: s r e n gin e b n r a o a o i v r n d e n d o i e l M 8 o Rond s n s e a 7 ic
P p e o e r n g t s k e Cézan t l e t r e v n e Lees
t h c a r eerk
l e d g r n i o v j o i r V h sbesc
le m u e Mus
Drie beroemheden uit de kunstgeschiedenis in één tentoonstelling: Cézanne, Picasso en Mondriaan. Dat is wel heel bijzonder. Op jonge leeftijd kennismaken met hun werk kan dit najaar ‘in het echt’ in het Gemeentemuseum! Het museum brengt een tentoonstelling waarin te zien is dat Picasso verderging waar kunstenaar Cézanne stopte en dat Mondriaan zo onder de indruk raakte van het werk van Picasso dat hij naar Parijs vertrok, waar zijn werk radicaal zou veranderen. Picasso was pas 15 jaar toen Cézanne stierf, maar van grote invloed op hem en andere kunstenaars was de manier waarop deze ‘oude meester’ de geometrische basis van vormen in de natuur gebruikte in zijn werk. Na inspiratie opgedaan te hebben op de tentoonstelling krijgen de kinderen zelf een stoomcursus rondleiden. Hoe sta je erbij voor een groep: wippend van de ene voet op de andere en met je handen in je zakken? Wat is interessant en wat juist saai voor de mensen die een rondleiding volgen? De leerlingen kiezen op zaal in twee- of drietallen een kunstwerk waarover ze later in een andere ruimte aan de hand van reproducties gaan vertellen. In een leskist zitten materialen die ze hiervoor kunnen gebruiken: voor kinderen geschreven teksten over de kunstenaars en foto’s waarmee het verhaal ondersteund kan worden. Ook aan spiekkaartjes met trefwoorden is gedacht, zodat je je tijdens je presentatie herinnert wat je ook al weer wilde vertellen. Welk team blijkt een groot rondleidtalent? Deze werkvorm is erop gericht kinderen zich op een actieve manier kennis eigen te laten maken en hen tegelijkertijd meer vertrouwd te maken met het spreken voor een groep. Paul Cézanne (1839-1906), Harlekijn, 1888-1890, olieverf op doek, 101 x 65 cm, collectie National Gallery of Art, Washington
Lesdoelen • De kinderen bekijken
Kerndoelen
kunstwerken van Cézanne,
Mondeling taalonderwijs
tekst is bedoeld om naar
kinderen alvast zou willen
Picasso en Mondriaan en
De leerlingen leren infor-
eigen inzicht ter voorberei-
uitleggen dat kunstvoor-
vertellen over wat zij zien
matie te verwerven uit
ding van de museumles te
werpen in een museum
en weten aan het einde van
gesproken taal. Ze leren
gebruiken. De inhoud ervan
niet aangeraakt mogen
de les wat deze drie
tevens die informatie,
is een aanvulling op de
worden.
kunstenaars met elkaar te
mondeling of schriftelijk,
inhoud van de museumles
maken hebben.
gestructureerd weer te
en valt hiermee bewust
• Het is mogelijk dat er
tijdens de les andere
• De kinderen leren
geven.
slechts gedeeltelijk samen.
voorwerpen worden
zelfstandig informatie in
12 NEDERLANDS >
U kunt deze tekst bijvoor-
bekeken en besproken dan
woord en beeld te selecte-
Taalbeschouwing,
beeld voorlezen, bespreken
afgebeeld staan in deze
ren en in zich op te nemen.
waaronder strategieën
of als inspiratie gebruiken
lees- en verteltekst.
• De kinderen leren wat
De leerlingen verwerven
voor een andersoortige les.
de ‘do’s and don’ts zijn bij
een adequate woorden-
Ook treft u tot besluit
• Het is toegestaan
tijdens de museumles
het geven van een rondlei-
schat en strategieën voor
suggesties aan voor een of
foto’s van uw leerlingen
ding.
het begrijpen van voor hen
meerdere les(sen) na het
te maken – zónder flits/
• De kinderen werken met
onbekende woorden.
museumbezoek.
statief.
elkaar samen en bereiden
Onder ‘woordenschat’
een korte presentatie voor.
vallen ook begrippen die
• Het is voor de kinderen • Deze lees- en vertel-
fijn om bij hun naam te
tekst is ook te downloaden
• De kinderen verzorgen
het leerlingen mogelijk
worden aangesproken in
vanaf onze site:
ieder om beurten een
maken over taal te denken
het museum. Een naam-
www.gemeentemuseum.nl
onderdeel van de presen-
en te spreken.
bordje op hun kleding
Ook handig in het geval u
tatie aan de hand van grote
54 KUNSTZINNIGE
werkt goed.
in de klas beschikt over
reproducties en ander
ORÏENTATIE
een digitaal schoolbord/
beeldmateriaal.
De leerlingen leren beelden,
smartboard.
1 NEDERLANDS >
Praktische tips • Deze lees- en vertel-
• Het is prettig als u de
taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 55 KUNSTZINNIGE ORÏENTATIE De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren. 56 KUNSTZINNIGE ORÏENTATIE De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
Piet Mondriaan (1872-1944), Tableau no. 4, olieverf op doek, 95 x 80 cm, collectie: Gemeentemuseum Den Haag
e d r Voo
n e g n i leerl Naar het museum Binnenkort kom je met je klas naar het Gemeentemuseum Den Haag. Daar is een unieke tentoonstelling te zien van drie kunstenaars die tot de meest beroemde ter wereld horen. Dat zijn Paul Cézanne, Pablo Picasso en Piet Mondriaan. Omdat ze met hun drieën zijn, zou je ze best kunsttoppers kunnen noemen! Heb je hun namen wel eens gehoord? Zij inspireerden niet alleen mensen die naar hun kunst kijken, maar ook elkaar. In het museum gaan jullie het werk bekijken van dit drietal. En omdat het heel spannend
Om te bedenken
is om zelf rond te leiden, zullen we jullie dat leren! Daarom heet de museumles 'Rondleiden voor beginners!' In deze
Hoe bereidt een rondleider zich voor op een rondleiding, denk je?
lees- en verteltekst vertellen we alvast iets over de kunst van Picasso, Cézanne en Mondriaan.
Om een mening over te hebben Wanneer is een rondleiding leuk? Wat moet je dan wél en wat juist niet doen als rondleider?
1.
2.
3.
Om te weten Kies het goede antwoord. De 20e eeuw loopt van: 1900 - 2000 1800 - 1900 2000 - 2100
Paul Cézanne, Pablo Picasso en Piet Mondriaan Deze drie kunstenaars zijn beroemd over de hele wereld. Zij horen bij de belangrijkste kunstenaars van de 20e eeuw. Dat heeft veel te maken met hun originaliteit en durf. Hun ideeën over kunst waren anders dan die van tijdgenoten en hun kunstwerken vernieuwend. Ook al waren ze niet even oud en hebben ze elkaar nooit ontmoet, ze hebben elkaar en andere kunstenaars wél beïnvloed. Cézanne was de oudste van de drie. Zijn kunst inspireerde Picasso die pas 15 jaar oud was toen Cézanne stierf. Piet Mondriaan op zijn beurt was zo onder de indruk van het kubisme dat hij naar Parijs verhuisde. Zijn kunst veranderde totaal na het zien van schilderijen van Picasso. Het leek in die tijd wel alsof er een 'magnetisch veld' was: Picasso voelde zich sterk aangetrokken tot de kunst van Cézanne, hij leerde van hem en paste dat op zijn eigen manier toe. Mondriaan
Om te bedenken Wat is originaliteit – origineel zijn? Vind je dat jij dat zelf ook bent?
raakte op zijn beurt gefascineerd door het kubisme van Picasso – waar de invloed van Cézanne in zat.
Om over te filosoferen
Mondriaan leerde van Picasso en verwerkte
Je kunt elkaar op een goede manier beïnvloeden, zoals Cézanne, Picasso en Mondriaan deden. Kunnen mensen elkaar ook op een slechte manier beïnvloeden? Zo ja, noem hier voorbeelden van.
1. Paul Cézanne aan het werk bij Lauves, foto: Ker-Xavier Roussel, 1906 2. Pablo Picasso liggend op een kussen, foto: Michel Sima, 1946 3. Piet Mondriaan in zijn atelier, foto: Fritz Glaner, 1943
dat op zijn eigen manier. Je kunt zeker zeggen dat Cézanne, Picasso en Mondriaan de moderne kunst vooruit hebben geholpen. De kunst in onze tijd zou anders zijn geweest als zij nooit hadden bestaan.
Pablo Picasso, hoe hij begon In 1881 werd Pablo Picasso geboren in Málaga in ZuidSpanje. Als kind al deed Picasso niets liever dan tekenen en schilderen. Dat Picasso talent had zag zijn vader, die tekenleraar en schilder was, direct. Het verhaal gaat dat hij alleen maar naar school wilde als hij een van de kwasten van zijn vader mocht meenemen. Op de kunstacademie sloeg hij de eerste klassen over en hij slaagde 'met lof'. Met 16 jaar werd het werk van dit wonderkind voor het eerst tentoongesteld.
Om te weten
Pablo Picasso (1881-1973), Vrouw met mosterdpot, 1910, olieverf op doek, collectie Gemeentemuseum Den Haag
Wat is een kunstacademie? Wat kun je er leren?
Picasso, een krachtpatser Zelfverzekerd ging Picasso zijn eigen weg in de kunst. Direct al werd hij bewonderd in Frankrijk, waar hij ging wonen. Eerst in Parijs. Ook zijn sterke persoonlijkheid maakte hem tot een kunstenaar die opviel. En daar kwam zijn spannende leven nog bij: hij werd heel wat keren verliefd, hij reisde en verhuisde vaak en ging om met een heleboel kunstenaars en beroemde mensen. Picasso werkte hard en maakte ongelooflijk veel kunstwerken. Schilderijen, beelden en voorwerpen van aardewerk. Picasso leek er zijn hand niet voor om te draaien. Zijn Pablo Picasso (1881-1973), Het dorp Vauvenargues II, 1959, olieverf en lakverf op doek, 54 x 65 cm, particuliere collectie
bekendheid werd steeds maar groter. Als je een Picasso aan de wand hangt naast werk van een ander, kijk je meestal alleen nog maar naar dat van hem. Dat komt
Pablo Picasso (1881-1973), Stilleven met grote wijnfles, 1959, olieverf op doek, 89 x 116 cm, Musée national d'art moderne, Centre Georges Pompidou, Parijs
doordat zijn schilderijen zo’n krachtige uitstraling hebben. Alles wat Picasso om zich heen zag en spannend vond, gebruikte hij op zijn eigen manier in zijn kunst. Zo herken je bijvoorbeeld Afrikaanse beelden en maskers in veel van zijn schilderijen, maar ook ontdekkingen van Cézanne. Picasso noemde Paul Cézanne die veel ouder was dan hij en stierf toen hij 15 jaar was, 'de vader van de moderne schilders'. Ook kocht Picasso toen hij zelf oud was een groot stuk land in Zuid-Frankrijk waarop de berg Sainte Victoire staat. Dit was nou precies de berg die Cézanne eindeloos vaak had geschilderd. Die aankoop was zeker geen toeval. Aan dat alles kun je merken dat Picasso goed doorhad dat hij veel van Cézanne had geleerd.
O overm filoso te feren Wat is da t, e
en ‘s te oonl ijkhe rke id’ hebb en?
pers
Paul Cézanne (1839-1906), Huize Maria op de weg naar Château Noir, circa 1895, olieverf op doek, 65 x 81 cm, Kimbell Art Museum, Forth Worth
Paul Cézanne, vader van alle moderne kunstenaars Cézanne heeft eens gezegd dat alle vormen in de natuur zijn opgebouwd uit drie oervormen: bol, kegel en cilinder. In zijn schilderijen van landschappen en stillevens zie je deze vormen dan ook duidelijk terugkomen. En dat was toen iets nieuws in de schilderkunst. Kijk maar mee. Het is alsof Cézanne de vormen op elkaar stapelt en zo een landschap samenstelt. Vaak schilderde hij zijn lievelingsberg Sainte Victoire. De kleuren gaan net een beetje over de omtreklijnen heen. Iets wat kinderen nooit mogen van een heleboel volwassenen. Maar wat weten die ervan? Cézanne heeft groot gelijk als hij dat wél doet, want zo komt er levendigheid in de voorstelling. Ook vond Cézanne het interessant dat je – als je één oog dicht doet en het andere open en dan omwisselt – de dingen van
Paul Cézanne (1839-1906), La Montagne Sainte-Victoire, 1888, olieverf op doek, 83 x 72 cm, collectie Stedelijk Museum Amsterdam, verworven met steun van de VVHK
twee verschillende kanten ziet. Logisch ook, want je linker oog zit op een andere plaats dan je rechter. Probeer het zelf maar eens. Eerst je ene oog, dan het andere. Die twee verschillende gezichtspunten probeerde hij in één schilderij te laten zien. Waarom ook niet? Een kunstenaar is toch de baas over zijn/haar eigen schilderij! Waarom zou het eigenlijk per se 'net echt' moeten worden?
Paul Cézanne (1839-1906), Baadsters, ca. 1890, olieverf op doek, 28 x 44 cm, collectie Musée Granet, Aix-en-Provence
Om te weten Wat is een bol? Welke vorm heeft een kegel? Wat is een cilinder?
Om te ontdekken Kijk eens om je heen. Zie jij iets waar de vorm van: een bol, een kegel of een cilinder in voorkomt?
Piet Mondriaan (1872-1944), Molen bij zonlicht, 2008, olieverf op doek, 114 x 87 cm, collectie: Gemeentemuseum Den Haag
Piet Mondriaan, hoe het begon Piet Mondriaan werd in 1872 geboren in Amersfoort. Hij hield als kind al van tekenen. Toen hij pas 17 jaar oud was, slaagde hij voor het diploma van tekenleraar. Schilderen
Om te begrijpen Wat bedoelde Picasso met: ‘Cézanne is de vader van alle moderne kunstenaars’.
met olieverf leerde hij van zijn oom Frits die kunstenaar was. Samen met hem schilderde hij landschappen – in de buitenlucht. Toen hij 20 jaar oud was, verhuisde Mondriaan naar Amsterdam. Hij nam les aan de kunstacademie, want hij liever kunstenaar worden dan tekenleraar zijn. Op de academie leerde hij zo 'echt' mogelijk schilderen, want dat vond men belangrijk in die tijd. Nadat hij van de academie af was, zocht hij naar een eigen manier om de schoonheid van landschappen te laten zien. Na een poos durfde hij daarvoor opvallend felle kleuren te gebruiken, die de meeste mensen toen maar raar vonden. Maar er waren meer moderne kunstenaars die dat deden in die tijd, bijvoorbeeld Jan Toorop en Vincent van Gogh.
Om over te filosoferen Is een kunstenaar de baas over zijn / haar eigen kunstwerk? Of moet een kunstenaar maken wat de mensen mooi vinden? Piet Mondriaan (1872-1944), Duinen bij Domburg, 1910, olieverf op doek, collectie Gemeentemuseum Den Haag
Om je te herinneren Heb je wel eens schilderijen van Vincent van Gogh gezien? Was dat ‘in het echt’ - dus in een museum, of was het een reproductie in een boek, op tv, op het internet, op Mondriaan, hoe het een kalender of op een briefverder ging kaart? Herinner je je nog In Nederland drongen rond 1910 allerlei wat het schilderij Om te verhalen door van kunstenaars die vertelden voorstelde? weten over een spannende nieuwe kunststroming in Probeer het te Wat is een Parijs. Die heette kubisme. Ene Picasso zou in deze beschrijven. reproductie? stijl schilderen. Je moet bedenken, er was nog geen televisie en nog lang geen internet en fotografie bestond nog maar pas. Ook kwamen reproducties van kunstwerken nog niet vaak voor. Dus Mondriaan had het meer van horen zeggen dan dat hij echt wist wat kubisme was en hoe kubistische schilderijen er uit zagen. Hij vormde zich er een beeld van en probeerde dat toe te passen in zijn schilderijen.
Piet Mondriaan (1872-1944), Evolutie, 1911, olieverf op doek, drieluik, 178 x 85 cm; 183 x 87,5 cm; 178 x 85 cm, collectie: Gemeentemuseum Den Haag
Kubisme Wat is dat eigenlijk - kubisme? Het belangrijkste van het kubisme is dat het om een nieuwe manier van kijken gaat. Kunstenaars begonnen zich in die tijd af te vragen waarom een schilderij 'net echt' zou moeten lijken? Bijvoorbeeld dat het eruit moest zien alsof er diepte in zit, terwijl het een plat vlak is? Wat een onzin, het moest ook anders kunnen. Hoe? Dat probeerden ze uit. Vanaf 1909 begon Picasso in Parijs kubistisch te werken. Andere kunstenaars deden al snel mee. Je hoort in die benaming het woord 'cube'- kubus. Wat Picasso wilde, was de wereld op een nieuwe totaal andere manier laten zien. In gedachten haalde hij alles wat we om ons heen zien in het dagelijks leven uit elkaar: alsof het stukken en brokken zijn. Het werden strakke vormen, waarvan je nog wel weet wat ze voorstellen. Ook zie je in kubistische schilderijen dingen van meerdere kanten tegelijk. Een tafel kan kun je in het echt natuurlijk vanuit verschillende kanten bekijken. Van bovenaf als je staat, vanaf de zijkant als je zit, of van onderaf als je iets van de vloer wil oppakken. Kubisten proberen dit in één schilderij te combineren. Of je ziet een voorhoofd van iemand en dan de neus van de zijkant met ook nog een stukje achterhoofd erbij. Best grappig ook. Kubisme maakt dat je met nieuwe ogen naar de dingen om je heen gaat kijken. Pablo Picasso (1881-1973), Harlekijn, Céret, 1913, olieverf op doek, collectie Gemeentemuseum Den Haag
Om over te filosoferen Wat is het verschil tussen je laten inspireren door iets of iemand en imiteren (na-apen / nadoen)? Kun je voorbeelden bedenken?
Om te verzinnen Piet Mondriaan (1872-1944), Stilleven met gemberpot 2, 1912, olieverf op doek, collectie Gemeentemuseum Den Haag
Mondriaan naar Parijs
Stel dat Cézanne, Picasso en Mondriaan nog leefden en je kon hen interviewen. Wat zou je allemaal vragen?
In 1911 gebeurde er iets bijzonders. Mondriaan mocht zijn schilderijen tentoonstellen in het Stedelijk Museum in Amsterdam. En weet je van wie er op dezelfde tentoonstelling ook schilderijen waren? Van Cézanne én van Picasso. Het was de allereerste keer dat je voorbeelden van het Franse kubisme in Nederland kon bekijken. Maar toen Mondriaan er zijn eigen werk naast zag bleek het verschil héél groot. Mondriaan zag dat hij niet echt had begrepen waar het kubisme over ging. Dat kwam doordat hij het alleen maar 'van horen zeggen' had. Daarna nam Mondriaan een belangrijk besluit. Hij maakte het uit met zijn vriendin en besloot om in Parijs te gaan wonen. Want dat was waar 'hét' gebeurde! Eenmaal in Parijs veranderde zijn kunst totaal. Hij liet zich inspireren door Picasso. Na-apen was het zeker niet, hij verwerkte dat wat hij interessant vond aan het kubisme op zijn eigen manier.
Wil je meer weten over Piet Mondriaan? Lees dan de lees- en verteltekst 'Mondriaan voor beginners' op www.gemeentemuseum.nl bij: 'jeugd' t/m 12 jaar
Wil je meer weten over Pablo Picasso? Lees dan de lees- en verteltekst 'Picasso en zo' op www.gemeentemuseum.nl bij: 'jeugd' t/m 12 jaar (archief) Piet Mondriaan (1872-1944), compositie met rood, zwart, geel, blauw en grijs, 1921, olieverf op doek, 80 x 50 cm, collectie: Gemeentemuseum Den Haag
Stoomcursus rondleiden In het museum bekijken we échte schilderijen van Cézanne, Picasso en Mondriaan. Daarna krijg je een stoomcursus rondleiden. Hoe sta je erbij voor een groep en hoe gebruik je je stem? Een rondleider moet altijd goed articuleren. Weet jij wat dat is? Wat is interessant en wat juist saai? Je gaat daarna in twee- of drietallen een minipresentatie voorbereiden over een van de drie kunsttoppers. Omdat er soms veel bezoekers op zaal zijn, doen we dat op een rustige plaats in het museum: het museumatelier of de studiezaal. Je krijgt korte teksten om zelf te lezen, foto’s, grote platen en spiekkaartjes met trefwoorden die je kunnen helpen bij je presentatie voor de groep. En dan:
Piet Mondriaan (1872-1944), Bloeiende appelboom, 1912, olieverf op doek, collectie Gemeentemuseum Den Haag
presenteren maar! Welk team heeft het meeste rondleidtalent?
t h c a r eerk
l e d Voor
Kinderboeken (en een website) over beeldende kunst • V. Antoine-Andersen, Kunst om de wereld te begrijpen, uitg. Biblion, 2004, ISBN 9054835699 • K. Couprie, A. Louchard, In het museum. Ik zie, ik zie wat jij niet ziet, uitg. Lannoo, 2006, ISBN 9789020966114 • Dada, kunsttijdschrift voor kinderen van 6 tot 106, De beelden van Picasso, uitg. Plint, 2003, ISBN 9059300505 • K. de Jong, Wat een kunst, uitg. Gottmer, 2005, ISBN 9025732798 • J. van Leeuwen, Een halve hond heel kijken. Een boek over kijken, uitg. Querido, 2008, ISBN9789045106090 • T. van Lieshout, Het papieren museum, uitg. Leopold, 2004, ISBN 9025835619 • Wim Pijbes, Het kleine schilderboek, uitg. waanders, 2002, ISBN 789040096082 • F. Rodari, Picasso. Mijn Eerste Docuboek, uitg. Ars Scribendi, 1997, ISBN-13: 9789054959489 • F. Rodari, Op bezoek bij … Picasso, uitg. Gottmer, 1992, ISBN 9025724272 • B. Stigter, Mondriaans alfabet, uitg. Waanders, 1997, 9040099588 • www.pablopicasso.nl • www.cultuurarchief.nl bij: ‘kunstenaars’ • wwww.wikipedia.org • wwww.gemeentemuseum.nl
t h c a r eerk
l e d Voor
Lessuggesties voor ná de museumles • Kubistisch stilleven in 2 stappen
• Wat nog meer?
Zet wat spullen uit de klas bij elkaar: boeken, een schrift,
Er valt zoveel te vertellen over deze drie kunstenaars dat
een beker, een plant, een etui etc. Maak er een paar
lang niet alles aan bod is gekomen tijdens de museumles.
aardige opstellingen van op verschillende plaatsen in het
De leerlingen, verdeeld in dezelfde groepjes als in het
lokaal. De leerlingen gaan er in groepjes omheen zitten.
museum, doen opnieuw onderzoek. Ieder groepje gaat op
Eerst maken ze schetsen – met grafietpotlood – naar
zoek naar feiten en verhalen die nog onbekend zijn – die
beschouwing. Ze tekenen zo goed mogelijk wat ze zien.
juist niet zijn verteld tijdens de museumles. Wie heeft er
Leg de nadruk op aandacht voor lijnen en vormen.
toen goed opgelet? De kinderen kunnen hiervoor boeken
Details zijn minder belangrijk. Laat de kinderen om de
(zie ook boekenlijst) en het internet gebruiken. Ze geven
zoveel minuten van plek wisselen zodat ze het stilleven
een presentatie in de klas.
vanaf verschillende kanten kunnen zien en tekenen. Deze opdracht leidt dus tot meerdere schetsen. Breng nu het verhaal over kubisme in herinnering. Belangrijk bij kubisme is: 1. het tekenen of schilderen van meerdere gezichtspunten, dus het in één werk combineren van iets dat je van voren, van opzij of van achteren ziet. 2. het vereenvoudigen van wat je om je heen ziet, de lijnen en vlakken verstrakken en deze zoveel mogelijk vertalen naar geometrische basisvormen. 3. het terugbrengen van de kleuren naar: grijs- en bruintinten en geel (oker). Haal de stillevenopstellingen weg. In het laatste en tevens eindwerk brengen ze – met kleurpotlood of krijt – de gezichtspunten uit hun eerdere - nog naar beschouwinggemaakte eigen schetsen samen in één eindwerk. Ook worden nu de vormen en de kleuren vereenvoudigd op kubistische wijze.
© Gemeentemuseum Den Haag, afdeling Educatie tekst: Jet van Overeem productiebegeleiding: Esther van der Sprong vormgeving : Anneke van der Stelt, Rotterdam/ afdeling Foto&Vorm oktober 2009 Deze lees- en verteltekst is ook te downloaden vanaf onze site: www.gemeentemuseum.nl Ook handig in het geval u in de klas beschikt over een digitaal schoolbord/smartboard.
