O MET
M G A A O
N
E R L A S T
•
V E R L A S T
OV
Ca h i er 12•02• 2004 Mitros is een toonaangevende en ambitieuze woningcorporatie. Met ruim 31.000 woningen, garages en bedrijfspanden is zij de grootste speler op het veld van de volkshuisvesting in Utrecht en Nieuwegein. Samenwerking en keuzevrijheid staan bij Mitros voorop. Mitros biedt als voorloper in de volkshuisvesting een Podium voor discussie. Op het Mitros Podium belichten we circa drie keer per jaar belangrijke of actuele thema‘s uit de wereld van wonen, leven en volkshuisvesting. De Mitros Cahiers zijn hiervan de schriftelijke afgeleide.
2
Mitros Cahier - Omgaan met overlast
Voorwoord Overlast in buurten en wijken is een uiterst actueel onderwerp. De overlast is binnen woningcomplexen te vinden en uit zich dan in lawaai, vervuiling, inbraak en intimidatie. Maar in toenemende mate is er ook sprake van sociale overlast in een wijk: rotzooi op straat, bedreigingen en gewelddadig gedrag van bijvoorbeeld jongeren en de hinderlijke aanwezigheid van rondzwervende dealers en verslaafden. Samen zorgen zij voor een buurtterreur die bewoners angstig maakt en doet besluiten te verhuizen. Bewoners wenden zich tot de gemeente, die verantwoordelijk is voor het welzijn in de stad. Of tot de politie, die waakt over openbare orde en veiligheid. Corporaties als Mitros worden benaderd door klanten die vragen om rustig woongenot. Natuurlijk wordt er opgetreden tegen overlast. Utrecht kent een gecoördineerde aanpak via de Wijkgerichte Woonoverlastprojecten en bijvoorbeeld het programma Jeugd & Veiligheid voor de jongerenoverlast. In Nieuwegein start in 2004 een programma Aanpak Overlast. Maar is de aanpak voldoende? Zijn er andere oplossingen? Of is wellicht een aanscherping van de aanpak nodig? Daarbij gaat het om zowel de bestraffing van de daders als de bescherming van de slachtoffers. Soms gaat het goed en soms wijzen partijen naar elkaar of wachten tot de ander in beweging komt. Wie is waarvoor verantwoordelijk en waar liggen de (juridische) grenzen van ingrijpen?
3
Mitros cahier - Omgaan met overlast
Ten behoeve van het Mitros Podium Omgaan met Overlast (12 februari 2004) zijn in dit Cahier vier statements verzameld van prominente vertegenwoordigers van de politiek (wethouder René Verhulst), de corporaties (directeur Wim Duijster) en de politie (districtschef Peter Gieling), terwijl Bernard Tomlow (advocaat) vanuit juridisch oogpunt op de problematiek reflecteert. In de statements geven de geïnterviewden aan hoe groot de problematiek is, wat de gewenste aanpak is en waar de verantwoordelijkheden liggen van de belangrijkste partijen. Daarmee vormen zij de opmaat voor een effectieve aanpak van overlast.
4
Veilig wonen
Grip krijgen op de situatie
René Verhulst (wethouder Wijkveiligheid en Grotestedenbeleid, Gemeente Utrecht)
komt dat de overlast veroorzakende bewoners vaak niet aanspreekbaar zijn op hun gedrag en de buurtbewoners bang zijn. Jongerenoverlast valt echter niet onder de aanpak van woonoverlast. Om jongerenoverlast te bestrijden heeft de gemeente Utrecht een programma Jeugd en Veiligheid. Sinds ruim een jaar zijn er in Utrecht Wijkgerichte Woonoverlastprojecten. De gemeente, politie, corporaties en welzijnsorganisaties werken in deze projecten samen. Het gaat om extreme woonoverlastsituaties. Vanuit welzijn worden de bewoners die overlast veroorzaken benaderd. We wachten met belangstelling op de resultaten van het project. In ieder
De aanpak van overlast kan altijd beter. In het verleden werd te vaak door de betrokken partijen als de gemeente, politie, verhuurder en welzijn langs elkaar heen gewerkt. Het is belangrijk dat de partijen samenwerken aan een integrale aanpak. Gezamenlijk moet het probleem gedefinieerd worden en bepaald worden welke rol de partijen spelen in de aanpak. Overlast is overigens nooit helemaal weg. Vaak leidt de aanpak van het probleem op de ene plek tot verplaatsing naar een andere plek.
Samenwerking
geval wordt het project de komende twee jaar voortgezet.
Woonoverlast in Utrecht is een hardnekkig en tamelijk groot probleem. De problemen komen vaak voor in de naoorlogse wijken met veel sociale huurwoningen, waar bewoners dicht op elkaar wonen. Maar ook in de vooroorlogse wijken, zoals Sterrenwijk en Abstede, komt woonoverlast voor. De veroorzakers kunnen families zijn, verslaafden of groepen met een andere culturele afkomst die andere normen en waarden hebben. Het is nadrukkelijk niet een typisch allochtonen- of autochtonenprobleem.
In het stadsveiligheidsplan heeft de gemeente aangegeven welke maatregelen getroffen worden om Utrecht veiliger te maken. Vier aspecten van veiligheid worden onderscheiden: veilig opgroeien, veilig ondernemen, veilig wonen en veilig recreëren. De rol van de gemeente in het kader van veilig wonen was oorspronkelijk alleen gericht op inbraakpreventie en het organiseren van bijeenkomsten over dit onderwerp. Maar veilig wonen omvat veel meer dan dat. Overlast is vaak een complex probleem. Het gaat om zaken als troep op straat, lawaai, bedreigingen en bewoners die een hele buurt terroriseren. Hierbij Mitros cahier - Omgaan met overlast
De corporatie is als eerste verantwoordelijk voor de bestrijding van woonoverlast. De verhuurder heeft met de bewoner een huurcontract en hiermee een middel om op te treden door de huurder uit de woning te zetten. Gemeente en politie kunnen natuurlijk wel ondersteuning leveren bij huisuitzettingen. Voor het openbaar gebied is de gemeente verantwoordelijk; de politie in het kader van het handhaven van de openbare orde en welzijnsinstellingen voor het aanbieden van maatschappelijke voorzieningen.
politie, gemeente en verhuurder moeten samenwerken en achterhalen wat er aan de hand is in de buurt. Als er gegevens bekend zijn en deze verstrekt mogen worden, moet dit zeker gebeuren. De aangiften bij de politie, de klachten van bewoners die binnenkomen bij de gemeente en de resultaten van de maatregelen die welzijn heeft genomen om het probleem aan te pakken, geven de verhuurder bewijsmateriaal om te kunnen optreden. Ook het wijkbureau is een belangrijke informatie-verschaffer, omdat het weet wat er in de buurt en de woonomgeving speelt.
Maatregelen
Verhuizing van diegene die slachtoffer is van de overlast is vaak geen oplossing. Het probleem wordt dan niet bij de kern aangepakt en opgelost. Welzijn kan hierin een rol spelen door de dader en het slachtoffer met elkaar in contact te brengen. Hiervoor is zowel de inzet van Jongerenwerk als Opbouwwerk erg belangrijk. Soms kunnen maatregelen als extra surveillances en het nemen van fysieke maatregelen, zoals de afsluiting van een portiek, het plaatsen van extra verlichting en hekken, het probleem oplossen. Stappenplan
De eerste stap die gezet moet worden bij de aanpak van overlast is het benoemen van het probleem. Dan moeten de relevante partijen bij elkaar komen: de politie, welzijn, jongerenwerk, opbouwwerk en de verhuurder. Deze partijen analyseren kort wat er aan de hand is en maken een dossier. Vervolgens wordt bekeken welke oplossing juridisch de beste is. Dat kan verschillend zijn: bijvoorbeeld extra politie-inzet, de inschakeling van jongerenwerk of ontruiming.
De stad zou in ieder geval al een stuk opschieten als beter in kaart is gebracht welke bewoners overlast veroorzaken. En dat die gegevens ook bij alle betrokken partners, en dus ook bij de verschillende corporaties, bekend zijn. Als je weet waar ze wonen en waar ze naar toe verhuizen, krijg je enigszins grip op de situatie.
5
Mitros Cahier - Omgaan met overlast
De gemeente heeft geen directe rol bij woonoverlast. De rol beperkt zich tot het nemen van flankerende maatregelen. De
6
Zichtbaar en onzichtbaar
Er is onderscheid te maken tussen overlast die zichtbaar is en overlast die onzichtbaar is. Zichtbare overlast ontstaat door afwijkend gedrag en bestaat uit vervuiling, lawaai, vandalisme, terreur en intimidatie. Overlast die niet zichtbaar is, heeft meer te maken met een gevoel van onveiligheid van bewoners. Overlast wordt niet alleen veroorzaakt door bewoners uit de wijk. Het verjagen van dealers of daklozen uit andere delen van de stad, leidt tot verplaatsing met als gevolg overlast in andere wijken. Overigens is niet elke vorm van overlast verwerpelijk. Lawaai van een feestje is
Gedrag overlastveroorzakers Wim Duijster (directeur, Mitros)
Het is daarbij belangrijk te bedenken dat de samenleving in Nederland gebaseerd is op tolerantie en individueel gedrag. In de zwakkere wijken is de zelfredzaamheid juist laag. De bewoners gaan ervan uit dat de overheid alles regelt. Ze stappen snel naar de overheid, zonder te kijken of zij het probleem zelf kunnen oplossen. Maar eigenlijk zou hulp pas verleend moeten worden in die gevallen dat er sprake is van een situatie die men niet zelf kan oplossen of van een aantoonbare dreiging.
De mate van overlast in Utrecht is groot. Naar schatting heeft ongeveer een kwart van de huurders van Mitros er mee te maken. Overlast komt veel voor in de minst populaire wijken met een concentratie van sociaal-economische zwakkeren. Het gaat hierbij om overlast in de woning én overlast in het openbaar gebied. een vorm van geluidsoverlast. Maar als de buren ingelicht zijn en er onderling afspraken zijn gemaakt, dan is er geen sprake van overlast. Dit is wel het geval als het afwijkende gedrag doorgaat en er geen afspraken gemaakt kunnen worden. Zelfredzaamheid
Er wordt nog onvoldoende opgetreden tegen overlast. Zo loont bijvoorbeeld de criminaliteit, want de pakkans is klein. Daarbij komt dat de straf in vergelijking tot het delict als laag wordt ervaren. En het bestraffen en het oppakken van de veroorzakers van overlast gebeurt veel te laat.
Mitros cahier - Omgaan met overlast
veranderen
Straffen
Het probleem is veel ingewikkelder en is niet door een corporatie alleen op te lossen. Het is een maatschappelijk probleem. Het gaat over gedrag en heeft te maken met hoe de samenleving is opgebouwd. Alleen straffen heeft geen zin, juist het gedrag van de overlastveroorzakers moet worden veranderd. Verplaatsing van de veroorzakers van overlast is vaak geen oplossing. Het probleem ontstaat dan weer op een andere plek. Ook de dreiging met huisuitzettingen heeft weinig zin. In veel gevallen gaan de veroorzakers van overlast er in hun huisvestingssituatie nauwelijks op achteruit. Als de veroorzakers op straat worden gezet, komen ze vaak weer via andere kanalen terug bij de corporaties.
scheppen om overlast zo veel mogelijk te beperken. Dit kan door de bouw van goede, geïsoleerde woningen en door het voorkomen van donkere en onveilige plekken in en rond de woningen. Ook spreiding van sociaal zwakkere groepen door middel van een gedifferentieerd aanbod, in plaats van concentratie, kan helpen de overlast te beperken. Het creëren van specifieke plekken, buiten de stad of aan de rand ervan, om daar veroorzakers van overlast te huisvesten, is dus geen goed idee. Het gedrag wordt er in ieder geval niet door beïnvloed. De gemeente is verantwoordelijk voor het openbaar gebied en moet zorgen voor een veilige en goed onderhouden woonomgeving, onder meer door de inzet van reinigingsdiensten. Ook door het creëren van een voldoende aanbod aan voorzieningen in de wijk, zoals buurthuizen,
sportvoorzieningen en het organiseren van naschoolse activiteiten, kan de gemeente een wijk leefbaar houden. Het Boefjesproject in Kanaleneiland is hiervan een voorbeeld, waarbij voor de jongeren in de wijk activiteiten worden georganiseerd.
Repressieve maatregelen
Het is belangrijk dat bewoners overlast melden bij de corporatie en bij de overheid. Ernstige problemen worden ingebracht in de Wijkgerichte Woonoverlastprojecten, een netwerk waarin de gemeente, welzijn, corporaties en politie samenwerken op operationeel niveau. In overlastsituaties moet er sneller en strenger worden opgetreden. Corporaties, politie, gemeente en justitie werken intensief samen en de sancties moeten duidelijk zijn bij afwijkend gedrag.
7
Mitros cahier - Omgaan met overlast
Preventieve maatregelen
Corporaties kunnen de voorwaarden
8
Jongerenprobleem?
De maatschappij is in vergelijking met vroeger veel gevoeliger geworden. De tolerantie van bewoners is minder en veel zaken worden al snel als overlast ervaren. Het is in een aantal gevallen de vraag of de overlast wel een jongerenprobleem is. Is het niet eerder een probleem van de ouderen die weinig tolerant zijn en angst hebben om in contact te treden met groepen jongeren? Een bewoner kan zelf initiatief tonen, kennis maken met de groep en die op het
Primaire verantwoordelijkheid
Peter Gieling (districtschef Marco Polo, Politie Regio Utrecht)
Als dit ook niet werkt, kan de politie worden ingeschakeld. Dan is het belangrijk dat omwonenden getuigenverklaringen afleggen en aangiften doen. Vaak genoeg ontbreekt deze bereidheid bij de bewoners en is het moeilijk voor de politie om op te treden. Het afkondigen van een
De bewoners zouden meer voor zichzelf moeten opkomen en de veroorzakers van overlast aanspreken op hun gedrag. Hiernaast kan gekeken worden of uitbreiding van voorzieningen voor de jeugd een oplossing is.
Gevoelsmatig is de overlast groot; groter dan in de cijfers naar voren komt. In de meldingen bij de politie wordt onderscheid gemaakt tussen jeugdoverlast op straat en (woongerichte) overlast door burenruzies, relatieproblemen of geluidsoverlast. Jeugdoverlast komt in elke wijk in Utrecht voor en wordt vaker gemeld dan de woongerichte overlast.
gedrag aanspreken. Er zijn voorbeelden in de stad waarbij jongeren en omwonenden, doordat ze hebben gepraat, meer begrip voor elkaar hebben en de overlast minder is geworden. Een deel van de gevallen van overlast kan op deze manier worden opgelost. Andere oplossingen
Bij de aanpak van buurtoverlast wordt te snel de politie ingeschakeld. Het is te weinig een probleem van alle partijen. Het is beter eerst te kijken welke mogelijkheden er zijn om de overlast aan te pakken.
Mitros cahier - Omgaan met overlast
buurtbewoners
samenscholingsverbod is geen goede oplossing. Het schoonvegen van de buurt leidt dan vaak tot verplaatsing van het probleem naar een andere plek. In het geval van psychische patiënten die in de war zijn en burenoverlast veroorzaken, komt het nu vaak voor dat de politie deze mensen ophaalt en opsluit. Deze mensen hebben echter andere hulpverlening nodig. Voor dit soort gevallen is het beter dat de crisisopvang wordt ingeschakeld. Die kan de patiënt de zorg geven die hij moet hebben.
jongeren aansprekend, persoon kan daarbij een goede rol spelen. Het is belangrijk om op een andere manier met de jongeren in contact te komen dan alleen maar door kritiek te uiten. Er wordt veel óver jongeren gepraat in plaats van mét jongeren. Als dat niet lukt, kan het jongerenwerk worden ingeschakeld voor de bemiddeling. Bij bedreiging, geweld en vernieling is de politie aan zet. Voor het slachtoffer is de rol van de politie vooral gericht op preventie. Dit houdt in dat de politie laat zien dat de daders aangepakt worden en de pakkans groot is. Bij burenoverlast is het de rol van de corporatie om eventueel de bewoner zijn woning uit te zetten. Dit kan in sommige gevallen zelfs een zwaarder middel zijn dan een gevangenisstraf. Dit geldt bijvoorbeeld voor een overlastveroorzaker die in
een hechte gemeenschap woont en zijn vertrouwde buurt moet verlaten. Aanpak
De eerste stap die gezet kan worden is dat de bewoners zelf actie ondernemen en kijken of het probleem op te lossen valt. Hiernaast is een integrale aanpak, zoals bij de Wijkgerichte Woonoverlastprojecten, een goed middel om te bepalen welke andere maatregelen getroffen moeten worden. In dit geval is uitwisseling van gegevens belangrijker dan de privacy-bescherming. Immers, iemand die de privacy van een ander schaadt, heeft zelf ook minder recht op privacy. De politie moet pas optreden als andere maatregelen niet helpen.
9
Mitros cahier - Omgaan met overlast
Rollen
De buurtbewoners hebben een primaire verantwoordelijkheid. Zij moeten de veroorzakers van overlast aanspreken. Dat hoeft niet als individu, maar kan ook met een afvaardiging van bewoners uit de buurt. Een sleutelfiguur of een andere, de
10
Objectieve overlast
Veel strenger optreden Bernard Tomlow (advocaat, Tomlow-advocaten)
bij overlast op straat kan het woonrecht verspeeld worden. Bij overlast door jongeren moeten de ouders erop aangesproken worden. Ouders zijn verantwoordelijk voor hun kinderen. Overlast komt in alle wijken voor. Het gaat zowel om bewoners met een allochtone als autochtone afkomst. Gevallen die vaak voorkomen, betreffen jongeren die net zelfstandig gaan wonen, drugsdealers, telers van hennep en borderlinegevallen, zoals alcoholisten en verslaafden. Nieuwe Huurwet
Vroeger deden de corporaties weinig aan overlast. De Hoge Raad had uitgesproken dat de verhuurder niet verantwoordelijk is voor overlast. Bewoners
Niet alleen de verhuurder is verantwoordelijk, maar alle partijen in de buurt zijn dat. Politie, brandweer, corporaties, maatschappelijk werk en reinigingsdiensten moeten samenwerken. Een netwerk
Netwerk
hebben echter recht op een rustig woongenot en corporaties moeten juist wél actie ondernemen. Door de nieuwe Huurwet heeft de huurder een instrument in handen. In de wet is bepaald dat de huurder bij ernstige gebreken een gedeelte van de huur kan inhouden en een procedure tegen de verhuurder kan starten. Overlast is een gebrek en dit instrument kan worden ingezet om de corporatie te dwingen iets te doen.
De overlast die ervaren wordt door mensen is zeer groot. Onderscheid moet worden gemaakt tussen subjectieve en objectieve overlast. Subjectieve (gevoelde) overlast is geen overlast, maar is onlosmakelijk verbonden met het leven in de stad. Dat vraagt om enige tolerantie naar elkaar toe. Objectieve (meetbare) overlast is de overlast die ontstaat door afwijkend gedrag.
Bij objectieve overlast gaat het om twee typen veroorzakers van overlast. De eerste zijn psychische patiënten, waar de overlast niet aan toe te rekenen valt. Deze mensen hebben adequate zorg nodig. De tweede categorie veroorzakers wordt gevormd door mensen met afwijkend gedrag, dat wel toe te rekenen valt. Aan deze categorie moet duidelijk worden gemaakt dat dergelijk gedrag wordt afgewezen. Doorgaan met dit afwijkend gedrag, betekent het verspelen van je woonrecht. De verhuurder heeft een belangrijk middel in handen, namelijk het huurcontract. Hierin is opgenomen dat je geen hinder of overlast mag veroorzaken. Ook
Mitros cahier - Omgaan met overlast
van diverse organisaties in de buurt maakt het mogelijk dat preventief op ontwikkelingen in de wijk kan worden ingesprongen. Als overlastsituaties zich voordoen, kan door het bestaan van een netwerk direct actie worden ondernomen. Dit houdt in dat bekeken wordt wat de problemen zijn, wie erbij betrokken zijn en welke maatregelen genomen kunnen worden. Hiernaast moeten partijen afspraken maken over het vormen van dossiers en moeten overlastzaken snel via een kort geding in procedure worden gebracht. Het eindeloos brieven schrijven en uiteindelijk een bodemprocedure volgen, duurt veel te lang. Medewerking van de politie door het verstrekken van informatie over aangiften en getuigenissen is belangrijk bij het volgen van juridische procedures. Deze medewerking ontbreekt nogal eens in Utrecht.
De strikte scheiding tussen verantwoordelijkheden, waarbij overlast in de woningen een taak is van de corporatie en buurtoverlast een taak van de gemeente, is niet juist. Het gaat om een ‘flexibel response’; welke instrumenten kunnen het beste worden ingezet om het probleem aan te pakken. De afbakening van taken tussen de instellingen moet worden losgelaten. Instrumenten
De corporatie heeft het instrument van het ontbinden van een huurcontract in handen, maar ook de gemeente heeft middelen. Het afkondigen van een samenscholingsverbod in bepaalde gebieden op grond van de APV, het extra inzetten van de reinigingsdienst en het korten op de uitkering door de Sociale Dienst, zijn gemeentelijke instrumenten. Het is belangrijk dat er een signaalfunctie uitgaat dat overlast direct en streng wordt aangepakt.
Ook de rol van de bewoners in de buurt is cruciaal. Zij zijn de oren en ogen van de wijk. Het is belangrijk dat de bewoners zelf het probleem oplossen. De corporaties, gemeente en de politie moeten de bewoners daarin ondersteunen en de middelen inzetten om het probleem aan te pakken. De bewoners hebben juist een actieve rol en moeten niet vluchten voor het probleem.
Een instrument dat preventief kan worden ingezet is het geven van publiciteit over welk gedrag niet geaccepteerd wordt. Dit kan bijvoorbeeld door een artikel in het bewonersblad eraan te wijden. Alleen al het zeggen dat de overlast niet getolereerd wordt en het daadwerkelijk aanpakken, zijn belangrijke middelen om overlast te beperken. Hard optreden
De corporaties zijn nog steeds te vriendelijk in hun optreden naar overlast veroorzakers, terwijl ze een goed instrument als het huurcontract in handen hebben. Tegen overlast moet veel strenger worden opgetreden. Hiermee hebben de corporaties moeite. Bewoners die overlast veroorzaken moeten juridisch worden aangepakt en niet vriendelijk worden benaderd. Vriendelijk gedrag van de corporatie is asociaal voor zowel de corporatie zelf als voor de betrokken huurder. De corporatie moet hiermee ophouden, maar duidelijk de regels en de grenzen aangeven.
11
Mitros cahier - Omgaan met overlast
12
Tekst
Colofon
Mitros Vormgeving en illustraties
Druk
RE
Utrecht
CARTA, Utrecht
Stolwijk Uitgever Mitros Postbus 8217, 3503
©jfebruari 2004
Eerder verschenen in de reeks Mitros Cahiers
2 Monumentenbeleid
1 Maatschappelijk Gebonden Eigendom
3 Woningkwaliteit bereikbaar 4 Woonmilieus in beeld 5 Regionale samenwerking 6 Communicatie met Allochtonen 7 Stedelijke vernieuwing in de steigers Te bestellen bij Mitros, afdeling Communicatie 030 880 39 12
Mitros cahier - Omgaan met overlast
