart 1783 - G. DANifiLS: Maaseiker Epigraphie in Miscella

neaJ. Gessler, Leuven, 1948, biz. 341. Waar? Was hij teruggekeerd naar zijn domus nativa Maastricht? In het Generaal kapittel van 1786 wordt hij in de lijst van de overledenen genoemd als H. Reynders Wegbergensis - A. Van de Pasch Def. 549. We kunnen ons afyragen hoe men in de kloosters deze afzetting van H. REYNDERS heeft opgenomen, nadat hij een jaar tevoren nog als Vicaris voor de Rijnprovincie was aangewezen De

germaanse prioren leverden vanaf 1765 een hevige strijd tegen generaal Fisen, die zijn nieuwe

tSS"?? 1 wocten. Zie voor deze strijd L. Heere: Dokumenten uit de statutenstrijdvan 1765. H. Reynders was wel een van de heyigste tegenstanders van de Generaal. Die strijd werd beshst in 1768 door Rome ten nadele van Fisen. In 1769 werd Hoogen voor Wegberg benoemd In 1771 volgt Hoogen de afgezette Reynders op. We willen hier twee geschiedschrijvers aanhalen. Vooreerst Hermans. Hij schrijft over deze kwestie in Annales 1(2), 161. Na de grote verdiensten van Reynders voor de Orde te hebben beklemtoond tot en met de tegenstand teeen general Fisens nieuwe statuten, gaat hij aldus verder: (Generaal Fisen) heeft niet geaarzeld om Keynders at te zetten. Welke reden hij daarvoor had, is mij onbekend. Dat Reynders zich op wettige wijze wilde verdedigen is begrijpelijk, maar ik keur het af dat hij daarvoor zich richtte tot het werelds gerecht te Roermond de gehoorzaamheid vergetend, die hij zijn Overste schuldig was. Hij won het proces, maar werd door het Aartsdiakonaat van Kempen en Luik onbe-

110


Deze droevige geschiedenis bij de aanvang van zijn pastoraat betekende voor Hoogen een grote belemmering om zich geheel aan de parochie te kunnen geven. Toch vernemen wij dat op 13 juni 1772 de leden van de gemeenteraad van Wegberg-Jiilich en WegbergGeldern bijeen kwamen en besloten aan Prior-Pastoor Jakob Hoogen een koster voor te stellen, die tegelijkertijd schoolmeester zou kun nen zijn nl. Peter Janssen. In naturalia zal de gemeente hem brood bezorgen, behalve het schoolgeld, dat hij van de ouders der kinderen ontvangt. Zij willen Hoogen niet dwingen hem als schoolmeester te aanvaarden als hij niet geschikt zou zijn om les te geven. In ieder geval zal hij, die schoolmeester zal worden, het brood ontvangen. Bovendien geeft Wegberg-Jiilich 20 Rijksdaalders voor de school. Tot nu toe is het niet duidelijk of er een school of meerdere scholen waren. In het nu volgende archiefstuk gaat het zeker om meer dere scholen. Het stuk is getekend 11 december 1780. Buitengewone zitting van de geestelijkheid met de schepenen en de Burgemeester: Om verdere moeilijkheden te voorkomen heeft de voltallige vergadering eenstemmig goedgevonden en besloten dat iedere schoolmeester in het dorp en in de parochie behalve een jaarlijkse gift van een wagen kolen van 1000 pond, maandelijks van de kinderen, die nog niet schrijven 5 stuivers en van de kinderen, die schrijven leren 6 stuivers zal ontvangen. Voor de kinderen, wier ouders arm zijn, kunnen deze een verantwoorde aanvrage doen en dan zal het schoolgeld uit de armenkas worden betaald42. kwaam verklaard nog zijn ambt als pastoor uit te oefenen. Hoogen volgde hem in 1771 op en werd (na de dood van Fisen) in 1779 door Generaal Jacques Dubois in zijn ambt bevestigd. Deze zal het met pijn hebben gedaan, gezien zijn klement en zachtmoedig kaiakter.

Hermans schijnt dus te twijfelen of er wel een voldoende reden aanwezig was om Reynders af te zetten.

De tweede geschiedschrijver is R. HAASS: Die Kreuzherren in den Rkeinlanden, Bonn 1932. Op biz. 229-230 spreekt hij eveneens over deze kwestie, na H. Reynders zeer geprezen te heb ben. Hij weet wel welke reden Generaal Fisen heeft opgegeven. Hij vond een brief afkomstig

van het klooster van Marienfrede, waarin de Generaal schrijft dat de afzetting van Reynders gebeurde wegens diens ,, enorme dilapidatio bonorum tarn prioratus quam parochiae ac ecdesiae ac multi alii excessus" (brief van 1 Juni 1772). Toch zegt Haass dat de eigenlijke re den niet geheel doorzichtig is. Hij twijfelt dus of de opgegeven reden wel de juiste is.

Fisen zal die brief toch wel aan meerdere conventen hebben gestuurd maar Hermans schijnt er geen gevonden te hebben.

Als de reden die Fisen gaf al ongeloofwaardig overkomt bij hedendaagse geschiedschrijvers, dan zeker bij de kloosters van toen. Hebben ze daarom die brief maar weggegooid? Heeft men aan een wraakactie gedacht? De geschiedenis van de parochie Wegberg geeft: dezelfde reden op als Generaal Fisen.

42 Voor beide gemeenteraadszittingen zie EVERTZ-COHNEN, 112-113.


111

Op 28 September 1785 heeft er weer een zitting plaats gehad. Daar werd besloten in alle dorpen van de gemeente, Wegberg, Rickelrath, Klinkum en Uevekoven een school in te richten in nieuwe gebouwen, waar de kinderen overeenkomstig het inzicht van Felbiger43 in drie klassen konden worden ingedeeld, drie fasen, die op elkaar waren afgestemd. Om voor de ouders het schoolgeld niet te moeten verhogen en de schoolmeester toch een fatsoenlijk inkomen te bezorgen en dit ambt ook meer waardigheid te verlenen, zal de gemeente subsidie schenken en wel 90 patacons (Zuidnederlandse Rijksdaalders van 48 stuivers) voor de schoolmeesters: voor de schoolmeester van Wegberg 24 patacons jaarlijks en voor de andere drie jaarlijks 22 patacons. Bovendien nog 10 patacons voor prijzen voor de leerlingen44. Ongetwijfeld belangrijke besluiten voor die tijd. We voelen hoe Hoogen de gemeente aan zijn kant krijgt en er een innige samenwer-

king tot stand kwam.

Dit wat het onderwijs in zijn parochie betreft. De pastorale werkzaamheden zal Hoogen onder zijn kapelaans hebben verdeeld. Zij zullen de bijaltaren in de Hoofdkerk, de z.g. vicarien hebben bediend en op zon- en feestdagen de dienst hebben waargenomen in de kapellen. Zij zullen hun pastoor hebben bijgestaan in biechthoren, in ziekenbezoek en aanvankelijk45 ook katechismus hebben gegeven. Hoogen zelf deed de diensten in de hoofdkerk, nam de ziel-

zorg in het dorp Wegberg waar en gaf godsdienstlessen aan de school aldaar. Later vertelt hij dat hij reeds vanaf 1772 zich bezig hield met het samenstellen van een cursus voor godsdienstonderricht bij gebrek aan echt goede godsdienst-handboeken. Hij stelde die samen uit de werken van Felbiger, die in 1767 de eerste duitse schoolbijbel uitgaf en in 1770 zi]np/an van een nieuwe schoolinrichting. Felbiger's bekendste werk is de z.g. Sagankatechismus\ zo genoemd naar de plaats, waar hij les gaf en die later speciaal gedrukt werd als Kate chismus voor het Bisdom Trier. Hoogen spreekt ook van Feddersen, die een Leven van Jesus voor kinderen uitgaf en ook van Abt Fleury,

die in 1793 De kleine historische katechismus publiceerde. Dit wa43 Abt Johann Ignaz Felbiger (1724-1788) gaf katechismus in Sagan, in Silesie, een katho-

lieke provincie van Pruisen sinds 1765. Hoogen wist reeds te Keulen van diens nieuwe methode van lesgeven.

44 Dit archiefstuk publiceerde Vollmer. Tekst bij Haass Clairlieu jg. 18 (1952), 55. Later spreekt Hoogen van 6 scholen. Zimmermann Nachwort, 238.

45 Aanvankelijk — later immers zegt Hoogen dat hij 27 jaar lang zelf de godsdienstlessen

gaf aan alle scholen, omdat hij zijn helpers daarmede niet wilde belasten — Zimmermann

Nachwort, 238.

112


ren de bronnen voor zijn cursus voor katechumenen. Voor de volwassenen gebruikte hij het werk van Colbert, Bisschop van Montpellier, die een Algemeen onderricht in de vorm van een katechismus ten gebruike van pastoors en katecheten schreef en dat ook in duitse vertaling te krijgen was46. Hoogen yerklaarde dat hij er meerdere jaren aan gewerkt had en waarschijnlijk is het dit werk, dat hij had laten lezen aan zijn katholieke vrienden, die hem aanspoorden het te la ten drukken, maar waar hij geen imprimatur voor kreeg47. Ondertussen vergat hij niet zich op de hoogte te houden van de duitse pedagogic Hij schreef in voor het grote werk van Joachim Heinrich Campe, een verlicht opvoedkundige en godgeleerde, Algemene herziening van het school- en opvoedingswezen, uitgegeven in 16 banden van 1785 tot 179248.

Als man van de Verlichting kende Hoogen ook de wijsgeren van zijn tijd, waarvan hij er meerdere met name noemt en met wie hij vriendschapsbanden onderhield, zoals Nicolai, Herder en Jacobi om ons tot deze drie te beperken. Zij behoorden alle drie tot de z.g. ,, geloofsfilosofen''. Deze benaming kan aanleiding zijn tot misverstand: zij willen geen theologen zijn, maar beklemtonen dat de mens meer is dan verstand en een bron van kennis heeft, die de rationalisten en de wetenschappers in hun abstractheid vergeten. De mens is nl. ook gevoel. De concrete mens voelt zijn totale afhankelijkheid van een Hoger Wezen, hij voelt wat goed is of kwaad en ,,weet" dat het niet om het even is als je goed doet of kwaad en dat daarom het leven op aarde niet het einddoel kan zijn. Drie grondwaarheden komen dan ook naar voren in alle godsdiensten nl. God, Vrijheid en Onsterfelijkheid. Over ,,dogma's" spreken zij niet, dat laten ze over aan de theologen. Zij interesseren zich vooral voor het handelen van de mens. Uit het practisch handelen van een mens kun je zien of hij echt godsdienstig is. De mens streeft bepaalde waarden na en de hoogste waarden zijn gerechtigheid en liefde, die Christus in zijn leven trachtte te verwezenlijken. Als men christen wil zijn, moet men die waarden trachten te verwezenlijken. Dit brengt met

46 47 48 49

ZlMMERMANN ibid, nota 29. Brief aan Wallraf - bij ZlMMERMANN Nachwort 235. Zie Winkler Prins onder Campe. Ook ZlMMERMANN a.a., 229. Zie HJ. StOriG: Geschiedenis van de filosofie - Antwerpen 1964, Deel II, 115 en

171-173.


113

zich mee dat de christelijke kerken en genootschappen zich dienen te zuiveren van ongerechtigheid, bijgeloof en liefdeloosheid. Het is te begrijpen dat Hoogen zulke mensen tot zijn vrienden maakte. Hij was op de eerste plaats een zielzorger en ook oecumenisch gezind. Hij was katholiek en bleef katholiek; hij had de Kerk met haar dogma's lief, maar was diep overtuigd dat de liefde het wezen van het Christendom is en hij vond die ook bij andere christenen. In zijn godsdienstcursus zal hij bepaalde dogma's en kerkelijke stellingen op de achtergrond gehouden hebben. Dat deden ook anderen, die de christelijke eenheid nastreefden. Hij zal de persoon van Jesus Christus hebben belicht, ,,de grootste volksleraar aller tijden". Dat zal ook wel een van de redenen geweest zijn, waarom, zoals boven vermeld, de cursus geen imprimatur kreeg.

Rond 1786 moet Hoogen een briefwisseling begonnen zijn met Friedrich Eberhart von Rochow, een pedagoog en evangelisch Domheer van Halberstadt, die een voorbeeldige volksschool voor de bewoners op zijn gebied had opgericht. Hoogen bewerkte diens boek De Kindervriend'voor katholieke scholen. Het boek was bestemd voor het Bisdom Trier, maar Hoogen stelde het ook aan zijn parochianen

voor. In zijn voorrede prijst Hoogen van Rochow voor zijn werk onder

het landsvolk. Dan beveelt hij het boek aan bij de ouders en hun kinderen: ,,Dit boek zal het verstand van de kinderen verhelderen en hen helpen de heilige boeken en de leer van onze katholieke godsdienst te leren kennen, zodat zij die kunnen toepassen in hun leven"... Hoogen kan ook namens zijn medebroeders50 verklaren dat de dorpsbewoners er veel goeds en nuttigs in zullen vinden. In een aanhangsel had Hoogen er nog enkele verhaaltjes aan toegevoegd: enkele om het bijgeloof te bestrijden, zoals de overdreven zucht om processies te houden, over het donderklokje en het luiden van de klok bij onweer en vervolgens enkele over het nut van be paalde handwerken als vlasspinnen en over het verbeterde onderwijs,

waarover twee jongens met hun ouders spreken.

50 Er waren dus nog kapelaans. Namen worden niet gegeven, maar het aantal neemt af. Misschien mogen we Bertramus Reiners noemen. In de lijst van Kruisheren, die in Luik gewijd

zijn vinden we hem vermeld als behorend tot Wegberg in 1775 Clairlieu jg. 33 (1975), 73. In 1802, als Hoogen ontslag neemt, is er een kruisheer uit Aken nl. Mathias Ploum, die heni als diocesaan priester opvolgt en in 1843 zijn gouden priesterfeest vierde- EVERTZ-COHNEN, 28.

114


Deze zo rustige parochiegemeente, waar een innerlijk christelijk leven begon te bloeien, waar het onderwijs beter geordend was dan in de nabuurschap, waar de armen werden ondersteund en een kleine industrie begon te ontstaan, zodat de bedelarij een einde nam, werd echter wreed verstoord door de Brabantse Revolutie van 1789. Keizer Joseph II, die al zoveel kloosters had opgeheven in zijn gebieden in de Zuidelijke Nederlanden, hief nu ook de aloude rechten van de standen op. De bevolking kwam in opstand, een opstand, die oversloeg naar het Prinsbisdom Luik. De Keizer stuurde duitse huurtroepen om de ,,orde" te herstellen met alle gevolgen vandien. Hij stierf echter een jaar later en zijn opvolger Leopold haastte zich om de rechten der standen te herstellen en de rust keerde enigszins terug. De gevolgen echter bleven. Hoogen noemde ontucht en dronkenschap. Meermalen zal Hoogen zeggen dat de Brabantse Revolutie een pest voor zijn parochie was.

De beproevingen waren echter nog niet voorbij: de franse bezetting was op komst.

IV. Jakob Hoogen Prior-Pastoor te Wegberg onder de Franse Bezetting en onder Frans Bestuur. 1794 - 1802.

Kort voor zijn ontslagname als Prior-Pastoor schreef Hoogen aan

Professor Wallraf te Keulen, dat hij het geluk had vele vrienden te verwerven, zowel aan de linker- als aan de rechteroever van de Rijn, maar hij voegt eraan toe, dat dit ook de enige beloning voor zijn werkzaamheden is geweest51. We zullen trachten die werkzaamheden zo goed mogelijk weer te geven. Deze houden wezenlijk verband met de politieke gebeurtenissen in die dagen. Sinds 1792 veroverden de franse revolutionaire legers het ene gebied na het andere. Eerst vallen zij in 1792 de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik binnen. In 1794 ook een gedeelte van de linkerrijnoever. In de herfst van datzelfde jaar valt het schrikbewind van Robespierre, wiens laatste daden waren: het uitroepen van de Republiek, de terechtstelling van de koninklijke familie en de invoe-

ring van een nieuwe godsdienst de cultus van VEtre Supreme. Een staatsgreep, gesteund door de generaals Hoche en Bonaparte, brengt hem op het schavot en

51 Brief aan WALLRAF - ZiMMERMANN Nachwort, 234.


115

een vijfhoofdig Directoire neemt het bestuur in handen. Aan de bloedige vervolging komt een einde. De eed van trouw aan de grondwet van de Republiek blijft gehandhaafd, maar uit vrees voor een opstand van de royalisten, wordt nu nog de eed van koningshaat ingevoerd. Alwie deze weigert af te leggen wordt gedepor-

teerd naar de strafkolonie Cayenne. Ofschoon de brij niet 20 heet werd gegeten als hij werd opgediend, werden toch velen, vooral priesters, het slachtoffer. In 1795 staat Pruisen bij de vrede van Basel zijn gebieden op de linkerrijnoever aan Frankrijk af, terwijl door een tweede oorlog tegen Oostenrijk de overige ge bieden op de linkerrijnoever in het bezit komen van de Republiek bij de vrede van Campo Formio. Deze vredesverdragen werden later door de duitse Keizer namens

alle duitse staten erkend bij de vrede van Luneville in 1801.

Noemde Hoogen vroeger de Brabantsche Revolutie al een pest voor

zijn parochie, de toestand was er nu niet beter op geworden. Integendeel: zedenverwildering, ontucht en dronkenschap namen toe. Wanneer Hoogen eind 1802 zijn ambt neerlegde, schreef hij dat de laatste

10 jaar van zijn pastoraat jaarlijks wel een nieuwe kiem van bederf zijn parochie bedreigde52.

Ondertussen was Hoogen vast besloten alles in het werk te stellen om het Christendom te redden. Ondanks zijn sympathie voor de Verlichting, was hij zich bewust dat tijdens de Franse Revolutie ook heidense tendenzen naar voren waren gekomen, al bleef hij die beschouwen als nevenverschijnselen, die met de ware Verlichting niets te maken hadden.

Als enig geneesmiddel ziet hij een echt beleefd, verlicht en innerlijk christelijk leven. Samen met Peter Anton Clemens, kapelaan te

Diilken, stelt hij een liederenbundel samen van dichters, die de gematigde Verlichting waren toegedaan, liederen, die reeds door een

of ander bisdom waren goedgekeurd. Ze waren bestemd voor het ge-

bruik bij officiele kerkdiensten, 250 in getal. In een aanhangsel volgen nog een 60-tal volksliederen. Tot voldoening van Clemens en Hoogen kon het boek ook de goedkeuring wegdragen van Deken

52 Bij Zimmermann a.a., 240.

116


Marx van Wassenberg. Het verscheen met hct imprimatur van het Bisdom Keulen in 179853. In een voorrede, gericht tot de ouders en leerkrachten, verklaart Hoogen dat deze welluidende liederen de heilige waarheden en zegeningen van onze christelijke godsdienst doen aanvoelen: ze zullen ons hart treffen en zo leiden tot een kinderlijke liefdevolle Godsverering en ons helpen om dagelijks als ware christenen te leven.

Deze bundel was ook bedoeld voor gebruik in de christelijke huisgezinnen en de liederen konden op de scholen in de katechismusles-

sen nader worden verklaard. Het boek werd in verschillende tijdschriften gunstig besproken en vond ingang in 6 parochies. Hoogen stuurde een exemplaar naar Zerrenner, protestants Oberpfarrer in Derenburg en school- en kerkinspecteur in Pruisen. Dit be-

tekende het begin van een blijvende vriendschap tussen beide mannen.

Het jaar daarop voerden Hoogen en Clemens het Mildheimisches liederbuch^ bij hun parochianen in. Het bevatte 581 vrolijke en ernstige liederen over alle dingen in de wereld en die omstandigheden van het menselijk leven en het kon gebruikt worden op het werk, in feestelijke bijeenkomsten en op muziekavonden, die ten huize van Clemens plaats vonden. De bedoeling was de vulgaire straatliedjes te bestrijden. Nu in 1797 alle gebieden aan de linkerrijnoever aan Frankrijk waren afgestaan, zond het Directoire generaal Hoche als opperbevelhebber en gouverneur naar die gebieden, die in verschillende departementen werden ingedeeld. Hoogen moest nu de eed van trouw aan de grondwet van de Republiek afleggen. Daar had hij geen moeite mee. Hij woonde nu eenmaal in Frankrijk, dat nu de Rijn als zijn natuurlijke grens beschouwde, hetgeen door de duitste staten erkend werd. Men moest dan ook de staat geven, waarop de staat recht had. Bovendien voelde Hoogen, zich wereldburger en het vaderland is

53 Volledige titel van dit liederenboek - zie Literatuur. Hoogen: Brochure 1. 54 Volledige titel Mildheimisches Liederbuch, eine Sammlung von 581 lustigen und ernsthaften Ges'dngen iiber alle Dingen der Welt und alle Umst'dnde des menschlichen Lebens, die man besingen kann - Gotha 1799-


117

daar, waar men zich wel bevindt. Met de eed van koningshaat was het anders gesteld; die wilde hij slechts afleggen als hij die mocht interpreteren en wel in deze zin dat hij niet zou ijveren om de Republiek tot koninkrijk te maken55. Op zijn beurt had Hoche daar geen moeilijkheden mee. Evenals generaal Bonaparte volgde hij in

bepaalde gevallen zijn eigen weg. Hij wilde niet nodeloos de bevolking tot opstand brengen en was trouwens ook zeer gematigd in zijn godsdienstpolitiek: de kerken bleven open en zelfs de kloosters hief hij niet op56.

Hoogen kreeg dan ook het voile vertrouwen van de autoriteiten in

het Franse Rijngebied. Toen men in 1798 een schoolwet voor dit Rijngebied voorbereidde, werd ook de medewerking van Hoogen gevraagd. Hij werd lid van de Jury-kring Erkelenz, die de opdracht kreeg de leerkrachten van 6 kantons van het Roerdepartement te examineren op hun geschiktheid in taal (Duits en Frans), op hun kennis van het decimaalstelsel, dat sinds 1795 in Frankrijk als eerste was ingevoerd, en op hun kennis van de rechten en plichten van de republikeinse moraal (natuurlijke zedewetten). Voor taal werd als leesboek de laatste uitgave van De Kindervriend van von Rochow gebruikt dat als boek van de Verlichting zulk een indruk maakte, dat Hoogen een reeds bestaande franse editie langs Aken naar Parijs stuurde57. Het examen was overigens geen succes. Slechts weinigen slaagden en daarom besloot de Jury een voorstel in te dienen om in elk Departement een normaalschool op te richten voor opleiding van bevoegde leerkrachten.

In 1799 zette Hoogen zijn visie over de inrichting van het schoolwezen op papier. Deze visie is geheel geinspireerd door de praktijk, zoals die onder koning Friedrich Wilhelm III van Pruisen, bestond:

De scholen moeten genationaliseerd worden. Alleen de zedenleer moet op die scholen worden onderwezen en het eigene van de christelijke religie moet door de geestelijken worden onderwezen, die

55 Zie voor deze eed R. HAASS Clairlieu jg. 10 (1952), 59.

56 Over het karakter van Hoche — Aubert in Handbuch der Kirchengeschichte — Herder Freiburg 1962-1973 Band VI /1 (1971), 48. 57 Dit volgens Zerrenner in zijn in memoriam (Nachruf) op Hoogen in Der neue deutsche Schulfreund— Berlin 1805, 115-126. Zie ZlMMERMANN a.a. 233.

118


als staatsbeamten moeten worden beschouwd58. Hoogen stuurde die naar Rochow ter beoordeling op. Dit leverde hem twee uitnodigingen op nl. om lid te worden van

het letterkundig genootschap te Halberstadt, welke eer hij aanvaardde en langs van Rochow, Zerrenner en minister von Massow om, een uitnodiging van de koning om organisator en directeur te worden van het schoolonderwijs in de nieuw verworven katholieke provincie van

Pruisisch Silesie, hetgeen Hoogen afwees, deels vanwege zijn zwakke gezondheid, deels vanwege zijn verlangen in het vaderland en bij zijn vrienden aldaar te blijven59.

Begin Januari 1800 verneemt Hoogen het overlijden van de echt-

genote van zijn vriend Zerrenner, die diep bedroefd was. Een een-

voudige troostbrief was voor Hoogen niet voldoende. Hij onderbrak zijn werkzaamheden als jurylid en liet een lofrede in druk verschijnen, waarin hij haar deugden prijst. Hij draagt het werkje op aan alle goede echtgenotes en moeders als bijdrage voor opvoeding tot menselijkheid. Hij besluit zijn rede met de woorden: ,,Zie hoe rustig iemand, die als christen leeft sterven kan" en ondertekent met zijn naam: Jakob Hoogen Prior-Pastoor te Wegberg. Lid van de jury van onderwijs te Erkelenz. Lid van het letterkundig genootschap te Halberstadt60. Rond diezelfde tijd (1799-1800) moet de gebeurtenis hebben plaats gevonden, die Hoogen zelf beschrijft in zijn brochure Verketteringsgeschiedenis^. Zoals boven vermeld, hadden Hoogen en Cle mens, naast het door het Bisdom Keulen goedgekeurde kerk-

58 HOOGEN: Gedanken eines Kath.Landpfarrers uber Religionsunterricht in Schulen — Iiteratuur Hoogen art. 1.

59 Zie ZlMMERMANN a.a., 241 en Brief aan Walraff-Zimmermann Nacbwort, 234. 60 Volledige titel van deze lofrede zie Literatuur Hoogen. Brochure 2. Dorothea Elisabeth Messau was, na de dood van haar eerste man, hertrouwd met Zerrenner, Oberpfarrer te Derenburg, die zijn eerste gemalin verloren had. Zij bracht uit haar eerste huwelijk vijf kinderen mee en Zerrenner vier. Hun huwelijk werd nog gezegend met twee kinderen. Dorothea vervulde haar plichten als echtgenote en moeder op voorbeeldige wijze. Hoo gen roemt haar als een sieraad van het vrouwelijk geslacht en stelt haar als voorbeeld voor alle

echtgenotes en moeders. Uitvoerig beschrijft hij hoe Dorothea met diep vertrouwen op de hemelse Vader haar dood tegemoet ziet. Vermelden wij nog dat de opbrengst van het werkje bestemd was voor de arme kinderen van Krefeld en Wegberg.

Voor deze gegevens zie R. HAASS Clairlieu 10 jg. (1952), 60. 61 Die Verketzerungsgeschichte ... Zie volledige titel Literatuur Hoogen: Brochure 5.


119

liederenboek ook het meer profane Mildheimische Liederbuch in hun parochies verspreid. Dit had toevallig hetzelfde formaat. Hun tegenstanders zagen hierin een gelegenheid om Hoogen's kerkelijk liede renboek aan een nieuwe censuur te onderwerpen. Ze zochten uit het Mildheimische boek enige dans- en liefdesliedjes uit, die naar hun zeggen in Hoogen's boek stonden en stuurden die naar het Bisdom. Zij hadden succes en tot nader order mocht zijn liederenboek niet

worden gebruikt. Zij gingen nog verder en ook het Mildheimische

boek werd aan de censuur onderworpen. Het duurde tot half Februari 1801 voordat ook dit boek verboden werd. Men kan zich de hevige en verontwaardigde protesten van Hoogen en Clemens voorstel-

len. Maar enig antwoord ontvingen zij niet en ook deken Marx, die het eerst had goedgekeurd, bleef zwijgen. Hoogen gaat heftig tekeer tegen deze ,, duisterlingen

De gevolgen bleven niet uit. Het boek werd niet meer verkocht en het bedrogen volk verbrandde of verscheurde het62.

In 1800 gaf Hoogen, naar aanleiding van de interesse, die de leerkrachten tijdens het examen voor Rochow's Kindervriend'hadden getoond, een geheel vernieuwde bewerking van dit boek voor katholieke scholen uit. In het Voorbericht, bestemd voor ouders en leerkrachten, geeft hij drie gesprekken over het schoolonderricht, waar, volgens een recensie, op 26 biz. meer goeds en nuttigs over het on-

derwijs gezegd wordt dan in menig lijvig boek en hij besluit met de opmerking dat ook leraars van andere godsdienstige christelijke partijen er veel nuttigs in kunnen vinden. In een aanhangsel geeft hij ook korte teksten en spreuken van andere auteurs, die gemakkelijk zijn te onthouden63. Hoogen begon zijn schrijversloopbaan naar aanleiding van de po-

litieke gebeurtenissen, die plaats hadden in zijn tijd. Om zijn verdere

62 Hoogen komt op deze geschiedenis terug in zijn brief aan Wallraf-Zimmermann Nachwort, 235 en wel speciaal op Herr Marx, die ,,zweeg en het goed vond mij en meerdere godsdienstleraars door booswichten te laten mishandelen en op al mijn voorstellen niet te antwoor-

den". ,,Ik acht het weinig dat ik door hem 100 daalders verloor, ofschoon ik arm ben, maar wel dat zulk een heilzaam werk voor het volk verloren ging en dat men nieuwe wegen vond om mij op afschuwlijke wijze te kwetsen". Overigens als Hoogen spreekt over duisterlingen, bedoelt hij niet hen, die oprecht een andere mening zijn toegedaan, maar hen, die met allerlei bedriegelijke en leugenachtige middelen het licht bestrijden. 63 Recensie in Westfdlischen Anzeiger 1800 Band 4, 1656 - bij Zimmermann a.a. 234.

120


geschriften naar waarde te schatten dienen we die politieke gebeurtenissen te blijven volgen, zoals ook hij dat voorzeker deed. Op 28 Augustus 1799 sterft Paus Pius VI als gevangene van het Directoire in Va lence. Als Paus en absolute vorst van de kerkelijke staat begreep hij niets van de Revolutie, die hij herhaaldelijk veroordeelde: zelfs de principiele grondslagen van burgerlijke vrijheid en gelijkheid. Op 11 December 1799 zet generaal Bonaparte, die terugkeerde van zijn mislukte onderneming in Egypte, het Directoire af en

vormt met twee anderen het consulaat. Hij wordt eerste consul en praktisch alleen-

heerser. Hij kondigt de vrijheid van godsdienst af en schrapt de eed van koningshaat. Op 4 Maart 1800 wordt kardinaal Chiaramonti tot Paus gekozen te Venetie

en neemt de naam aan van Pius VII. In tegenstelling tot zijn voorganger had hij als bisschop de beginselen van de republikeinse grondwet vrijheid, gelijkheid en broederschap christelijke beginselen genoemd. Bonaparte laat de kerkelijke staten

voor een groot gedeelte ontruimen en Pius VII keert naar Rome terug. Zowel de Paus als Napoleon streven naar een concordaat, dat na vele moeilijkheden op 15

juli 1801 tot stand komt64.

Ondertussen was het voorstel van de jury van Onderwijs om in elk departement een normaalschool op te richten voor de opleiding van bevoegde onderwijzers, gesteund door Dorsch, commissaris van het departement, door Parijs afgewezen en de bevoegdheid om leerkrachten voor de volksscholen aan te wijzen aan de Maire (burgemeester) van de gemeente toevertrouwd. Alles bleef dus bij het oude. Hoogen was ontgoocheld en schreef in Westfdlischen Anzeiger van 1801:

„ Wat voor nut heeft een onderwijsjury, zolang de onderwijzersstand niet geeerd wordt en het brood moet verdienen enkel door het

schoolgeld van de arme bevolking?"

Nu in Frankrijk de vrijheid van godsdienst is afgekondigd, besluit Hoogen vrijmoedig zijn visic over het onderwijs uiteen te zetten en publiceert een brochure getiteld Door welke middelen ...65. In een voorrede beklemtoont hij dat hier iemand, een katholieke godsdienstleraar, aan het woord is, die reeds 40 jaar heeft nagedacht over de verbetering van het onderwijs. Hij heeft al jaren de droevige en rampzalige gevolgen van de onwetendheid der mensen ervaren. Hij noemt dan drie rampzalige gevolgen voor Staat en Maatschappij 64 Uitgebreid bij R. AUBERT in Handbuch der Kirchengeschichte Herder Freiburg Band VI, 65 Durch welche MitteL Volledige titel zie Literatuur Hoogen. Brochure 3.


121

op: de ontucht, dronkenschap en de zwartepokken-epidemie, die

zwarte pest, die in Europa alleen reeds duizende slachtoffers eist, meer doden dan de verwoestende oorlogen veroorzaken om nog te zwijgen van velen, die hun leven lang ongelukkig zullen blijven. Een groot gedeelte van de mensheid ziet de pokkenepidemie rustig op zich afkomen. Ja, er zijn mensen, die er blij mee zijn, omdat, nu hun kinderen sterven, zij een glas brandewijn meer kunnen drinken, terwijl anderen menen dat men de Voorzienigheid haar gang moet laten gaan en daarom de inenting weigeren66. Deze physische en zedelijke kwalen kunnen slechts bestreden worden door een degelijk zedelijk en verlicht godsdienstig onderwijs zonder bijgeloof. Dan zet Hoogen de reorganisatie van het onderwijs uiteen, zoals

hij die ziet:

Godsdienstleraars dienen, evenals de andere leraars, gezien te wor den als staatsbeamten. De Staat heeft immers het recht, ter wille van het algemeen belang, scholen op te richten. Op alle volksscholen moet dan gegeven worden wat alle godsdiensten gemeenschappelijk hebben nl. de natuurlijke zeden-en plichtenleer en de leer over de rechten van de mens. Wat eigen is aan de godsdienst moet worden toevertrouwd aan de geestelijken van de verschillende confessies en kerken, die reeds lang ervaring hebben op gebied van opvoeding en onderwijs. Zij zijn trouwens ook degenen, die het beste de lessen kunnen geven over wat de godsdiensten gemeenschappelijk hebben. Van ouds immers vormde de geestelijkheid de leerstand en het zou goed zijn die weer als leerstand te erkennen. De godsdienstleraarrs

moeten als staatsambtenaren de jeugd van 10-16 jaar onder hun

hoede nemen als een soort zedenpolitie van de staat en hen voorbereiden op hun volwassenheid: gehuwde en ongehuwde staat en de verplichtingen die daartoe behoren. De godsdienst is het enige middel om de zedenverwildering tegen te gaan. Wei dienen de gods dienstleraars de Verlichting te zijn toegedaan en alle bijgelovigheid uitroeien. Zij dienen ook op de hoogte te zijn van de pedagogie met name van de socratische leermethode. Hoogen verwijst dan naar de geschriften van Felbiger, van Zerrenner, Rochow en Overberg67. 66 De koepokinenting werd uitgevonden door Edward Jenner (1749-1823), maar pas in

1798-1799 als bruikbare vaccine op punt gesteld. Hoogen houdt dus de gebeurtenissen van zijn tijd goed bij. Eerst in 1806 werd de inenting in verschillende staten verplichtend gesteld.

122


Hoogen pleit dan opnieuw voor de oprichting van een normaalschool in elk van de vier departementen, maar ook voor verschillende soorten van scholen, industriescholen. Wat dit betreft kan hij zich wel aansluiten bij de soort scholen, die in Frankrijk worden genoemd. Verder stelt Hoogen voor om in de lagere scholen van de departe menten de lessen in de volkstaal te geven, omdat het onderwijspersoneel de franse taal onvoldoende machtig is, maar vooral om rekening te houden met de gewoonten van het volk en geen weerstand op te roepen. Het volk moet worden voorbereid op het franse staats-

burgerschap en de liefde tot het franse vaderland moet groeien68. De wet over het onderwijs verscheen begin mei 1802, maar daarin was geen sprake van normaalscholen, noch van de geestelijken als

leerstand. Alles werd overgelaten aan de Maire (burgemeester) en zijn gemeenteraad, zonder zelfs de pastoor van de parochie te vermelden. Hoogen was geheel teneergeslagen: van verbetering van het on derwijs kon zo geen sprake zijn. Integendeel de bestaande scholen zowel in Frankrijk als aan de linkerrijnoever zouden nog achteruitgaan. Hoogen noemt de wet knoeiwerk. Ten einde raad besluit hij zich rechtstreeks tot Parijs te wenden. Weer zet hij zijn ideeen uiteen, nu in het Frans en draagt zijn schrijven op aan Portalis, lid van de Staatsraad en hoofd van de cultus in

67 Bernard Overberg (1754-1826) was katecheet en pedagoog. Hij maakte naam als organisator van katholieke scholen en oprichter van normaalscholen in Westfalen - zie W. Muller in Handbuch derKirchengeschichte Herder Freiburg Band V, 597. Hij werd priester gewijd door Kruisheer W. D'Alhaus te Rheine in 1779- W. D'Alhaus was Wijbisschop van Miinster sedert 1757 en sedert 1764 ook van Osnabrtick - zie Clairlieu jg. 38 (1980), 105-106. Hoogen onderhield vriendschapsbetrekkingen met hem. Toen Hoogen een artikel niet kon geplaatst krijgen en de tekst opstuurde naar Overberg, die het artikel meer dan eenmaal gelezen had en zo een ,,blik kon werpen in het menslievend hart van de schrijver". Norrenberg bij Zimmermann a.a. 240. Overberg schreef hem toen een troostbrief van deze inhoud, dat Overberg zelf heel lang had moeten wachten op de goedkeuring van een kinderboek, waardoor de kinderen beter zouden leren lezen. Hij zelf werd ook verdacht van vernieuwingszucht. Bij Zimmermann a.a. 241. 68 Het geheel is een samenvatting van wat Zimmermann a.a. 235, Haass in Clairlieu jg. 10 (1952), 56-57 en Evertz-Cohnen, 77-80 over deze brochure schreven. Merken we nog op dat Hoogen het geschrift opdroeg aan de leden van de staatsraad Roderer en Shee, van wie hij wist dat zij van mening waren dat de franse wetten in de nieuwe gebieden soepel moesten worden toegepast, rekening houdend met de gewoonten van het volk.


123

de departementen69. Hoogen beroept zich op zijn 3O-jarige ervaring

als pastoor en leraar, stuurt het aan de wijsgeer Jacobi met het ver-

zoek het persoonlijk aan Portalis te overhandigen. Hoogen noemt daar Jacobi ,,een man, die als filosoof en als mens in Europa een voorname plaats inneemt". Maar de gedane zaken namen geen keer70.

Spoedig daarna liet Hoogen deze brochure ook in het Duits ver-

schijnen onder de titel Bermerkungen ...71, maar breder van opzet en aangepast aan de toestanden, waarin het onderwijs verkeerde in vele duitse staten en voorafgegaan door een hoofdstuk over vrijheid van denken.

Hoogen maakt daarin onderscheid tussen on-filosofische vrijden-

kerij en een edele vrijheid, die iedere godsdienstleraar moet kunnen genieten.

Hij noemt dan verschillende misbruiken in de katholieke kerk, die deze vrijheid beperken. Hij voelt zich daartoe verplicht, omdat hij zijn kerk met dogma's liefheeft en het godsdienstonderwijs al eeuwen achter is, hetgeen des te erger is, naarmate wetenschappen en kunsten bijna dagelijks vooruitgang maken72: Bepaalde geestelijke ordes hebben hun tijd gehad en kunnen beter verdwijnen, vooral de bedelorden en in het bijzonder de Capucijnen, die een uiterlijke vroomheid verkondigen en mechanische christenen vormen met hun overdreven processies en pelgrimstochten. Wat voor betekenis hebben nog de scholen met 6 jaar

69 Portalis (1746-1807), een van de weinige katholieke politici door Napoleon aangesteld als cultusdirector, was een groot jurist en had veel invloed. Hij was sterk geporteerd voor de gallicaanse kerk, maar een vurig christen, die werkte voor de rechristianisering van Frankrijk. Hoogen wist de mensen wel te vinden. Portalis had ook grote invloed op de benoemingen van de napoleontische bisschoppen na het concordaat van 1801 — zie R. Aubert in Hand-

buch der Kirchengeschichte — Band VI, 1, 73-74. Portalis achtte Hoogen, zoals blijkt uit de brief aan Wallraf, waar Hoogen vertelt dat hij verschillende uitnodigingen van Portalis

niet kon aanvaarden vanwege de ,, duisterlingen " — Zimmermann Nachwort 235. 70 Dat Hoogen's onderwijsplannen totaal mislukten moet ook wel toegeschreven worden aan de plannen van Napoleon, die geld nodig had voor militaire doeleinden. Wel leverden de pogingen van Hoogen een uitnodiging op om lid te worden van de ,,Societe d'Emula tion", sectie Aken, die hij blijkbaar niet aanvaardde. In elke stad was er wel zulk een societeit, die zich bezig hield met het bespreken van allerlei wetenschappelijke problemen: landbouw, onderwijs, kunsten, handel enz. 71 Volledige titel zie Literatuur Hoogen: Brochure 6.

72 De ontwikkeling van politiek, maarr ook van cultuur, letterkunde, kunst en weten schappen (kort samengevat) in Universele Wereldgeschiedenis in een aanhangsel bij ieder Deel van jaar tot jaar onder het motto Wereldgeschiedenis in trefwoorden. Voor de 18e en begin van de 19e eeuw in Deel 7 en 8. Heideland Hasselt 1976.

124


monnikenlatijn, waar gewone mensen niets aan hebben in de praktijk van hun dagelijks leven. De doktoren in de Theologie op de seminaries vormen priesters, die geen mensenkennis hebben en slechts mechanische christenen vormen; het volk wordt verwaarloosd en is niet in staat zich op te werken tot verstandige, volwassen en ontwikkelde christenen. Er mogen geen priesters meer zijn, die enkel van beneficies (van vicarien en fundaties) leven zonder zielzorg te verrichten. De openbare eredienst moet vernieuwd en verbeterd worden. De kerkelijke censuur client te worden afgeschaft, want zij, die de Verlichting zijn toegedaan, krijgen geen im primatur en zo blijft het bijgeloof maar bestaan. De scholen moeten staatsscholen zijn en de geestelijkheid moet weer de leerstand zijn, zeker op godsdienstig terrein.

Zoals hij reeds vroeger deed, pleit Hoogen opnieuw voor de oprichting van scholen van verschillende aard: Behalve de lagere scholen, moeten er middelbare scholen komen voor handwerkers en boeren, hogere burgerscholen voor hen, die meer cultured gevormd moe ten worden met het oog op een of andere hogere werkzaamheid. Ook gymnasia zijn er nodig en universiteiten. Ook meisjesscholen moeten er komen; ook zij moe ten zich kunnen bekwamen voor hun toekomstige werkkring.

Voor al deze scholen geeft Hoogen in algemene lijnen de leerstof aan. Als methode van lesgeven geeft hij de socratische aan. Als besluit verklaart Hoogen nogmaals dat zijn vrijmoedige kritiek voortvloeit uit zijn liefde voor de waarheid, voor zijn kerk en voor de zedelijke verheffing van het volk. Hij roept zijn broeders in het geloof en alle godsdienstleraars op om de verderfelijke dwalingen te bestrijden en de smetten, die de innerlijke schoonheid van de katholieke godsdienst bevlekken, te verwijderen73. Deze brochure verscheen in 1802. Dit jaar betekende wel een top-

jaar in Hoogen's schrijversloopbaan. In datzelfde jaar verscheen ook zijn Verketteringsgeschiedenis, waarvan al sprake was en eveneens zijn

brochuurtje De geest van de polemiek is niet de geest van het

73 Zie voor deze samenvatting Zimmermann a.a. 237-238.


125

Christendom1*, een oecumenisch geschrift, gericht tegen de controverspredikanten, waarin hij beklemtoont dat het wezen van het Christendom de liefde is en het evangelie van de liefde ook met liefde dient te worden verkondigd. Die liefde is niet het monopolie van de katholieke kerk, maar wordt ook aangetroffen bij de evangelische en protestantste kerkgenootschappen. Alle christenen zijn een in de liefde, die Christus predikte en zo is Hij de Weg, de Waarheid en het Leven. Eensgezind moeten de christenen strijden tegen het opkomende heidendom. Niet wat de christenen verdeelt moet de nadruk krijgen, maar wat de christenen verbindt. Zijn brochure Bemerkungen ... werd van katholieke zijde hevig bekritiseerd. Hoogen antwoordde daar aanvankelijk niet op: de Westfdlischen Anzeiger van 1802 deed dat voor hem in een artikel

Licht en duisternis. Zo ook Franse Rijnlanden, dat niet alleen Bemer

kungen ..., maar ook zijn andere verlichte brochures verdedigde75. Een andere belangrijker zaak hield Hoogen nu bezig. Na vele moeilijkheden kwam uiteindelijk een concordaat tot stand tussen Pius

VII en de dictator Napoleon op 15 juli 1801. De secularisatie van de kerkelijke en kloostergoederen bleef gehandhaafd en Bisschoppen en pastoors kregen een salaris. De Paus erkende de grondwet van de Republiek en zou de bisschoppen, die de eed

op de grondwet geweigerd hadden, verzoeken ontslag te nemen. Napoleon kreeg de volmacht van de vroegere koningen de nieuwe bisschoppen te benoemen, ter-

wijl de Paus ze canonisch zou bevestigen, hetgeen praktisch een formaliteit werd. Bewust van zijn macht ging Napoleon een stapje verder en vroeg ook de bisschop pen, die wel de eed hadden afgelegd eveneens hun ontslag aan te bieden. Ondanks zwakke protesten gaven de bisschoppen daaraan gehoor: ze konden ook moeilijk anders; hun inkomen hing nu immers af van de staat. Vanaf 1802 kwam er een geheel nieuw epicopaat tot stand. Hun gebied viel samen met een of meerdere Departementen, waarin de staat was verdeeld. Over het algemeen waren deze Napoleontische Bisschoppen degelijke mensen, maar wel onderworpen aan de dic-

74 Duitse titel Der Geist der Polemik is nicht der Geist des Christentums. Dit werkje werd geschreven naar aanleiding van een controverspredikatie van een pater Capucijn, lid, aldus Hoogen, van de domste bedelorde. Deze kwalificatie kan geschraagd worden door het werk van H. Holzapfel Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens 1909, waar deze de neergang van de studies in de Capucijnenorde in die dagen beschrijft. Overigens staat Hoogen ook zeer kritisch tegenover de contrareformatie van de Jezuieten, die weliswaar in 1773 waren opgeheven, maar als ex-jezui'eten verder werkten.

75 Duitse titel Licht und Finsternis. Franzosische Rheinlande.

126


tator. In de gebieden gelegen aan de linkerrijnoever werden zelfs, onder invloed van Portalis, zeer goede bisschoppen benoemd. Een nieuw bisdom werd opgericht, nl. het bisdom Aken in het Roerdepartement. Bisschop werd Marcus Antonius Ber-

dolet van 1802-1809-

Op aandringen van enkele vrienden, waaronder de filosoofJacobi stuurde Hoogen op 2 Augustus 1802 al zijn geschriften naar Aken met een toelichting, waarin hij de gewenste organisatie van het nieuwe bisdom beschreef. Een gedeelte van deze toelichting werd gepubliceerd in een tijdschrift voor de Kreis Krefeld en Kleef gedateerd 18 Augustus 180276. Daarin o.a. deze woorden van Hoogen: Men kan van de nieuwe Bisschop heel veel goeds verwachten voor het geluk van de mensen en burgers, maar alleen dan wanneer het gouvernement en de Departementen (Roer- en Benedenmaas-departement) hem de nodige bijstand verlenen voor de oprichting van een kapittel of synode alsook van een seminarie, want uit

niets komt ook niets; een kapittel of synode met leden, bezield met Gods Adem en Wijsheid, godsdienstzin en menselijkheid, waarbij niet het aantal telt, maar de verdienste. Een organisatie van een bisdom met degelijk praktisch godsdienstonderwijs en openbare Godsverering. Dit vraagt een bedachtzaam overleg, kermis van de plaatstelijke omstandigheden en van de eisen van onze tijd; een seminarie zoals b.v. dat van het bisdom Wurzburg-Bamberg, dat echte godsdienstleraars kan vormen. Dat alles is nodig om de nieuwe bisschop in zijn bedoelingen te steunen.

Wanneer nu de organisatie van het bisdom een aanvang neemt,

bemerkt Hoogen dat de ,, duisterlingen" van de stad Keulen, die nu onder het bisdom Aken valt, met hun intriges in voile beweging komen, terwijl de vrienden van de Verlichting niets van zich laten horen. Hoogen vreest nu het ergste en stuurt de reeds meermalen aangehaalde brief aan Wallraf met daarbij ingesloten zijn plan van de organisatie. Na een korte samenvatting van zijn werkzaamheden in het verleden en vooral van het leed, dat hij van de ,, duisterlingen " in het verleden kreeg te verduren, zegt hij dat zijn plan gerust aan

kompetente rechters ter beoordeling mag worden voorgelegd. Hij zelf zal dan wel achter de coulissen verdwijnen als maar een goede orga nisatie tot stand komt. Hij roept dan de professor, van wie hij weet, dat hij de Verlichting goed gezind is, op zijn invloed te laten gelden:

76 Aussichten fur Religion undHumanit'dt, bei der Errichtung des Bisthums Aachen in lntelligenzblatt fur die Bezirke von Crefeld und Cleve. — zie Zimmermann Nackwort, 236.


127

Edele vriend van het schone en goede. U heeft vrienden, die zich voor deze zaak kunnen inzetten. Ook heeft men mij deken Dumont, als een voortreffelijk man afgeschilderd en ik weet dat deze het vertrouwen van de bisschop geniet. Verzamel toch alle vrienden van het goede rondom u. Ach, het is maar al te waar, wat ik de bisschop schriftelijk en mondeling heb meegedeeld: deze komen niet, bieden zich niet aan, terwijl de anderen zich opdringen. Verenig u toch met hen, want nu of nooit kan iets goeds worden tot stand gebracht voor het praktisch godsdienstig leven. De nieuwe bisschop houdt niet van de stellingen van de ultramontanen, maar de stellingen van de ,, duisterlingen " zijn wel gevaarlijk. Beveel mij aan bij alle vrienden van de waarheid en van de echte Verlichting en neem dit schrijven aan als een verzekering van miin hoogachting en mijn liefde77.

Na zovele ontgoochelingen schijnt Hoogen nu succes te hebben geboekt. In ieder geval heeft Wallraf op 2 October voor de stad Keulen een plan op tafel gelegd, dat de goedkeuring kon wegdragen van

de dekens Marx en Dumont. Ook in Diisseldorf, dat gedeeltelijk op de linkerrijnoever lag,schijnt men het plan Hoogen te hebben besproken78. Hoe het definitieve plan er uitzag, weten we niet. Of toch? We weten in ieder geval dat onder bisschop Berdolet het christelijk leven een heropbloei beleefde79.

Begin September 1802 kreeg de parochie Wegberg bezoek van de ambtenaren van staatsdomeinen, die de inventaris kwamen opmaken van de kloosteren kerkgoederen en van de pretiosa van kerk en sa-

cristie. Kloostergoederen bleken er niet meer te bestaan. Alles was nu eigendom van de parochie. De bedoeling was die goederen te con-

fiskeren, maar ze werden slechts onder de strenge verantwoordelijkheid geplaatst van de pastoor en het kerkbestuur. Was deze gunstige regeling ook het werk van Portalis ? Als teken dat het klooster was opgeheven verloor de pastoor zijn titel ,, prior " en kreeg hij verbod nog het kloosterkleed te dragen. De inventarislijsten werden ondertekend door Jacques Hoogen, Gormans en Spier80.

77 Duitse tekst zie ZlMMERMANN Nachwort, 235. 78 Zie ZlMMERMANN ibid, 236.

79 Zie R. RAAB in Handbuch der Kirchengeschichte — Herder Freiburg Band V (1970), 80 Zie Evertz-Cohnen, 200-207 (pretiosa 203-204).

128


Niet lang daarna moet Hoogen op aandringen van zijn vrienden en dokters bij de nieuwe bisschop zijn ontslag hebben aangevraagd. Deze voldeed onmiddellijk aan zijn verzoek althans provisorisch, omdat de organisatie van het bisdom nog niet voltooid was. De bisschop bood hem het behoud van zijn salaris aan, maar dat aanvaardde Hoogen niet; ook het voorstel om Domheer te Aken te worden wees hij, gezien zijn gezondheidstoestand af. Hoogen vertrouwde zijn parochie toe aan zijn confrater Mathias Leonardus Ploum, kruisheer uit het klooster Aken, die hem reeds geruime tijd bijstond als kapelaan. Deze volgde Hoogen definitief op als pastoor in 1804 en vierde in Wegberg nog zijn gouden priesterfeest in 1845 81. Het afscheid van zijn parochie is Hoogen zwaar gevallen, zoals blijkt uit wat hij nog in 1802 schreef: Als pastoor, de officiele leraar van het volk, zwoegde ik 30 jaren lang om door allerlei doelmatige middelen de mensen in mijn uitgebreide parochie te onderrichten, hun verstand te verlichten en him harten te treffen om het 20 schadelijke bijgeloof voor de gemeenschap uit te roeien en om het praktische godsdienstige leven, verbonden met een zuivere Godsverering voor hen aantrekkelijk en aannemelijk te maken.

Hoe gering mijn krachten, hoe onoverwinnelijk menige moeilijkheden — innerlijke en uiterlijke — ook waren, heb ik toch de troost genoten pastoor geweest te zijn in een gemeente, die uitblonk in vlijt en industriele bedrijvigheid, in zedelijk en beschaafd gedrag, geprezen en geliefd in de naburige gemeenten om haar vredelievendheid en goedhartigheid. De laatste 10 jaar echter bracht ieder jaar wel een kiem van verderf met zich mee en werkte ik onder de last van een ziekelijk en uitgeput lichaam. Wel niet vergeefs, maar ik moest toch zien hoe het uitgestrooide zaad en het ontkiemend plantje van het goede vertrapt werd. Ik moest met bloedend hart de hoop om nog verder van nut te zijn opgeven82.

Na zijn ontslag ging Hoogen op rust bij zijn broer in Aldekerk.

V. Jakob Hoogen: zijn laatste levensjaren 1803 - 1805 De rustperiode betekende niet het einde van Hoogens schriftelijke werkzaamheden. In 1803 schreef hij in hetzelfde tijdschrift en onder

81 EVERTZ-COHNEN, 184.

82 In Henke1s Religionsannalen 1802. Zie duitse tekst bij Zimmermann a.a. 240.


129

dezelfde titel als zijn verdedigers Licht en Duisternis een verklaring over zijn brochure Bemerkungen, waarin hij vaststelt dat zijn tegenstanders niet zijn stellingen aan het wankelen hebben gebracht, maar slechts uitdrukkingen en gedeelten ook uit zijn vroegere geschriften bijeenbrachten. Overigens merkt hij op dat het denkende deel zijn bijval en achting betoonde en dat zijn brochure niet voor de massa werd geschreven. Hij voegt er nog aan toe, dat naar zijn mening de

geboden feest-vasten-en onthoudingsdagen verminderd dienen te

worden83.

Nog in hetzelfde jaar publiceert Hoogen een artikel naar aanleiding van een boek dat verschenen is, gericht tegen de Verlichting, getiteld: Duisternis. Enige woorden tegen de vijanden van het licht, Hij voegt er een aanhangsel bij, waarin hij zich verdedigt tegen de fellere kritiek, die tegen zijn Bemerkungen werd ingebracht84. Hoo

gen vraagt dan:

... of het menselijk, ja christelijk is een oude pastoor wegens zijn Bemerkungen op de meest onwaardige manier te beschimpen, te breken en te verketteren enkel en alleen omdat hij de christelijke Verlichting tracht te bevorderen. Hij zou beter doen kritiek op de misbruiken in de Kerk over te laten aan meer kompetente personen en zich beter kunnen bezighouden met de misbruiken in eigen parochie, waar hij getracht had duitse gezangen in de liturgie in te voeren om nog te zwijgen van zijn pogingen om het godsdienstonderwijs uit de scholen te bannen. Het zou tijd zijn dat zulke godsdienst-kerk-en staats-vernieuwers van Gods aardbodem verdwijnen.

Het is te begrijpen dat Hoogen verontwaardigd reageert: Iedere oprechte mens heeft niet alleen het recht maar ook de plicht om de mis bruiken van zijn tijd aan te klagen. Zijn tegenstanders brengen enkele losse uit drukkingen naar voren om te bewijzen dat hij het godsdienstonderricht uit de

83 Licht undFinsternis. Franzosische Rheinlande in Westfdlischen Anzeiger 1803. Uitge-

breider bij ZlMMERMANN *.<*., 239.

84 Titel in het Duits: Obscurantismus. Einige Worte an die Feinde des Uchts. De hevigste

yijand van dat licht was zeker Anton Joseph Binterim (1779-1855), sinds 1805 pastoor in Bi-

lik bij Dusseldorf. Deze maaktc naam door zijn werken over Kerkgeschiedenis Zijn kritiek

op dtBermerkungen van Hoogen schreef hij in 1803, maar die kon vanwege omstandigheden eerst later in druk verschijnen. Hoogen moet het wel gekend hebben. De argumenten, die Binterim tegen Hoogen inbracht ontleende hij aan de kerkgeschiedenis. Verder was hij een

hevig ultramontaan, die met voorbijgaan van rechtvaardigheid en waarheid elkeen, langs de nuntius om, in Rome aanklaagde, die het niet met hem eens was, aldus R. Aubert'in Hand-

buch der Kirchengeschichte Band VI, 1 Herder Freiburg 1971, 420.

130


scholen zou willen verwijderen, terwijl juist het tegendeel waar is. Zijn parochie

mag gezien worden. Ondanks de intriges van de duisterlingen, is die parochie nog altijd een voorbeeld voor de omgeving en wat hij voor de zes scholen gedaan heefit is bekend genoeg. Hij is een man van de Verlichting en zal dat blijven. De Verlichting is hem dierbaarder dan zijn gezondheid, ja dan zijn leven. In ieder geval

zal zijn stem blijven klinken moest het ook in de woestijn zijn85.

Ondertussen moet Hoogen al bezig geweest zijn met het schrijven van een nieuwe brochure Hoe komen wij verder*6, een verhandeling over de armoede en bedelarij, een grote kwaal in zijn tijd, en hoe die kan bestreden worden. Het antwoord is datgene wat we konden verwachten: de eigenlijke oorzaak is de onwetendheid van het volk en het enig middel om dit euvel te bestrijden is een verlicht onderwijs. Hij spreekt weer van industriescholen, maar vooral van armenscholen en verwijst naar een pastoor, die er al 30 jaar ervaring mee heeft. Als andere voorbeelden noemt hij enkele steden in Duitsland en ook Aken, dat nu in Frankrijk is gelegen. De brochure verscheen nog in 1803.

In augustus van dit jaar 1803 blijkt Hoogen contact te hebben opgenomen met zijn vriend Zerrenner met de vraag of het niet gunstig zou zijn als hij zich zou vestigen in Pruisen. Hoogen zal dan dichter bij zijn vrienden Zerrenner en von Rochow zijn en kon ook beter de vergaderingen van het letterkundig genootschap van Halberstadt bijwonen. Maar Zerrenner raadde hem dat af: De toestand in Pruisen was niet zo goed meer als Hoogen zich dit voorstelde. De rijke inkomsten, die voortvloeiden uit de konfiscatie van de kloosteren kerkgoederen werden verkwist en voor godsdienst en onderwijs kwam er geen fonds, zoals dat in Oostenrijk wel gebeurde. Zerrenners wensen werden niet meer vervuld en von Rochow was ook niet meer bereid nog iemand bij de koning aan te bevelen. Ook Hoogens vriend Natorp meende dat hij beter bleef, waar hij was87.

Eind 1803 moet Hoogen een inzinking hebben gehad en zwaar ziek zijn geweest. In de lente van 1804 ontmoette Natorp, evange-

85 Samenvatting. Uitgebreider bij Zimmermann Nachwort, 237-238. 86 Wie kamen wir wetter. Volledige titel zie Literatuur Hoogen. 87 Gegevens van Zerrenner en Natorp — bij Zimmermann a.a. 245.


131

■ :■■

-

P, /. H, Hoogen, Prior en Pastoor van Wegherg (1742-1805).

132


lisch pastoor te Essen, vergezeld van enige vrienden, hem in Alde-

kerk, terwijl hij aan de arm van de zoon van zijn broer een wandeling maakte. Hij was herstellend, maar maakte de indruk van een bouwvallig huis. Toen hij echter zijn vriend zag, leefde hij op, scheen zijn zwakheid te vergeten en blij en vrolijk ontving hij hen in zijn thuis. En toen er onverwachts nog een vriend de kamer binnentrad, steeg zijn vreugde ten top. In de zomer van hetzelfde jaar had een tweede ontmoeting plaats, nu in Essen. Hoogen scheen goed genezen en was blij van geest. Natorp was in gezelschap van Van der Ploog, de predikant van de Mennonietengemeente (doopsgezinden) te Krefeld. Gedrieen gingen zij op weg naar Werden, een voorstad van Essen, en disputeerden over een eventuele uitgave van een schoolbijbel, die vooral voor nietkatholieken zo belangrijk scheen en zij spraken af daarover te beraadslagen in het letterkundig kransje te Krefeld88. In October 1804 geeft Natorp een nieuw tijdschrift uit voor godsdienstleraars89, waar ook katholieke geestelijken op inschrijven. Op het titelblad van de eerste aflevering prijkt het portret van Hoogen, een kopergravure van Thelott, professor te Diisseldorf, een portret, dat ook los verkrijgbaar is voor 24 stuivers. Groot is het enthousiasme bij de leden van het letterkundig genootschap van Halberstadt. In de eerste jaargang stond ook een artikel van Hoogen Over de waarheidszin van het volk90, die de ,, duisterlingen'' niet kunnen uitdoven als tenminste de godsdienstleraars hun ambt getrouw en met plichtsbesef vervullen. In een P.S. verklaart Hoogen dat hij niet in staat was het artikel te voltooien en dat daarom zijn vriend Natorp dit in zijn geest gedaan had. Hoogen gaf Natorp ook de opdracht een exemplaar te sturen naar de koning van Pruisen, naar minister von Massow en naar Frh. vom en zum Stein te Miinster91.

88 Natorp in zijn in memoriam Hoogen in Westfdlischen Anzeiger 1805 en in Quartalschrift 1805 — bij Zimmermann ibid. 89 Nl. Quartalscbrift fur Religionslebrer.

90 Ober den Wabrheitssinn im Pb/fo-Volledige titel: Iiteratuur Hoogen. 91 Opmerkelijk is dat Hoogen een exemplaar stuurde naar Stein. Hoogen wist dat Stein de verlichting goedgezind was. Misschien wilde Hoogen, nu Stein op het punt stond te vertrekken naar Pruisen als minister van financien (1804-1807) een wenk geven om beter het onderwijs te behartigen, maar Stein beperkte zijn verlichting tot de wil om het absolute vorstendom te bestrijden. Hij streefde naar een meer democratische bestuursvorm en die poging leidde ook tot zijn ontslag. Het geld kan hij als een anti-Napoleon gebruiken om een sterk leger op te bouwen. Stein zag ook verder vooruit en erkende een groot-Duitsland als zijn enig Vaderland.


133

Eind november 1804 schreef Hoogen zijn laatste verhandeling De deugd is een blijde stemming92. Hij pleit voor een beter muziekonderricht op de scholen, in het bijzonder in verband met het godsdienstonderricht. Hij geeft blijk op de hoogte te zijn van een modernere methode van lesgeven in de muziek en noemt enkele auteurs, waaronder ook Natorp, wiens artikel Over Concerten hij er in een aanhangsel bijvoegt. Zijn bedoeling reikt verder dan de scholen: hij wil het volk voor de edele muziek winnen. De 17e maart 1805 kwam Hoogen, na een wandeling van drie uur,

bij zijn arts Pempelfort in Krefeld aan. Hij kwam daar meermaals om geneesmiddelen te halen, maar naar het schijnt zou daar de 18e maart ook het letterkundig kransje plaats hebben. Op die dag kon hij daar blijkbaar gezond en wel aan deelnemen. 's Anderendaags verergerde zijn jarenlange kwaal en trad zijn breuk naar buiten93. Deze keer kon zijn geneesheer hem niet meer redden. De 20e maart kwamen zijn vrienden, die in Krefeld woonden nl. Jonas Heilmann, predikant van de Gereformeerden en Van der Ploog, predikant van

de Menonietengemeente, hem bezoeken. De zwaar zieke man maakte aan Van der Ploog zijn laatste wilsbeschikking bekend. Zijn letterkundige nalatenschap vermaakte hij aan het letterkundig genootschap van Halberstadt en hij vroeg Van der Ploog ook voor de overige aangelegenheden te zorgen. In de vroege morgen van 23 maart stierf hij ten huize van zijn arts, volgens Natorp als een held, gesterkt door de kracht van zijn geloof en tevreden met het leven, dat hij geleid had. Hij werd begraven te Aldekerk94. Epiloog

Deze levensbeschrijving van Jakob Hoogen zou vollediger geweest zijn als zijn brieven, die hij aan zijn vele vrienden schreef en van hen 92 Die Tugendist ein freundliche Stimmung. Dit artikel kon eerst na zijn dood verschij-

nen in Beitrage — volledige titel — Iiteratuur Hoogen. 93 Hoogen vertelt ergens dat hij de kiem van zijn ziekte had opgedaan bij een van zijn rei-

zen. Hij had meer dan eens de dood in de ogen gezien. Bij een van die aanvallen in 1799 had hij een troostbrief van Rochow gekregen met de wens dat God hem met wijsheid en troost zou bijstaan. Hoogen in Westfdlischen Anzeiger 1803 — bij Zimmermann Nacbwort 237. 94 Gegevens van Natorp in zijn in memoriam op Hoogen Westfdlische Anzeiger 1805 en Quartalschrift 1805. Bij Zimmermann a.a. 245-246.

134


ontving, niet verloren waren gegaan. Onmiddellijk na zijn dood in 1805 immers waren zijn vrienden van plan een autobiogtzRe van hem uit te geven. Deze zou dan wel bestaan hebben uit aanhalingen uit die vele brieven. Dit plan ging evenwel niet door, omdat deze biografie niet geschikt bleek voor het gewone publiek95.

Hoogen was prior-pastoot. Over zijn priorschap en zijn confraters

horen we echter zo goed als niets96. Zijn pastoorschap echter komt in een helder daglicht te staan, omdat hij dit in de laatste jaren van zijn leven heefit beschreven. Hij was een zielzorger in hart en nieren. Het dom en ,, mechanisch'' Christendom moest veranderen. Daar zette hij zich zijn leven lang voor in. Daarom werd hij aanhanger van de Aufklarung om vooral het bijgeloof te bestrijden. Als men hem ook roemt als pedagoog, als strijder voor een verbeterd onderwijs van

hoog tot laag vooral van het godsdienstonderwijs, dan vloeit dit voort uit zijn diepe bezorgdheid om levendige, verstandige en volwassen christenen te vormen tegen het opkomende heidendom of Dei'sme. Scholen zonder godsdienstig fundament mogen niet bestaan. Alleen dan kan men ook een verbetering van de maatschappij verwachten. Uit diezelfde diepe bezorgdheid en liefde voor de mensen komen ook zijn voorstellen voort om armenscholen op te richten en industriescholen en normaalscholen en scholen voor meisjes. Daarom kan boven zijn levensbeschrijving staan: Jakob Hoogen als zielzorger. Op enkele punten willen we nu wat nader ingaan: 1. Jakob Hoogen en de ,, Aufklarung " Als zielzorger is Hoogen aanhanger van de ,, Aufklarung". In Keulen maakte hij er kennis mee en zijn parochie Wegberg was zijn proeftuin. Maar hij behoort geenszins tot de radicale vleugel. Rogier heeft de zegeningen van de ,, Aufklarung'' aldus samengevat:

95 Zie Zimmermann a.a., 246.

96 In 1771 bij het begin van Hoogens pastoraat, waren er drie kapelaans. Namen worden er niet genoemd. In 1775 zijn er nog helpers (zie noot 45) waaronder waarschijnlijk Bertramus Reiners (zie noot 50). In 1780 heeft er een vergadering plaats van het gemeentebestuur

en de geestelijkheid. In 1786 spreekt Hoogen over medebroeders (zie noot 50). Op het einde van Hoogen's pastoraat is er enkel nog een nl. Mathias Ploum uit het klooster van Aken, die hem als diocesaan priester als pastoor opvolgt (noot 50). In de Definities van de generale kapittels uit die tijd komen geen benoemingen voor Wegberg voor. Ook ontbreken de lijsten van de overledenen in die Kapittels, behalve in het kapittel van 1786, dat de overledenen noemt vanaf 1779. In deze lijst wordt van Wegberg alleen Hubertus Reynders genoemd.


135

Een van de grote zegeningen (van de Aufklarung) is gelegen in haar krachtige medewerking aan de verbetering van het volksonderwijs en in de integratie daarin van een op een nieuwe leest geschoeid godsdienstonderwijs (nieuwe methode van lesgeven volgens een nieuwe pedagogie en betere handboeken).

Vervolgens is het een grote verdienste van de beweging dat zij de studieprogramma's van het godgeleerde onderwijs aan een grondige herziening heeft onderworpen en nieuw leven heeft geblazen in de theologische bedrijvigheid van een versteende scholastiek en oppervlakkige casui'stiek.

Zeker behoort de strijd tegen het bijgeloof en vooral tegen het rampzalige heksengeloof (toen nog geduld en zelfs bevorderd) tot de verdienste der „ Auf klarung" 97.

Het ijveren voor een nieuwe katechismus in plaats van de reeds twee eeuwen gangbare katechismus van Petrus Canisius is toe te juichen. Alleen reeds de taal, waarin de geloofswaarheden opgediend werden, riep omstreeks het midden van de achttiende eeuw om vernieuwing, om aanpassing aan de veranderingen in de zinsbouw, de evoluties van de beeldspraak en de verschuivingen, die zich in de woordbetekenis hadden voltrokken98.

Als men er nog aan toevoegt het streven naar een actieve deelname van de gelovigen aan de liturgie, die daarom in de landstaal dient te worden gevierd en waarvoor Hoogen zijn liederenbundel met kerkelijke gezangen uitgaf, dan moeten we Hoogen een gematigd aanhanger noemen van de Aufklarung, een evenwichtig man. Wat zijn zedenleer betreft is Hoogen christocentrisch zoals blijkt uit zijn meermaals uitgesproken gezegde dat Christus de goddelijkste en verhevenste volksleraar is. 2. Hoogen en de Oecumene

Wie ,, Aufklarung" zegt, zegt tevens verdraagzaamheid. Dit leidde tot een streven naar een ene kerk. Van katholieke zijde was Sailer (1751-1832) de grote ijveraar. Hij verzamelde rondom zich een grote kring van vrienden, katholieken en protestanten. Als katholiek kon hij die eenheid niet anders zien dan als een terugkeer van de

97 Rogier Geschiedenis van de Kerk Deel VII Hilversum-Antwerpen 1964, 143 en 149. Wie mocht menen dat bijgeloof en heksenwaan in de katholieke kerk niet meer bestaan kan de volgende artikelen lezen: BOBERSKI Das ,, Engelwerk ", die seltsamen Lehren und Praktiken eines ,,katholiscben " Geheimbundes in Kirchliche Zeitfragen -HerderskorrespondensJg. 44 nr. 8 (1990), 384-389. H. VON SODEN-FRAUNHOFEN, Das Engelwerk, eine Untergrundbewegung in der Kirche\ in Kirchlichen Anzeiger 1990, 350-356. 98 Rogier a.w. 152.

136


niet-katholieke christenen tot de ene schaapstal, overeenkomstig het adagium buiten de (katholieke) kerk geen heil. Als eerste stap zag hij de liefde, het kenmerk van alle christenen. Twistgesprekken moesten ophouden en worden vervangen door preken over wat de christenen gemeenschappelijk hadden. Vervolgens trachtte hij de dogma's in niet-scholastieke terminologie weer te geven. Hij zocht ook naar een beter kerkbegrip bij de Vaders en kende het adagium: Eenheid in wat noodzakelijk is, vrijheid in twijfelgevallen en liefde

in dies, De Sailerkring hield ook interconfessionele bijbelgesprekken, hetgeen leidde tot een meer bijbelse theologie en zedenleer. Sailer schijnt de kerk te hebben gezien als een federatie van de lokale kerken onder voorzitterschap van de Paus, de voornaamste Bisschop en vertegenwoordiger van Christus, die de taak heeft de eenheid in het noodzakelijke te behartigen, een eenheid dus die pluriformiteit niet uitsluit en het eigene van de lokale kerken erkent". Hoogen had grote bewondering voor Sailer, maar nergens blijkt hij te streven naar de tot standkoming van een kerk. De eenheid die hij nastreeft is een eenheid van liefde en verdraagzaamheid in de verschillende christelijke kerken of zelfs in andere godsdiensten. De mensen moeten volgens hun geloof leven. Vooral de christenen moeten laten zien dat ze innerlijke, redelijke en volwassen christenen zijn om een bolwerk te vormen tegen het opkomende heidendom of Dei'sme. Hoogen zelf is katholiek en blijft katholiek en streeft ook naar een hervorming van de katholieke kerk, die hij liefheeft, maar hij streeft niet naar een oecumene in de zin van Sailer. Hoogen is om zo te zeggen etisch irenisch en kent zelfs anonieme christenen 10°. Hij heeft geen last van het adagium buiten de (katholiek)kerk geen heil. Vandaar dat hij ook joodse vrienden heeft en mennonieten. Hij

99 Zie over Sailer, tegenwoordig wel genoemd der Heilige einer Zeitwende Rogier a.w. 149-150 en Aubert Handbuch der Kirchengeschichte Band V, 566, 581. Rudolf Lille ibid. Band VI, 1, 266 enz.

100 Bij Evertz-Cohnen Kirchengeschichte der Pfarre Wegberg biz. 85 vinden we de tekst van Hoogen: ,,Wanneer iemand rechtgelovig handelt, een goed mens en burger is, dan heeft zijn geloof hem bevrijd; zijn godsdienst is dan voor hem de juiste en goede en waarom dan ook niet voor u ?" Johannes XXIII als patriarch van Venetie zei iets dergelijks: ,, Ik ben blij hier te zijn, zelfs al zijn hier mensen, die zichzelf niet als christenen beschouwen, maar die toch als christenen kunnen worden aangemerkt vanwege hun goede daden" bij Peter Hebblethwaite Johannes XXIII de paus van het concile, ned. Vert. Gottmer Haarlem 1985, biz. 299.


137

respecteert zijn vrienden, die naar hun geloof zonder bijgeloof wil-

len leven en als hij een boek van hen goed vindt, dan geeft hij dit uit, aangepast voor katholieke scholen.

3. Jakob Hoogen en het Ultramontanisme Paus en curie hebben lange tijd de Bisschoppenbenoemingen in de grote katholieke landen in de handen van de ,,zeer christelijke'' keizers en koningen moeten leggen. Een canonische bevestiging door Rome was slechts een formaliteit. In de ogen van Rome was dit een

privilege. Dit privilege hadden de duitse vorsten niet, maar de duitse Bisschoppen-keurvorsten waren sterk genoeg om zich van Rome niet veel aan te trekken. Heel de 18e en begin 19e eeuw waren de duitse bisschoppen paus en curie vijandig gezind. Ondertussen werden wel de boeken, die dit practische episcopalisme een theologische ondergrond gaven, op de lijst van verboden boeken geschreven en waar het kon werden bisschoppen benoemd op de wijze zoals de apostolische vicarissen in de missielanden benoemd werden.

In de tijd na Napoleon en na het Wener congres in 1815 werden de nu geseculariseerde bisdommen zoveel mogelijk door Ultramontanen bezet.

Het is begrijpelijk dat na de val van de absolute vorsten een reactie kwam op de staatskctken. Het ultramontanisme groeide snel, vooral onder invloed van de contrareformatie onder leiding van de Jezui'eten en de nieuwe congregaties, die ontstonden, vooral na 1850, toen ook Rome het offensief inzette onder Pius IX (1846-1878). De volledige overwinning werd behaald op het nu betwiste concilie van 1870, toen het primaatschap van de Paus over alle lokale katholieke kerken werd erkend en de onfeilbaarheid van de Paus werd afgekon-

digd. ,, Al te lichtvaardig meende men dat episcopalisme leidde tot staatskerken en Papalisme tot vrijheid van de kerken" 101. Zo ver was het in Hoogen's tijd nog niet. Er bestond nog een gallicaanse kerk, een oostenrijkse, een spaanse, Portugese en ook een

duitse kerk met een eigen traditie, maar Hoogen zag wel het gevaar, zoals blijkt uit zijn reeds meermalen geciteerde brief aan prof. Wallraf van augustus 1802, waarin hij de professor oproept om samen met

101 Rudolf Lille in Handbuch der Kirchengeschichte Band VI, 1 biz. 269.

138


zijn vfienden de nieuwe bisschop van het nieuwe bisdom Aken te steunen in de organisatie van het bisdom. De bisschop, aldus Hoo gen, is weliswaar geen ultramontaan, maar de „ duisterlingen " trachten hem wel in die richting te drijven en die zijn gevaarlijk. We kennen de lijst van boeken niet, die Hoogen vennaakte aan de letterkundige kring van Halberstad102, maar Hoogen zal wel het boek gekend hebben van Novalis Die Christenheit oderEuropa, dat in 1779 verscheen en waarin de romanticus de z.g. ideale toestand van de vroege Middeleeuwen beschrijft, toen er in heel Europa vrede heerste, omdat zelfs de keizers en koningen hun kronen van de Paus ontvingen. Chateaubriand werd door het lezen van dit boek bekeerd en schreef in diezelfde geest zijn Genie du christianisme (1802) en la ter zal de Maistre schrijven in zijn boek Du Pape: ,,Het Christendom berust geheel op de souvereiniteit van de Hogepriester ". Hoogen was dus zeer zeker een episcopalist en zal het primaat van de Paus gezien hebben als een ereprimaat103. Hij wist immers maar al te goed hoe

Rome stond tegenover de Aufklarung en de vriendschappelijke omgang met de niet-katholieke christenen. Niet lang na zijn dood in 1805 was het ook gedaan met de Aufklarung en met de oecumene104.

4. Kritiek op Jakob Hoogen

Keren we nu terug tot de lof op Hoogen in Der Beobachterfur das Roerdepartement, waarmede dit artikel begint. We lezen daar ,, oprechte eenvoud en een minzaamheid zonder pretentie kenmerkten hem". Daar tegenover staat het oordeel van R. Haass dat Hoo

gen niet vrij te pleiten is van eerzucht en ijdelheid105. Die indruk

102 Zie ZlMMERMANN a.a., 241. 103 Zie voor de groei, de excessen en de triomf van het ultramontisme R. Aubert in Handbuch derKirchengeschkhte Band VI, 1, 415-422; 761-792, en Peter Raedts De christelijke Mid deleeuwen als Mythe, ontstaan en gebruik van een construefie uit de 19e eeuw in Tijdschrift voor Theologie jg. 30 (1990), 146-158. Raedts laat zien hoe vooral na 1850 die ,,ideale" middeleeuwen als een heilige traditie werden gebruikt om het Ultramontische te legitimeren. De Romeins-Italiaanse kerk werd wereld-

kerk en een societas perfecta. Terwijl het absolute vorstendom verdween, dank zij de opkomst

van de democratic, volgde de katholieke kerk de tegenovergestelde weg. 104 Praktisch wilde Rome de oecumene niet en de pogingen van Sailer werden afgewezen met een beroep op het agadium ,,Buiten de (katholieke) kerk geen heil". Zie R. AUBERT Handbuch der Kirchengeschkhte Band VI, 1, 139 en 769. 105 R. HAASS in Clairlieu, jg. 13 (1955), 48.


139

krijgt men inderdaad als men hem telkens weer hoort roemen op de waardering, die hij krijgt van zijn geleerde vrienden. Zo ook in zijn enige bewaarde brief aan prof. Wallraf, die hij de 17c Augustus 1802 schreef. Hoogen is zich bewust dat anderen 20 over hem kunnen denken. Toch bezweert hij Wallraf niet te menen dat hij op zelfverheerlijking uit is. Die vriendenkring, die hij verworven heeft is tot nu toe de enige beloning van zijn werken. Dit ,,cantari a viro cantato",

dit geprezen worden door mannen, die zelf geprezen worden, geeft hem kracht om zijn werk, ondanks het weinige succes en de teleurstellingen, die hij te verwerken kreeg toch door te zetten. Overigens zou hij wel achter de coulissen willen verdwijnen als wat goed en noodzakelijk is voor de kerk en de mensen maar bewerkstelligd

wordt106. Zimmermann van zijn kant verwijt Hoogen, dat hij wegens een geval de bedelorden in het algemeen beschuldigt van het bevorderen van het uiterlijk Christendom door hun vele devoties en processies,

het bijgeloof te laten bestaan en er misbruik van te maken met hun

duivelsbezweringen107. Maar zo eenvoudig ligt dit niet. Vele aanhangers van de Aufklarung zijn gebeten op de bedelorden in die dagen108. Hoogen's mening dat de volksscholen staatsscholen moesten zijn werd niet door alien, die hem sympathiek gezind waren gedeeld, om-

dat dit ten gevolge zou hebben dat staat en kerk een eenheid zouden vormen109. Maar de tijd dat de absolute vorst de godsdienst van zijn volk bepaalde scheen voorbij. Het oorspronkelijke calvinistische Pruisen, had, toen het katholieke provincies had verworven ook godsdienstleraars van die kerk toegelaten en bovendien had de ,, Verlichting" vrijheid en verdraagzaamheid hoog in het vaandel geschreven. Overigens was Hoogen een praktisch man en geen theoreticus. Hij

wist dat de gewone dorpsscholen niets betekenden. Een koster hamerde letterlijk het lezen, schrijven en rekenen en ook de kate-

106 107 108 109

Hoogen's brief aan Wallraf bij Zimmermann Nachtwort 234-235. Zimmermann Nachwort, 239Zie Rogier Geschiedenis van de Kerk Deel VII, 152. Bij Zimmermann a. a. 246.

140


chismus bij de kinderen er in. Hij zelf had een verbetering van de scholen in Wegberg weten te bekomen, dank zij de subsidie van de gemeente en na examens te hebben ingevoerd om bekwamere school-

meesters te kunnen aanstellen. Nu ook alom de kloosters werden op-

geheven met hun ook al niet 20 hoogstaande scholen, eerst in de oostenrijkse gebieden en in 1803 ook in de duitse landen, begreep hij maar al te goed, dat alleen de verlichte staten de nodige financien konden verschaffen voor het oprichten van volksscholen en de daarbij behorende normaal-scholen. De godsdienstleraren dienden dan wel gekozen te worden uit de geestelijkheid van de verschillende confessies, die ook staatsbeamten behoren te zijn. Een opzet dat nu

en in de toekomst wel actueel kon zijn. 5. Jakob Hoogen en de actualiteit

Nu wij Hoogen's leven, werken en idealen hebben leren kennen, laten we het aan de lezer over te oordelen over zijn actualiteit, na enkele citaten te hebben aangehaald van Johannes XXIII, die we vinden bij Peter Hebblethwaite en Henri Fesquet110. We verwijzen naar die auteurs met H. en F. „ Van het concilie verwacht ik een frisse wind. Het komt er op aan de stof, die zich op de stoel van Petrus sinds Constantijn heeft vastgezet er af te schudden'' (F.,98).

,,De vertegenwoordigers van de Kerk mogen zich niet terugtrekken in een vesting (F., 99). ,,Ik ben maar een Paus en die is feilbaar behalve als hij een uitspraak doet ex ca thedra, maar dat zal ik niet doen" (F. 16). „ Paus Johannes wilde niets anders zijn dan een bisschop met de bisschoppen (F., 96).

De liturgie noemt de bisschop pastor et dominus, Johannes koos voor pastor et pa ter ; dominus klonk hem te autoritair.

,,Een autoritaire handelwijze verstikt het leven en leidt tot een strakke, exteme dis cipline en tot een gecompliceerde, schadelijke overorganisatie. 2ij onderdrukt aanvaardbare initiatieven en kan niet luisteren, verwart starheid met vastbeslotenheid

en inflexibiliteit met waardigheid. Pater is beter, maar dan geen patemalisme; dat

110 Peter Hebblethwaite Johannes XXIII De paus van het concilie. Ned. Vert. Gott-

mer 1985.

Henri FESQUET Ich bin ja nur der Papst. Humor und WeisheitJohannes' XXIII Duitse Vert,

van Les Fioretti du bon Pape Jean, Herder biicherei, Band 377.


141

is eveneens een karikatuur van vaderschap. Het houdt de mensen klein om op die wijze eigen superioriteit te handhaven, gedraagt zich liberaal tegenover sommigen, maar respecteert de rechten van zijn ondergeschikten niet. Het treedt beschermend op en accepteen geen werkelijke samenwerking" (H., 323-324) ,,De Heilige Geest wordt op de eerste plaats uitgestort over de gehele Kerk en zelfs de eenvoudigste gelovigen en de nederigste zielen delen in de Geest, soms in een overvloed, die kan inspireren tot heldendom en heiligdom" (H., 226)

,, De liturgie moet de gelovigen onderrichten en dan is inerte en passieve aanwezigheid niet genoeg" (H., 363)

,,Ik heb mij altijd meer betrokken gevoeld bij datgene wat verenigt dan met datgene wat scheiding en verschillen teweegbrengt'' (H., 292)

,, Voor een groot deel zijn wij (katholieken) schuldig aan de scheiding der christenen" (H., 322)

,,De priesters verliezen zoveel tijd met polemiseren op het gebied van ideologic en zetten zich daarom te weinig in voor het heil der zielen" (F., 77)

,,De substantie van de oude geloofsschat is een ding. De manier, waarop die gepresenteerd wordt is iets anders". (H., 513) ,, Eenheid in nuttige zaken, vrijheid in twijfelachtige zaken en barmhartigheid in alle dingen" (F., 53) Johannes kende de voordracht gehouden door Beaudin O.S.B. getiteld VEglise Anglicane unie non absorbee (H., 149). Zelf zei hij eens van een eenheid te willen met Petrus (niet onder Petrus) (H., 179)

Vooral na een onderhoud met de anglicaanse bisschop Fischer bad Johannes niet meer voor de terugkeer van de afgescheiden christenen, maar voor de eenheid, hoe die er ook zou uitzien (H., 477)

We willen eindigen met enkele citaten uit Schillebeeckx, peritus van Vaticanum II: ,,Het is bedroevend te moeten vaststellen, maar de in Vaticanum II met heilige ijver bevochten collegialiteitsgedachte is in de kerk anno 1985 volkomen verdwenen''

,,Ook de bisschoppenconferenties, die mede bedoeld waren om pastoraal recht te doen aan de plaatselijke kerk in de eigen cultuur en aan de specifieke problemen van een land of streek, maken slechte tijden door" m

(t)Dr. A. ZwARTo.s.c.

111 Schillebeeckx in Uit de grond van ons hart - Open brieven aan paus Johannes Paulus II biz. 294 en 295. Het spreekt vanzelf dat ook de oecumene praktisch werd stopgezet. Zie Teije BrATITNGA Oe cumene: stand van zaken in Tijdschrift voor Theologie jg. 31 (1991) biz. 65-83.

142


LITERATUUR HOOGEN

A. Brochures - Boeken:

* Der Kinderfreund (Rochow) - bewerking voor Kath.scholen - Koblenz 1786. 2e ed. opnieuw bewerkt - Keulen 1800. 3e ed. Keulen 1803.

1. Katholisches Gesangbuch zum Gebranch beim offentlichen Gottesdienste, der hduslichen Andacht und dem Schulunterricht nebst einem Anhang von christlichen Volksliedern - Diisseldorf 1798.

2. Einige Blumen um den Aschenkrug der Dorothea Elisabeth Messau, Gattin des kg/, preuszischen Kirchen-und Schulinspektors und Oberpfarrers Zerrenner zu Derenburg, die Zierde und Muster ihres Geslechtes war - Krefeld 1800.

3. Durch welche Mittel Idszt sich in den 4 Departementen am linken Rheinufer Anhdnglichkeit an die Verfassung undLiebe zum Vaterlande bewirken ? Eine Abhandlung nebst einer Beilage uber die Organisation Nationaler UnterrichtsInstitute, von einem Katholischen Religionslehrer. - Koln 1801. 4. Der Geist der Polemik ist nicht der Geist des Christentums. - Krefeld 1802. 5. Die Verketzerungsgeschichte eines mit theologischer Censur und Genehmigung bei erzbischoflichen Ordinariat zu Koln herausgegebenen kath. Kirchengesangbuches und des Mildheimisschen Liederbuches, als Beitrag zur Geschichte des neuesten Obscurantismus - Germanien (Krefeld) 1802.

6. Bemerkungen uber den gegenwartigen Zustand des Religionswesens und des of fentlichen Unterrichts in den 4 Departementen, frei ubersetzt und vermehrt. Koln 1802.

7. Wie kamen wir weiter? oder uber die einzigen Mittel die Quellen der Armut zu verstopfen, die Volker zu veredeln und zu beglucken. Dortmund 1803.

8. Beitrdge zur Beforderung der Humanitdt, und insbesondere eines rein menslichen Wohlwollens zwischen den verschiedenen christlichen Religionspartheyen. (verzameling van enkele artikels) - Duisburg-Essen 1805.

B. Voornaamste afzonderlijke artikels

1. Gedanken eines kath. Landpfarrers uber Religionsunterricht in Schulen, besonders in Hinsicht der neuen Schulanstalten in der preuszischen Monarchie - 1799 (waarschijnlijk niet gedrukt).

2. Expectorationen uber Armut und Straszenbettelei - Westf Anzeiger 1801.

3. Gedanken und Empfindungen, den neuen franzbsischen Unterricht betreffend - in Westf Anzeiger Juni 1802.

4. Uber Religion, Monchsunfug und Volksaberglauben in den kat. Niederlanden und den angrenzenden Departementen am linken Rheinufervon einem Freunde der Menschheit - Religionsannalen von Henke Band 1 1802.


143

5. Uber einige Hindernisse, welche der Verbesserung des praktischen Religionsunterrichts in der kath. Kirche immerfort noch im Wege stehen, von einem kath. Religionslehrer - Religionsannalen von Henke ibid. 1802. 6. Aussichten fur Religion und Humanitat} bei der Enrichtung des Bistums Aachen - in Intelligenzblatt fur die Bezirke von Crefeld und Cleve nr. 67, 1802. 7. Briefan den Kolner Universitdtsprofessor Ferdinand Franz Wallraf gepubliceerd door W. Zimmerman in Bin Nachwort zu , Jakob Hoogen (1742-1805) - Rheinische VierteIjahrsblatter )g 18 (1954) 234-235. Brief van 17/8/1802. 8. Licht und Finsternis. Franzosische Rheinlande. Westf. Anzeiger 1803 (Erklarung uber Bemerkungen).

9. Obscurantismus. Einige Worte an die Feinde des Lichts + beigefiigter Anhang - Westf Anzeiger 1803.

10. Von derBildung eines nationellen (nationalen) Gemeingeistes durch einen al ien Burgern gemeinschaftlichen Schulunterricht in den Preuszischen Staaten, dem Staatsminister von Massow und dem Domherrn von Rochow gewidmet von einem Verehrer ihrer Humanitat und Menschenliebe, in Neuer deutscher Schulfreund 1804, Bd. II.

11. Uber den Wahrheitssinn im Volke, oder ist es wahr, dasz das Volk keinen Sinn fur Wahrheit und Aufklarung habe? - Quartalschrift fur Religionslehrer 1804. 12. Die Tugendist eine freundliche Stimmung oder uber die Veredlung der offent-

lichen Bildungsanstalten und des praktischen Religionsunterrichts durch Beforderung des Frohsinns mit besonderer Berucksichtigung der preuszischen Provin-

zen Westfalens. - Beitrdge II 1805 (zie boven Brochure 8).

13. Uber die Laune als Hindernis des Frohsinns undeiner guten Kindererziehung. - Beitrdge, ibid.

14. Die Volksschulen, keine kirchlichen, sondern allgemeine Staatsinstitute mit be sonderer Hinsicht auf die preuzischen Provinzen in Westfalen. Ansichten, Wunsche und Hoffnungen eines kath. Religionslehrers. - in Beitrdge I. 1805.

144


SAMENVATTING

Jakob HOOGEN (1742-1805) was dc laatste Prior-Pastoor van het Kruisherenklooster Wegberg (1639-1802). Bij de Kruisheren van zijn tijd was hij nagenoeg onbekend. In de Definities der Generate Kapitteh zoekt men tevergeefs naar zijn naam. In de Annales van Hermans komt zijn naam enkele keren voor. In de dagen na zijn dood schreef Der Beobachter fur das Rurdepar tement bijzonder lovend over hem: ,,Het Roerdepartement en de mensheid heeft een merkwaardig man verloren. Een geleerde en belezen man, bezield met een nimmer aflatende ijver om zich ten nutte te maken voor de gemeenschap, steeds het goede te bevorderen door zijn voorbeeld, zijn geschriften en zijn leer. Oprechte eenvoud en een minzaamheid zonder pretentie kenmerkten hem, maar ook kracht en moed ... ". Hij was Prior en Pastoor. Over zijn priorschap en zijn confraters is jammer genoeg heel weinig

bekend. Hij heeft samengewoond met slechts enkele confraters, die werkzaam waren als ka-

pelaans. Maar hij was een zielzorger in hart en nieren.

Hij stond open voor de nieuwe ideeen van zijn tijd: de Aufkl'drung. Vanuit zijn pastorale bezorgdheid zet hij zich in voor een verbeterd onderwijs ... ijvert voor nieuwe vormen van onderwijs: armenscholen, industriescholen, onderwijzersscholen, scholen voor meisjes, enz. Heel speciaal gaat zijn aandacht naar het godsdienstonderwijs. In de scholen van zijn parochie en in zijn talrijke geschriften is hij een vurig voorstander van nieuwe pedagogische aanpak. Als zielzorger toont hij zich een krachtdadig bestrijder van het bijgeloof, hij is voor vernieuwing in de liturgie, hij is voor het gebruik van de volkstaal. Hij pleit voor verdraagzaamheid tegenover andersdenkenden. Kortom een man die in zijn tijd begrijpelijkerwijze veel gebotst heeft omdat men hem te modem vond.

C. BRASSEUR o.s.c. SUMMARY

Jakob HOOGEN (1742-1805) was the last Prior of the Crosier monastery in WEGBERG Rhineland (1639-1802). In the Order he was not so well-known in his time. One looks in vain for his name in the ,,Deflnitiones Capitulorum Generalium 1410-1786". The ,, Annales canonicorum regularium Ordinis sanctae Crucis" (1858) mention his name some few times. He was Prior and parish priest in Wegberg. Hardly anything is handed down to us about his priorship nor about his relations to this confreres. The Wegberg community was very small; he lived together with only one Crosier father, who assisted him as a vicar. Jakob Hoogen was heart and soul a pastor. He was considered to be very open to the ideas of the ,,Enlightenment". He devoted himself to the people committed to his care. His spe cial concern was the school system and the improvement of education. He was zealous for a better training of teachers as well as for the erection of schools for girls, for the poor and of industrial schools.

Most of all he was interested in the religious instruction. In his writings and in his schools he proved to be an advocate of new pedagogical methods. As a pastor he fought energetically against superstition. He pleaded also for the renewal of the Liturgy, especially for the use of the vernacular. He advocated tolerance with dissentients. It is understandable that Jakob Hoogen experienced much resistance in his lifetime, because not a few considered him to be an extremely progressive man. After his death ,,Der Beobachter fur das Rurdepartement" was loud in praise of him: ,,The Rurdepartement as well as huma nity have lost in him a remarkable man: He was an educated and well-read man, inspired by an ardent zeal to devote himself to the benefit of the community and to promote what is right by his writings, his teaching and his own example. Courage and energy characterized his per sonality ".

G. REIJNERS o.s.c. ZUSAMMENFASSUNG

Jakob HOOGEN (1742-1805) war der letzte Prior des Kreuzherrenklosters WEGBERG am Niederrhein (1639-1802). Im Kreuzherrenorden selbst war er in seiner Zeit nich so bekannt. In


145

den ,,Definitiones" der Generalkapitel 1410-1786" sucht man seinen Namen vergebens. Wohl wird er einige Male in den ,, Annales canonicorum regularium Ordinis sanctae Crucis" nament-

lich genannt. Er war Prior und Pastor in Wegberg. Ober sein Priorat und das Verhaltnis zu sei

nen Mitbriidern ist uns nahezu nichts iiberliefert. Der Konvent in Wegberg war klein; er wohnte mit nur einem Mitbruder zusammen, der ihm als Kaplan zur Seite stand. Jakob Hoogen war mit Leib und Seele Seelsorger. Er gait als sehr aufgeschlossen fur die Ideen der „ Aufklarung". Voller Eifer setzte er sich ein fxir die ihm anvertrauten Menschen, vor allem fur eine Verbesserung des Schulwesens. Er eiferte auch fur neue Schulformen: Madchenschule, Armenschule, Industrieschule sowie fur eine bessere Ausbildung von Lehrern. Ganz besonders interessierte ihn der Religionsunterricht. In seinen Schulen und in mehreren Schriften erweist er sich als Verfechter neuer padagogischer Methoden. Als Seelsorger war er ein energischer Bekampfer

des Aberglaubens. Er trat fur die Erneuerung der Liturgie ein, u.a. fur die Verwendung der Landessprache. Er pladierte auch fur Toleranz Andersglaubenden gegeniiber. Es ist verstandlich, dafi er in seiner Zeit auch viel Widerstand erfuhr, weil viele ihn fur extrem fortschrittlich hielten. Nach seinem Tod wurde in ,,Der Beobachter fur das Rurdepartement" sehr lobend iiber ihn geschrieben: ,, Das Rurdepartement und die Menschheit haben in ihm einen seltsamen Menschen verloren: er war ein gelehrter und belesener Mann, beseelt von einem nicht ablassenden Eifer, sich fur die Gemeinschaft nutzlich zu machen, immer bereit, das Gute durch Beispiel, Lehrtatigkeit und Schriften zu fordern, andererseits kennzeichneten Mut und Energie seine Personlichkeit''. G. Reijners o.s.c.

RESUME

Jakob Hoogen (1742-1805) a ete le dernier Prieur-Cure des Croisiers de Wegberg (1639-1802). Parmi les confreres de son temps, il n'etait pas fort connu. Dans les Definitions

des chapitres generaux (Van de Pasch), on cherche en vain son nom. Dans les Annales de Her mans, il n'est cite que trois fois. Pourtant quelques jours apres sa mort, le Beobachter fur das Rurdepartement fait son eloge dans les termes suivants: ,,Le departement de la Rur et l'humanite viennent de perdre un homme remarquable ... un erudit lettre, inspire d'un zele enthousiaste ... qui a toujours voulu rendre service a la societe par son exemple, par ses ecrits, par ses idees. Un homme d'une modestie sincere et aimable ... mais en meme temps il reussit a etre energique et courageux

II etait a la fois Prieur et Cure. Malheureusement nous ne savons presque rien de son pri orat et de la petite communaute de Wegberg. II a habite avec quelques confreres seulement, qui etaient actifs dans la paroisse avec lui. Sur son travail dans la paroisse, nous sommes mieux renseignes. II etait ouvert aux nouvelles idees de son temps: 1' Aufklarung. Pousse par ses preoc cupations pastorales, ils s'interesse vivement aux nouvelles methodes d'instruction, il s'applique avec ardeur a 1'amelioration de l'enseignement ... il pense a des ecoles pour les gens pauvres, il veut voir des ecoles industrielles, des ecoles pour mieux former les enseignants, des ecoles pour

les filles, etc. Tout specialement, l'enseignement de la religion le tient au coeur. Dans les ecoles de sa paroisse et dans ses nombreux ecrits, il est un partisan enthousiaste des nouvelles idees pedagogiques. Comme pasteur des ames, il combat avec energie toutes les formes de supersti tion ... il est pour une liturgie nouvelle et il est partisan fervent de l'emploi de la langue populaire courante. II demande partout et toujours du respect et de la tolerance a l'egard des gens d'autres opinions. On comprend facilement qu'il ait irrite ainsi un tas de gens et de collegues qui le trouvaient trop moderne ...

C. Brasseur o.s.c.

IN MEMORIAM DONAAT SNIJDERS KRUISHEER

Kort na het verschijnen van ons Jubileum-nummer, 50-ste jaargang, verloren we weer een van onze Kringleden: Kruisheer Donaat SNIJDERS overleedop 25 oct. 92. Hij was 72 jaar. In 1984 was hij lid geworden van Clairlieu. Maar reeds voor die tijd vinden we in de Kroniek een aantal bijdragen van zijn hand. Alles samen een twintigtal. Bovendien was hij iederjaar behulpzaam bij het corrigeren en op punt zetten van onze drukproeven.

Met veel dank en waardering denken we terug aan deze medewerker. Provinciaal Wim Slangen schreef over hem het volgende In Memoriam. Kruisheer RogerJanssen verzorgde zijn Bibliografie. *

* *

In de voormiddag van zondag 25 oktober bereikte ons het bericht vanuit Maaseik dat confrater DONATUS, PETER, GERARDUS, SNIJDERS die morgen plotseling overleden was. Schitterend was zijn gezondheid de laatste jaren zeker niet te noemen. Sinds hij enkele jaren geleden op straat werd aangereden door een auto is hij haast niet meer zonder pijn geweest. Ook zijn bloeddruk was nogal weerbarstig hoog. Helemaal onverwacht is dit plotse overlijden dus niet.

148


Confrater Donaat, in de wandel Naadje, werd geboren te Geistingen-Ophoven op 23 november 1919 als oudste in een ge2in van acht kinderen. Hij Hep college bij de Kruisheren van Maaseik (1931-1937) en trad in bij de Kruisheren in Diest in 1937. Hij volgde filosofie (1938-1940) in Achel en theologie in Diest (1940-1944) en werd op 5 augustus 1943 in Diest priester gewijd door Mgr. Carton de Wiart. Hij studeerde verder aan de Katholieke Universiteit te Leuven (1944-1948) in de Germaanse filologie. Hij behaalde zijn licentie met het proefschrift ,,Herman Linnebank o.s.c. ", later in boekvorm uitgegeven.

In 1948 werd hij leraar aan het in 1947 opgerichte college van Denderleeuw. Hij was er graag en geliefd. Donaat was een enthousiast en bekwaam leraar en zijn aanwezigheid was bepalend voor de geest van vriendschap en vertrouwen die het collegeleven in Dender leeuw tekende. Hij was ook de bezielende aalmoezenier van de scouts en de initiatiefnemer van vele culturele aktiviteiten. In 1964 werd hij directeur benoemd van de pas opgerichte lagere cyclus van het college van Neeroeteren (1964-1980). In Denderleeuw heeft deze benoeming nogal verslagenheid en beroering verwekt. Maar de medepionier in Denderleeuw werd eerste pionier in Neeroe teren. En ook dat heeft hij heel gewetensvol en kundig gedaan. Hij wist ook in Neeroeteren een sterke band van vriendschap tussen leerlingen, leraars en ouders te creeren. Ook de cultuur ging hem ter harte: hij werd de bezielende voorzitter van de gemeentelijke cultuurraad.

Intussen was hij heel aktief in zijn geboortestreek Geistingen-Kinrooi. In november 1986 werd hij voorzitter van de ,,Geschied- en heemkundige kring Kinrooi" en ereburger van de gemeente Kinrooi.

Maar ook voor de Orde heeft: deze begenadigde confrater zijn talenten ingezet. Toen vice-provinciaal Lambertus Graus in 1975 provinciaal werd, heeft het provinciaal kapittel hem tot vice-provinciaal gekozen en hem in 1978 in dat ambt bevestigd. In die funktie heeft hij in 1982 het provinciaal kapittel bijeengeroepen om een nieuwe

provinciaal te kiezen in opvolging van provinciaal Lambert Graus, die Generaal van de Orde gekozen was. In datzelfde jaar hield hij in Hannut de feesttoespraak bij gelegenheid van de viering van 25 jaar provincie. Tot in 1984 heeft hij zo onze provincie mee gediend in haar beleid.


149

Het zal wel niemand ontgaan zijn, en zelf wist hij het heel goed, dat hij ergens geplaagd werd door heimwee. Het blijkt reeds in zijn toespraak voor de viering van 25 jaar provincie in 1982: ,,Ik wil niet weeklagen. Maar voel mij tegenover jeugdigen meestal in een zwaar defensieve positie. Dat is op zich niet erg. Wij waren vroeger te zeker, te betweterig, te overtuigd misschien. Ge voelt u in

de hoek gedreven door de beschuldigende woordenvloed, dat vooral. Ge moet al veel geschiedenis, ook menselijke-kerkelijke kennen. Ge moet veel weten te relativeren. Ge moogt u niet teveel ergeren aan

die onnozele slogans. Ge denkt in stilte: ze zeiden vroeger dat wij geindroctrineerd werden, maar wat is DIT dan ? Ge zijt er niet heel goed van. Ik toch niet. Vooral omdat de bedoeling soms de ogen uitsteekt: gedaan met al dat vermolmde. Die indruk hebt ge toch meermalen, ook en zelfs onder gelijkgezinden. Wat het samenleven en denken niet kan bevorderen. Eerder bron zijn van verwijdering in de geesten: het ergste wat ons zou kunnen overkomen''. Eveneens in zijn vele publikaties over heemkunde, in zijn gedichten en zijn bijdragen voor ,,Kruis & Wereld" blijkt deze nostalgie aanwezig te zijn. Ik zou Naadje een Odysseus willen noemen, omdat ik aan Hem moest denken bij lezing van Cornelis Verhoeven's ,,Odysseus als Elckerlyc" in 'Streven' van november 1992, waar hij schrijft: ,,Voor Odysseus was Ithaka (zijn geboorteplaats) het afgedwongen begin en het verlangde einde van de tocht, die dus van meet af aan een terugkeer was. In dit opzicht is hij de tegenpool van de Bijbelse Abraham, die uit zijn vaderland wegtrok om er nook meer terug te keren en voor wie het beloofde land een ander land was. Terwijl dus in de

Odyssee de boeiende en verleidelijke avonturen wisselen, blijft het thema van de terugkeer en het heimwee. Het is een constante in het verhaal, de kern waar het om draait en die zelf geen verhaal is''. (p. 1175) Dit heimwee was dubbel bij Naadje: naar zijn geboortegrond in de letterlijke zin, de Maaskant, en naar zijn diepere gelovige ge boortegrond, God. God, ik kreeg het leven

uit Uw grote hand; leven is weven tot aan de rand.

150


Niet het stuk meten

dat ik me dacht, maar knecht me weten

in grote opdracht. Mijn hart uitdelen tot het ligt bloot; wat van mezelven

delen als brood. Leed helpen dragen en geven troost;

U blijven vragen

bij slechte oogst. Bij U te komen

een koele bron;

van U te dromen als warme zon.

Naadje, rust nu vredig in de gewijde grond van Heppeneert! O.L.Vrouw van rust schenke jou ,,vrede voor goed".

Wim SLANGEN o.s.c.


151

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS o.s.c.

Kruisheer Donaat Snijders heeft maar een paar boeken geschreven. Daarnaast

leverde hij een indrukwekkend aantal, vooral kleine, bijdragen voor allerhande tijdschriften en periodieken. Vaak schreef hij onder pseudoniem. De volgende schuilnamen konden wij achterhalen: P., S., Sigma, verkenner, Deest, V.A., Peter, A., D., V., G., correspondent, Gerard, H.R., Filoloog, M.R., Pino, D.S., Dr. Pluizer, N.N., Kronijker, Kronista, een vader, Godefroid de Brouillon, Grote Hezel, Interim, Multavidi. In de hierna volgende bibliografie hebben wij gemeend de onuitgegeven pennevruchten en de gedichten afzonderlijk te moeten releveren ...

1. Onze beste wensen. in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 21, januari 1942, pp. 49-50

2. Geloofin de missieschooL in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 22, ja nuari 1943, pp. 54-58

3. Priesterroepingen. in: De Zegepraal des Kruises, Diest, jg. 22, augustusseptember 1943, pp. 150-153

4. Herman Linnebank — Zijn werk als criticus en Vlamingenvriend. Proefschrift tot het behalen van de graad van licentiaat in de Wijsbegeerte en Letteren, afd. Germaanse filologie, Leuven, 1948

5. Koning zonder land, in: Het scapulier, katholiek magazine voor Nederland, jg. 4, nr. 1, januari 1949, p- 7 6. Voor het forum: Hij komt well in: Het scapulier, jg. 5, nr. 3, maart 1950, p. 60

7. Bijeen blijde geboorte. in: Were Di, H. Kruiscollege Denderleeuw, jg. 1, 1951, nr. 1

8. Vrijklinkt ons lied, in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 2 9. School en thuis - 1. in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 3 10. Ons Waterloo te Aalst. in: Were Di, jg. 1, 1951, nr. 3

11. Herman Linnebank 1875-1927. Zijn werk als criticus en Vlamingenvriend. Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding, jg. 46, nr. 6, verhandeling nr. 425, Uitgeverij De Standaard, Antwerpen, 1952, 80 p.

12. Bij een verjaardag: Kruisheer Herman Linnebank (1875-1927). Over een Limburgspastoorke en een Nederlands Vlamingenvriend. in: De Tijdspiegel, jg. 7, nr. 10, december 1952, pp. 253-255.

13. Beste vriend. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 2 14. Moederdag. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 3

15. Beginnen is niets ... maar volhouden. in: Were Di, jg. 2, 1952, nr. 4

!52

BIBUOGRAFIE DONAAT SIJNDERS O.S.C.

16. Ophoven-Geistingen in de jaren 1814-1832. in: 't Ba2uintje. Overmensen en dingen uit Ophoven-Geistingen, jg. 1, nr. 14 (26.12.1953); jg 2 nr. 1 (02.01.1954), nr. 2 (09.01.1954), nr. 3 (16.01.1954)

17. Ja isja. in: Were Di, jg. 3, 1953, nr. 1

18. Kan ik mijnjongen volgen in zijn studie? in: Were Di, jg. 3, 1953, nr. 4 19. Kroniek Denderleeuw 1953. in: Vinculum Crucigerorum, T 1 1953 fasc 2, pp. 36-37

20. lets over de Napoleonsweg. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 5 (30.01.1954) 21. Van Wodan tot Christus. lets overparochies Geistingen en Ophoven. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 9 (27.02.1954), nr. 10 (06.03.1954), nr. 11 (16.03.1954), nr. 12 (20.03.1954), nr. 14 (03.04.1954), nr. 15 (10.04.1954)

22. Bokkerijders te Ophoven-Geistingen. in: 't Bazuintje, jg 2

nr

16

(17.04.1954), nr. 17 (24.04.1954), nr. 18 (01.05.1954)/nr' 19

(08.05.1954), nr. 20 (15.05.1954), nr. 21 (22.05.1954), nr. 22 (29.05.1954).

23. Degraafvan Hoorn. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 24 (12.06.1954), nr 25 (19.06.1954), nr. 26 (26.06.1954).

24. Soldaten van de Paus. De Pauselijke Zouaven 1860-1870. in: 't Bazuintje,

jg. 2, nr. 27 (03.07.1954), nr. 28 (10.07.1954), nr. 29 (17.07.1954), nr' 30 (24.07.1954), nr. 31 (31.07.1954), nr. 32 (07.08.1954), nr. 33

(14.08.1954), nr. 34 (21.08.1954), nr. 35 (28.08.1954)

25. Wat betekenen onze dorpsnamen? in: 't Bazuintje, jg (18.09.1954)

2

'

nr

38

26. Bestaande en verdwenen dorpsgebruiken. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 40 (02.10.1954), nr. 41 (09.10.1954), nr. 42 (16.10.1954).

27. In de sanskulottentijd. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 44 (30.10.1954), nr. 45 (06.11.1954), nr. 46 (13.11.1954), nr. 47 (20.11.1954), nr. 48 (27.11.1954), nr. 49 (04.12.1954), nr. 50 (11.12.1954), nr. 51 (18.12.1954), nr. 52 (26.12.1954)

28. Over zomersgesproken. in: 't Bazuintje, jg. 2, nr. 39 (25.09.1954) 29. Studieenthousiasme. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 2 30. Onderwijs en opvoeding. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 3 31. Wat lees je zoo/? in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 3

32. Schutsengel van de Vlaamse jeugd. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 4 33. Tucht. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 4

34. Kroniek Denderleeuw 1954. in: Vinculum Crucigerorum, 1954 T 1 fasc 3, p. 64; T.2, fasc. 4, pp. 84-85. 35. De Pauselijke Zouaven 1860-1870. in: Pro Petri Sede, jg. 3, nr. 3, juli

1955, pp. 3-8; jg. 4, nr. 2, april 1956, pp. 7-8, nr. 3, juli 1956, pp.'4-6,

nr. 4, oktober 1956, pp. 4-6

BIBUOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.

153

36. Kroniek Denderleeuw 1955. in: Vinculum Crucigerorum, 1955, T.2 fasc 3, pp. 45-46

37. Elegie. in: Were Di, jg. 6, 1956, nr. 4

38. &£*&> vanjonge mensen. in: Were Di, jg. 6, 1956, nr. 4

39. Kroniek Denderleeuw 1956. in: Vinculum Crucigerorum, 1956, T.3, fasc. 4, pp. 95-96

40. Bidtgij? in: Were Di, jg. 7, 1957, nr. 1

41. Vraag een vergrootglas. in: Were Di, jg. 7, 1957, nr. 4

42. Herwaardering van de PVs-belofte in: Vier moet branden. Aalmoezeniersblad WKS-WKM, jg. 1957-1958, nr. 3, pp. 17-18 43. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum, 1957, T.4, fasc 2 pp 64-66, T.5, fasc. 1, 1957, pp. 72-76.

44. Kameraadschap tussen jongens en meisjes. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 3. 45. Recht in de ogen kijken. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5 46. Ik zag de Tower, in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5

47. Maria zingt in de Kerstnacht. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 5 48. Versterving is verminking? in: Vier moet branden, jg. 1958-1959 nr 2 p. 17

49. Maria, die bereidheid en dat engagement, in: Vier moet branden jg 1958-1959, nr. 3, pp. 27-28.

50. Kroniek Denderleeuw 1958. in: Vinculum Crucigerorum, 1958, T.5, fasc

2, pp. 116-118, T.5, fasc. 3, pp. 228-232, T.6, fasc. 1, pp. 48-51. 51. Zeg het met bloemen. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 2

52. Gehoorzamen aan wie? in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 2 53. Ouderwets. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 3.

54. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum, 1959, T.6, fasc 2 pp 196-198, fasc. 3, pp. 253-257

55. De schutterijen van Ophoven en Geistingen (samen met HJ. GEERKENS). in: Het Oude Land van Loon, jg. 15, I960, pp. 45-51. 56. Gegevens over de school te Ophoven voor 1830 (samen met H.J. GEERKENS). in: Iimburg, jg. 39, I960, pp. 316-320

57. EmmanuelHiel. in: Were Di, jg. 10, I960, nr. 5.

58. Kroniek Denderleeuw I960, in: Vinculum Crucigerorum, I960, T.7, fasc. 1, pp. 54-57, fasc. 2, pp. 138-140, fasc. 3, pp. 235-238; T.8, fasc. 1, pp 53-55

59. Rede voor„ Pro Petri Sede " te Aalst, 8 november 1959. in: Pro Petri Sede, jg. 9, nr. 2, april 1961, pp. 15-19

60. August van Cauwelaert. in: Toortsen, Melle, s.d. (1961), nr. 5, pp. 25-28 61. Oude hoeven te Ophoven-Geistingen (samen met H.J. GEERKENS). in: Het Oude Land van Loon, jg. 16, 1961, pp. 235-272

154

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C.

62. Een memorandum voor kosters 1785 (samen met H.J. GEERKENS). in: Limburg, jg. 40, 1961, pp. 103-104 63. Gebedspedagogiek. in: Vier moet branden, jg. 1961-1962, nr. 1, p. 20 64. Een tehuis. in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 1

65. Kankeren op ,,gezagfi. in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 2 66. Ouders, luistert eens ... in: Were Di, jg. 11, 1961, nr. 3 67. Kroniek Denderleeuw 1961. in: Vinculum Crucigerorum, 1961, T.8, fasc. 2, pp. 154-155. 68. Gery Helderenberg. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 5-8

69. Achilles Mussche. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 17-20 70. Karel Van den Oever. in: Toortsen, Melle, s.d. (1962), nr. 7, pp. 25-28

71. De Kruisheren van Roermond te Ophoven-Geistingen en een onbekende St. Servatiusput (samen met H.J. GEERKENS). in: Limburg, jg. 41, 1962, pp. 145-149 72. Lastige vragen: de mens ah Gods beelden gelijkenis, in: Kompas, Maandblad voor VT-werk in Vlaanderen, november 1962, pp. 17-19 73. Met. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 2 74. Volwassenheid. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5

75. Hou van de natuur. in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5

76. Kroniek Denderleeuw. in: Vinculum Crucigerorum 1962, T.9, pp. 14-16, 83-84, 156-157 77. Zouavenraam te Geistingen. in: Pro Petri Sede, jg. 11, nr. 2, april 1963, p. 15

78. Heer, zegen uw reporters, in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 1

79. lets overfamilienamen. in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 3 80. De engepoort. in: Were Di, jg. 13, 1963, nr. 4

81. Kroniek Denderleeuw 1963. in; Vinculum Crucigerorum, 1963, T.10, pp. 37-39, T.ll, pp. 14-16. 82. Uniek in Limburg: een zouavenmonument te Geistingen (samen met H.J. GEERKENS). in: Toerisme in Limburg, jg. 16, nr. 1, april 1964, p. 6 83. Twee maasdorpen: Ophoven, Geistingen en hun stroom (samen met H.J.

GEERKENS). in: Limburg, jg. 43, 1964, pp. 149-159 84. Acht generaties te Ophoven van de familie Reynders (samen met H.J. GEERKENS). in: Het Oude Land van Loon, jg. 19, 1964, pp. 3-20.

85. Hi/ was jong. in: Het komt. Groepsblad scoutsgroep Denderleeuw, jg. 4, 1964, nr. 5 86. Pieter de Vleeschhoudere. in: Were Di, jg. 14, 1964, nr. 1 87. Kroniek Denderleeuw 1964. in: Vinculum Crucigerorum, 1964, T.ll, pp. 116-118

BIBLIOGRAFIE DONAAT SNIJDERS O.S.C

155

88. Bijdragen tot de parochiegeschiedenis van Ophoven-Geistingen (samen met HJ. GEERKENS). in: Limburg, jg. 45, 1966, pp. 156-165

89. Ophoven en Geistingen door de eeuwen been (samen met HJ. GEER KENS). Uitgave bezorgd door het gemeentebestuur van Ophoven, s.d. (1966-1967), 304 p., ill., krt.

90. Waar kwamen Harlindis en Relindis vandaan ? (samen met HJ. GEER KENS). in: Album Dr. M. Bussels. Uitgave van de Federatie van

Geschied- en Oudheidkundige Kringen van Limburg, Hasselt, 1967, pp. 525-530.

91. Overpeinzingen van een oud-strijder. in: 20 jaar onderweg. Tijdschrift

van de scoutsgroep Prins Boudewijn-Denderleeuw, april 1968, afl. 3, pp. 2-5

92. Bij een eerste lustrum, in: Vlam, H. Kruiscollege Neeroeteren, jg. 2, 1969-1970, nr. 1

93. lets over onze voornamen. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 1 94. PieterMaas. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 1

95. Onze familienamen. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 2 96. Ons tweede jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 2 97. Waar in 't Bronsgroen eikenhout. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3

98. Ons derde jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3

99- Theodoor Sevens, in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 3 100. Zo ging ons vierde jaar. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 4

101. lets overfamiliewapens. in: Vlam, jg. 2, 1969-1970, nr. 4

102. Richting Kessenich ... De grens. in: Kritisch Krijt, jg. 1, 1970, nr. 3 103. Weerzien met Limburg. in: Kritisch Krijt, jg. 1, 1970, nr. 5

104. Over familiewapens. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 1 105. Zo ging ons vijfde jaar. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 1

106. Antikwarisch. ,, Oude" bedenking. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 2 107. In memoriamJan Geerkens 1902-1971. in: Limburg, jg. 50, 1971, pp. 21-28, ill.

108. Jan Hendrik Geerkens. in: De Maaseikenaar, jg. 2, 1971, nr. 2, pp. 21-22.

109. Onderwijs en milieu, in: Kritisch Krijt, jg. 2, 1971, nr. 1 110. Neeroeteren herdacht zijn geschiedschrijver PieterJan Maas. in: Het Belang van Limburg, 8 maart 1971

111. Pasen. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3 112. Brief van eenen leerlinck. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3

113. LambertEngelen. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 3

156


114. Groot Neeroetenaar herdacht. in: De Band, jg. 1, nr. 5, april 1971, pp. 26-27 115. Limmericks over hier en rondom. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4 116. Het Marianum van Neeroeteren. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4

117. Gesjappeerd... ofneet? Idioma i.v.m. ziekte, leven en dood. in: De Maaseikenaar, 1971, jg. 2, nr. 3, pp. 18-20 118. Maaseiker honderdjarige. in: De Maaseikenaar, 1971, jg. 2, nr. 4, p. 20 119. Kultuurkring wenst inrichting van museum te Neeroeteren. in: Het Belang van Limburg, 22 oktober 1971 120. Bokkerijders in de Oetervallei. Kultuurkring Neeroeteren, najaar 1971, 30 p., stencils, 2de uitg. 1974, 3de uitg. 1975

121. Een Neeroeters museum? in: Periodiek Kontaktblad voor Neeroeteren, jg. 8, nr. 1, januari 1972 122. Wandelen alpeinzend. in: De Maaseikenaar, jg. 3, 1972, nr. 2, pp. 5-8

123. Bokkerijders te Maaseik. Uitg. Kulturele, geschied- en oudheidkundige Kring Maaseik, 29 p., stencils 124. En de Oeter stroomde voort... Oeters leesboek in 't vroede, in 'tsotte, in 't amoereuze. Uitgave Kultuurkring Neeroeteren, februari 1973, 112 p.

125. Oude reus op een eiland. in: Echter Echo, 29.03.1973; ook in: Het Oude Nest, 1973, p. 11

126. Het St. Martinusbeeldte Kessenich. in: Het Belang van Limburg, 01 juni 1973, p. 9

127. Kronologische Bibliografie van L. Heere. in: Clairlieu, jg. 30, 1972, pp. 49-56

128. Bericht uit ,,Het aanzien van een eeuw". in: Het Oude Nest, 1973, p. 33

129. Uit het verleden van Kessenich, I: De Pauselijke Zouaven 1860-1870. 1974, s.l., 21 p. (gestencilde uitgave) 130. Neeroeteren. in: Het Blaadje. Stamproy, jg. 15, nr. 18, 08.05.1974

131. Testament van een boerenknecht in 1806 (Opglabbeek). in: limburg, jg. 53, 1974, p. 151

132. Bokkerijders in de Oetervallei. Gestencilde uitgave. Kultuurkring Neeroe teren, 2de vermeerderde uitgave, 1974, 41 p., ill.; 1975, 3de ongewijzigde uitgave.

133. Uit het verleden van Kessenich, II: De Schuttersgilden. 1975, gestencilde uitgave, 55 p., ill. 134. Herinneringen aan )teen echte Kruisheer". in: Cellesiana, jg. 12, 1975, pp. 193-195.

135. Het vrijonderwijs te Neeroeteren na de basisschool. in: Drie eeuwen vrij lager onderwijs te Neeroeteren, 1975, pp. 49-50


157

136. Anno 1900: werken bij Graadje Smeets. in: G. DANIELS en W. SAN-

GERS, Aldeneik architectuur en historie, 1975, pp. 124-125 137. Testament vanpastoor N. Joosten van Opoeteren 1660. in: P.L. BUSSELS, L.J.O., J.C. WlLLEMS en D. SNIJDERS, De rampzalige Sinterklaasdag 1648. De slag op de Donderslagse Heide, Uitgave Kultuurkring Neeroeteren, 1976, pp. 47-62

138. Redons\ in: Periodiek Kontaktblad voor Neeroeteren, jg. 12, nr. 1, april 1976, pp. 14-15 139- Levende zegswijzen van de Maaskant. in: Ons Heem, jg. 30, 1976, nr. 2-3, pp. 63-66

140. Monumenten in een dorp, in: Ter Eiken, Kultureel Tijdschrift Kessenich, jg. 1, 1976, nr. 2, pp. 35-37 141. In memoriam Pater Mathieu Knevels. in: De Maaseikenaar, jg. 8, 1977, nr. 1, pp. 38-39

142. In andermans ogen. Onze streek, gezien door een Luxemburgse Jezuiet,

tweehonderdjaargeleden. in: Maaslandse Sprokkelingen, 1977, nr. 10, 20 p.

143. De laatste redplank. Bezweringsmateriaaluit Geistingen. in: Maaslandse Sprokkelingen, 1977, nr. 13-14, pp. 1-22 144. Ken uwgemeente. Wotra, Oeter, Asbeek, Bosbeek, Witbeek ... in: De Maaseikenaar, jg. 8, 1977, nr. 2, pp. 29-31

145. Kessenich

1600-1800. De parochie Kessenich volgens de visitatieverslagen. in: Ter Eiken, jg. 1, 1977, nr. 4, pp. 25-29

146. Alfons Overman, pastoor 1868-1950. 1977, gestencilde uitgave, 2 + 18 p.

147. In memoriam pater Mathieu Knevels (1908-1977). in: Veldeke, jg. 52, 1977, nr. 3, p. 14 (zie ook nr. 141)

148. Testament van pastoor N. Joosten van Opoeteren 1660. in: Limburg, jg. 56, 1977, nr. 3, pp. 96-105 (zie ook nr. 137)

149. En eeuwig zingen de bossen. in: De Maaseikenaar, jg. 8, 1977, nr. 3, pp. 12-15

150. Beelden uit mijn kinderjaren. 'n Familiezangboek. 1977, gestencilde uit gave, 1977, 143 + 12 p.

151. Bij een vijftigste verjaardag: Martinus Rutten (1841-1927). in: Kontakt

Kinrooi, 1977, pp. 88-89 152. Snoepen aan de Maaskant. in: Ons Heem, jg. 31, nr. 5-6, pp. 187-189

153. De ijsheilige. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 1, maart 1978, nr. 5, pp. 7-12

154. Rede einde gidsencursus Kinrooi 17.12.1977. in: Erica, uitgave van de Werkgroep Limburgse Natuurgidsen, maart 1978, pp. 7-11

158


155. Boekweijtkoek. in: Het Oeterdal V.V.V., uitgave 1978

156. Stom Verhaolkes. 1978, gestencilde uitgave, 99 p. 157. De kerk van Opoeteren. in: Stedelijk Informatieblad Maaseik, jg. 2, 1979, nr. 1, pp. 3-5

158. Drie van elk (samen met P. HENKENS en M. KUNNEN), Uitgave van

de Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi, nr. 1 van de reeks ,,Hartenvier", 1979 159- Een natuurreservaat in onzegemeente: De(n) Harenne. in: Stedelijk in

formatieblad Maaseik, jg. 2, nr. 2, 1979, pp. 3-6 160. Veertien van de vijftien van negentien. Brochure 60-jarigen te Geistingen,

14.07.1979 (26 genummerde exemplaren) 161. Frans Kusters

(1891-1917).

Symbool van

de IJzertragedie

14-18.

Maaslandse Vlaming. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 2, nr.

8, juni 1979, pp. 1-19 162. De Spaanjerd - De Heerenlaak. Folder, 09 juli 1979, voor het gemeentebestuur van Kinrooi

163. Tranen

over

Ophoven

(1914-1918)

(samen

met

Els

PURNOT-

REYNDERS). 1979, gestencilde uitgave, 35 p., ill. 164. Het was mei 1940 ... Drie kroniekjes door L. DIEBEN, J. GEERKENS en

D. SNIJDERS. 1979, gestencilde uitgave, 68 p. 165. Volksverhalen en leesteksten over eigen heem. in: Ons Heem, jg. 33, nr. 3, 1979, pp. 89-92

166. Inleiding. in: Van nu en Straks (Poukens): een heruitgave van dorpsverhalen uit Ophoven-Geistingen door de Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi. 1979

167. Wat betekent mijn naam. Vier bijdragen in tijdschrift KIVOC en H. Grafschrift, Kinrooi 1979 168. Inleiding. in: In Ooteren, in Ooteren, is 't lekker om te wonen ... Kulturele Kring Neeroeteren. 1980, gestencilde uitgave, 9 p.

169. Uchteravondvertellingen I. 1980, gestencilde uitgave, 99 + 2 p. + 26 schetsen

170. Richting Kessenich ... De Grens ... Eenpleidooi! in: Ter Eiken, jg. 4, nr. 3, 1980, pp. 23-27

171. Albrecht Rodenbach en Limburg (samen met S. Vermeire). 1980, Uitgave Kultuurkring Neeroeteren, 120 p.

172. Homilie bij het zilveren priesterfeest van de Provinciaal. in: Cellesiana 17/1980, pp. 145-147 173. Snijders-Snel-Schrift. 1980, nr. 1, (familieblad) 174. Uittreksels uit rede inhuldiging gedenksteen Jan Geerkens-Geistingen, 10/1980. in: Kontakblad Kinrooi, 1981, passim


159

175. Literatuur rondMaaseik: legende wordt historie. in: De Maaseikenaar, jg. 12, 1981, nr. 1, pp. 10-11

176. Goswijn de Insula. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 1, 1981, pp. 42-43

177. Toen sikkels lansen werden (samen met J. MERGEAY en L. SNOEKS). 1981, Kultuurkring Neeroeteren, 188 p., ill. 178. Haec estpraeclarum vos. in: Clairlieu, jg. 39, 1981, pp. 98-99

179- Vier,,Bokkerijders " in Kessenichl in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 2, 1981, pp. 39-40

180. Het hoog water Nieuwjaar 1926. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 2, 1981, pp. 49-51

181. Waar men gaat langs onze wegen. Een beschrijvende inventaris van de kruisen en kapellen in Geistingen, Kessenich, Kinrooi, Molenbeersel, Op-

hoven. (samen met M. Wieers, J. Henckens, H. Heymans, M. Kunnen,

W. Smet). Uitgeverij Ten Bos, Nieuwkerken, 1981, 104 p., ill. 182. Snijders-Snel-Schrift, nr. 2, 1981

183. Een kloosterorde schept taalin hetLimburgse land, in: Kruis en Wereld, jg. 61., nr. 1, jan. 1982, pp. 22-25 184. In winters Wenen. in: Cellesiana, jg. 19, 1982, pp. 14-17

185. Preek rondSint Elisabeth- Stokkem 15.11.1982. In: De Bakeman, jg. 2, nr. 3, 1982, pp. 14-16

186. Een moord te Kessenich 1908. in: Ter Eiken, jg. 6, nr. 3, 1982, pp. 41-43

187. Hoog ript de jubelzang. Een dorpssouvenir Geistingen 1902-1982. 1982, 48 p., ill.

188. Nao 'tPruses. 1982, s.l, 28 + 9 pp., ill.

189. Vorsend naar ons historisch verleden. nr. 4 van de reeks ,, Hartenvier ". Geschied- en Heemkundige Kring Kinrooi, 1982, 25 p. 190. De vervloeking van de prior, in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr 3, 1982, pp. 83-85

191. 50 jaar Lourdesgrot Neeroeteren, 1932-1982. 1982, 60 p., ill.

192. Bijeengedeukte kerk. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 4, 1982, p. 103

193. De bijdrage. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 4, 1982, pp. 118-119 194. lnleiding KeuzekapittelHannut 12-13 april 1982. in: Verslagboek provinciaal Keu2ekapittel, 1982, s.l., pp. 2-10

195. Uchteravondvertellingen 2. 1982, s.l., gestencilde uitgave, 91 p. 196. Kruisheer oorlogsslachtoffer te Peer 1599. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 6, 1982, p. 185

197. Zalig de vreedzamen 1604. in: Kruis en Wereld, jg. 61, nr. 7, 1982, pp. 211-212

198. Rede bijgedachteniskruis Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 2, nr. 1, 1982, PP. 3-5

160


199. Hetspeulke Hgt op zien vot... in: Dao roastj get, jg. 2, nr. 1, 1982, p. 14

200. Een gewoon musketier. in: Cellesiana, 1982, pp. 157-161

201. Het schitterend wapenfeit. in: Het Belong van Iimburg, 1 december 1982

202. De broodmens. in Kruis en Wereld, jg. 61, december 1982, pp. 312 e.v. (reeds gepubliceerd in: Uchteravondvertellingen 2) 203. Feestrede ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van de Belgische provincie van de kruisheren. in: Cellesiana, jg. 19, 1982, pp. 190-195 204. Sni/ders-Snel-Schrift, nr. 3, 1983, 18 p. 205. De Regenrivier (essay). 1982, s.l., 17 p.

206. E muulke Frans. in: Dao raostj get, jg. 2, nr. 2, 1983, pp. 73-74; nr. 3, pp. 121-123

207. Apropos: Heiligen bijde kruisheren. in: Kruis en Wereld, jg. 62 april 1983, p. 82

208. SignatusJ.S. in: Cellesiana, jg. 20, 1983, p. 51.

209. Een soldaat van Napoleon te Ophoven. in: Doa raostj get, jg. 2, 1983, nr. 3, pp. 99-101

210. De lotgevallen van Hubertus, de heilige Ardeense jager. in: Dao raostj get, jg. 2, 1983, nr. 3, pp. 117-120

211. Rust bij moeder. in: Kruis en Wereld, jg. 62, mei 1983, p. 115 212. Rene Simons, de (te) bescheidene. in: De Bakeman, jg. 3, mei 1983, nr. 4

213. Historische teksten rond,,Kinrooi". in: Wegwijs in Kinrooi, brochure V.V.V. - Infodienst Kinrooi, 1983

214. Wat moet die galg daar? in: Kruis en Wereld, jg. 62, 1983, pp. 208-210 215. Visiting London, in: Kruis en Wereld, jg. 62, 1983, pp. 218-219 216. Gesjappeerd ... of neet ... in: Dao raostj get, jg. 2, 1983, nr. 4, pp. 168-170

217. Mondelinge geschiedenis: kleinschalig onderzoek. in: Ons Heem, jg. 37, hooimaand 1983, pp. 115-116 218. Priesters, broeders en zusters van Ophoven en Geistingen (een aanvulling). in: Dao raostj get, jg. 3, nov. 1983, nr. 1, pp. 4-9

219. 11 juli rede te Zolder. in: Punt. Ledenblad Vlaamse Volksbeweging Iim burg, jg. 5, nr. 4, nov. 1983, pp. 2-8

220. Een molen alsschuiloord. in: Kruis en Wereld, jg. 62, nr. 9, dec. 1983, pp. 280-281

221. De dood gleed uit de lucht. Uchteravondvertellingen 3. 1983, s.l., 100 p. 222. Snijders-Snel-Schrift, nr. 4, jan. 1984, 28 p., ill.

223. Kurieus, in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 2, jan. 1984, pp. 68-69; nr. 3, april 1984, p. 112


161

224. Kinrooier berichten uit de eerste wereldoorlog. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 2, jan. 1984, pp. 74-77

225. Vlaanderen — Een korte situatieschets 1983. in: Vinculum Crucigerorum, 1984, nr. 11, pp. 7-10

226. Bijeen voorlopig afscheid. in: Cellesiana, jg. 21, 1984, pp. 4-7 227. Depastoor die er het hoofd bij verloor. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 3, april 1984, pp. 110-111 228. Wie(j) poppestront. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 3, april 1984, pp. 114 e.v.

229- Liefde gaf u duizend namen. in: Kruis en Wereld, jg. 63, nr. 4, mei 1984, pp. 97-99

230. Van twee maaslandse kanunniken die nog volgelingen hebben, in: Kruis en Wereld, jg. 63, nr. 5, juni 1984, pp. 152-153

231. Duizend kopjes koffie per dag. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 161-162

232. Handleiding om ongelukkig te worden. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 179-180

233. Student bij de Kruisheren. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 184-186

234. Terugblikkendna een halve eeuw. in: Herinneringen K.S.A.-Ophoven '50. 1984, Ophoven, pp. 11-21

235. Sint-Servaas. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 210-212 236. Het Seizoen. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 218-219

237. Inleiding op de heruitgave van H. JANSSEN-AERTS-T. SEVENS, Aantekeningen over het verleden van Kinrooi, 1984, 2.p. 238. Wie is mijn naaste? in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, pp. 225-226

239. Toen zoiets nog nieuws was ... in: De Maaseikenaar, jg. 15, 1984, nr. 3, pp. 34-35 240. Sta een ogenblik j///(samen met W. KUPEN). in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, pp. 131-133 241. Moordaanslag te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 156 242. SintLeendert. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 160

243. Euvernog inspoppestront en van det ... in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, pp. 161-162

244. Mijn groet vanuit Wallonie. in: Dao raostj get, jg. 3, nr. 4, 1984, p. 171 245. Van de beroemde kruisherenaflaat. in: Kruis en Wereld, jg. 63, 1984, nr. 9, pp. 280-281

246. Onze dorpen in de geschiedenis. in: Kinrooi archeologisch en historisch. ,,Hartenvier"-reeks, nr. 5, uitg. Geschied- en Heemkundige Kring Kin rooi, 1984, pp. 26-44

162


247. Snijders-Snel-Schrift, nr. 5, Jan. 1985, 27 p. 248. Een kruisstichting met zware kruisen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 26

249. Willem. in: R. JANSSEN, Pater Sangers op losse schroeven, 1985, dl. 2, p. 22

250. Naar Amerika. in: Dao raostj get, jg. 4, nr. 1, 1985, p. 16-17

251. Over Maaseiker Ursulinen die ze naar ... Ophoven wegbrachten. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 18-22; ook in: De Maaseikenaar, jg. 15, nr. 4, 1984, pp. 17-20

252. Uit de 'eerste' schoolstrijd 1878-1884. in: Dao raostj get, jg. 4, nr. 1, 1985, p. 23

253. HetKessenich-zegelvan Hunsel(samen met W. SMET). in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 28-29

254. 85 jaargeleden. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, p. 29

255. Een f)aangebrande Ophovenaar" anno 1570. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 30-31

256. ,, Van eenen koejong te Ophoven ". in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. l,p. 31 257. Oude klokken van Ophoven en Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, p. 33

258. Van Moffe en Pruse. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 1, pp. 34-35

259. Over conversations en conversions, in: De Maaseikenaar, jg. 15, 1984, nr. 4, pp. 34-35

260. Ambiorix, de Eburonenkoning. Uchteravondvertellingen 4. Geistingen, 1985, 87 p.

261. Het lege graf. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 45-48

262. En ervoorsterven ... in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 56 263

'Agnus Dei' van Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, pp. 70-71

264. Moordaanslag te Geistingen in 1799. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, p. 71

265. Over de Itter en een Geistingenaar. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, pp. 72-73

266. Tussen uchteren en unjeren. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, pp. 87-89

267. Want hij was klein van gestalte. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 65

268. Het beelduit de haverkist. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 89-90 269. Het marianum. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 2

270. Het speulke ligt op zien vot. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 21-22

271. Sint Lambertus van Maastricht, pastoor van Neeroeteren. in: Ooters Jaar boek, 1985, pp. 43-45


163

272. Plundering van de Opoeterse schans in 1790. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 47-50 273. Het klooster van de Godsberg. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 54-55 274. Negentiende eeuw in Limburg. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 65 275. Voor de leeuwen geworpen ... in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 65-66 276. Een Maaseiker dichter met een boodschap. in: De Maaseikenaar, jg. 16, 1985, nr. 1, pp. 29-31

277. Een bloedige verjaardag. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp.

114-115 278. Snuffelendin oude boeken. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp. 115-119

279. Fi/o/ogus is blij. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, pp. 126-127 280. Nieuwe ziekte ontdekt te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 3, p. 135

281. Nog het Agnus Dei van Kinrooi. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, p. 119

282. De ramp. Geslaagd... en dan? in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 98-99

283. Het einde kwam op een zonnige zondagse namiddag. Geemancipeerde vrouwen: Edith Stein, in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 108-111 284. De vermaarde kok van Kerniel. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 120 285. Naar de kerk mogen gaan. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 148-150 286. De dochter van Neer Daemen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 151-153

287. In het land van de Indianen. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 155 288. Vijftigjaar (of ongeveer) studentenbond Ophoven-Geistingen-Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 157-163 289. Hoe wijbijna een trein kregen ... tussen Pari/'s en Berlijn ... in: Dao ra ostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 172-174 290. Inbraak in MolenbeerseL in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 176-177 291. Kurieus. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 178-179

292. Omdat ik Vlaming ben! in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 4, pp. 180-181

293. Als een steenuil tussen hetpuin. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 161-162

294. })Smeulendwillenft. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 182-183 295. Het schitterend wapenfeit. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 184-186

164


296. Zorg voorarme kranken. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 212-215

297. Martelaarin huts, in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 216-218 298. Maaseik doorheen een 19de eeuwse (hollandse) brU. in: De Maaseikenaar, jg. 16, 1985, nr. 4, p. 137

299. Vertrouw niemandboven de 35. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 225-226

300. De dame uitRoeselare. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 246-248 301. Tussen Wenen en Roeselare. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, pp. 251-252

302. Lodewijk P/essers 1862-1915 (samen metj. DAAMEN). Uitg. St. Aldegondiskring As, 1985, 119 p., ill. 303. Het Christendom heeft nog toekomst. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 1-2

304. Als vrouwen er zich eens mee bemoeien. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 18-20

305. 'Hermans Jacobus heeft dit geschreven ...'in: Dao raostj get. jg. 5, 1986, nr. 1, pp. 7-14

306. Adellijke toestanden. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1, pp. 24-25 307. Bij wat Womantische* muziek. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1, pp. 25-31

308. Agrarische woorden en begrippen. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 1, pp. 47-48

309. Pastoor dokterjan Spitz, in: De Ruwaard, VNJ-Bree, maart 1986

310. Op deplaats die litostrotos heet... in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 52-53

311. Pastoor Dr. Jan Spitz herdacht. Spitzkomitee, 1986, 28 p. 312. Een Spaanse Geistingenaar... EdgardErnalsteen. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 2, pp. 80-83

313. Nog iets over de oude Geistinger schutterij. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 2, p. 91

314. Een minderbroeder - pastoor te Opboven (Op ftEndt). in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 2, pp. 97-99 315. Epaarte Kal - over de Geistinger taal. Geistingen, 1986, 260 p. 316. Het zwarte boekje. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 125-129

317. Walborg. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 130-137 318. Jaak Boonen 1875-1944. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 157-158

319. Euver boumspeken morgepeere. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 3, pp. 163-164


165

320. Gelukkig maken en gelukkig zijn. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 97-98

321. Vijf eeuwen 'Lievevrouwedal' Kruisheren Ehrenstein. in: Kruis en We reld, jg. 65, 1986, pp. 114-116 322. Hemelen hemelen. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 129-130 323. De grote verschuiving. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 149-152 324. Onze kruisheren die op/lessen zijn getrokken. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, p. 153

325. De parochie Kessenich in de 17de-18de eeuw volgens visitatieverslagen. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 198-203 326. In memoriam Ties Verstappen - groot volksverteller 1899-1985. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 198-203

327. Een grafop Java. Over de oudste Geistinger missionaris. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, p. 211-212

328. lets over kluizen en kluizenaars. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 213-214

329. Van deserteursgesproken te Ophoven. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, p. 214

330. Een gerechtelijk gebruik te Ophoven anno 1637. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 214-215

331. Vroegste klaverteelt te Ophoven. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, p. 215

332. Pastoor Van Stippendt te Ophoven (1830-1871). in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 216-217

333. Het hoge woord moet er maar eens uit ...en wel over onze 'bijnamen'. in: Dao raostj get, jg. 5, 1986, nr. 4, pp. 218-219 334. Nooit eens lachen ? Het is niet serieus. in: Kruis en Wereld, jg. 65, 1986, pp. 162-163

335. 'Glimlachjes'. in: Cellesiana, jg. 23, 1986, pp. 136-137; jg. 24, 1987, pp. 9, 18, 25, 41, 63, 89, 109, 110, 129, 130; jg. 25, 1988, pp. 5-6 336. 'Die goeie ouwe tijd' in: Vriendenboek Donaat Snijders, Kinrooi, 1986, pp. 56-57

337. Hoop doet leven. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 1-2 338. Het rare verhaalvan Beyenburg. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 23-24

339. Een volks lied, in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, p. 23

340. De slechtepastoor. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, pp. 32-34

341. Een Maaseiker kruisheer begraven te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, p. 45

342. Bijde genealogie Reynders. in: Dao Raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, p. 49

166


343. Waat wustjdao? in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 1, pp. 50-51 344. Opstellen over vroeger. Geistingen, 1987, 107 p.

345. Een vijandop bezoek. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 56-57 346. Over 'de tijden1 vroeger en nu. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, pp. 76-78

347. Omstreden notariele akte van een Ophovensepastoor. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 79

348. Aan de schutterij,,Sint Martinus" in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 83 IDEM in: Programmaboek Oud Limburgs Schuttersfeest, 1987, p. 59

349. De tweede missionnaris van Geistingen. in:Dao raostj get, jg.6, 1987, nr. 2, pp. 84-85 350. Joannes Matheus Severijns. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 91 351. Een bont allegaartje. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, pp. 92-93 352. Pastoor worden in Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 6, 1987, nr. 2, p. 70

353. Was God in Buta? in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 65-66 354. Gastvrijheid. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, p. 86

355. De jaarlijkse bezoekster. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 87-89 356. Zoek de zonkant. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 97-98

357. De bedelvrouw. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 113-114 358. Sjouwen voor de Heer. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 115-118

359. Pastoor dr. Jan Spitz 1887-1945 (samen met S. VERMEIRE en W. ROSIERS). uitg. Spitzkomitee Ophoven, IJzerbedevaartkomitee Maaseik, Davidsfonds Genk, 177 p.

360. Rutger Rescius, hoogleraar, drukker, humanist, hellenist. Maaseik doorheen twee 19de-eeuwse (hollandse) brillen. Een Molenbeersels gesneuvelde, herdachtin verzen. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. 10, nr. 3, dec. 1987, 28 p.

361. Onze uiteindelijke bestemming. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 129-130

362. Ouderen over ouder worden. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 140-144

363. Veertig jaar Denderleeuw. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, p. 149. 364. Silvester, in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige Kring 'Het

Land van Thorn, jg. 1, nr. 2, nov. 1987, pp. 13-16 365. De herdenkers. in: Kruis en Wereld, jg. 66, 1987, pp. 182-184

366. Salome. Het verhaal van een dame zonder hoofd. in: Mededelingenblad Geschied — en Heemkundige Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec. 1987, pp. 5-10


167

367. De stilgevallen brouwerij. in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec. 1987, pp. 25-28 368. Onze beschaving is moe. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp. 1-2

369. Ik moet om het askruisgaan. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp. 3-5 370. Priester in een concentratiekamp. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, pp.

24-25

371. Het broederschap van den goeden dood. in: Doa raostj get, jg. 6, 1988, nr. 3, pp. 127-128

372. Een groot Kinrooienaar: Mathieu Brouns. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 3, p. 135

373. Monseigneur Martinus Hubertus Rutten van Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 3, pp. 143-145 374. Wat visserslatijn. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 4, pp. 176-177

375. Willem Sangers in memoriam. in: Dao raostj get. jg. 6, 1988, nr. 4, pp. 184-185 376. In memoriam Hein Henckens. in: Dao raostj get, jg. 6, 1988, nr. 4, pp. 185-186

377. Navo/ging. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 1-2 378. Twee verliefde vrouwen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 13-15

379. Een kleine kloosterorde. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 19-20

380. De dekoratie. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 2, pp. 26-28 381. Doodonder het kanaal. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp. 38-41 382. Heppeneert. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, p. 53

383. Jan Geyen. in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp. 63-64

384. Over Donatus, 'de donderpatroon' in: Ooters Jaarboek, 2, 1988, pp. 66-69

385. Slachtoffers van de Napoleontische oor/ogen. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, p. 7

386. De oudstepastoor van Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 14-15 387. De Napoleonsweg. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 15-21

388. In de brousse van Afrika: de derde Geistinger missionaris: Petrus Si/kens. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 25-27

389. 150 jaarparochie Molenbeersel. in: Dao raostj get, jg.7, 1988, nr. 1, pp. 37-42

390. lKieke wie Pol in Hasse/t'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 1, pp. 47-48

168


391. De beschoten vrouw en hoe het #/?/££. in: Dao raostj get, jg 7 1988 nr 1, P- 10

392. Ik ga 's zondags niet meer naar de kerk. in: Kruis en Wereld jg 67 1988, nr. 3, pp. 1-2

393. Depatrones van de Orde: de heilige Odilia. in: Kruis en Wereld jg 67

1988, nr. 3, p. 20-22

'

394. H*/ beeldin de haverkist. in: Het Teken, jg. 61, 1988, nr. 1, pp. 23-24 395. Omgaan met de beeldbuis. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 4, pp.

396. Alleen de straat bleefover. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 4, pp. 397. De heksen van Beegden. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 1, pp. 12-16 398. De klompen. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 1, pp. 28-32

399. Willem Sangers kloosteroverste ... in: De Maaseikenaar, jg. 19 1988 nr 3, pp. 94-95

400. 401. 402. 403.

Horen zien en zwijgen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, pp. 1-2 Over heiligenverering. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, pp. 18-21 In kwade dagen. in: Kruis en Wereld, jg. 67, 1988, nr. 5, p. 25 Naschrift. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 94-95

404. Een vredig oorlogsverhaaltje. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, p. 95 405. Onze familienamen. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 109-111; nr. 3, pp. 178-180; nr. 4, pp. 246-248; jg. 8, 1989, nr. 3, p. 300; nr. 4

pp. 417-418

406. Overdrie boeken 'van bz/'ons'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr 2 pp 114-118

407. Mgr. Rutten bisschop van Luik en de Vlaamse Beweging. (boekbespreking) in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, pp. 118-119

408. Dankwoord. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 3, pp. 134-137

409. De eeuw van de informatica. in: Kruis en Wereld, jg. 67 1988 nr 6 pp. 1-2

410. Ben niemendalletje ... in: De Maaseikenaar, jg. 19, 988, nr. 4 pp 177-178

411. Ben verloren leven. in: De Kroetwes, jg. 2, 1988, nr. 3-4, pp. 28-32

412. Waaris de levende kerk? in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 1, pp. 413. De leskatheder valt weg. in: Kruis en Wereld, jg. 68 1989 nr 1 pp 25-26

414. Nog over fezel drieve'. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 3, pp. 166-168

415. Ge hobtj den oorlog nietgewonne. (boekbespreking) in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 3, pp. 185-187


169

416. Opstellen over vroeger. Geistingen-Maaseik, 1989, offset, 250 p. 417. Pasen. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 2, pp. 1-2

418. Wij melaatsen. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 2, pp. 6-8

419. Wijzijn niet van gisteren (A. Faesen). in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 2, p. 25

420. Waar is mijn vaderland. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4 pp 229-232

421. GerardKrekelberg. in: Dao raostj get., jg. 7, 1989, nr. 4, pp. 237-240 422. Over bijgeloof... vroeger. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4 pp 241-242

423. Oude grensperikelen. in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4, pp. 227-229 424. De nieuwe evangelisatie. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 3, pp. 1-2 425. Nog een die veel meemaakte. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 3, pp. 23-24

426. 'Den draad\ Het eerste ijzeren gordijn in Europa. in: Dao raostj get, jg.8, 1989, nr. 1, pp. 268-272

427. Gebroken idylle tussen een Geistingenaar en een Ophovenaar (samen met W. VAN ENGELAND). in: Dao raostj get, jg. 8, 1989, nr. 1

pp

273-277

428. DeLossing. in: Dao raostj get, jg. 8, 1989, nr. 1, pp. 279-282 429. De avondvoor de gulden mis (samen met J. VAN DAEL). in: Dao ra0StJ get, jg. 8, 1989, nr. 1, pp. 293-294

430. Laagdrempelig, in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 4, pp. 18-20 431. De laatstepauselijkezouaaf. Een jeugdherinnering uit Geistingen. in: Pro Petri Sede, jg. 37, 1989, nr. 3, pp. 16-17

432. Die van Maaseik, in: De Maaseikenaar, jg. 20, 1989, pp. 132-135

433. De kaartridder van Heppeneert. in: Oostland, nr. 101, juni 1989, p. 184 434. Op weg naarde hemel. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 5, pp. 1-2 435. Het Pestlied. in: Kruis en Wereld, jg. 68, 1989, nr. 5, pp. 24-25 436. Het zusterklooster van Geistingen 1923-1964. in: Dao raostj get, jg. 8 1989, nr. 4, pp. 392-295

437. Humaniora (samen met T. KEES). in: Kruis en Wereld, jg. 68 1989 nr 6, pp. 23-25

438. Een uitgeweken Kinrooienaar. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, pp. 439. Onze voornamen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, pp. 34-35

440. Anderen ten exempel. in: De Kroetwes, jg. 3, 1990, nr. 2-3, pp. 30-34 441. Eenpionier in Wisconsin, in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990 nr 2 pp 21-22

170


442. Sint Wilbert. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 3, pp. 3-7 443. Overrestauraties. in: Dao raostj get. jg. 9, 1990, nr. 2, pp. 71-72

444. Over ulevellen en karamellenverzen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 2, pp. 74-76

445. E bitje van dies weer. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 2, pp. 77-78

446. Vraag en antwoord. in: Dao raostj get, jg.9, 1990, nr. 2, pp. 82-84 447. (Eene ellendige lummelachtige gewoonte'. in: De Kroetwes, jg. 4, nr.l, juni 1990, pp. 33-36

448. Asielin een kloosterkerk. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 4, pp. 20-21

449. Een veelgeplaagde. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 96-97 450. Den ijzeren draad. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 117-118

451. Roepstenen te Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990. nr. 3, pp. 119-120

452. Het Sint-Annabeeldvan Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr.3, pp. 132-135

453. Tussen A en E. in: Dao raostj get. jg. 9, 1990, nr. 3, pp. 148-149 454. Allerheiligen. in: De Standaard 31 /10 - 1/11/1990, p. 8

455. Abride Hitler, in: Oostland, nr. 106, sept. 1990, pp. 145-148 456. Eierpatrouille. in: De kroetwes, jg. 4, nr. 2, okt. 1990, pp. 6-12 457. Compostella. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 6, pp. 20-21

458. Het Geistinger kerstlied van 1916. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 4, p. 168

459. Sint-Martinus en zijn vuur. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, pp. 169-170

460. Oos modertaal. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, p. 234 461. Noodkreet van eenjonge mens. in: Kruis en Wereld, jg. 69, 1990, nr. 5, pp. 1-2

462. Die goede oude tijd. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 1, pp. 1-2

463. ... En hijhoorde vogelgefluit... in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 1, pp. 22-23

464. De man die toch maar niet Amerikaan werd. in: Ooters Jaarboek III, 1991, pp. 52-56; IDEM in: Liber amicorum Jozef van Haver, Brussel, 1991, pp. 349-355 465. Bij de uitvaart van Staf Vermeire. in: Ooters Jaarboek III, 1991, pp. 102-103

466. Het jonkvrouwenrecht. in: Ooters Jaarboek III, 1991, pp. 112-114; Idem in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 1, pp. 12-14 467. Zo'n honderddertigduizendpersoonsnamen (genealogie Drost). in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, pp. 15-18


171

468. Over ouderzijn en ouderworden. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 2, pp. 19-20; nr. 3, pp. 23-25; nr. 4, pp. 18-21

469. Ben niet alledaagse dorpspastoor. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 2, pp. 58-59

470. De klompen. in: Oostland, nr. 109, juni 1991, pp. 76-81

471. De pry's van het boek. in: Oostland, nr. 109, juni 1991, pp. 104-105 472. 11 juli 1991. in: Vlaams verbond voor gepensioneerden, jg. 23, juli-aug.sept. 1991, pp. 2-3

473. De christelijke vreugde. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 4, pp. 1-2

474. De heks van Aldeneik. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 4, pp. 22-23

475. Frans Kusters (samen met vele anderen). Herdenkingskomitee Rekem,

1991, 182 p., ill.

476. Over 'slok en slokken'. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 2, pp. 97-99 477. Over de doopput van Kessenich. in: Dao raostj get, jg. 10, 1991, nr. 3, pp. 131-134

478. Een doorsnee klooster vroeger. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 5,

pp. 14-15 479. De 'amateurs', in: De kroetwes, jg. 5, 1991, nr. 2, pp. 113-116. 480. Alschrijvendhelpen. in: Kruis en Wereld, jg. 70, 1991, nr. 6, pp. 21-22 481. Mee met landverhuizers. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 1, pp. 23-24 482. Een onderwijzer - weigeraar te Geistingen. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 1, pp. 3-4

483. Europa een (samen met P. PEX). in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 1, pp. 23-26

484. Kruisherenkloosters: Kerniel. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 2, pp. 15-16

485. Wat blijft. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 2, pp. 23-24 486. Onder woonwagenvolk. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 3, pp. 22-23

487. Ben halve eeuwgeleden. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 2, pp. 56-57 488. Waat maag det... beteikenen. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 1; p. 30; nr. 2, pp. 63-64

489- Hoe oudis Neeroeteren. in: Ledenblad Wotra kultuurkring Neeroeteren, juli 1992

490. Kruisherenkloosters: Maastricht, in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 4, pp. 17-20 491. Van broeder Koen die naar de oorlog moest. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 4, pp. 21-22

172


492. Van koerezels. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 3, pp. 106-107 493. Praatjes bijdialektwoorden. in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 3, pp. 108-109

494. Waarden overdragen. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 5, pp. 1-2

495. Hoe genoechlijk rolt het leven ... in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 5, pp. 20-21

496. De 'slechtepastoor'. in: De Kroetwes, jg. 6, 1992, nr. 1, pp. 44-47

497. De alchemist van Horn, in: Dao raostj get, jg. 11, 1992, nr. 4, pp. 143-144

498. Bedevaarten. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 6, pp. 22-23

499. Biografie E.H.D. Snijders door hemzelf (d.d. 05.10.1989) in: Dao raostj get, jg. 12, 1993, nr. 1, pp. 3-8, ill. 500. Over Sint Victor, patroon van de molenaars. in: Dao raostj get, jg. 12, 1993, nr. 1, pp. 25-27

501. Praatjes bij dialektwoorden. in: Dao raostj get, jg. 12, 1993, nr. 1, pp. 35-36

Bijlage 1: gedichten en dichtbundels 1. In mei. in: Were Di, jg. 4, 1954, nr. 2

2. Ballade van Raas van Gaver. in: Spel van O.L.Vrouw-ter-Nood. Denderleeuw, (1957), pp. 31-33

3. Ballade van de oud-student. in: Were Di, jg. 8, 1958, nr. 2

4. Ballade van de zagende leraar. in: Were Di, jg. 9, 1959, nr. 3 5. St. Jorislied. in: Were Di,jg. 11, 1961, nr. 2 6. Media Vita, in: Were Di, jg. 12, 1962, nr. 5

7. Huldegedigt. in: Vlam, jg. 3, 1970-1971, nr. 4 8. Alleen maar het water ... in: Cellesaiana, 1972, p. 330

9. Nieuwjaar. in: Cellesiana, p. 335 10. Zondag in Stevensweert. in: EchterEcho, nr. 211, 02.08.1973

11. Stamboom. in: Echter Echo, nr. 212, 16.08.1973; ook in: Het Oude Nest, 1973, p. 1 12. Bijeen opening, in: Kontaktblad voor Neeroeteren, jg. 9, 1973, nr. 3, p. 1 13. Het heilig wammes. in: De Maaseikenaar, 1974, nr. 1, pp. 32-33 14. De kaartridder van Heppeneert. in: W. SANGERS, O.L.Vrouw van Rust te Heppeneert,

1974 15. Voor het grint. in: De Autotoerist, jg. 27, nr. 18, 12.09.1974, p. 952. 16. Heulepiepe. in: De Autotoerist, jg. 27, nr. 20, 10.10.1974, pp. 1078-1079

17. Zomaar. Kleine bundeling gedichten voor reiinisten rheto 1937, Gestencilde uitgave, 1974, 12 p.

18. Bleumerstraat; Hora exitus; De laatste wever van Maaseik; Eikerstraat; De Bosstraat; MaaseikerMarkt; Hepperstraat. in: W. SANGERS en G. DANIELS, Maaseik, Architectuur en Historie, Maaseik, 1974

19. Van vreuger. Fieftich gedichtjes in Geistingerplat. 1975, 55 p., gestencilde uitgave.


173

20. Maasdorp; Maaslands liedeke. in: J.L. VAN HASSELT en W. SANGERS, Wesson, een stadje met allure, 1975, pp. 81 en 85

21. HeiligLand. Eenpo'etisch, evangelisch reisverhaaL 1975, gestencilde uitgave, 67 p. 22. Zondag aan de Maas. Een reeks kwatrijnen. 1975, gestencilde uitgave, 1975 23. Tussen Poepertekoel en Lange Nacht. Een tweede bundelgedichten van en over Geistingen. 1975, gestencilde uitgave, 1975, 58 p.

24. Aldeneik; Groen wegje te Aldeneik; De heks van Aldeneik; Heiligen van eigen stam. in: G. DANIELS en W. SANGERS, Aldeneik architectuur en historic 1975, pp. 12, 17, 24 en 90 {Aldeneik ook in: Iimburg Vandaag, jg. 8, nr. 21, 30.04.1977, p. 29)

25. Kattestaart. 1976, gestencilde uitgave, 58 p.

26. Stroom. Gedicbten, rijmen en rijmelarijen. 1976, gestencilde uitgave, 71 p. 27. Aldeneik. in: De Autotoerist, jg. 29, 15.04.1976, p. 468 28. Bosstraat. in: De Maaseikenaar, jg. 7, 1976, nr. 2, p. 19

29. Roewven; Bijde Sint-Jan van Sint-Jansberg; Sint-Jansberg. in: W. SANGERS, De ,,Kapel" van Sint-Jansberg. Een Romaans monumentje in het Maasland, 1976, pp. 6, 15 en 18; ook in: R. JANSSEN, Een kaduke wedergeboorte: beate onderwijsinitiatieven te SintJansberg 1920. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, nr. 1, 1977, pp. 42-43 30. Wiej wee jonk woere. 1976, gestencilde uitgave, 185 + 2 p. 31. ReusRiddart. in: De Maaseikenaar, jg. 7, 1976, nr. 3, p. 19

32. Min Moderspraok. (samen met W. SANGERS. in: Maaslandse Sprokkelingen, nr 17 1977, 46 p.

33. Ballade van de rare kolven. Kultuurkring Neeroeteren, 1977, 8 p., gestencilde uitgave 34. Oude smartlappen. in: Maaslandse Sprokkelingen, nova series, 1977, jg. 1, nr. 2, 47 p. 35. DeKoorepruus. in: Veldeke, jg. 53, 1978, nr. 2, p. 4 (reeds verschenen in: Wie wee jonk woere)

36. 37. 38. 39. 40.

De speelgoedmarkt. in: De Knapkook, Maaseik, jg. 4, nr. 8, juni 1978 Voor elk een. Twaalfgedichten voor Reto '37. 1978 Rond Bethanie. Gestencilde uitgave, 1978, 31 p. De Kin-Royer. in: Kontakt Kinrooi, jg. 5, nr. 4, december 1978, p. 118 Kleine Ballade van de kleine man. Gestencilde uitgave, 1979, 14 p.

41. Ophoven; Hennenkapel. in: Infogids, uitgave van het gemeentebestuur Kinrooi, april 1979

42. Willibrord; Wilbert. in: De Heilige Willibrordus in de beide Iimburgen, Susteren, 1979 43. De Visser. in: Het Visserskrantje, Neeroeteren, jg. 1, nr. 2, juli 1979 44. Het tijdeloze dolen. Eenvoudige gedichtjes over mijn land. 1979, gestencilde uitgave, 50 P-

45. Gromentj. 1980, gestencilde uitgave, 73 + 2 p. 46. TerEiken. in: Ter Eiken, jg. 5, nr. 1, 1980, p. 2

47. Gijzegt: de vlam mag niet worden gedoofd. God, groot en hoog verheven. (gedichten, met muziek van F. Van Otterdijk). in: Muziek bij de L.P. ,,Vergeet je mensen niet". Sjaloomgroep Achel, 1980

48. Ballade van lang geleden. 1981, 15 p. 49. Nimmerstil. 1983, 62 p.

50. De Pauselijke Zouaaf. in: Pro Petri Sede, jg. 32, nr. 1, jan. 1984, p. 5 51. Het wilgefluitje. Geistingen, 1985, 57 p.

52. De stadVijveren. in: Dao raostj get, jg. 4, 1985, nr. 2, p. 79 53. De ballade van moot Leentjes einde. in: Ooters Jaarboek, 1985, pp. 58-59

174


54. Neeroeteren. in: OotersJaarboek, 1985, p. 85

55. Voorjaarin 'tBergerven. in: Ooters Jaarboek, 1985, p. 102

56. De martelaren van Buta. in: Kruis en Wereld, jg. 64, 1985, p. 67. Idem in: Album Buta 1965, Diest, 1990, p. 7

57. Niets lokt mijzozeer ah de Maas. in: Erica, jg. 34, 1985, nr. 2, p. 24 58. Maaseikerwallen. in: De Maaseikenaar, jg. 16, 1985, p. 65

59. Maasdeuntje. in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 3, pp. 26-27 60. Winter, in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 4, p. 31

61. Wielewalen. in: Erica, jg. 13, 1985, nr. 4, p. 35 62. Het Daemen-huisje. in: Amici Insulae. Stevensweert, Jaarboek 1985, p. 42

63. Want maagdenbloed dat spreidt zo breed, in: Veerpont-Proza en poezie uit beide Limburgen, V.L.A., 1986

64. Ballade van de bokkerijder. in: R. JANSSEN - W. SANGERS, Bokkerijders tussen gisteren en morgen, Lanaken, 1987, pp. 97-100

65. Thorn, in: Mededelingenblad Geschied- en Heemkundige Kring Thorn, jg. 1, nr. 3, dec. 1987, p. 32

66. Hemel. in: Kruis en Wereld, jg. 67, omslag nr. 5

67. Het bakhuis. in: Dao raostj get, jg. 7, 1988, nr. 2, p. 108; IDEM in: Ons Heem, jg. 42, 1988, nr. 4-5, p. 128

68. Waat doortj iewig. in: Ons Heem, jg. 42, 1988, nr. 4-5, p. 182 69. Mijn land, in: Dao raostj get, jg. 7, 1989, nr. 4, p. 220 70. Kermis te Maaseik. in: De Maaseikenaar, jg. 20, 1989, p. 131

71. Ballade van mijn vier seizoenen. in: Oostland, nr. 102, sept. 1989, pp. 205-206 72. Gedicht, Kessenicb 26.8.1989. in: Ter Eiken, jg. 14, 1989, nr. 2, p. 72

73. Willibrord. in: A. CLAASSEN, Willibrord en de evangelisatie van onze streek, Achel, 1990, p. 25

74. De Spaanjert. in: Dao raostj get, jg. 9, 1990, nr. 1, p. 21 75. Cantilene. in: Oostland, nr. 106, sept. 1990, p. 123

76. Zomermiddag aan de Maas. in: Oostland, nr. 107, december 1990, p. 210

77. Hemel. in: De Schakel, tijdschrift H. Kruis-College Maaseik, jg. 9, nr. 3, 1991, p. 45 78. God. in: Kruis en Wereld, jg. 71, 1992, nr. 4, omslag

Bijlage 2: onuitgegeven pennevruchten 1. Geistinger sagen en legenden. 1937 2. Taaleigen van Geistingen. 1937 3. Oorlog 1940. 1941

4. Ik ging eens naar Amerika, 76 gedichten (origineel en zes fotokopieen), 1977 5. ,,Snijders-boek" — een familiegeschiedenis: 9 farden + meerdere pakketten, handschrift 6. Naar Amerika. Een dossier over emigratie. Getypt, 1985, 291 p.

7. 'Wei duizend brieven schreef ze mij ...' Bundeling van 'moeders brieven' 1937-1962. 8 delen, 1 ex.

Roger JANSSEN o.s.c.

Maaseik, juni 1993

KRONIEK

JAARVERGADERING KRING CLAIRLIEU 1992. Op woensdag 22 April 1992 vond de jaarvergadering van de kring Clairlieu plaats te Maaseik.

Aanwezig waren: Clem Brasseur, voorzitter, en de leden: J. Corstjens, R.Janssen, G. Reijners, W. Slangen, D. Snijders en P. Winkelmolen. Verontschuldigd hadden zich de leden: K. Cools en H. Douma. Na een woord van welkom feliciteerde de voorzitter Roger Janssen osc, die op 4 April 1992 de Priesterwijding ontvangen had. Hij bedankte hem voor zijn daadwerkelijke medewerking aan het tijdschrift Clairlieu sinds 1979, ook als lid van de redactie, en wenste hem alle succes toe bij de voorbereiding van zijn dissertatie.

Daarna herdacht de voorzitter Dr. Albert Zwart osc, sinds 1982 lid van onze kring, die op 29 December 1991 in Maaseik gestorven was. Pater Zwart heeft als secretaris de verslagen van alle Generale Kapittels van 1946 tot 1979 en van de Belgische provincial kapittels sinds 1957 geredigeerd. Voor wat betreft Ordesgeschiedenis hebben wij aan hem naast andere kleine bijdragen in Clairlieu de uitgave van het Manuale actorum (dagboek) van prior Jo hannes Spick van het klooster Marienfrede bij Bocholt (Duitsland) over de jaren 1598-1609 te danken. Dit dagboek is door de stichting ,,Unser Bocholt" van 1984-1986 in afleveringen gepubliceerd en later in een band uitgegeven. Voor publicatie in Clairlieu had pater A. Zwart een lijvig artikel over Jakob Hoogen, prior en pastoor van Wegberg (Duitsland) en een kleiner artikel over het Kruis-

herenklooster te Hoorn voorbereid. Ook had hij al veel 'voorwerk' verricht voor een uitgave van het liber annotationum, een verslagboek van het conventskapittel van Marienfrede over de jaren 1656-1718. De leden van de kring uitten de wens dat deze Annotationes in hun geheel in Latijnse tekst en Nederlandse vertaling met toelichting zouden worden uitgegeven. Daarvoor zal R. Janssen contact met de Leuvense universiteit opnemen (stof voor licentiaats- of docto-

raatsthesis).

Verslagen: Daarna werd het verslag van de jaarvergadering 1991 met enkele kleine wijzigingen goedgekeurd. Vervolgens lichtte de penningmeester, pater P. Winkelmolen het financieel verslag over het boekjaar 1991 toe. De voorzitter bedankte hem voor zijn goed en nauwkeurig beheer.

176

KRONIEK

Achel \ Het klooster Achel, lange jaren de zetel van de kring Clairlieu, is nu ver-

kocht. Het archief van de kring, dat ook in Achel bewaard werd, was al tijdig naar Amersfoort overgebracht. Daar is het door Pater P. Winkelmolen geordend en beschreven. Het zal worden ondergebracht in de nieuwgebouwde archiefruimte in het klooster te Maaseik. Daar komt ook de biliotheek van de kring. Jaarganz 1992: Dit wordt de vijftigste jaargang en dus een jubileumnummer. De inhoud ziet er als volgt uit: Een ^gelukwens van de Magister Generaal",

een herdenkingsartikel: ,,Een halve eeuw Clairlieu" (P. Winkelmolen - G. Reijners), een artikel van A. Ramaekers, ,,Leuven IV", bewerkt door R. Jans-

sen, een ,,/» memoriam Dr. Albert Zwart" (W. Slangen), een bijdrage over ,,het Kruisherenklooster te Hoorn" (A. Zwart) en de gebruikelijke ^Kroniek". De bedoeling is dat dit feestnummer in September of uiterlijk begin Octo

ber verschijnen zal. Enkele andere artikelen die nu reeds in het bezit der redactie zijn, moeten naar jaargang 1993 worden verschoven.

Jaargang 1993: Hiervoor zijn reeds beschikbaar: een studie over de ,,bibliotheek van het klooster Bentlage", van de hand van Dr. H.-U. Weifi, verder een klein artikel van G. Mersch over ,,2 stichtingsoorkonden van het klooster te Maaseik" (1474) en een lang artikel van ons overleden medelid pater A. Zwart, over , Jakob Hoogen, prior en pastoor te Wegberg (Duitsland)". Werkzaamheden van de leden: J. Corstjens verklaarde zich bereid het derde deel van de studie van Dr. A. Ramaekers over ons huis te Leuven, waarvoor

A.R. alleen nog maar wat notities verzameld had, uit te werken voor publicatie in Clairlieu. R. Janssen Is bereid een gedeelte van zijn dissertatie over de ontwikkeling in mentaliteit en spiritualiteit in onze Orde van voor de Franse Revolutie tot 1940 in Clairlieu te publiceren. Hij maakt er bovendien attent op dat het Kruisherenklooster te Diest in 1995 zijn 150-jarig bestaan viert. Daarover wil hij voor Clairlieu een bijdrage schrijven. De andere leden zegden hun medewerking aan de jaarlijkse kroniek toe. Publicaties: Pater G. Scheerder heeft in de serie 'Cruciferana' twee nummers

uitgegeven gewijd aan de plaats van de prior conventualis in het kanonikale leven in het algemeen (nr. 32) en bij de Kruisheren in het bijzonder (nr. 33). Beide artikelen worden in Clairlieu 1992 besproken. Deze publicatie deed bij de leden van de kring de vraag rijzen, of het niet gewenst was voor de geschiedkundige uitgaven in de reeks 'Cruciferana' een redactieraad te benoemen. In het gedenkboek ,,Die Kreuzherren in Diilken: Kloster-Schule 1491-1991" is een geschiedenis van het Kruisherenklooster in Diilken opgenomen. Dit gedenkboek wordt in het kader van de jubileumviering te Diilken in Clairlieu 1992 besproken.

KRONIEK

177

Tentoonstelling: In het klooster-museum Ter Apel werd vanaf 31 Mei tot 1 No vember 1991 een tentoonstelling ,,In Cruce salus" gehouden, gewijd aan de geschiedenis van de Kruisherenorde, waaraan meerdere kloosters hun medewerking verleend hadden. Ook daarvan is een bespreking in Clairlieu 1992 opgenomen.

Nieuwe leden: Het is gewenst de kring Clairlieu aan te vullen. De voorzitter verzocht de leden naar geschikte kandidaten in eigen omgeving uit te zien.

Datum verzadering 1993: De volgende jaarvergadering werd vastgesteld op Woensdag 14 April 1993 vanaf 14.30 uur in het gastvrije Maaseikse klooster. Een bezichtiging van de archiefruimte met het archief van Clairlieu werd toegezegd. Ger. Q. REIJNERS osc.

JAARVERGADERING VAN DE GESCHIEDKUNDIGE KRING „ CLAIR LIEU " 1993

De jaarvergadering van de geschiedkundige kring ,,Clairlieu" had plaats op woensdag 14 april vanaf 14.30 u. in het gastvrije klooster van Maaseik / Belgie. Aanwezig waren: Clem Brasseur, voorzitter, en de leden: K. Cools, H. Douma, R. Janssen, G. Reijners, W. Slangen en P. Winkelmolen. Verontschuldigd had zichj. Corstjens.

Na een woord van welkom herdacht de voorzitter ons medelid, Pater Donaat Snijders, die op 25 oktober 1992 plotseling gestorven is (71). Sinds 1984 was hij lid van onze kring, schreef meerdere bijdragen voor de kroniek, vertaalde de samenvattingen van de artikelen in het Engels en corrigeerde zeer nauwkeurig de drukproeven. Zijn eigenlijke interesse lag op het gebied van de regionale ge schiedenis (heemkunde). In Clairlieu 1993 zal een ,,In memoriam" verschijnen (W. Slangen), R. Janssen zal een bibliographic samenstellen.

Het verslag van de jaarver&adering 1992, dat aan de leden was toegestuurd, werd goedgekeurd en zal in Clairlieu 1993 worden opgenomen. Het financieel verslag over het boekjaar 1992, dat ook al in het bezit van de leden was, werd door de pennigmeester, Pater P. Winkelmolen, toegelicht.

Dank zij meerdere subsidies kan Clairlieu zo uitgegeven worden als de leden zich dat wensen. De vergadering dechargeerde de penningmeester met dank voor de nauwkeurige boekhouding en het goede beleid.

178

KRONIEK

Archief Clairlieu: Het archief van de kring Clairlieu zal in de maand Mei 1993 overgebracht worden van ons klooster in Amersfoort, waar pater P. Winkelmolen het geordend en beschreven heeft, naar de nieuwe archiefruimte in ons klooster te Maaseik. Daar bevindt zich al het boekenbezit van de kring. Voor Clairlieu 1993 is voorzien:

- Het artikel van Dr. H.U. Weifi over de bibliotheek van klooster Bentlage. - Het artikel van Dr. A. Zwart over Jakob Hoogen, prior en pastoor te Wegberg/Duitsland. - Het artikel van G. Mersch over de stichtingsoorkonden van het klooster te Maaseik (1474).

- Het ,,in memoriam" voor Donaat Snijders (W. Slangen) en een uittreksel uit zijn bibliographic (R. Janssen). - Kroniek

Voor de jaargang 1994 is gepland: - R. Janssen, Gedeelte van zijn dissertatie, nl. De geschiedenis van de Orde vanaf het voorspel van de Franse Revolutie tot c. 1850. Breuk of geen breuk met het verleden ? - L. van Belkom, De sequentie ,,Honor Crucis exaltetur" van het Feest van Kruisverheffing met toelichting. - R. Janssen, Terugblik bij het jubileum van Diest (1995)

Bovendien ligt er nog altijd het ,,Liber annotationum'', overgetypt door A. Zwart. Dit ,, liber'' is een verslag van conventsgesprekken van het klooster Marienfrede (Duitsland) over de jaren 1656-1718. Het is de wens van de kringleden dat dit met een Nederlandse vertaling en een toelichting uitgegeven wordt. Zoals al afgesproken zou R. Janssen daarover contact opnemen met de universiteit van Leuven (stof voor licentiaats- of doctoraatsthesis). Werkzaamheden van de kringleden: R. Janssen werkt aan zijn dissertatie verder, G. Reijners legt de laatste hand aan een artikel over het Kruisofficie in onze Orde, Piet Winkelmolen ordent het archief van de Nederlandse Provincie. Clem Brasseur wil de notities over Buzangais, die A. Bochin hem toegestuurd heeft, grondig bestuderen en zien of het geschikt is voor een publicatie in Clairlieu. Bijdragen van de leden voor de kroniek blijven altijd welkom. Ah belangrijkste uitgave in het joar 1992 is te vermelden het boek van Dr. L. van Noort, Opkomst en neergang van de Nederlandse provincie van de Kruis-

heren, Twintig jaar op zoek naar religieuze identiteit (1957-1977). Het boek is in Clairlieu 1993 besproken.

In Nederlandis de ,,Pretiosa-commissie" heropgericht. In dit stadium van onze Orde in Europa is de zorg voor het behoud van waardevol bezit uit het verle den niet hoog genoeg te schatten. Dit wordt acuut bij de opheffing van hui-

KRONIEK

179

zen en bij de dood van confraters, die belangrijk materiaal voor ordesgeschiedenis verzameld hebben. Hier moeten vooral de provinciale besturen en de huisoversten waakzaam zijn. In het verleden heeft de Historische Commissie zich daarover al meermalen tot het bestuur van de Orde gewend. Het is nog wel een open vraag, waar waardevol materiaal verzameld dient te worden: in het

provinciaal of generaal archief, of ook in het archief van Clairlieu. De bewerking van de laatste studie van Dr. H. van Rooijen, The Church of the Holy Cross de Claro Loco and the true origins of the Crosiers, door M. Cotone is wel interessant om in het archief van Clairlieu te bewaren, maar lijkt de ieden van de kring te rijk aan hypothesen om het zo te publiceren.

Nieuwe leden: Als lid is al uitgenodigd: Pater Drs. L. van Belkom (Amersfoort). Als nieuwe leden zullen ook uitgenodigd worden: Prior L. Sips (St. Agatha) en Br. Dirk Wassenfuhr (Bonn).

De vofcende verzaderim is vastgesteld op Woensdag 6 April 1994 vanaf 14.30 uur, wederom in het klooster te Maaseik.

Ger. Q. Reijners o.s.c.

J.W. DRIJVERS, Helena Augusta. The Mother of Constantine the Great and the Legend of Her Finding of the True Cross, Brill / Leiden / New York/Koln 1992.

In der christlichen Tradition ist die hi. Helena unloslich mit der Auffindung des hi. Kreuzes verbunden. In unserer Ordensgeschichte wird sogar die legendarische Griindung des Ordens auf die hi. Helena sowie auf Quiriacus zurikkgefuhrt. Neben Augustinus gait sie in den ersten Jahrhunderten seiner Existenz als die bedeutendste Patronin des Ordens. Seit 1417 wurde ihr Fest am 18. Au gust als totum duplex, d.h. hochsten Ranges, gefeiert.

In der Biographie der hi. Helena haben sich in bezug auf die Auffinding des Kreuzes Geschichte und Legende verwoben. Deshalb ist die historisch-kritische Arbeit von Dr. Drijvers auch im Hinblick auf die Ordensgeschichte interessant. Anhand der literarischen und archaologischen Quellen versucht der Autor das historisch Zuverlassige herauszustellen. Besonders die altesten literarischen Zeugnisse hinsichtlich der Auffindung des Kreuzes hat er kritisch analysiert. Historisch gesichtert ist, daft Kaiserin Helena am Ende ihres Lebens (327-328), wahrscheinlich im Auftrag ihres Sohnes Konstantin, das Heilige Land besuchte und an mehreren heiligen Statten Kirchen errichtete. Dariiber berichtet uns Eusebius in seiner Vita Constantini III, 42-47. Den Bau der Gra-

beskirche jedoch fuhrt Eusebius auf Konstantin selbst zuriick (ib. Ill, 26-40). Zur Zeit der Einweihung der Grabeskirche — am 14. September 335 war

Helena schon langst gestorben.

180

KRONIEK

Ihre direkte Verbindung mit der Auffindung des Kreuzes bleibt jedoch fragwiirdig, wie sich zeigt aus den altesten Zeugnissen. Bischof Cyrill von Jerusalem (348-386) erwahnt an drei Stellen seiner Katechesen (c. 350), dafi ein Grofiteil des Kreuzes Christi in Jerusalem verwahrt wurde und Partikel des hi. Kreuzes in aller Welt zerstreut waren. Dr. Drijvers nimmt an, dafi das Kreuz in den zwanziger Jahren des vierten Jahrhunderts aufgefunden sei (S. 89), aber das Wie und Wann genau bleiben ratselhaft. In seinem Brief an Konstantius II aus dem Jahr 351 erwahnt Cyrill zwar die Auffindung des Kreuzes, bringt dies aber nicht in Verbindung mit Helena, was

jedoch in einem Schreiben an den Enkel der Kaiserin nahe gelegen hatte. Eusebius spricht weder in seiner Vita Constantini noch in seiner Kirchengeschichte iiber die Auffindung des Kreuzes. Als Grund dafur vermutet Dr. kirchen-politische Motive. Eusebius war namlich Erzbischof von Casarea, nach wie vor dem Verwaltungszentrum von Palastina, und Metropolit. Es mufi inn verdrossen haben, dafi nach dem Ende der Christenverfolgungen die Stad Jeru salem in den Augen der Christen stets bedeutender wurde. Dies zeigt sich im Bau der Grabeskirche, in den vielen Wallfahrern, die die Heilige Stadt besuchten, u.a. um das hi. Grab und die Kreuzreliquie zu verehren. Schon auf dem Konzil von Nizaa erhielt der Bischof von Jerusalem einen Ehrenplatz, im 5 Jh.

bekam er sogar den Titel ,, Patriarch ". All dies verminderte das Ansehen von Casarea. Doch bezeugt Eusebius indirekt die Verehrung der Reliquie des hi. Kreuzes in Jerusalem. In seiner Laus Constantini (9,16), nach dem Tode des Kaisers (336) geschrieben, lobt er Konstantin, weil er in Jerusalem eine Kirche ,,dem heilbringenden Zeichen" geweiht hatte. Der Vergleich mit anderen Texten des Eusebius, in denen mit ,,dem heilbringenden Zeichen" stets auf das Kreuz Christi hingewiesen wird, erlaubt die Annahme, dafi auch hier das Kreuz Christi gemeint ist. Egeria, eine sudfranzosische Nonne, die gegen Ende des 4. Jhs. eine Pilgerreise ins Heilige Land machte, spricht in ihrem Reisebericht (Peregrinatio 37, 1-3) von der Kreuzverehrung am Karfreitag in Jerusalem und vom jahrlichen Kirchweihfest am 14. September (Per. 48,1). Erst um die Wende vom 4. zum 5. Jh. wird Helena in den schriftlichen Quellen mit der Auffindung des Kreuzes in Verbindung gebracht, und zwar gleichzeitig im Ost und West. Nach der Meinung von Dr. Drijvers ist diese schriftliche Tradition im Osten erstmals aufgezeichnet in einem erhaltenen Frag ment (Nr. 20) der Kirchengeschichte von Gelasius von Casarea, der das Werk

seines Vorgangers Eusebius bis 378 fortgesetzt hat. Das Werk des Gelasius (vor 395) sollte dem Rufin von Aquileia als Grundlage fur die Biicher X und XI sei ner Kirchengeschichte (c. 400) gedient haben. Jedenfalls berichtet Rufin im Buch X, 7-8, wie Kaiserin Helena mit Hilfe von Makarius, dem Bischof von Je rusalem, das Kreuz Christi und die Nagel gefunden hat. Diese Version des Ge lasius wurde von den griechischen Kirchenhistorikern des 5. Jhs.: Sokrates, Sozomenus und Theodoret, sei es mit einigen Abanderungen, ubernommen. Im Westen war Ambrosius der erste Schriftsteller, der Helena in Verbindung mit der Auffindung des Kreuzes brachte. In seiner Rede beim Tod von Kaiser

KRONIEK

181

Theodosius (De obitu Theodosii 40-49) im Jahr 395 erinnert Ambrosius die kaiserliche Familie daran, dafi das Kreuz und die Nagel durch Vermitdung ihrer Ahne, der Kaiserin Helena, aufgefunden waren. Diese Reliquien waren nun gewissermafien zu Reichssymbolen geworden. Deshalb war die kaiserliche Dynastie ehrenhalber zum Kult des Kreuzes verpflichtet. Aufier Ambrosius erwahnen etwa zur gleichen Zeit Paulinus von Nola und Sulpicius Severus Kaiserin Helena als die Auffinderin des hi. Kreuzes. Bei beiden ist es aber deutlich, dafi dies zuriickgeht auf einem miindlichen Bericht von Melania der Alteren, die selbst lange Zeit in Jerusalem gelebt hatte und auf ih rer Heimreise nach Italien fur ihren Verwandten Paulinus einen Splitter vom hi. Kreuz mitgebracht hatte. Dieser hat seinerseits spater die Reliquie dem Sulpi cius Severus verschenkt. Aus all den genannten Zeugnissen geht hervor, dafi die Auffindung des hi. Kreuzes durch die hi. Helena fur diese Autoren ein historisches Faktum war, und deshalb erwahnenswert. Erst im 5. Jh., wahrscheinlich zunachst in Syrien, ist die Cyriakus-Legende in die Helenalegende eingeflochten. Im 6. Jh. kann Gregor von Tours in seinem Geschichtswerk die abendlandische Uberlieferung folgenderweise zusammenfassen: ^Huius (sc. Constantini) tempore venerabile Crucis dominicae lignum per studium Helenae matris repertum est, prodente luda Hebraeo, qui post baptismum Quiriacus est vocitatus" 1.

In dieser ausgezeichneten Studie lafit Dr. Drijvers vor allem die Texte selbst sprechen, die er zudem eingehend analysiert und interpretiert, In einem Punkt bin ich jedoch nicht mit ihm einverstanden. Auf S. 81 schreibt er: ,,The Cross is a symbol of minor importance in the first three centuries". Anhand der literarischen und archaologischen Quellen mufi ich dieser Behauptung widerspre-

chen. Auch vor der konstantinischen Ara hat die Christenheit sich mit dem

,,Kreuz" auseinandergesetzt: Schon im Johannesevangelium wird die kupferne Schlange (Num 21,8 f) als Hinweis auf das Kreuz Christi gedeutet (3,14). Im zweiten Jahrhundert haben mehrere christliche Schriftsteller (u.a. Justin) gesucht, im Alten Testament Vorausbilder und Hinweise auf das Kreuz Christi zu finden. Seit Tertullian wurde bei der Spende von Sakramenten und in der privaten Gebetspraxis das Kreuzzeichen verwendet. Justin und Klemens von Alexandrien entdeckten in ihrer Umwelt verhullte Kreuzsymbole. Wir treffen sk auch im 3. Jh. in den romischen Katakomben an. All dies weist auf eine lebendige Kreuzessymbolik hin. Zugegeben sei jedoch, dafi damals die Christen selbst Christus nicht als den Gekreuzigten dargestellt haben. Der Vorgang der Kreuzauffindung hat sein Geheimnis nicht preisgegeben. Bislang gibt es keinen schliissigen Beweis, dafi Kaiserin Helena wahrend ihres

Aufenthaltes in Jerusalem (327 / 8) das Kreuz Christi aufgefunden hat. Bemer1 Hist. Franc. I, 36 (Mon. Germ. Hist., Script, rer. Merov. I, S. 51).

182

KRONIEK

kenswert bleibt, dafi Dr. Drijvers dennoch die Auffindung des Kreuzes in Je rusalem in jenen Jahren datiert. Durch seine scharfe Analyse hat er uns naher

an den Kern des Problems herangefiihrt. Dafiir sei ihm mit Recht gedankt. Dr. Ger. Q. Reijners osc

GRADUALE, Brussel, KB hs. IV 324.

In zijn overzicht Liturgical Manuscripts of the Crosiers {Crosier Heritage 13, September 1984) vermeldt James Hentges o.s.c. een graduale uit de I4de eeuw.

Dit leek perspectief te bieden voor een vergelijking met het graduale van Johan nes van Deventer van 1512. Mevr. E. Cockx-Indestege van de KB te Brussel deelde echter mee, dat het Graduale IV 324 'helaas slechts een fragment (is) van twee perkamenten bladen, die als dekbladen van een band hebben ge-

diend' (brief 18-4-1989). Dit had ik kunnen weten, want in La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur (universite de Liege 1969-1970) Tome II, p. 10 schrijft Jean-Paul Depaire onder BR, IV 324 hetzelfde: ,,Deux fragments d'un graduel. Parch 340 x 245, 1 col. initiates decorees dans un style de 1380, gothique textuelle (ont servi de garde)". Blijkbaar werd dit fragment in 1964 door de KB aangekocht, het behoorde tot de Acquisitions majeures (Exercice 1964, p. 29) van deze instelling. Depaire verwijst onder Bibliographie alleen naar de antiquariaatscatalogus van Maggs Bros, nr. 890 (London 1964) waarin nr. 110 te koop aanbiedt: ,,Hymnal - 2 leaves on vellum. With musical notation. Crutched Friars, Huy, diocese of Liege (14th century)". Volgens de inventaris die in november 1796 werd opgesteld, omvatte de kloosterbibliotheek van Hoei 3719 banden. In de kerk bevonden zich volgens dit document 6 koorboeken met gregoriaanse zang en 6 psalmboeken (6 livres

de choeur plainchant et six psautiers). Maar het wordt ook duidelijk dat een zekere Laurent de bibliotheekcommissie voor is geweest. In maart 1795 had de

ze ,,representant du peuple" al de sleutel van de bibliotheek in bezit genomen en verboden de deur van de bibliotheek te openen. Later was de deur door commissaire Hallin verzegeld. Toch heeft citoyen Laurent zijn slag weten te slaan en, waarschijnlijk uit de kerk, verscheidene banden ontvreemd (les plus beaux, peut-on supposer), (aldus Depaire I, p. 16 en 68). Mogelijk is hs. IV 324 het overblijfsel van een van deze gestolen kostbaarheden. Op dit restant, fol. 1 v° en fol. 2 r° staat geschreven: ,,Liber conventus fratrum sancte crucis huyensis leodiensis dyocesis". Door deze dekbladen uit de band te snijden heeft de dief het onmogelijk gemaakt de vroegere eigenaars van deze kostba-

re band terug te vinden. Mevr. E. Cockx-Indestege wist de teleurstelling die haar antwoord opriep, te verzachten door beschrijvingen van het fragment aan haar brief toe te voegen. Behalve de tekst van de Engelse cataloog verschafte zij de beschrijving van de kaartcatalogus van het Handschriftenkabinet: ,,Graduel. Date: ca. 1380. Ecri-

KRONIEK

183

ture latine gothique textuelle, 2e classe. Codico/ogie: vide laisse pour l'initiale; lettres d'attente. Decoration: initiales. Musique". Bovendien wees zij op een vermelding in een artikel, namelijk: Th. Glorieux-De Gand, Provenances monastiques des manuscripts medievaux des Anciens Pays-Bas meridionaux de la IVe serie a la Bibliotheque royale Albert Ier a Bruxelles, in: Miscellanea codicologica F. Masai dicata MCMLXXTX. Ed. P. Cockshaw, M.-C. Garand et P. Jodogne, II (Gand 1979) p. 559-575, vnl. p. 566, nr. 25. Vervolgens heeft zij de moeite genomen de teksten te kopieren die op deze dekbladen geschreven zijn. Het eerste blad recto begint midden in een woord: -bam, de uitgang van het woord 'humiliabam'. Uit wat volgt wordt duidelijk dat dit vers 13 is van ps. 34 (Vulgaat), gevolgd door de verzen 1 en 2 van dezelfde psalm. Deze vormden de Graduate van feria tertia majoris hebdomadae (Goede Week), die luidt: Ego autem, dum mihi molesti essent, induebam me cilicio, et humilia// (hier begint het hs.) -bam in ieiunio animam meam: et oratio mea / in sinu meo conuertetur. Iudica domine nocentes me / expugna impugnantes me: apprehende arma et scu / turn, et exsurge in adjutorium mi / chi. Alleluya.

Onmiddellijk hierna volgt de tekst van het Alleluia-vers op het feest van Kruisverheffing (Exaltatio S. Crucis) en in de votiefmis van het H. Kruis: ,,Dulce lignum dukes/clauos dulcia ferens pondera: que sola fuisti digna susti/nere regem celorum et dominum". Zonder onderbreking sluit hierop de tekst aan van het Offertorium van Exaltatio: ,, Prote / ge domine plebem tuam per signum sancte crucis / ab omnibus insidijs inimicorum omnium tibi gratam exhi/(verso) beamus servitutem et acceptable tibi fi/ at sacrificium nostrum al leluya ''.

Ter afronding van deze kleine verzameling liturgische teksten fungeren twee zinnen, een communio of alleluiavers zoals het toegevoegde Alleluia doet vermoeden. Tot mijn spijt kan ik de liturgische functie en dag niet nader aanduiden.

,,Per lignum ser/ui facti sumus et per sanctam crucem liberati sumus. Fructus arboris/seduxit nos, filius Dei redemit nos Alleluya".

Na deze teksten volgen het Kyrie en het Gloria (een regel), dat zich voortzet op het tweede blad. Hierna komt een tweede zetting van het Gloria en het be gin van een Kyrie.

Over dit nummer van de lijst liturgische boeken van James Hentges o.s.c. is hiermee ongeveer alles gezegd. We constateren dit met een gevoel van teleurstelling om het verloren gaan van wat een belangrijke bron van informatie had kunnen zijn, maar toch ook blij verrast, omdat zelfs dit fragment enkele voor de kruisbroeders typerende gebeden bevat, aan het licht gekomen dank zij de bereidwillige en kundige hulp van mevr. E. Cockx-Indestege. L. van Belkom o.s.c

184

KRONIEK

L. VAN NOORT, Opkomst en neergang van de Nederlandse provincie van de Kruisheren. Twintig jaar op zoek naar religieuze identiteit. Uitgave provincialaat Nijmegen 1992, 281 biz.

In deze studie geeft Dr. Leo van Noort o.s.c. een overzicht van de Neder landse provincie der Orde vanaf haar oprichting in 1957 tot aan het provinci-

aal kapittel van 1977. Het boek is in drie hoofdstukken verdeeld: 1. De provincie zoekt haar identiteit (biz. 1-170)

2. Markante persoonlijkheden uit de provincie (biz. 171-198) met een ap pendix ,,Bij wijze van epiloog" (biz. 199-202) 3. Bijlagen(blz. 203-281).

Deze twintig jaren (1957-1977) waren in de Kerk, in de wereld en in de Ne

derlandse provincie roerige jaren; de eerste tien veelal nog getuigend van groot

elan, dat ook van het Tweede Vaticaans Concilie sterke impulsen ontving; de laatste tien gekenmerkt door zware crises en schrijnende tegenstellingen, ook binnen de provincie. De schrijver, die deze ontwikkelingen van zeer nabij mee-

beleefd heeft, analyseert ze en zoekt er een verklaring voor te vinden. Daarbij interesseren hem vooral de ontwikkelingen op provinciaal niveau, minder die der afzonderlijke conventen. Bij het beschrijven van deze ontwikkelingen kent

hij tot mijn verrassing een groot gewicht toe aan het provinciaal kapittel van

1963 en aan de bijeenkomst te Uden in 1965. Persoonlijk heb ik de provinciale kapittels van 1966 /1967 en van 1969 /1970 veeleer als ,, breekpunten " ervaren. Bij deze twee laatste kapittels mis ik overigens de namen van de deelnemers.

Graag had ik ook een uitvoerige bespreking gezien van de redenen van overbrenging van de theologische opleiding van St. Agatha naar Amsterdam (KHTA), het gebeuren in Amsterdam en de redenen van de mislukking. Deze overbrenging acht ik ook daarom een groot verlies, omdat de provincie daardoor haar eigen theologisch kader is kwijtgeraakt.

Verder meen ik dat in de impasse, waarin de provincie in 1970 verkeerde, de benoeming en de werkzaamheid van de ,,commissie van goede diensten" en later van het ,,permanent zakenkapittel'' de best mogelijke regeling was (vgl.

biz. 167) en de provincie voor liquidatie behoed heeft. Ondanks de grondige analyse die de schrijver van deze twintig jaren geeft, is het mij bij het lezen niet duidelijk geworden, hoe, vooral na 1967, het zoeken naar religieuze identiteit (ondertitel van het boek) de rode draad in het verloop van de ontwikkelingen geweest is. De korte karakteristieken van zes markante Kruisheren uit die periode heb ik als positief en weldoende ervaren. Natuurlijk blijft de keuze een subjectieve. Het eerlijke getuigenis van de schrijver in zijn ,,bij wijze van epiloog"

respecteer ik. Zelf meen ik echter, ook op grond van bestudering van de Ordesgeschiedenis, dat onze identiteit dieper verworteld en meer omvattend is.

KRONIEK

185

Met grote zorg en akribie heeft Dr. Leo van Noort een massa aan gegevens uit deze twintig jaren verzameld en verwerkt. In een duidelijk en sereen gehouden betoog biedt hij ons dit materiaal aan en zoekt zelf voortdurend naar verklarin-

gen voor deze in velerlei opzicht jammerlijke ontwikkelingen (in dit verband

is zijn keuze van het woord ,,neergang" in de ondertitel veelbetekenend). Natuurlijk hebben nog vele andere oorzaken van meer algemene aard op kerkelijk en sociaal gebied deze ontwikkelingen binnen de provincie beinvloed.

In elk geval is deze studie een goede documentatie en een persoonlijk zoeken naar verklaringen. Daarvoor zij de schrijver van harte bedankt. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.

SINT ODILIA. Eddy VALGAERTS - Luk MACHIELS, De Keltische erfenis. Riten en symbolen in het volksgeloof. Stichting mens en kultuur, Gent, 1992, 313 biz., ill.

In dit indrukwekkende boek benaderen de schrijvers het volksgeloof op een originele manier. Aan de hand van vergelijkend materiaal proberen zij namelijk een verband te leggen tussen de Keltische religie, het middeleeuwse Christendom en het moderne volksgeloof. Lange tijd heeft men over de Kelti sche wortels van de Europese kultuur niet veel zinnigs kunnen schrijven. Daarin is de jongste jaren verandering gekomen door het speurwerk van vooral Britse, Duitse en Franse geleerden. Valgaerts en Machiels passen hun nieuwe inzichten over de Kelten toe op de volkse religiositeit van bij ons. Zij proberen aan te tonen hoe de religie van Kelten (en Germanen) langzaam maar zeker christelijk werd getint en hoe ze verdund en verdicht voortleefde tot in de jaren vijftig van onze eeuw.

Beide schrijvers hebben ons een boeiend en indrukwekkend pareltje aangereikt. Volledig zijn zij natuurlijk niet, en dat is ook geenszins hun bedoeling. De rijkdom van hun boek moeten wij overigens in de opsomming, ordening en analyse van de verschillende vereringen zoeken, bijvoorbeeld in hun benadering van de verering van Sint-Odilia van Keulen. Op biz. 126 schrijven zij o.a.:

,,Een gelijkaardige verering van Sint-Odilia bestond in Hoei, waar de Kruisheren op een rots boven de Hoyoux-rivier in de 13de eeuw het klooster ,,Clair-

lieu" stichtten. Boven op de heuvel staat een oude kapel ter ere van de zwarte Notre-Dame-de-la-Sarte. In het klooster zelf werden de relieken van de heilige Odilia (...) vanuit Keulen overgebracht. Tijdens de Franse Revolutie verhuisde dit reliekschrijn naar het klooster Colen ( = hazelaar, cf. Connla's Well) in Kerniel ( = Ker-nigella = zwarte godin = Odilia als ,, winterheilige'', feestdag 13 december = de dies natalis van de aartgodin Tellus). In de kloosterkerk daar bevindt zich het Odiliaputje (waarvan het water voorheen werd aangewend te-

186

KRONIEK

gen oogziekten) en de stoel van Sint-Lutgardis, waarin onvruchtbare vrouwen plaatsnemen om kinderzegen te verkrijgen. De parochiekerk van Kerniel is sinds de middeleeuwen toegewijd aan Sint-Pantaleon, de patroon van de oogheelmeesters''. Roger JANSSEN o.s.c.

WESTFALISCHES KLOSTERBUCH, Lexikon der vor 1815 errichteten Stifte und Kloster von ihrer Griindung bis zur Aufhebung. Erster Teil. Herausgegeben von Karl HENGST, Aschendorff Miinster 1992. ImJahr 1992 ist der lang erwartete erste Teil (A - Miilheim) des ,,Westfalisches Klosterbuch" erschienen. Im Untertitel wird schon darauf hingewiesen, dafi wir es hier mit einem Lexikon, einem Nachschlagewerk, zu tun haben. Anhand eines Gliederungsschemas gibt es Kurzinformationen iiber Kloster und

Stifte im heutigen Westfalen, die vor 1815 gegriindet worden sind. In diesem Gliederungsschema, das bei den einzelnen Artikeln straff eingehalten wird, sind Kurzinformationen enthalten:

1. Zur Lage (u.a. politisch, kirchlich, iuristisch) und zur Lebensform. Zur Geschichte und Bedeutung. Zu den archivalischen Quellen. Zu dem Bau und den Kunstdenkmalern. Zu den Vorstehern (bei den Kreuzherren: Namensliste der Prioren). 6. Ein auf den neuesten Stand gebrachtes Literaturverzeichnis.

2. 3. 4. 5.

Der Herausgeber, Prof. Dr. Karl Hengst aus Paderborn, hat viele Geschichtsforscher zur Mitarbeit eingeladen. Selbst hat er die Arbeit koordiniert und die Redaktion auf sich genommen. In diesem ersten Band hat Dr. Hans-Ulrich Weifi — wegen seiner Doktorar-

beit iiber die westfalischen Kreuzherrenkloster mit der Materie vertraut — die Kloster Bentlage und Glindfeld behandelt, Herr Hans-Peter Wendt das Kreuz herrenkloster Falkenhagen.

Bei der Lektiire dieser Artikel schien mir folgendes erwahnenswert:

Bentlage: Die urkundliche Benennung des Klosters: ,, Klosterhaus der Kreuzbriider sanctae Gertrudis bei Rene genannt Bentlage" (1458);

,,Conventus fratrum sanctae Crucis ecclesiae sanctae Gertrudis in Bentlage" (1592); ,,Canonia Bentlagensis" (18. Jh.). Bermerkenswert ist weiter, dafi auch die Kleriker Handarbeit verrichteten. So halfen sie beim Bau des Klosters sowie bei der Anlage eines Staudamms durch die Ems. Im Visitationsrelikt von 1631 ermahnte der Visitator auch die Priester zur taglichen Arbeit in den Klostergarten und anderswo.

KRONIEK

187

Das Kloster hatte sowohl in Rheine als in Miinster ein Stadthaus oder Refugium. Die Klosterkirche zahlte 1484 neun Altare. Der Hochaltar war dem Allerheiligsten Driefaltigkeit, dem hi, Kreuz, der Jungfrau Gertrud sowie alien Aposteln und Evangelisten geweiht. Die anderen acht Altare hatten als Patron oder Titel: das hi. Kreuz und den hi. Nikolaus — die Gottesmutter Maria — den hi. Augustinus und alle Bekenner — die Schutz-patronin Gertrud samt al ien Jungfrauen — die hi. Helena, Anna sowie alle heiligen Witwen — die hi. Odilia und alle Martyrer — alle Engel — alle Heiligen. Diese Vielheit mag uns (ibertrieben vorkommen, sie kennzeichnet jedenfalls die Frommigkeit der Kreuzbriider im ausgehenden Mittelalter.

Das Literaturverzeichnis ist auf den neuesten Stand gebracht.

Falkenhagen: Auch hier finden wir in den Urkunden interessante Benennungen: ,,Prior und Convent zu Falkenhagen des hilgen Crucis or-

dens und observancien der werdigen Frauen sent Helenen" (1446); ,,Prior conventus fratrum ordinis sanctae Crucis monasterii Vallisliliorum alias Valkenhagen vulgariter nuncupati'' (1485); ,, Pryor unde gantze gemeyne convent des doster Valkenhagen, des hilgen Cruces sinte Augustins Ordens" (1503). Das Kloster und die Kirche waren der Mutter Gottes und dem hi. Kreuz ge weiht.

Das runde Konventssiegel mit einem Abbild der Muttergottes (15. Jh.) so wie das ovale Priorssiegel mit einem Kruzifix (15. Jh.) sind uns erhalten. Der zweite Prior, Heinrich von Bocholt, unter dessen fast vierzigjahriger Amtszeit (1457-1495) das Kloster eine geistliche Bliite erlebte, wurde zwischen 1471 und 1493 zehnmal zum Definitor des Ordens gewahlt. Falkenhagen war mafigeblich beteiligt an der Errichtung der Kreuzherrenkloster Hohnscheidt (1468) und Glindfeld (1499). Im ersten Drittel des 16. Jhs. erlebte das Kloster einen enormen wirtschaftlichen Aufschwung, der einen Neubau bzw. Umbau des gesamten Wirtschafts-

hofes ermoglichte. Zwei noch erhaltene Notizbucher des Prokurators Johannes Vrese aus Hoxter (1510-1535) gewahren uns einen Einblick in diese gute Wirtschaftslage. In jener Zeit war Falkenhagen im Orden der Konvent mit der hochsten Mitgliederzahl.

Das umfangreiche Literaturverzeichnis enthalt auch mehrere Veroffentlichun-

gen iiber Falkenhagen aus dem letzten Jahrzehnt.

Glindfeld: Hier finden wir die urkundlichen Benennungen: ,, Monasterium vallis Beatae Mariae Virginis in Glindfelde" (1507); ,,Kloster Marienthal, anders genannt Glintfeld" (1509); ,,Canonie Glindfeld" (19.

Jh.). Es war der Mutter Gottes und dem hi. Laurentius geweiht. Urn 1630 iibertrug der Kolner Erzbischof Ferdinand von Bayern dem Kon

vent Glindfeld vorlaufig die Seelsorge im ganzen Dekanat Medebach. (11 Pfarreien). Sein Nachfolger Max Heinrich von Bayern vertraute ihm in Anerkennung der Standhaftigkeit der Konventualen gegeniiber den Verfolgungen der

188

KRONIEK

Waldecker und Hessen das Dekanat Medebach 1682 endgiiltig an. Die gotische Hal-

lenkirche wurde nach der Sakularisation gesprengt. Der Hochaltar, die beiden Seitenaltare und die reich geschnitzte Kansel stehen heute in der Pfarrkirche zu Hesborn.

Die Namensliste der Prioren ist fast vollstandig. Leider gibt es aus den letzten Jahrzehnten keine neuen Verdffentlichungen mehr

xiber Kloster Glindfeld.

Das Kloster HOHNSCHEIDT in der Graftschaft Waldeck ist nicht in das Westfalische Klosterbuch aufgenommen, weil es im heutigen Hessen liegt. Das Kloster OSTERBERG wird im zweiten Teil behandelt. Dr. Ger. Q. Reijners osc.

In den ,, Westfalische Nachrichten'' (August-September-Oktober 1992) und in der ,,Neue Osnabriicker Zeitung" vom 12. September 1992 hat Dr. Wilfried Pabst

(Osnabriick) die Geschichte des Kreuzherrenklosters Osterberg (1427-1633) der Offentlichkeit zuganglich gemacht. G.R.

BENTLAGE HOOJahre Bentlage. Zur Geschichte einer alten Kulturlandschaft. Jubilaumschrift, herausgegeben vom Forderverein ,, Kloster-Schlofi-Bentlage'', Rheine 1991. Um das Jahr 890 wird Bentlage ,,Binutlage" erstmals urkundlich erwahnt im Heberegister (Urbar A) der Abtei Werden. Wahrscheinlich war mit ,,Binutlage" der Hof Niederbentlage gemeint, der zu jahrlichen Abgaben an die Werdener Abtei verpflichtet war.

Diese erste Erwahnung hat der Forderverein ,, Kloster-Schlofi-Bentlage " elfhundert Jahre spater zum Anlafi genommen, eine reich illustrierte Festschrift iiber die einzigartige Landschaft Bentlage und deren Geschichte erscheinen zu lassen. 2u dieser Ausgabe hat eine Reihe von Mitarbeitern entweder durch Aufsatze oder durch Karten- und Bildmaterial beigetragen.

In einigen Beitragen wird die geologische oder biologische Eigenart der Landschaft hervorgehoben, einer Landschaft, die auch von den Kreuzbriidern in ihrer alten

Klosterchronik fur ihre Schonheit gelobt wird, Agidius de Vreese (17. Jh.) hat in seinem Gedicht auf das Kloster ,, Bentlage'' die Volksetymologie: Bentlage = ,,Schone Lage" (bene sita) libernommen: ,,Bentlagen bene seu rite locata vocor".

In den geschichtlichen Beitragen wird zunachst die Erwahnung von Bentlage im Werdener Heberegister (890) erortert. Der zweite Aufsatz befafit sich mit der Stiftung

der

Gertrudenkapelle

(1022)

durch

die

edle

Frau

Reinmod

sowie

KRONIEK

189

mit der schriftlichen Ubertragung des Guts Bentlage auf den Bischof von Miinster zur Dotation ihrer Stiftung. Das Urkundenbuch des Klosters (Copia-

rium Bentlacense) enthalt noch die beglaubigte Abschrift dieser Stiftungsurkunde. Als dritter markanter Punkt in der Bentlager Geschichte wird die Errichtung des Kreuzbriiderklosters (1437) und dessen Baugeschichte erwahnt. Die wichtigen Daten dieser Baugeschichte sind festgehalten durch eine lateinische In-

schrift auf einer Gedenktafel iiber dem Hauptportal. Obersetzt lautet sie: ,, Zum hoheren Ruhme Gottes und zur Ehre des heiligen Kreuzes ist der nach Osten gelegene Fliigel dieses Klosters von 1463-1466 erbaut worden, die Kirche mit dem seitlichen Anbau von 1468-1484, der nach Norden gelegene Fliigel von 1499-1504. Dieser aber (gemeint ist der Westflugel) begann errichtet zu werden am Tage nach Peter und Paul; vollendet wurde er 1657, nachdem alles im Jahre

1647 von den Schweden in Brand gesetzt und dann wieder aufgebaut war". Von der Hand von Rudolf Breuing stammen zwei lesenswerte Beitrage. In einem bespricht er die wichtigsten mittelalterlichen Kunstwerke des Klosters, u.a. das grofie Kreuzigungsrelief, das fur die Spiritualitat der Kreuzbriider so kennzeichnend ist. In dem anderen erlautert er anhand eines Gemaldes des Klosters aus dem Jahr 1750 auf hervorragende Weise die Baugliederungen der Westfassade und der — 1828 abgerissenen — Klosterkirche. Auch der Saline ,, Gottesgabe'' sind mehrere Beitrage geweiht. Durch Abwechslung in den kurzgefafiten Aufsatzen, durch vorziigliches, oft farbiges Karten- und Bildmaterial, ja durch das ganze Layout ist diese Jubilaumschrift zu einer Festgabe geworden, zu der ich den Forderverein begliickwiinschen mochte. Dr. Ger. Q. Reijners o.s.c.

BU2ANCAIS

In de correspondentie-mappen van onze Redactie bewaren we een uitvoerige briefwisseling met onze vriend dhr. Andre Bochin, Voorzitter van de ,,Groupe d'Histoire et d'Archeologie de Buzangais" en van de Stichting ,,Sauvegarde du Prieure Sainte-Croix de Buzangais". Vanaf 31 mei 1985 is deze stichting eigenares van de daar nog bestaande maar zwaar gehavende Kruisherenkerk. (Cfr.

Clairlieu 1989, pp. 101-146) Via talloze initiatieven tracht dhr. Bochin met zijn Kring de nodige fondsen te verzamelen voor het restaureren van de Kerk. Tevens wordt ijverig gewerkt

aan projecten op korte, middellange en lange termijn om aan het geheel een functie te geven in het culturele leven van de stad. Met hulp van stad en regio is men begonnen aan die restauratie waarvan het bestek voorlopig beraamd is op ongeveer vier en een half miljoen Franse franken (27 milj. BFR.). Dhr. Bochin werkt intussen aan uitgebreide opzoekingen omtrent de geschiedenis van de Kruisheren in Frankrijk. Hij bezorgde ons voor het archief van Clairlieu dit jaar al meer dan 100 A-4-fotocopies met documentatie over niet

190

KRONIEK

alleen Buzangais, maar ook Saint-Georges in Bretagne, Salviac, Salignac en Verteillac, Varennes-sur-Allier en Toulouse.

Hopelijk vindt hij tijd en gelegenheid voor een bijdrage aan Clairlieu in de komende jaargangen. Tevens ontvingen we van hem een foto van een Zegel dat in 1776 werd gebruikt door de Kruisheren van Parijs. Hij bekwam voor ons de toelating van de

Archives Nationales in Parijs om het af te drukken. C. Brasseur o.s.c.

Sceau du Couvent de Sainte-Croix de la Bretonnerie de Paris - 10 juin 1776 Conserve sous la cote G.9-14 aux Archives Nationales a Paris A. Bochin

KRONIEK

191

DUSSELDORF Gerhard KARPP, Die Sammlung mittelalterlicher Handschriften in der Universitatsbibliothek Diisseldorf, in Westfdlische Forschungen

41/1991, S. 360-378. Die Universitatsbibliothek in Diisseldorf verdankt einen grofien, besonders

den alteren Teil ihres geisteswissenschaftlichen Bestandes der ehemaligen Landes- und Stadtbibliothek Diisseldorf. Als die Universitatsbibliothek Anfang

1975 mit dem Aufbau einer eigenen Handschriftenabteilung begonnen hatte,

iibergab die Stadt ihr im Jahr 1977 aufierdem ihre Sammlung mittelalterlicher Handschriften und Inkunabeln als Dauerleihgabe. Diese Handschriftensammlung (384 codices) stammt fast ganz aus Klostern und Stiften des rechtsrheinischen Gebiets: Niederrhein und Westfalen. Darun-

ter sind die ehemaligen Kreuzherrenkloster Diisseldorf und Marienfrede mit 83 bzw. 65 Handschriften aus dem 15. und Anfang des 16. Jhs. gut vertreten. Diese Handschriften gehoren zwar nicht zu den alteren, bilden jedoch mit noch 3 Beyenburger Handschriften den relativ grofiten Bestand (151 Codices) der Sammlung. Unter diesen Handschriften befinden sich Teile der Heiligen Schrift

und Bibelkommentare, Werke von Kirchenvatern, vor allem lateinischen, sowie theologische und asketische Werke aus dem Mittelalter. Einen besonderen Platz nehmen die liturgischen Handschriften ein: Antiphonare, Gradualien,

Lektionare, Martyrologien, sowie Ordensregel und Konstitutionen. Bei diesen liturgischen Handschriften gibt es einige mit besonderer Kunstausstattung.

In seinem Aufsatz erteilt uns Dr. G. Karpp, der Direktor der Abteilung

Handschriften, wissenswerte Informationen iiber Umfang und Zusammensetzung der Sammlung, iiber ihre Geschichte und die Provenienz der Handschrif ten sowie iiber ihre Bestandserschliefiung und Benutzung und die Verwaltung.

Wir wissen jedenfalls unsere ehemaligen Handschriften in Diisseldorf gut aufgehoben. Dr. G. Reijners o.s.c.

FALKENHAGEN — In den ,,Lippische Mitteilungen " 59, 1990, S. 139-157 veroffentliche Dr. Hans-Ulrich WEISS in gemeinverstandlicher Sprache die Ge schichte der Kreuzherren in Falkenhagen (1432 / 43-1596). In den einleitenden Abschnitten bespricht er die Griindung des Ordens im Rahmen der Kirchengeschkhte, das Frommigkeitsideal der Kreuzbriider und die Organisation des

Ordens. Der wichtigste Bestandteil seines Aufsatzes befafit sich mit dem Kloster Falkenhagen selbst: die Ubertragung an die Kreuzbriider (1432-1443), die Auf-

bauphase, die Bliitezeit unter Prior Heinrich von Bocholt (1457-1495), die Be-

deutung des Klosters im Ordensverband, die Wirren infolge der Reformation im Lippischen Land und die Auseinandersetzungen mit den Landesherren bis zur Auflosung des Klosters (1596).

192

KRONIEK

Dr. Weifi hat in diesem Artikel seine historischen Forschungen iiber das Kloster Falkenhagen auf den neuesten Stand gebracht. Weil ihm diese Materie so vertraut ist, war er in der Lage die Geschichte des Klosters eingehend und doch verstandlich darzuleggen. Davon zeugt auch sein Versuch, den Alltag im Konvent zu beschreiben. Es ist z.B. interessant, wie er die angedrohten Strafen in den Schuldkapiteln der Konstitutionen in positive Verhaltensregeln umzudeuten weifi.

Mit grofiem Einfuhlungsvermogen hat der evangelische Verfasser diesen Aufsatz geschrieben. Einige Ungenauigkeiten in bezug auf das Ordensleben: u.a. auf S. 141: die Kreuzbriider gelobten Ortsbestandigkeit (stabilitas loci) oder auf S. 147: der Subprior vertritt den Prior im Gottesdienst, sind ihm gerne verziehen. Dr. Ger. Q. Reijners osc.

HOHENBUSCH — ,,Sie teilten mit Jedermann ", uberschrieb Kathe Micus, Mitglied des Kulturausschusses der Stadt Erkelenz, einen von ihr kopierten Bericht aus der Stadtchronik, in dem von einem grofien Brand in Erkelenz am Albantag des Jahres 1540 die Rede ist. Ganz Erkelenz brannte damals am 21. Juni, und eine Welle der Hilfsbereitschaft setzte ein. Eine Landbriicke zu den hilfsbedurftigen Menschen wurde gebildet: Funf Wagen mit Lebensmitteln schickte die Stadt Venlo, sechs Wagen die Stadt Roermond, und der Abt der Benediktinerabtei in Gladbach sandte einen Wagen mit Hilfsgiitern fur die Erkelenzer. Der Prior des Kreuzherrenklosters Hohenbusch schickte Hilfskrafte mit Pferden und Wagen. Von den Kreuzherren in Hohenbusch ist im folgenden die Rede. Alljahrlich trifft sich ein Interessentenkreis fur die Ordensgeschichte der Kreuzherren auf Einladung von P. Dr. Gerard Q. Reijners vom Historischen Institut der Kreuz herren in Bonn-Beuel. Diesmal fand der Treff im ehemaligen Kloster Hohen busch statt.

Die Interessenten kamen aus vielen Orten, wo Kreuzherrenkloster waren, auch aus den Niederlanden. Mit von der Partie war auch Grete Nordalm, langjahrige Pachterin von Hohenbusch. Auch der neue Stadtdirektor von Erkelenz, Ulrich Feller, hatte es sich nicht nehmen lassen, nach Hohenbusch zu kommen. Er berichtete, dafi die Stadt es vorgezogen habe, Hohenbusch zu kaufen, um zu verhindern dafi Rheinbraun den Zuschlag bekam und die Gebaulichkeiten abreifien konnte. Stadtdirektor Feller: ,,Die Stadt steht zu Hohenbusch, und ich bin sicher, dafi Sie in Kathe Micus und Matthias Siemes zwei Partner haben, die aus der 500 Jahre Ge schichte des Klosters Hohenbusch Ihnen das vermitteln, was von hier ausstrahlte in die Umgebung''.

Mit Sach- und Fachkenntnis fiihrte Kathe Micus die Teilnehmer durch das gesamte Gebaude und die Aufienanlagen. Matthias Siemes aus Hetzerath, der

KRONIEK

193

fur die Ausstellung verantwortlich zeichnete, hat in jahrelanger Arbeit in Eigeninitiatieve Archivmaterial zusammengetragen, das in hunderten von Exponaten besichtigt werden konnte. Aus Wickrath stammten zwei Schautafeln mit Fotos der letzten Prioren. Zwischen dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Wickrath und dem in Hohenbusch bestanden enge Beziehungen, P. Dr. Reijners dankte alien Akteuren fur das gute Gelingen der Veranstaltung. Dank sagte er auch den Teilnehmern aus Ten Apel in den Niederlanden, wo im vergangenen Jahr im dortigen Kreuzherrenkloster das Treffen stattfand. Martin Otten

HOORN en NICOLAAS van HAARLEM — In augustus 1992 voltooide dhr. Nicolaas Beers zijn werkstuk over 'Nicolaas van Haarlem' voor het vak Kerkgeschiedenis over de middeleeuwen. In zijn inleiding schrijft hij, dat de naam Ni colaas de aanleiding is geweest om te komen tot dit werkstuk. Vandaar dat in het begin nogal aandacht besteed wordt aan de naam 'Nicolaas'. Vervolgens worden uitgebreid de gebeurtenissen behandeld uit de kerken profane geschiedenis van de vijftiende eeuw en wordt ingegaan op voorname tijden naamgenoten van Nicolaas van Haarlem. De tweede helft van het werkstuk handelt over de Orde van het H. Kruis in de middeleeuwen en de stichting van het kruisherenklooster te Hoorn. Het laatste hoofdstuk handelt dan over de persoon van Nicolaas van Haarlem.

Schrijver komt, evenals velen voor hem, tot de ontdekking dat over de per soon van Nicolaas van Haarlem niet veel bekend is. Men vermoedt dat hij in Haarlem is geboren uit een wellicht gegoede familie omdat hij zijn theologiestudie kon maken aan de universiteit van Keulen, het Rome van het noor-

den. Daar moet hij ook de kruisheren hebben leren kennen en koos hij ervoor met hen het kloosterleven te delen. In 1462 werd Nicolaas door de magistergeneraal van de Orde benoemd tot prior van het pas opgerichte klooster te Hoorn. Vanuit deze functie werd hij meerdere malen gekozen tot definitor en visitator van de Orde. Op 21 September 1473 werd hij gekozen tot magistergeneraal en verhuisde hij naar zijn residentie te Hoei waar hij 1 november 1482 stierf. Dhr. Nic. Beers heeft zijn werkstuk geschreven in een prettig leesbare stijl en zich veel moeite gegeven, getuige de vele noten en verwijzingen, om zoveel mogelijk gegevens over Nicolaas van Haarlem bijeen te brengen. Wij zijn hem daar dankbaar voor en hopen dat hij, na nog meer zoeken speurwerk, zal kunnen komen tot een uitgebreide biografie over Nicolaas van Haarlem als prior van Hoorn, maar vooral als magister-generaal van de kruisherenorde. P. WlNKELMOLEN O.S.C.

194

KRONIEK

SCHARMER - TER APEL — In de Groninger Historische Reeks verscheen als nr. 5: C. Tromp (red.), Groninger Kloosters. De direkte aanleiding om de geschiedenis van de Groninger kloosters te schrijven kwam voort uit de door het Rijksarchief te Groningen ondernomen inventarisatie van de Groninger kloosterarchieven. Het boek, dat slechts 120 bladzijden telt, begint met een kort overzicht van de kerkelijke verhoudingen, gevolgd door een zeer beknopte geschiedenis van de verschillende kloosters in Stad en Lande. In kort bestek worden 34 kloosters beschreven. In vijf bladzijden wordt de geschiedenis van de twee kruis-

herenkloosters in het Groninger land beschreven, voorafgegaan door een bek nopte geschiedenis van de Orde. In de enkele regels, die de geschiedenis van de Orde verhalen, komen nogal onjuistheden voor. Zo wordt o.a. verteld, dat het generaal kapittel slechts om de drie jaren bijeenkwam, terwijl dit elk jaar gebeurde. Van de kloosters Scharmer en TerApe/wotdt de stichting vermeld en verder aandacht besteed aan de bezittingen van de beide kloosters en hun opheffing. Het boek sluit met acht bladzijden literatuur over de Groninger kloosters. Het boek is verlucht met 60 afbeeldingen van de vroegere kloosters en hun ligging in de provincie. Met belangstelling zien wij uit naar het volgende deel in deze reeks, waarin een inventaris gepubliceerd zal worden van de nog aanwezige archieven van de Groninger kloosters in het Rijksarchief van Groningen. P. WlNKELMOLEN O.S.C.

TER APEL

Sinds 8 mei 1993 is het Museum-Klooster Ter Apel in het bezit van een I6e eeuws houten beeld van de H. Rochus, vervaardigd door een onbekende kunstenaar in de noordelijke Nederlanden. Hoe komt dit beeld in Ter Apel? Op 19 mei 1992 overleed in Paterswolde plotseling op 42-jarige leeftijd Dr. Edme Smits, hoogleraar Mediaevistiek aan de universiteit van Groningen. Dr. Edme Smits is de grote intitiatiefnemer geweest voor de tot standkoming van het Museum-Klooster Ter Apel, gevestigd in het oude kruisherenklooster aldaar. Vanaf het begin van zijn aktiviteit voelde Dr. Smits zich bevriend met de Kruisheren en was hij een welkome gast in onze kloosters te Amersfoort, Diest en Rome. De vele vrienden van hem hebben het mogelijk gemaakt dit beeld van de H. Rochus aan te kopen als een blijvende herinnering aan hem, en als dank voor het vele werk, dat hij als onvermoeibaar bestuurslid van de Stichting Museum-Klooster Ter Apel voor het klooster heeft gedaan. Op 8 mei 1993 heeft mevr. R. Smits-Hoenderken in een korte toespraak herinnerd aan de belangrijke plaats die het klooster Ter Apel in het leven van haar echtgenoot heeft ingenomen en van zijn plannen om het Museum-Klooster een vaste collectie voorwerpen te bezorgen.

KRONIEK

195

Dr. H. van Dijk, opvolger van Dr. Smits als hoogleraar Mediaevistiek aan de Groningse universiteit, gaf daarna een uiteenzetting over de geschiedenis en de betekenis van de H. Rochus die leefde van 1295-1327. Hij was een rijke jongeman uit Montpellier die zijn bezit aan de armen gaf en de rest van zijn leven

heeft doorgebracht als pelgrim en verzorger van pestlijders in Italie. Daarna werd het beeld overgedragen aan het bestuur van het Museum-Klooster. Voor de Orde van de Kruisheren is de H. Rochus geen onbekende. In verschillende middeleeuwse kruisherenkloosters vinden we zijn verering: een altaar in de kloosterkerk werd hem vaak toegewijd en zo vinden we in de I6e eeuw ook in het klooster van Ter Apel een Rochusaltaar. In 1761 bouwt de prior van Ehrenstein, pater M. Reifferscheidt, in de buurt van zijn klooster de nu nog bestaande Rochuskapel.

Wij hopen, dat naast het vele andere werk van Dr. Smits, door de plaatsing van dit beeld in een nis van de voormalige kloosterrefter van Ter Apel, de herinnering aan deze vriend van de Kruisheren steeds levend zal blijven. P. WlNKELMOLEN O.S.C.

WISCONSIN - LE PERE CROISIER EDOUARD DAEMS DE SCHAFFEN A L'ORIGINE DE LA COMMUNAUTE WALLONNE DU WISCONSIN

L'Ordre des Peres croisiers se relevait a peine des decombres de la Revolution franchise et de FEmpire, grace au pere Van den Wijmelenberg, en Hollande, qu'il songeait deja a essaimer, notamment en Amerique du Nord, dans le Wis consin. Le pere Francis Edouard Daems fut parmi les premiers pionniers. II avait vu le jour a Schaffen, pres de Diest, le 20 aout 1826. Attire par la vocation religieuse et missionnaire, il avait fait la connaissance des Croisiers, au couvent de Diest (fonde en 1845), etait entre au noviciat en 1846, avait etudie a Uden, en Hollande et avait ete ordonne pretre en 1850. Des juin 1851, il s'embarquait, a Rotterdam, sur le Mozambique, pour aller rejoindre les premiers Croisiers du Wisconsin. Arrive, en compagnie d'un frere, dans le nord-est du Wisconsin, il declara: ,,C'est ici que nous allons vivre". De fait, en mai 1852, il se retrouvait a Bay Settlement (appele l'Anse, a 1'origine), prenant en charge une immense paroisse, fondee par un autre Beige, du nom de Bonduel. Pendant ce temps avait commence, dans le lointain roman pays de Brabant, l'epopee des Wallons du Wisconsin. Ce sont des raisons economiques — notamment la crise du tissage a domicile et la certitude d'acquerir des terres et

de grandes fermes en Amerique — qui determinerent des families wallonnes du Brabant et du Namurois a s'expatrier en 1852 et en 1853. A cela s'ajoutaient rinfluence d'un armateur d'Anvers, Adolphe Srauss, qui recrutait des emigrants et T action de la Societe evangelique beige dans la region de Grez-Doiceau qui

196

KRONIEK

Father Edward Daems, O.S.C. The picture was taken in 1875 on the occasion of his Silver Jubilee. (J.W. RAUSCH)

explique la presence de plusieurs chefs de famiUe protestants parmi les premiers pionniers.

Une dizaine de families, toutes originaires de Grez-Doiceau et des environs, s'embarquerent sur le Quinnebaug, le 17 mai 1853 (deux autres families avaient quitte Grez-Doiceau l'annee precedente). Apres une traversee mouvementee, le voilier arriva en vue du Wisconsin, a la fin du mois, apres une escale a New York. Une brochure, Guide et conseiller de I'emigrant, editee a Anvers, en 1850, les avait aides dans leur choix. En effet, le Wisconsin, avec un climat

KRONIEK

197

semblable a celui du Brabant wallon (sauf les hivers plus longs), une excellente eau potable et la fertilite inouie de son sol (mais et froment) presentait le plus d'avantages. Les Greziens n'en croyaient pas leurs yeux et se faisaient meme beaucoup d'illusions.

Huit seulement des dix families etaient arrivees (les deux autres les rejoindront plus tard). Elles s'arreterent a Scheboygan, occupe par des colons hollandais mais, comme elles ne parlaient pas leur langue, elles pousserent jusqu'a Green Bay (Baie verte) ou se trouvaient de nombreux Canadiens francais. El les allaient s'etablir dans le voisinage lorsque la mort imprevue d'un enfant les obligeait a rester a Green Bay et finalement a y fixer demeure. C'est la qu'elles recontrerent le pere croisier Edouard Daems, missionnaire a Bay Settlement,

qui etait en visite chez le cure de l'eglise Saint-Jean-1'Evangeliste de Green Bay'

le pretre frangais John Perrodin.

Le role joue par le pere Daems fit de lui le veritable fondateur de la communaute wallonne du Wisconsin. Non seulement il les persuada de rester a Green Bay, au nord-est de la ville, pres de sa paroisse, afin de ne pas tomber dans les

mains des speculateurs, mais il leur fit obtenir des terres gouvernementales au prix d'un demi-dollar l'acre (environ 40 ares). Ainsi naissait, en aout 1853, a Robinsonville (ou Champion), la colonie wallonne du Wisconsin, mieux connue a l'epoque sous le nom de ,,Belgian Community".

Les debuts de la colonie furent penibles. Nos Wallons — une cinquantaine de personnes, selon un rapport de Janvier 1854 — se croyaient riches en possedant de vastes terres et un enorme volume de bois. Mais il fallut d'abord loger a la belle etoile, puis construire des cabanes et fabriquer des meubles, enfin

creuser des routes pour transporter le bois et le vendre a Green Bay. Us ne per-

dirent pas courage. L'emigration continua, elle devint massive dans le Brabant wallon, en 1855 et 1856, au point qu'on a pu parler d'une ,, depopulation partielle" dans les cantons de Wavre, Jodoigne et Perwez. Le pere croisier Edouard Daems dont la reputation de saintete etait tres

grande ne fut pas oublie. La premiere localite wallonne du pays avait change plusieurs fois de vocables: Robinsonville, Champion, Aux premiers Beiges, mais pendant tres longtemps, les pionniers de Grez-Doiceau l'appelerent NouveauGrez ou Grez-Daems, en souvenir de ce pere croisier qui avait ete a l'origine de leur installation.

Malheureusement, l'histoire des Croisiers dans le Wisconsin s'arrete en 1879, avec la mort du pere Daems (elle continuera ailleurs aux U.S.A.). Celui-ci avait dedie son eglise de Bay Settlement a la Sainte-Croix de son Ordre et avait fonde, en 1874 la Congregation des Soeurs franciscaines de la Sainte-Croix qui faisait la synthese entre les spiritualites des Croisiers et des Franciscains. L'histoire a conserve le nom d'une de ces religieuses, soeur Adele Brice, nee a Dion-le-Val, pres de Wavre, en 1831, et morte a Robinsonville, en 1896. Elle s'etait signalee par sa piete et ses visions de la Vierge Marie. Le dimanche 9 octobre 1859, la Belle Dame lui aurait dit en frangais: , Je suis la Reine des cieux qui prie pour la conversion des pecheurs, et je souhaite que tu fasses la meme

198

KRONIEK

chose. Instruis les enfants ... enseigne-leur le catechisme pour qu'il puissent connaitre et aimer mon Fils". On construisit une chapelle a l'endroit de l'apparition. C'est le lieu-dit ,,La Chapelle", pres de Robinsonville, devenu lieu de pelerinage et de devotion, tandis que les Soeurs franciscaines de la SainteCroix (appelees d'abord les Soeurs franciscaines de Bay Settlement) continuerent l'oeuvre d'evangelisation, amorcee par soeur Adele. De nos jours, les Wallons du Wisconsin rencontrent regulierement les Wallons du Brabant et du Namurois. Les plus vieux d'entre eux parlent encore le dialecte de chez nous. Pere Joseph BOLY, croisier

Bibliographic

Father E. Daems, de vadervan de kolonisten in Wisconsin (1826-1879), par W. Sangers, Leuven, Xaveriana, n° 187, juni 1939La Communaute beige du nord-est du Wisconsin, par Antoine De Smet, Wavre, Cerde historique et archeologique, 1957.

The Crosier Story, by Jerome W. Rausch, Onamia, Minnesota, Crosier Press, I960.

,,CL AIRLIEU"

1'ijdscbnjt y-

|

■:■/ Knuskcrcn. IOQ biz.

afiveI ah

(ten'n blifi

■■/■woorde/ijk voor him t-ekst.

i iw ar.

cj.s.c.

B

B - jhSO Me

!.

iSi'.

- voor lii'liti'e : Gesckiedkundige Kring Clairh.

ienkloostev S3 iteih : ■

' OQQ '

'1 )

poor AA-i . .

...

.

,..

■.-■ Fock.ciindaan IQ S$18 - /-.'('''

Amenfoort

(giro 8}6

■ ■

Al)RUSSt:N l'Ai\ ;

!<S :

hi 11. WEti

:

QiLBEBX MERS • W". SLANGEN, Pen

R. JANSSEN, i

\ <

burg mJ6 B \€8Q :- WQQ Uumn

itsmk

^

CLAIRLIEU JAARGANG GESGHIEDENIS DER KRUISH. TIJDSCHRilT GEWIJD AAN DE. Fwe ui i n ovei de stichti I N H 0 U D. Dei Riithcrbcsi. i rl-.; Bentlsge be!

Recommend Documents