nummer 4
Highlights
2011
Highlig
inHoud Project: Interview: Interview: Interview: Project:
Contrast tussen open en gesloten in cultuurhuis Schonenveld Duurzaam wonen voor de toekomst door lessen uit het verleden Het gelijkwaardigheidsprincipe in de nieuwe UAV 2011 Visie Martin Liebregts op binnenstedelijk bouwen Britste CarbonLight Homes duurzaam en makkelijk toepasbaar
2
column
6 10 14 18 22
hts
column renz Pijnenborgh EindElijk intEgraal bio-logiscH bouwEn De woningwet van 1901 was het begin van de overheidsbemoeienis met de volkshuisvesting in Nederland. Niet toevallig is hij tegelijk ingevoerd met de Gezondheidswet van 1901. Doel van de Woningwet was namelijk om bewoning van slechte en ongezonde woningen onmogelijk te maken en de bouw van goede woningen te bevorderen. Inmiddels zijn we 110 jaar verder, maar staan we voor dezelfde opgave. Ons binnenmilieu is ernstig verziekt. Opnieuw zijn licht en lucht van groot belang voor gezonde woningen en andere gebouwen. Tot de jaren ‘60 is er redelijk ecologisch (lees: economisch) gebouwd met eenvoudige materialen. Het energieverbruik bleef beperkt omdat we alleen de woonkamer verwarmden. Daarna heeft het allerlei golfbewegingen gekend. Zo was er in de jaren ‘80 aandacht voor milieu en energie. In de jaren ‘90 nam de aandacht voor milieu af en voor energiebesparing juist toe, toen we de hele woning gingen verwarmen met goedkoop gas. Deze nationale kierenjacht leidde tot een slecht binnenmilieu. Dat werd door het RIVM vastgesteld en kreeg de naam sick building syndroom. Intussen is het binnenmilieu ook verziekt door de vele chemische bouw- en inrichtingsmaterialen. In combinatie met slechte ventilatie leidt dit tot een nog ongezonder binnenklimaat. Het is vreemd dat we anno 2011 architecten nog op moeten voeden om met daglicht en ventilatie te ontwerpen, om meer Cradle-to-Cradle te denken over materiaalkeuzen. Langzaam wordt het iedereen duidelijk dat het niet gaat over het één of het ander, maar dat we alles in samenhang moeten zien om tot haalbare oplossingen te komen. Hier ligt de kans voor een integrale aanpak die, ondersteund door een BIM-model, tot een slimme, betaalbare, gezonde, ecologische en energieneutrale bouw zal leiden. Ofwel integraal bio-logisch bouwen. Een raam is licht en lucht en kan niet vervangen worden door kunstlicht en inblaasapparaten. Tegen de natuur in werken win je namelijk nooit. Renz Pijnenborgh, Architect Directeur van Archi Service en voorzitter van VIBA (Vereniging Integrale Bio-Logische Architectuur) Meer informatie: www.archiservice.nl www.vibavereniging.nl Foto: Irene kievit
3
dE brabantwoning Van rEnz PijnEnborgH:
duurzaam wonEn Voor dE toEkom
10
intErViEw
mst door lEssEn uit HEt VErlEdEn Begin 2010 ondertekenden vier Brabantse gemeenten en plaatselijke woningcorporaties een samenwerkingsovereenkomst met de provincie Noord-Brabant. Het doel: een woning die energieneutraal, milieuvriendelijk, groen, betaalbaar én gezond is. Bijna twee jaar later staat de bouw van de eerste Brabantwoning op het punt te beginnen. Architect Renz Pijnenborgh tekende voor het opzienbarende ontwerp. Twintig jaar geleden was hij ook al betrokken bij de bouw van Ecolonia, één van de eerste ecologisch opgezette wijken van Nederland. Welk verband zit er tussen Ecolonia en de Brabantwoning? En wat kan de rest van Nederland hier voor lering uit trekken?
Als het gaat om duurzaam bouwen, weet Pijnenborgh waarover hij praat. Hij is als directeur van Archi Service de pionier van het groendak in Nederland en al jaren één van de stimulators van een groep milieubewuste architecten, de Vereniging Integrale BioLogische Architectuur (VIBA). Het was dan ook geen verrassing dat hij in 1989 acht van de honderd en één woningen toebedeeld kreeg in de Alphen aan den Rijnse proeftuin voor duurzaamheid: Ecolonia. Verschillende architecten kregen de ruimte hun kunsten te vertonen met diverse thema’s, zoals materiaalgebruik, energie en hergebruik van water. Het project was een belangrijke stap in het leerproces rond duurzaam bouwen. De woningen die het stempel van Pijnenborgh dragen, onderscheiden zich van de andere bijdragen door een uitgekiende integrale benadering van duurzaamheid, waarbij een gezond binnenklimaat vooropstaat. Pijnenborgh: “Het gevaar van duurzaam bouwen is dat men te eenzijdig gericht is op energiezuinigheid, met als onbedoeld bijeffect dat er ongezonde, niet-ecologische woningen ontstaan. Daarnaast worden de voorspelde energiebesparingen meestal niet gehaald. Wij wilden echt gezond en zuinig bouwen,
met een goed binnenmilieu. Hiervoor is een integrale aanpak de enige manier.” In de praktijk betekende dit dat zijn woningen via de trias energetica waren ontworpen. Via een zeer scherpe isolatie en zonoriëntatie, werd onnodig energieverbruik zoveel mogelijk teruggedrongen. Met behulp van natuurlijke ventilatie, speciaal ontwikkelde wandverwarming en zonne-energie werd in de overige energiebehoefte voorzien. De onderzoeksresultaten beloonden deze aanpak. “Woningen die leunden op energie-extensivering maakten de verwachtingen achteraf niet waar. Mijn woningen waren niet kierdicht, maar wel met afstand het zuinigst.” Ook bewoners gaven de woningen van Pijnenborgh hoge cijfers. Dit kwam vooral omdat er minder toeters en bellen waren gebruikt. “juist over woningen waarin veel high tech apparatuur zat, kwamen bij Ecolonia de meeste klachten binnen. De installaties maakten teveel geluid en waren afwisselend te warm of te koud. Het meest tevreden waren mensen over natuurlijke ventilatie en over wandverwarming. Dit bleek bovendien het meest energiezuinig.”
11
De lessen van Ecolonia zijn echter niet in de praktijk gebracht, vindt Pijnenborgh. Een voorbeeld hiervan is Vathorst, waar in 2006 de bom rondom balansventilatie afging. Deze techniek is in de nieuwbouw massaal toegepast, hoewel Pijnenborgh in Ecolonia juist het succes van natuurlijke ventilatie onderstreepte. De reden is volgens hem vooral financieel: “Er wordt veel geld verdiend aan apparaten en niet aan natuurlijke ventilatie. Dit is zonde, omdat natuurlijke ventilatie meer energie bespaart en zorgt voor een gezonder binnenklimaat.”
BELANGRIjkE ROL VOOR NACHTkOELING Eén van de belangrijkste aspecten van de woning is het gebruik van natuurlijke ventilatie. “Door de hoge isolatiegraad, is de enige echte energieverliespost de lucht die de woning uitgaat. Om dit probleem op te lossen, gebruikt Pijnenborgh een ventilatiewarmtepomp. Die haalt de warmte uit de ventilatielucht en stopt deze in het tapwater en de wandverwarming.” Het risico dat de woning door de hoge isolatiegraad oververhit raakt, heeft Pijnenborgh handig weggenomen via een ingenieus systeem dat werkt met nachtkoeling. “In de nok van het trappenhuis is een standaard elektrisch dakraam van VELUX geplaatst. We hebben veel moeite genomen om via een ventilatiewarmtepomp de woning zo energiezuinig mogelijk te verwarmen. Maar als je vervolgens in de zomer weer moet gaan koelen, kost dat energie. De binnenkern van de woning is gemaakt van kalkzandsteen en kanaalplaatvloer voor extra massa. De buitenschil is dikke houtskeletbouw die er als een warme jas omheen zit. Om oververhitting te voorkomen, gaat het dakraam in de nok van het trappenhuis ’s nachts open. Deze werkt als een schoorsteen en trekt de koele buitenlucht door de woning. Het dakraam is aangesloten op een Delta-T-regeling, waardoor hij in de zomer opengaat als het buiten kouder is dan binnen. Er zit bovendien een regensensor op, zodat de bewoners niet van een natte kermis thuiskomen. Het mooiste hierbij is dat alle techniek al lang beschikbaar is tegen een redelijke prijs. Wij hoefden het alleen maar slim toe te passen.”
GEMEENTEN ZIjN OVERSTAG Gemeenten in de provincie Noord-Brabant lijken nu echter overstag. In opdracht van vier gemeenten en vier corporaties met steun van de Provincie Noord-Brabant heeft een integraal team aangestuurd door Chris Posma met Renz Pijnenborgh, Hans Crone en Stef Lansen het concept voor de Brabantwoning ontwikkeld. Dit zijn woningen met een gezond binnenklimaat en een groot comfort, die toch energiearm en - vooral ook - betaalbaar zijn. Pijnenborgh: “Voor iedere woning is de betaalbaarheid belangrijk. Daarom moet je een simpele low tech woning maken. De Brabantwoning heeft een zeer hoge isolatiegraad. Deze mogelijkheid heb je alleen tijdens de bouw en de terugverdientijd is zeer kort. Daarnaast is driedubbel glas toegepast. Doordat je zo optimaal energie bespaart, kun je verder met eenvoudige middelen de resterende energiebehoefte invullen.” Gedetailleerde berekeningen laten zien dat de Brabantwoning gebouwd kan worden voor starters (€ 180.000), een gezin (€ 199.500) en een groot gezin (€ 235.000). Deze prijzen zijn inclusief de grondkosten. De gemiddelde energiekosten zijn met slechts € 15 per maand echter zes keer lager dan het huidige gemiddelde. Pijnenborgh weet waarom deze gemeenten de stap nu wel zetten: “Vaak is het zo dat gemeenten wel willen investeren in duurzaamheid, maar dat het hen ontbreekt aan de kennis. Ze kijken daarom allereerst naar de EPC. Deze zegt echter lang niet alles over energieverbruik. Als je praat met gemeenten en woningbouwverenigingen en hen goed voorlicht, dan snappen ze ook dat een integrale aanpak haalbaar is en zien ze in dat een concept als de Brabantwoning een betaalbare, gezonde en energiezuinige woning oplevert.”
12
intErViEw
UNIEk GEBRUIk VAN NATUURLIjkE VENTILATIE De Brabantwoning verschilt van andere concepten die ook met de natuurlijke toevoer van lucht werken. “Het euvel van veel woningen met natuurlijke ventilatie, is dat de gebruikte ventilatieprofielen tocht veroorzaken. Bewoners besluiten dan om alle roosters dicht te zetten, met als gevolg dat het hele systeem platligt. In de Brabantwoning komt de lucht tochtvrij binnen via een ventilatiekoof die boven alle ramen zit. De lucht komt hierdoor
Ontwerpschets: Brabantwoningen
langs het plafond binnen en mengt zich met de binnenlucht zonder tochtverschijnselen te creëren. Daar komt trouwens bij dat de roosters helemaal niet meer dichtgezet kunnen worden. Mensen zijn hierdoor verzekerd van ventilatie.” Het project evalueren kan vanzelfsprekend pas wanneer de eerste woningen zijn neergezet en de eerste mensen er een aantal jaren hebben gewoond. Maar Pijnenborgh is ervan overtuigd dat het concept werkt. “Dit is niet de eerste woning die we op deze manier bouwen. In principe is er namelijk weinig veranderd sinds de tijd van Ecolonia. We weten sinds de jaren ’90 bijvoorbeeld al dat wandverwarming zeer zuinig is en als comfortabel wordt ervaren. We weten bovendien dat dit ook geldt voor natuurlijke ventilatie. Alle ingrediënten zijn al een keer beproefd en worden nu samengebracht in een extreem zuinige, ecologische en gezonde woning, die nog nooit eerder zo goed geïsoleerd was.” Meer informatie: www.archiservice.nl www.vibavereniging.nl www.brabant.nl/brabantwoning www.vibaexpo.nl/themas-projecten/brabantwoning Foto’s: Irene Kievit
De Brabantwoning is een initiatief van de Provincie NoordBrabant met de colleges van de gemeenten Bergen op Zoom, Heusden en Sint-Oedenrode. In een later stadium sloten Woudrichem en de directies van de plaatselijke woningcorporaties zich hierbij aan. Momenteel is woningbouwvereniging Wovesto in Sint-Oedenrode het verst in het proces. Hier is de aanbesteding van 27 Brabantwoningen gaande. De bouw moet in januari 2012 starten.
13
VELUX Highlights is een uitgave van: VELUX Nederland B.V. Bezoekadres: Molensteijn 2 | 3454 PT De Meern Postadres: Postbus 142 | 3454 ZJ De Meern Telefoon: 030 - 6 629 629 Telefax: 030 - 6 629 680 Internet: www.velux.nl E-mail:
[email protected] Ontwerp: Carree visuele & interactieve communicatie, Capelle a/d IJssel Layout: BouwStijl Media, Rotterdam Copyright: Overname van artikelen of delen hiervan uit deze uitgave is alleen toegestaan met bronvermelding en schriftelijke toestemming van de redactie. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor kleurafwijkingen en/of inhoudelijke onjuistheden die ondanks onze zorgvuldigheid toch in deze uitgave voor mochten komen. Editie: December 2011 Verschijnt 4 x per jaar Oplage: 22.000 stuks 12e jaargang nummer 4 V-NL - 004 - 2011 ©2011 VELUX GROEP Redactie: BouwStijl Media, Rotterdam VELUX Nederland B.V.
