nummer 2 | juli 2009
Highlights
Cover: Met het EconLight Zonlichtsysteem brengen glasvezels licht waar voorheen zonder breken of verbouwen geen daglicht kon komen.
column D e ( o n ) z i n va n d u u r z a a m h e i d Duurzaamheid is zo vaag dat iedereen er tegenwoordig een eigen invulling aan geeft. Als je maar ergens kunt aantonen dat je duurzaam bezig bent, is het al goed. Gebruik je groene stroom: prima. Duurzaam gecertificeerd hout: nog beter. Onzin natuurlijk. Duurzaamheid in Nederland is vooral gebaseerd op marketingconcepten. Daarnaast houdt de gevestigde orde, te weten: de politiek, de media en de energieleveranciers, de implementatie van echte duurzaamheid tegen. Wat is dan echte duurzaamheid? Als ik kijk naar mijn eigen vakgebied, de architectuur, dan wil ik gebouwen ontwerpen die een verrijking zijn voor de omgeving, een gezond binnenklimaat bieden, CO2-neutraal zijn en, waar mogelijk, kunnen voorzien in de eigen energiebehoefte. Het kantoor- en winkelcomplex Carré de Soie in Lyon en het hoofdkantoor van het Wereld Natuur Fonds in Zeist zijn daar goede voorbeelden van. Belangrijk ook is voldoende daglichttoetreding. Mensen moeten opleven in gebouwen, niet ziek worden. Dienstbaarheid moet dan ook centraal staan in de architectuur. Elk object moet tot stand komen vanuit een samenspel tussen gebruikers van een gebouw en de mogelijkheden van het moment. En dit op een dusdanige manier dat het gebouw de omgeving verrijkt en bijdraagt aan de omgang van de mens met de aarde waarop hij leeft: one planet architecture. En om het maar even over geld te hebben: de investeringskosten voor dergelijke energieneutrale gebouwen zijn niet hoger dan die voor de traditionele bouwwerken. Maar zolang we [lees: de politiek] niet willen veranderen, zal duurzaamheid een containerbegrip blijven en geraken we nooit tot de essentie van duurzaam bouwen. Soms vraag ik me af of we bewust ziek willen blijven
Thomas Rau, architect
Inhoud Home for Life Creatieve broedplaats met prachtige lichtval VELUX Daglichtsymposium Agrodome: huis uit de natuur met toekomst Donkere zolder wordt lichte bedrijfsruimte 2
6 12 14 20 24 3
N u z e l f d e z o ld e r v o r m g e v e n m e t d e Z o ld e r pl a n n e r 1 . 0
Tweede zolderverbouwing levert prachtige leefruimte op
Nu beschikbaar via de vernieuwde website van VELUX: de Zolderplanner 1.0. Een handige digitale tool waarmee geïnteresseerden de aanpak van een zolderverbouwing kunnen vereenvoudigen. Met het computerprogramma kunnen mensen eenvoudig ‘spelen’ met de vormgeving en indeling van hun zolder. Zo krijgen ze een goed beeld hoe hun zolder er na de verbouwing uit kan zien.
De zaag werd in het dak gezet en de dakvensters werden geplaatst. De dochter van de heer Brekelmans mocht een paar dagen bij haar broertje op de kamer slapen totdat haar slaapkamer op zolder verbouwd was. In drieënhalve dag tijd hebben De Dakvensterspecialist uit Barneveld en DAKVEN uit Utrecht van de huidige zolder een prachtige, lichte leefruimte gemaakt. De familie Brekelmans uit Almere was de gelukkige winnaar van de tweede zolderverbouwing in het kader van de zolderactie van VELUX. Er zijn drie onderhoudsarme elektrische dakvensters gemonteerd met accessoires, zoals op afstand te bedienen raamdecoratie en inbouwspotjes die in de interieurafwerking zijn weggewerkt. Verder is er een kast gebouwd op de voorzolder waarin de wasmachine en de droger mooi weggewerkt zijn.
“Het programma werkt bijzonder eenvoudig”, zegt Dennis Bakker, Adviseur Marketing & Communicatie van VELUX Nederland B.V. “Je begint met het bepalen van het type dak aan de hand van goede animaties. Daarna voer je de maten van de zolder en je dakhelling in. Vervolgens plaats je het daglichtsysteem of dakvenster van je keuze in het dakoppervlak. Je kunt zelfs meubels en huishoudelijke apparaten in de 3Dtekening slepen en zo de zolder inrichten.” Het resultaat van het ontwerp, inclusief alle afmetingen, kan worden geprint of opgeslagen. Daarnaast kun je virtueel door je eigen zolder lopen. Via de Zolderplanner kun je via Proflink eventueel een afspraak maken met een gespecialiseerde VELUX verwerker uit de regio. Tijdens dit vrijblijvende en kosteloze gesprek kunnen nadere afspraken over de verbouwing van de zolder gemaakt worden. Aardige bijkomstigheid van de Zolderplanner is volgens Bakker dat je een indicatie krijgt van wat een zolderverbouwing kan opleveren aan waardevermeerdering van je huis. “Een ongebruikte zolder wordt normaal gesproken door makelaars bij woningtaxaties voor slechts een derde van de vierkantemeterprijs meegerekend. Met een volwaardige woonruimte kan de zolder dus twee derde meer waard worden. Wie de zolder als slaapkamer, badkamer of kantoor gebruikt, zal zien dat de zolderruimte vervolgens 100% meetelt in de taxatie van de woning.”
VOOR
NA
www.zolderplanner.nl | www.velux.nl
D u u r z a m e u i td a g i n g v o o r a r ch i t e ct e n Architecten worden uitgedaagd mee te doen aan de ontwerpwedstrijd voor het World Sustainability Centre, een groot duurzaamheidscentrum op de kop van de Afsluitdijk. Het zal in de eerste plaats een publiekscentrum zijn, waar mensen nieuwe technieken op energie- en watergebied en daarnaast de rijke natuur van de Waddenzee kunnen beleven. Het gebouw zal zelfvoorzienend zijn in het energiegebruik. Nog tot 31 juli 2009 kunnen architecten hun ideeën aanleveren. Voor de beste ontwerper ligt een prijs klaar van 30.000 euro. Initiatiefnemers van de wedstrijd zijn de Stichting Duurzaamheidscentrum en de TU Delft. Het World Sustainability Centre is voor een deel bedoeld als ontwikkelingsplaats voor jong wetenschappelijk toptalent uit de hele wereld. Onder de noemer ‘Act Now!’ gaan ze aan concrete oplossingen werken voor milieuproblemen. Bij het duurzaamheidscentrum komt een kleinschalig hotel. Voorjaar 2010 worden de ingezonden ontwerpen gepresenteerd en in 2013 kan, als het goed is, worden begonnen met de bouw. De verwachting is dat het centrum 250.000 bezoekers per jaar gaat trekken.
V E L U X d a g l i c h t k o e p el w i n t e n e r g i e p r i j s é n i s leve r b a a r i n p o ly c a r b o n a a t De VELUX acrylaat daglichtkoepel ontving afgelopen voorjaar de Energie-Genie-prijs 2009; één van de meest prestigieuze energieprijzen van Oostenrijk voor innovatieve, energiezuinige producten. Sinds 1 juni 2009 is de daglichtkoepel ook in het zeer slagvaste polycarbonaat beschikbaar. Dit zorgt naast de hoogste thermische isolatie en hoge geluidsreductie voor een nog betere bescherming tegen doorval, vandalisme of inbraak. Het is de eerste lichtkoepel die een koepel combineert met een HR++ veiligheidsglaselement, een elektrisch bedieningssysteem en perfect passende raamdecoratie.
Polycarbonaat
HR++ veiligheidsglas
PVC profielen EPS Isolatie Aftimmergroef Anti-vandalismebevestiging
www.duurzaamheidscentrum.nl
4
5
A r ch i t e ct Tj e r k R e i j e n g a o v e r M o d e l H o m e 2 0 2 0 p r o j e ct :
“Home for Life e x e m pl a r i sch v o o r ‘duurzaam doen’”
‘Home for Life’, de eerste van zes modelwoningen in het Model Home 2020 project is opgeleverd. Hiermee laat VELUX concreet zien hoe gebouwen energieneutraal en energieproducerend kunnen worden gebouwd. Nu zal ‘Home for Life’ worden getest op energieverbruik en -productie door er een gezin in te laten wonen, consumeren en produceren. Het huis staat in het Deense Lystrup (ongeveer 10 km ten noorden van Aarhus) en is tot stand gekomen door een samenwerkingsverband van VELUX en VELFAC. Maar hoe kijkt de ‘architectonische buitenwacht’ tegen dit project aan? Architect Tjerk Reijenga geeft zijn visie. “Het is prachtig dat er in de breedte steeds meer belangstelling komt voor duurzaamheid. De ‘duurzaam leefklimaat’-aanpak van VELUX als het gaat om Home for Life is interessant, omdat het heel duidelijk en specifiek een onderwerp oppakt. Ook de uitwer6
king ervan in websites, publicaties en symposia spreekt me erg aan. Ik vergelijk het een beetje met Holcim (betonproducent). Die heeft dat ook heel goed opgepakt”, aldus Reijenga die vanuit KOW-X dagelijks betrokken is bij ‘duurzaamheidsprojecten’. Samen met collega’s maakt hij grensoverstijgende ontwerpen voor Nederlandse en internationale opdrachtgevers. Deze projecten zijn disciplineoverstijgend, hebben een buitengewone omvang en een bijzondere vormentaal. Reijenga is in binnen en buitenland een autoriteit op het gebied van duurzaamheid. Zo is hij een van de ontwerpers van Agrodome in Wageningen (zie ook pagina 20 in deze Highlights).
praten en doen. VELUX probeert met dit project houvast te geven en maakt zaken wel concreet. ‘Home for Life’ is exemplarisch voor een praktische aanpak. Het is een eengezinswoning die meer energie produceert dan ze consumeert, en alle energie die wordt gebruikt is duurzaam.” Home for Life is het resultaat van tien interdisciplinaire workshops, waarbij experts vanuit de bouwwereld, onderzoekinstituten, architecten, ingenieurs en andere specialisten samen hebben gewerkt bij de ontwikkeling van een woning met een goed leefklimaat, gevuld met veel daglicht en ventilatie en het gebruik van duurzame energiebronnen.
N o o i t o p j e l a u w e r e n r u st e n G r e n s t u ss e n p r a t e n e n d o e n Reijenga: “Er wordt nogal vaak en vooral veel gesproken over duurzaamheid, maar er is nog altijd een grens tussen erover
Juist de betrokkenheid en het samenbrengen van kennis en deskundigheid vergroten volgens Reijenga de kans op succes van dit project. “Nu gaat het erom dit verder uit te bouwen. Ik trek
wederom een vergelijking met Holcim. Zij hebben het onderwerp duurzaamheid voor architecten verder vormgegeven door awards en conferenties en vervolgens goede publicaties. Dat lijkt een succesvolle formule. En dat zijn meteen aandachtspunten voor de toekomst. Je moet zorgen voor juiste informatie, ervoor zorgen dat deze goed toegankelijk is, en toepassing daarvan stimuleren. Wat je nooit mag doen, is denken dat je alles verschrikkelijk goed doet en dus op je lauweren kunt rusten. Dat mag niet gebeuren.”
Meer informatie over het Model Home project vindt u op: www.velux.com/Sustainable_living/Model_Home_2020/ Wilt u de projecten van Model Home op de voet volgen, dan kunt u zich opgeven voor de Model Home nieuwsbrief: www.velux.com/ Sustainable_living/Model_Home_2020/Newsletter/ 7
C o m f o r ta b e l w o n e n e n l e v e n i n e e n d u u r z a a m o n tw e r p Met ‘Home for Life’ staat er nu een energie+ woning die comfortabel is om in te leven, bovendien een mooi ontwerp heeft en na ongeveer dertig jaar evenveel energie heeft geproduceerd als wat gebruikt is voor de productie van de bouwmaterialen en de bouw van de woning. Dit staat centraal in de holistische benadering; zorgen voor een gezond en prettig binnenklimaat voor de bewoners, terwijl actief gebruik wordt gemaakt van duurzame 8
zonne-energie. De belangrijkste elementen van VELUX producten - daglichttoetreding voor licht en warmte in huis, het ‘s nachts minimaliseren van warmteverlies en het beheersen van het binnenklimaat - zijn hierin verenigd.
vlak is 40% ten opzichte van het aandeel vloeroppervlak (in vergelijking met een gebruikelijke toepassing van 20%). Er zijn vensters in alle vier de gevels toegepast evenals in het dak. Dit zorgt ervoor dat voldoende natuurlijk daglicht diep in de woning terechtkomt.
D a g l i cht b e l a n g r i jk o n d e r d e e l v o o r g e z o n d b i n n e n kl i m a a t
N a t u u r l i jk e e n m e ch a n i sch e v e n t i l at i e
Leven, licht en lucht komen terug in de architectuur van ‘Home for Life’. Het invallende daglicht is geoptimaliseerd, zodat er op het gebruik van elektrisch licht bespaard kan worden. Het glasopper-
De actieve schil van de woning verandert de expressie en ruimtelijke samenhang van de woning afhankelijk van het seizoen en de behoeften. Gedurende de dag is de woning open en ontvankelijk
en zitten de luiken op de gevel naast de vensters, waar ze licht en kleur brengen aan de donkere achtergrond. De dakranden, raamdecoratie en zonwering reguleren de warmte, daglichtinval en privacy naar behoefte. Het geïntegreerde huissysteem regelt de automatische instellingen en draagt bij aan een beter comfort en energiebesparingen in het dagelijks leven. De dak- en gevelvensters openen en sluiten vanzelf en voorzien de woning van natuurlijke ventilatie. De zonwering gaat dicht voordat het te warm wordt, en het licht gaat automatisch aan en uit, afhankelijk van de hoeveelheid daglicht dat binnenkomt. 9
Gl a s v e z e ls b r e n g e n d a g l i cht w a a r g e e n d a g l i cht k a n k o m e n Met het EconLight Zonlichtsysteem brengen glasvezels licht waar voorheen zonder breken of verbouwen geen daglicht kon komen. Met moderne lenstechnieken en glasvezelkabels worden bestaande en nieuwe gebouwen van natuurlijk licht voorzien met 100% groene energie. Hoe het werkt? Op het dak of aan de gevel van een gebouw wordt een zonnepaneel van één m2 geplaatst. Dit paneel bevat 64 lenzen, die de beweging van de zon volgen. Elke lens is verbonden met een glasvezeldraad. In totaal worden zestien draden gebundeld tot één 6 mm dunne glasvezelkabel, die één daglichtarmatuur aanstuurt. Wat te denken van het positieve daglichteffect in bijvoorbeeld gezondheidscentra, sportlocaties, winkels, penitentiaire inrichtingen, musea, overheidsinstellingen, kantoorgebouwen en appartementencomplexen? www.parans.com 10
11
V a n z o ld e r k a m e r t o t s u cc e s Ooit begonnen ze klein. Op een zolderkamer of achterafkamertje. Echte pioniers met een duidelijke droom voor ogen: het gaan maken! En met succes: de zolderkamer blijkt vaak de kraamkamer van een geslaagde carrière. Inmiddels houden ze kantoor in een bij die nieuwe status passende ruimte. Hoe kijken deze smaakmakers terug op die cruciale beginperiode, en op die zolderkamer, waar de basis werd gelegd voor dat succes?
C r e a t i e v e b r o e dpl a a ts m e t p r a cht i g e l i cht v a l “Ik geloof dat het ooit een hooizolder is geweest. Toen ik in 1984 besloot om daar m’n eerste ontwerpstudio van te maken, kon je letterlijk door de dakpannen naar buiten kijken. Maar ik zag het helemaal zitten. Het was qua ruimte, oppervlakte en lichtinval gewoon de meest geschikte ruimte.” Frans Schrofer is internationaal gerenommeerd als ontwerper van meubelen voor huis, tuin en kantoor. Europa, Noord- en ZuidAmerika, Azië: zijn karakteristieke, modern-elegante creaties zijn anno nu overal terug te vinden. Broedplaats van deze geslaagde loopbaan is een Haagse zolder in de stallen van wat ooit een melkwinkel was. Na ongeveer vijf jaar verbouwen kon Schrofer in ’89
12
in die voormalige hooizolder zijn eigen ontwerpstudio starten. “Ik zat er alleen, want het begon allemaal als een eenmanszaak. Aanvankelijk was de ruimte behoorlijk leeg. Er stonden wat machines en een Apple-computer, een heel grote vlindertafel, en that was it. Van daaruit ging ik aan de slag. Spannend! De hele wereld lag voor me open. Eerst heb ik er een tijd alleen gezeten, bezig met m’n eerste ontwerpen. Vrij snel daarna kwamen er stagiaires, en een tijd later heb ik iemand definitief aangenomen. Uiteindelijk hebben we er met een team van acht mensen gezeten. Het mooie van deze ruimte was de huiselijkheid die ze uitstraalde. Dankzij de dakvensters was de lichtval heel erg mooi. Het enige nadeel was misschien het niet bepaald geweldige uitzicht. Het pand werd omsloten door andere gebouwen, en daardoor was
het gebouw nogal naar binnen gekeerd. Het is een van de redenen geweest waarom ik zes jaar geleden met de studio verhuisd ben naar een ander pand in Den Haag. We zitten nu in een voormalig pakhuis, allemaal kleine etages boven elkaar, elk met grote ramen, prachtig licht en ventilatieroosters. Echt een gebouw met de blik naar buiten, perfect passend bij de industrial design studio die we zijn. We laten nu veel beter ons gezicht zien. Ons nieuwe uitzicht vanaf het prachtige dakterras dat we nu hebben, vergroot onze horizon.”
“Vaak terugdenken aan die beginperiode doe ik eigenlijk niet. Ik ben niet zo van het mijmeren. Het mooie is wel dat m’n dochter onlangs van diezelfde zolder haar studio heeft gemaakt. Ze studeert aan de Kunstacademie en is helemaal weg van het daglicht dat dankzij diezelfde dakvensters nog steeds prachtig binnenvalt. Ze kan er fantastisch tekenen en schilderen. Dat is eigenlijk wel mooi: zo is deze ruimte opnieuw een creatieve broedplaats. En de cirkel is in feite rond.” www.studioschrofer.com
13
2
1
K e n n i s d e l e n o v e r r e l a t i e d a g l i cht e n g e z o n dh e i d t i jd e n s d a g l i cht s y m p o s i u m
D a g l i cht h e e f t e e n h e l e n d e w e r k i n g o p l i ch a a m e n g e e st Ga niet te lang in de zon zitten, dat kan schadelijk zijn voor de gezondheid. Overmatige uv-straling is medeverantwoordelijk voor huidkanker. Dit geluid is zeker met de zomer in aantocht vaak te horen. Toch leveren daglicht in het algemeen en de zon in het bijzonder meer gezondheidsvoordelen dan -nadelen op. Sterker nog: daglicht heeft vaak een helende werking op ons lichaam en op onze geest. Dit werd nog maar eens benadrukt tijdens het derde internationale VELUX Daglichtsymposium, dat op 13 en 14 mei werd gehouden in de Rotterdamse Van Nelle Ontwerpfabriek.
“Het gebrek aan daglicht in gebouwen en de negatieve impact daarvan op de gebruikers en bewoners van gebouwen zijn aanzienlijk. We ontvangen 80% van onze vitamine D-behoefte rechtstreeks van de zon. Maar mensen komen nauwelijks meer buiten. We brengen 90% van onze tijd binnen door, met alle gezondheidsgevolgen van dien. Het belang van voldoende zon- en daglicht voor de mens in de huidige gebouwde omgeving wordt dan ook steeds groter. Aan architecten en daglichtspecialisten dus de uitdaging om het effect van daglicht in toekomstige, duurzame gebouwen te optimaliseren”, aldus Mohamed Boubekri, universitair hoogleraar aan de Universiteit van Illinois in de Verenigde Staten.
Een etmaal is dan geen 24 uur, maar bijvoorbeeld 24,5 uur of soms wel 28 uur. “Recente onderzoeken hebben geprobeerd om milieuaspecten, zoals licht, te linken aan de gezondheid en prestaties van mensen. De eerste conclusies wijzen op een positief wederzijds verband tussen die twee. Licht kan mensen op fysiek, fysiologisch en psychologisch gebied beïnvloeden en een gebrek aan licht kan consequenties hebben voor de menselijke gezondheid”, zegt Marilyne Andersen, assistent-professor en hoofd van het Daglicht Lab van het Massachusetts Institute of Technology van Cambridge in de Verenigde Staten.
All y o u n e e d i s l i g ht P o s i t i e f v e r b a n d t u ss e n l i cht, g e z o n dh e i d e n p r e st a t i e s
1: Paul Kalkhoven, Foster + Partners 2: James Carpenter 14
De uitdaging om het effect van daglicht te optimaliseren, geldt voor alle soorten gebouwen. Dus ook die in de gezondheidszorg. Uit onderzoek dat gepresenteerd werd door Nick Baker, senior researcher en professor aan de Universiteit van Cambridge, blijkt dat patiënten die voldoende daglicht krijgen in ziekenhuizen, sneller genezen dan patiënten die dat niet krijgen. Daglicht is bovendien van invloed op het waak-slaapritme van mensen. Licht stuurt onze biologische klok aan en zorgt ervoor dat we weten wanneer het dag en wanneer het nacht is. Als mensen of dieren continu in een donkere omgeving verblijven, ontspoort het normale ritme.
Voor sommigen kunnen daglichttoetreding en het benutten van zonlicht niet ver genoeg gaan. “Bouw een beschaving 2.0 gebaseerd op niets anders dan daglicht”, luidt de boodschap van de onafhankelijke auteur, filosoof en commentator Tor Nørretranders, Master of Science in milieuplanning en sociologische wetenschappen. “Beschaving zoals wij die vandaag de dag kennen, is ontstaan door gebruik te maken van fossiele brandstoffen uit het diepste van de aarde. Beschaving zoals wij deze in de toekomst moeten ontwikkelen, moet komen uit de sterren boven ons. Zoals de Beatles het zeiden in één van hun bekendste liedjes: `All you need is love’, zeggen wij: `All you need is light’.” Dit betekent volgens Nørretranders dat we weer gebruik moeten gaan >> 15
rantie van ramen en de manier waarop licht door een gebouw kan worden geleid. “We moeten daglicht diep in het gebouw brengen om ervan te kunnen genieten. De wijze waarop is afhankelijk van de materialen die je toepast. De effecten van daglicht buiten gebruik ik als inspiratie, bijvoorbeeld de reflectie van licht in water, en vertaal ik in daglichtmogelijkheden in het gebouw.”
T o e k o m st i g e a r ch i t e ct e n Wereldwijd is de interesse voor het gebruik van daglicht opnieuw opgeleefd om te kunnen voldoen aan toekomstige uitdagingen op het gebied van energie-efficiëntie. Een groeiende ontwikkeling richting duurzame gebouwen heeft de hoopvolle doelstelling opgeleverd dat gebouwen in de nabije toekomst volledig in hun eigen energiebehoefte moeten kunnen voorzien. Belangrijk is dat architecten en andere betrokkenen zich bewust worden van de
I n t e r n a t i o n a l e d a g l i chte xp e r ts v e r z a m e l e n z i ch Meer dan 200 professionals uit 22 verschillende landen verzamelden zich op 13 en 14 mei in de Van Nelle Ontwerpfabriek in Rotterdam voor het derde internationale VELUX Daglichtsymposium. Hieronder waren architecten, wetenschappers, daglichtspecialisten, docenten, media en andere geïnteresseerden. Zij wisselden kennis, standpunten en visies uit over daglicht in gebouwen. Centraal thema tijdens dit symposium was het voordeel dat daglicht biedt op het gebied van energie-efficiëntie en gezondheid. Verschillende internationale daglichtexperts presenteerden hun laatste bevindingen op dit gebied. Onder hen Marilyne Andersen, assistent-professor en hoofd van het
maken van de natuurlijke kracht van het zonlicht. Zeker ook als het gaat om duurzaamheid. De meest directe manier waarop de zon een bijdrage levert aan de verwarming van een woning, is via de ramen. Via (grotere) ramen met HR++-glas in zongerichte gevels stroomt op jaarbasis meer warmte de woning in dan er naar buiten verdwijnt.
I n t e r d i sc i pl i n a i r e samenwerking Desalniettemin komt er bij daglichttoetreding op het gebied van bouwkundige eisen en voorschriften, regelgeving om de hoek kijken. Ten behoeve van bouwplannen kunnen daarvoor berekeningen gemaakt worden die tot adviezen kunnen leiden. Daarbij moet ook rekening worden gehouden met de beperkingen van gebouwen en ruimtes. Overigens is daglicht nodig, maar kan het in sommige gevallen ook hinderlijk zijn. Denk maar aan een werkplek waarbij 16
vele voordelen die energieneutraal ontwerpen en bouwen met zich meebrengen. Zeker gezien het slinken van de traditionele energiereserves. Belangrijk is dan ook dat toekomstige architecten zich laten inspireren door daglicht en het benutten van daglicht in relatie tot duurzaam bouwen. Op de Koninklijke Technische Hogeschool in het Zweedse Stockholm leren de studenten van de architectural lighting design-opleiding daar op een creatieve manier mee om te gaan. Dat geldt ook voor The Oslo School of Architecture and Design, die als doel heeft nieuwe inzichten te ontwikkelen ten aanzien van de manier waarop architectuur als infrastructuur natuur en cultuur kan verbinden. Uiteindelijk gaat het erom dat we het potentieel van daglicht in gebouwen optimaal weten te benutten.
Daglicht Lab van het Massachusetts Institute of Technology van Cambridge in de Verenigde Staten, adjunct-professor Tor Nørretranders van de Kopenhagen Business School in Denemarken, universitair hoogleraar Mohamed Boubekri van de Universiteit van Illinois in de Verenigde Staten, Myriam Aries en Laurens Zonneveldt, onderzoekers van TNO Bouw en Ondergrond uit Nederland, en architecten Wessel de Jonge uit Nederland en James Carpenter uit de Verenigde Staten. Meer informatie over het daglichtsymposium, waaronder de getoonde presentaties, kunt u vinden op www.thedaylightsite.com.
de zon schijnt op een beeldscherm. Met dergelijke factoren dienen architecten rekening te houden bij hun ontwerpen. Het is vaak een kwestie van goed communiceren tussen alle betrokken partijen bij het ontwerp en de bouw. “Zeker als we het hebben over duurzaam bouwen, gaat dit hand in hand met interdisciplinaire samenwerking. Als deze factoren los van elkaar worden gezien, zal duurzaam bouwen erg lastig zijn”, aldus Kees Duijvestein van de TU Delft. Niet voor niets wil de TU naast duurzaam bouwen ook integraal ontwerpen op de (politieke) agenda zetten.
T r a n sp a r a n t i e Architecten, bouwers en wetgevers moeten er alles aan doen om daglicht in gebouwen tot zijn recht te laten komen. Dat vindt ook ‘daglichtgoeroe’ James Carpenter: “Breng het daglicht terug in gebouwen en maak binnenshuis gebruik van de effecten van het binnenvallende licht.” Daarvoor maakt hij gebruik van de transpa17
fotografie: ©Hans Lebbe | WNF
W a a r h e t W NF v o o r st a a t , i s t e r u g t e v i n d e n i n d e h u i s v e st i n g Het verwerpen van het Nederlandse aalbeheersplan, dat on voldoende ambitieus is om de paling voor uitsterven te behoeden. Maar bijvoorbeeld ook het toejuichen van een wetgeving die de import en handel van illegaal gekapt hout in Europa moet verbieden. Dat is wat het Wereld Natuur Fonds (WNF) bezighoudt en waar het zich voor inzet. Dat vertaalt zich niet alleen naar dagelijkse werkzaamheden, maar ook naar de huisvesting. Het hoofdkantoor van het WNF in Zeist is een van de meest energiezuinige gebouwen van Nederland. Het symboliseert waar het WNF voor staat. Tot in het kleinste detail is er rekening gehouden met het milieu en een harmonieus samengaan met de natuur. Architect Thomas Rau tekende voor het eigenzinnige ontwerp, dat is gebaseerd op een CO2-neutrale strategie. Warmte wordt verkregen uit een warmtekrachtkoppeling (WKK) die werkt op de niet-fossiele brandstof koolzaadolie. In het gebouw zijn duurzame materialen verwerkt, waaronder verantwoord gekapt hout, tapijt van 90% gerecycled garen en een deurmat van oude autobanden bij de entree. Op het dak staan zonnecollec toren voor het opwekken van energie. Daarnaast is er gekozen 18
voor drielaags isolerend glas. De meeste wanden en plafonds zijn afgestreken met het milieuvriendelijke natuurproduct leem. Leem heeft de eigenschap goed warmte en vocht op te nemen en af te staan. De productie en verwerking van leem kosten nauwelijks energie. In de lemen plafonds zijn klimaatmatten verwerkt. Een ingenieus systeem van ‘waterbuisjes’ in de plafonds zorgt voor verwarming en koeling van het gebouw. Bovendien is het pand een thuis voor dieren. Voor vogels, zoals gierzwaluwen, zijn gaten gemaakt in de oostgevel. Maar ze kunnen ook terecht in de ‘nestjes’ aan de onderkant van het vergadergebouw. De oude pompkelder is geschikt gemaakt als vochtig en donker verblijf voor de grootoorvleermuis en de watervleermuis. Dwergvleermuizen en laatvliegers genieten liever van het namiddagzonnetje. Voor deze dieren zijn er in de spouw van de westgevel ruimtes uitgespaard. “Wij maken gebouwen die vriendelijk zijn voor deze aarde”, zegt architect Thomas Rau.
www.rau.nl | www.wnf.nl 19
N ag r o e i b a a r h e i d v e r d o o r g evo e r d i n wo n i n g e n Wag e n i n g e n
Agrodome: een huis uit de
n a t u u r m e t e e n t o e k o m st Het gebruik van zo veel mogelijk natuurproducten uit de omgeving, die ook nog eens weinig energie vragen om te worden geproduceerd. Dat was het uitgangspunt voor de bouw van vier experimentele woningen in de Wageningse Veerstraat die een tijdje geleden zijn opgeleverd. Woonhuizen met een prettig leefklimaat die tegelijk een kijkje geven hoe maatschappelijk verantwoord bouwen er in de toekomst uit kan zien.
20
21
Bij de bouw van deze unieke woningen is de nagroeibaarheid van producten zo ver mogelijk doorgevoerd. Dat betekent dat de gebruikte materialen weer aanplantbaar moeten zijn. Daar vloeit meteen het cradle-to-cradleprincipe uit voort: wat uit de natuur komt, moet zonder schade er weer in worden teruggebracht. De naam van dit project, Agrodome, verwijst naar het agrarische, en dome komt van het Latijnse domus, dat huis betekent. Met dit project hebben de architecten Tjerk Reijenga en Renz Pijnenborgh van respectievelijk architectenbureau KOW-X en Archi Service BV zich flink kunnen uitleven. “We werken al met dergelijke materialen, maar nog nooit op zo’n grote schaal als in Wageningen”, aldus Pijnenborgh. Zo zijn de wanden bijvoorbeeld opgebouwd uit Pavatex, houtsnippers die zijn geperst, waarbij de van nature aanwezige lignine werkt als verbindingsmiddel. Deze platen werden op een houten skelet bevestigd en van buiten bestreken met een ondoordringbare kalklaag, afkomstig van schelpen. De isolatie bestaat uit vlasvezel en de muren aan de binnenzijde zijn van brandwerende fermacell gipsplaat, afgestreken met leemverf. “Allemaal producten die goeddeels zonder natuurschade te gebruiken zijn”, aldus de architect.
L i cht e r Die aandacht voor de natuur geldt ook voor het gebruik van energie bij het produceren van de bouwmaterialen. Dat is minimaal in vergelijking met bijvoorbeeld bakstenen. In dat kader is er bovendien aandacht voor het transport. Alles moet zo dicht mogelijk bij huis worden gehaald, of op zijn minst uit Europa. Dat geldt ook voor de afvoer van materiaal in het geval van sloop. De resten moeten vlakbij weer terug in de natuur kunnen worden gebracht (composteren), of worden gerecycled. Omdat er geen zware bouwmaterialen aan te pas komen, zijn de woningen minstens de helft in gewicht van de traditionele bouw. Onderheien is daarom niet nodig. Het gebruik van natuurlijke producten, zoals in Wageningen is gebeurd, heeft als voordeel dat het huis damp-
22
open is. “Dat geeft een prettig binnenklimaat, dat deels ook wordt veroorzaakt door het gebruik van het hout in de plafonds”, meent Pijnenborgh. Ook op het dak is aan de natuur gedacht: dakpannen van larikshout waar het water in de vezelrichting wordt afgevoerd, en houten goten van eenzelfde principe. Een bed van vetplanten wordt gebruikt op het zuiddak als isolatie tegen de zomerwarmte, die daar wel tot 80 graden Celsius kan oplopen.
Houten goot De bouwkosten zijn vanwege het experimentele karakter tien procent hoger dan normaal. “Dat komt omdat er van alles moest worden uitgezocht”, zegt Fred van der Burgh van stichting Robinia, die in een van de woningen kantoor houdt en ook geïnteresseerden in dit nieuwtje op bouwgebied rondleidt. “Ook zijn de kosten hoger omdat het hier slechts om vier kavels gaat en er maar drie in de verkoop konden. Bij een grote productie zou het project aanmerkelijk goedkoper uitvallen”, zo geeft hij de reden van de hogere kostprijs weer. In de bouw zijn zo min mogelijk concessies gedaan, maar ze bleken toch onvermijdelijk. Zo is het hout van de kozijnen van een beschermende natuurverf voorzien en heeft de tachtig centimeter dikke materiaalzuinige schuimbetonfundering een dunne betonnen tussenlaag gekregen voor de stevigheid. In het interieur zijn in de natte ruimten gangbare tegels gebruikt, maar dat zijn wel zo’n beetje de enige afwijkende concessies aan het oorspronkelijke plan. Het huis heeft een normaal glasoppervlak, maar geeft meer dan voldoende daglicht. Dat komt door het lichthof dat in het midden van het huis is gebouwd. Dit was nodig omdat de woningen zeventien meter diep zijn. De serre heeft tevens de functie om in de winter de warmte van de schaarse zon vast te houden. Het resultaat is een huis met een eigenzinnig ontwerp en een prettige uitstraling, zonder overbodige milieubelasting. Zo mag de toekomst er voor huizen zeker uit gaan zien. www.agrodome.nl
23
D e M a ch i n i st k r i j g t a n d e r e b e st e m m i n g Donkere zolder wordt lichte bedrijfsruimte 24
25
VOOR
De donkere zolder van de voormalige Rotterdamse school voor machinisten aan de Willem Buytewechstraat was feitelijk onbruikbaar om onderdeel te worden van de bestemmingsverandering die het gebouw heeft ondergaan. Met VELUX daglichtsystemen is er echter een zee van licht toegetreden en is er hierdoor meer dan 250 m2 extra gecreëerd, waar bedrijfjes een plek kunnen huren. De Machinist, zoals het gebouw genoemd wordt op het Coolhaveneiland, ondergaat een forse renovatie. De voormalige school wordt omgezet in een multifunctioneel gebouw, dat een positieve uitstraling zal hebben op de omgeving, zo is de gedachte. De bouw is somber van stijl, zonder enige opsmuk en passend bij de periode van wederopbouw in ons land. Het gebouw is van binnen echter zeer licht en daardoor goed bruikbaar voor verschillende doeleinden. “Het oorspronkelijke plan om dertig procent van de beschikbare oppervlakte in te richten als horeca, blijft gehandhaafd”, zegt Teun Harteveld van Kristal projectontwikkeling, die het gebouw onder handen nam in opdracht van woningcorporatie Woonbron. “Naast een grand café en een sociëteit komen er bovendien podia en een kinderdagverblijf in. Verder is het de bedoeling om er gevestigde bedrijven in onder te brengen, en starters. Voor 575 euro per 20 m2 p.m. is er al een werkplek te huur, zo blijkt. Op zich hoeft er niet erg veel aan het gebouw te worden gedaan, alhoewel het toch een uitdaging bleek te zijn om alle beschikbare ruimten gebruiksklaar te maken.”
A r ch i t e ct u u r Zo gaf de zolder hoofdbrekens. Om er niets mee te doen, zou zonde zijn, want hij heeft een oppervlakte van ten minste 250 m2. Vermoedelijk van oorsprong bedoeld als opslag, gaf hij de aanblik van een donkere, onbruikbare ruimte. Om hem functioneel te maken, was toetreden van het daglicht een must. Er moesten
ramen in het dak komen, en wel circa vijftig stuks. Daarbij kwamen echter twee problemen om de hoek kijken. Het eerste was dat de gemeente goed in de gaten zou houden of het pand niet in architectonische zin geweld zou worden aangedaan. De ramen moesten bijvoorbeeld in proportie blijven en in het ritme van de gevel passen. “We hebben daarom een aantal varianten bedacht, maar kwamen uit op twee boven elkaar geplaatste VELUX dakvensters van elk 78/98 cm. Deze zijn over de gehele lengte aan de straatzijde aangebracht”, aldus Harteveld. Alleen aan de andere zijde zijn pas dieper op de zolder dergelijke lichtvallen aangebracht, omdat het trappenhuis deels langs het dak loopt.
Knik Met het gebruik van de dakvensters was meteen het tweede probleem opgelost. Het dak maakt namelijk een knik op het eerste lengtespant. Dat kon met een groot aaneengesloten venster niet eenvoudig worden overbrugd. Met twee boven elkaar geplaatste dakvensters kon dat worden gepareerd. Die zijn namelijk onder en boven de knik gemonteerd. Het resultaat is een heldere zolder, hetgeen wordt versterkt door de aftimmering, die wit is gehouden. De donkere balken zijn gelaten zoals ze waren, en geven het authentieke van het dak goed weer. “Er zal nog wel een lichtstraat worden aangebracht”, zegt Sjaak van Roosendaal, die als uitvoerder van de bouwer Van Ommen en De Groot optreedt. “Maar dat kan nu dus met minder toe, en dat spaart energie.” De lichtopbrengst van buiten is ook voldoende voor de arbowetgeving. Met deze aanpak op deze oude duistere zolder is een prima compromis bereikt tussen de eisen van de architectuur en de wetgever, en de daglichtopbrengst. Met dank aan de tuimelramen. www.vanomme-degroot.nl; www.kristal.org; www.woonbron.nl www.velux.nl
NA
26
27
F r a a i e d a g l i chtc o n c e pt e n i n b e e ld Daglichttoetreding in gebouwen. Hoe mooi, fraai, interessant en esthetisch verantwoord dat kan zijn, wordt duidelijk in de ontwerpen van het kantorencomplex Westraven in Utrecht, het Textielmuseum in Tilburg en stadsschouwburg De Harmonie in Leeuwarden.
S t a d ss c h o u w b u r g D e H a r m o n i e
K a n to r e n c o m p l ex W e st rav e n
De Harmonie in Leeuwarden is een van de vijf grootste schouwburgen in Nederland. In de jaren negentig werd besloten om het oude pand niet verder op te knappen en er een heel nieuw gebouw neer te zetten. Architect Frits van Dongen gaf de nieuwbouw een theatrale sfeer mee met gebruikmaking van licht en aankleding. Het ontwerp past bij de missie van het theater. Zo wil De Harmonie een spannend theater zijn, waar verrassende dingen gebeuren. Het is gebouwd aan de rand van het middeleeuwse centrum van Leeuwarden. Het gebouw heeft twee zones in de lengterichting van het kavel, een 22 meter breed, hoog glazen volume, met daarachter een tien meter brede bakstenen servicestrook. Deze laatste sluit aan op de woningen uit de zeventiger jaren aan de zuidzijde. Boven het hoge volume steken de twee toneeltorens uit.
Winnaar van de Nederlandse Bouwprijs 2009 in de categorie gebouwen: kantorencomplex Westraven in Utrecht. Het gebouw is een van de meest gewaardeerde projecten van Cepezed, het Delftse bureau dat eerder al de BNA Kubus in de wacht sleepte. Cepezed renoveerde de oude kantoortoren van Rijkswaterstaat en voegde er laagbouw aan toe. Een van de meest opvallende ingrepen aan de toren is het doorbreken van het ruimtelijk isolement van de verdiepingen door vides langs de gevels te maken. De vides verspringen ten opzichte van elkaar, zodat iedere bouwlaag vanuit de lifthal direct visueel contact met de buitenwereld heeft. De doorkijkjes zijn een grote verbetering voor de oriëntatie en belevingswaarde in het gebouw.
28
29
MEER RUIM T E , MEER GE L D EN MEER L I C H T Het vergroten van het woon- en leefgenot van Europese huizenbezitters. Dat is dé doelstelling van de nieuwe (fictieve) Leef Groots beweging. Tijdens de Europese verkiezingen heeft VELUX met de beweging hiervoor aandacht gevraagd. De Leef Groots beweging wil huizenbezitters stimuleren om het aantal vierkante meters in een huis maximaal te benutten door de zolder te gebruiken als leefruimte. Verder richt ze zich op energiezuinig wonen en het terugdringen van het fileprobleem. Ter promotie van de website leefgroots.nl heeft VELUX in tien steden, waaronder Den Haag, Amsterdam, Den Bosch, Zwolle en Utrecht campagne gevoerd door het wildplakken van posters op verkiezingsborden en het inzetten van PR.
Textielmuseum Tilburg Oud en nieuw vloeien fraai en soepel in elkaar over in het Textielmuseum in Tilburg. Architectenbureau Cepezed werd enkele jaren geleden uitgedaagd om een modern, nieuw entreegebouw te ontwerpen, dat de historische omgeving respecteert en bovendien de losse gebouwen van het Mommerskwartier met elkaar verbindt. Gekozen is voor een glazen verbindingsgang naar de historische gebouwen van het museum. Zowel het dak als de gevels zijn van glas gemaakt. Zo ontstaat een zeer lichte en transparante gang, waardoor het historische textielstraatje, de hoogbouw en de Damastweverij goed zichtbaar blijven. Zwart, wit, grijs en zilvertinten zijn de kleuren die het gebouw markeren. De vloeren zijn vervaardigd van Noorse leisteen, beton en rubber. Opvallend is Nederlands grootste permanente textiele led-scherm. Het museum kan hiermee op een verrassende manier communiceren: zowel teksten als geanimeerd bewegend beeld zijn op het scherm te zien. 30
muren, meubels en VELUX daglichtsystemen. Hierdoor krijgen zij een goed beeld van hoe groots hun zolder kan worden en weten ze gelijk hoeveel de kosten en mogelijke waardestijging van hun woning zijn. Ook kunnen ze een afspraak maken met een onafhankelijke professional om hun droomzolder te verwezenlijken.
Z o ld e r b i e dt m o g e l i jkh e d e n Door de economische crisis verhuizen minder mensen, terwijl meer mensen hun woning verbouwen. Uit onderzoek blijkt dat 71% van de zolders momenteel wordt gebruikt als rommelhok. En dat terwijl de zolder door het toevoegen van daglicht en frisse lucht omgetoverd kan worden in een (thuis)werk-, hobby-, slaapof speelkamer. Op www.leefgroots.nl kunnen consumenten met de zolderplanner hun zolder herontwerpen door het plaatsen van
S u cc e s v o ll e a ct i e De website leefgroots.nl stond een week lang in het teken van de Leef Groots beweging en haar standpunten. Inmiddels heeft leefgroots.nl weer zijn vertrouwde homepage terug waarbij uitleg over het gebruik van de zolder en de zolderplanner centraal staan. Meer informatie op: www.leefgroots.nl. 31
VELUX Highlights is een uitgave van: VELUX Nederland B.V. Bezoekadres: Molensteijn 2 | 3454 PT De Meern Postadres: Postbus 142 | 3454 ZJ De Meern Telefoon: 030 - 6 629 629 Telefax: 030 - 6 629 680 Internet: www.velux.nl E-mail:
[email protected] Ontwerp: Carree Vormgevers, Capelle a/d IJssel Layout: Carree Vormgevers, Capelle a/d IJssel Fotografie (tenzij anders vermeld): Irene Kievit, Alphen a/d Rijn Copyright: Overname van artikelen of delen hiervan uit deze uitgave is alleen toegestaan met bronvermelding en schriftelijke toestemming van de redactie. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor kleurafwijkingen en/of inhoudelijke onjuistheden, die ondanks onze zorgvuldigheid toch in deze uitgave voor mochten komen. Editie: juli 2009 Verschijnt 4 × per jaar 10e jaargang nummer 2 V-NL - 002 - 2009 ©2009 VELUX GROUP Redactie: Bijl, partners in public relations, Rotterdam VELUX Nederland B.V.
