MEDIA. NVOX januari 2007 BOEKRECENSIES. Veldgids zoetwatervissen. Voor de actieve natuurwaarnemer. Speuren met Tirion

MEDIA

BOEKRECENSIES Veldgids zoetwatervissen Sportvisserij Nederland. De Nederlandse zoetwatervissen. Bilthoven:Vereniging van Sportvisserij, 2006. € 7,50.Te bestellen via www.sportvisserijnederland.nl

Nederlandse, Duitse, Engelse, Franse en wetenschappelijke naam opgenomen. Voorin staan alle vissen afgebeeld, zodat je snel kunt bepalen om welke vis het gaat en achterin is een determinatiesleutel. Handig voor vissers en mooi uitgevoerd. Het formaat is zodanig dat je het boekje in een binnenzak kunt opbergen. ■ Marijke Domis

Voor de actieve natuurwaarnemer

40

Sportvisserij Nederland heeft een geheel vernieuwde veldgids uitgebracht. Alle zoetwatervissoorten die in Nederland voorkomen vind je in de gids terug. Dus ook de sterlet, zwartbekgrondel en andere nieuwkomers. Alle vissoorten zijn voorzien van informatie over hun herkenning, verspreiding, voedsel en wettelijke status. De veldgids geeft een actueel beeld van de Nederlandse zoetwatervisfauna en is met zijn robuuste uiterlijk, watervaste omslag (en bladzijden), uitgebreide determinatietabel en vissenoverzicht zeer handig in gebruik. In de veldgids staan alle ruim 70 vissoorten die in het Nederlandse binnenwater voorkomen. Met de veldgids is niet alleen determinatie mogelijk. Voor alle vissoorten is informatie over hun herkenning, verspreiding, voedsel en wettelijke status opgenomen. Je kunt per vissoort direct zien of deze in de Flora- en Faunawet beschermd is, een wettelijke minimummaat of gesloten tijd kent, in welke wateren je hem zoal kunt aantreffen, of hij zeldzaam is of juist algemeen en wat hij eet. En – niet onbelangrijk – hoe groot hij kan worden! Ten slotte zijn van alle vissoorten de

NVOX

januari 2007

Vereniging Onderzoek Flora en Fauna. Veldagenda 2007. Utrecht: KNNV Uitgeverij/VOFF, 2006. 128 p., gebrocheerd met ringband, kleur. ISBN: 90-5011-234-X. € 12,95.Verkrijgbaar bij boekhandel en via www.knnvuitgeverij.nl

agenda sluit hierbij aan. Naast vele prachtige foto’s biedt de Veldagenda 2007 natuurlijk informatie over de seizoenen, zonsopkomst en -ondergang, maanfasen. Ook vind je er webadressen waar je waarnemingen kunt melden en data van belangrijke activiteiten zoals landelijke dagen van natuurorganisaties, cursussen en symposia. Het is jammer dat ik de agenda pas in december in handen kreeg en niet kon bespreken in het decembernummer. Maar voor wie nog op zoek is naar een mooie en handige bureauagenda is de Veldagenda 2007 een echte aanrader. ■ Marijke Domis

ben/was. Waarop de eigenaar van de doe-het-zelf-winkel zei: “O! Beddepissers, op z’n Hollands gezegd.” Ook goed.), duizendpoten spinnen, vlinders, libellen en waterjuffers, krekels en sprinkhanen, wespen, bijen, mieren, luizen, kevers en vliegen, om maar een paar groepen te noemen. Naast een schat aan informatie worden ook aanwijzingen gegeven voor experimenten die met beperkte middelen kunnen worden uitgevoerd. Zeer goed bruikbaar in klas of informatiecentrum. Dit boek is uitgegeven is samenwerking met de Wildlife trusts-associatie in Engeland, Als u daarover meer wilt weten, kijk dan op www.wildlifetrusts.org.

Speuren met Tirion Van uitgeverij Tirion ontvingen wij een boek en een boekje, geschikt voor het gebruik bij natuuronderwijs en biologie.

Frans Buissink & Teo van Gerwen. Het bos in. Speurboekje voor de jonge boswachter. Baarn:Tirion. 80 p., ill. ISBN 90-521-0666-5. € 7,95.

Nick Baker. Beestjes. Speurtocht door de fascinerende wereld van de kleine vliegers en kruipers. Baarn:Tirion. 143 p., ill. ISBN 90-5210-656-8.€ 14,95.

Dit is een agenda met veel extra informatie over de natuur, gemaakt in samenwerking met de twaalf Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s) in ons land. Zij volgen de diverse soortgroepen op de voet en verzamelen alle relevante gegevens over de verspreiding en ontwikkelingen in aantallen. Deze worden opgenomen speciale databestanden. Om meer mensen bij het inventariseren van de Nederlandse natuur te betrekken is het project ‘Soort van de maand – op stap en tellen in de natuur’ opgezet. Hier kan iedereen aan meedoen. De

Veel kinderen vinden insecten ‘eng’ en ‘vies’, aan de andere kant zijn ze er ook door gefascineerd. De auteur heeft het over wormen, slakken, pissebedden (ik vroeg ooit hier in het dorp om iets tegen ‘keldermotten’, net meisje als ik

Een handig boekje om in je zak mee te nemen, als je met kinderen het bos in gaat, maar het is dan wel echt iets voor de beginners. Het is klein en heeft een ringband, dus het is gemakkelijk mee te nemen. Er staan ook best veel weetjes in, maar… omdat er geen register instaat, is het opzoeken van iets dat je wilt weten niet echt handig. En ik miste ook wel

MEDIA

een en ander: een eekhoorntje kon ik er niet in vinden – en laat dat nou het eerste dier zijn dat ik met het bos associeer. Tirion heeft wel betere boeken uitgegeven. Bijvoorbeeld de Dieren en plantengids voor onderweg (ISBN 90-5210-4824). Wel duurder, maar dan ook wel veel uitgebreider en systematischer. ■ Marianne Offereins

Elementen Rebecca Rupp. De vier elementen. Amsterdam: Pearson Education Benelux. 287 p., ill. . ISBN 90-430-1360-9.€ 24,95.

Auteur Rebecca Rupp promoveerde op een celbiologisch onderwerp. Ze schrijft echter over zeer uiteenlopende onderwerpen, van kinderboeken tot boeken over opvoeding en didactiek. In dit boek heeft ze als basisonderwerp de vier elementen gekozen. Lucht, aarde water en vuur werden door de oude Grieken reeds beschouwd als de grondstoffen waaruit alle materie was opgebouwd. Dit beeld bestond over de hele wereld, sommigen gingen uit van minder, zoals de Indianen die oorspronkelijk uitgingen van drie elementen, en sommigen van meer, zoals de

Chinezen, die hout als element toevoegden. Pas in de 17e eeuw werden deze ideeën voorzichtig losgelaten. In 1789 publiceerde Antoine Lavoisier zijn boek Elementaire verhandeling over de chemie met daarin een lijst van 33 op dat moment bekende elementen. Dmitri Mendelejev komt de eer toe de elementen hun huidige plaats te hebben gegeven in het door hem ontworpen periodiek systeem. Rupp gebruikt in de gelijknamige hoofdstukken de elementen als kapstok voor een veelheid aan historische feiten, anekdotes en zelfs levensvragen. Zo zijn er verhalen over hoe mensen omgaan met de elementen en over onderwerpen zoals vloedgolven, genezende bronnen, orkanen, bliksem en de uitvinding van het koken. Door de vele wetenswaardigheden is het een boek om telkens weer op te pakken. Wist u overigens dat het meisje dat in de James Bondfilm Goldfinger met goudverf was bedekt, niet omkwam door verstikking vanwege de afsluitende verflaag, zoals ik altijd dacht, maar wegens oververhitting. En als we het toch over kleding hebben, deze heeft slechts één doel: “lucht opsluiten, ongeacht of die kleding nu het merk Armani of Calvin Klein draagt of kleding uit een dumpzaak is”. (Maar Armani kleedt wel beter af.) Een enig boek, dat zeer prettig leest en interessant is voor mensen met onder meer belangstelling voor geologie, de aarde, klimaatverschijnselen, geschiedenis en mythologie. Jammer voor u dat de kerstvakantie voorbij is op het moment dat u dit leest, maar de voorjaarsvakantie komt er aan… ■ Marianne Offereins

Slachtoffers en verwoestingen Kerry Emanuel. Orkanen.Wetenschap van een ‘hemelse wind’. Diemen:Veen Magazines, 2006. 231 p, vele illustraties. ISBN 90-857-1051-0. € 39,95.

Oplettende lezertjes weten dat ik niet gecharmeerd ben van rampenboeken. Het verhaal van de ‘hemelse wind’ (in het Japans ‘kamikaze’, jawel!) bevat wel een groot aantal van die rampen. Dit vanaf de orkanen die twee invasies in Japan door troepen van Kublai Khan verhinderden (1274 en 1279) tot en met Katrina die in 2005 New Orleans geselde (een bijdrage van Reinout van den Born van Meteo Consult). Er is echter ook veel meteorologisch-wetenschappelijke informatie over ontstaan, kenmerken en gevolgen van orkanen in het boek te vinden, met vaak fraaie diagrammen en grafieken als toelichting. Emanuel schrijft boeiend en heeft uit zeer veel bronnen geput om er een verantwoord boek van te maken. En, eerlijk is eerlijk, een verhaal als de stormaanvallen die de vloot van admiraal Halsey in 1944 en in 1945 te verduren kreeg, leest heerlijk weg. Uiteraard ligt de nadruk op het Westelijk halfrond, Middenen Noord-Amerika. Maar ook het Oosten is niet overgesla-

gen. Japan noemde ik al, maar ook China, India en Bangladesh zijn niet gespaard. Het is goed ook een foto te zien van de betonnen schuilhutten die in Bangladesh in grote aantallen zijn neergezet, helaas nog steeds veel te weinig. Een prachtige foto of reproductie leidt ieder hoofdstuk in en er staan veel citaten in. Jammer genoeg soms in het Engels (tot zelfs uit de Divina Comedia van Dante, die toch in het Italiaans is geschreven en veelvuldig in het Nederlands is vertaald). Soms is het Nederlands van de citaten erbarmelijk. Weten uitgevers niet dat in 2004 een Nieuwe Bijbelvertaling is verschenen? Wat me ook is gebleken, is dat we liever taifoen zouden moeten schrijven dan tyfoon (tenzij je dat op zijn Engels uitspreekt). Het boek misstaat niet in de Wetenschappelijke Bibliotheek. Emanuel verwacht op grond van redelijke argumenten dat de kracht van orkanen nog zal toenemen met de opwarming van de aarde. Heldere afleidingen verduidelijken de opbouw van een orkaan, de routes die deze kiest en de de factoren waarvan de windsnelheden afhankelijk zijn. Het Amerikaanse weerkundig instituut zat er, als ik Emanuel mag geloven, nog wel eens naast zowel wat de ernst van de dreiging als wat de route betreft. Maar ook hier schrijdt de wetenschap voort, mede door radar en door vliegtuigen die door orkanen durven te vliegen. Een schat aan gegevens is daarmee beschikbaar gekomen. Al met al een boek dat ik graag aanbeveel. ■ Hans Bouma

december 2006

NVOX

41

MEDIA

De taal van het bewijs Machiel Keestra (red.).Een cultuurgeschiedenis van de wiskunde. Amsterdam:Nieuwezijds,2006.243 p., ill.zw/w.ISBN 90 5712 136 0.€ 19,95.

42

In dit boek met bijdragen van diverse auteurs worden de belangrijkste ontwikkelingen in de geschiedenis van de wiskunde beschreven, alsmede de wijze waarop die samenhangen met sociale en historische processen. Acht hoofdstukken voeren de lezer langs de Griekse oudheid, de Indiase en Arabische wereld, de eeuwen na de Middeleeuwen tot de ontwikkelingen van de laatste zestig jaar. De auteurs van de diverse hoofdstukken zijn er in geslaagd de lezers, ook de nietwiskundigen, te boeien voor deze wetenschap. Het boek bevat veel materiaal dat als achtergrondinformatie de lessen kan verlevendigen. Duidelijke voorbeelden, soms aangevuld met zwart/wit illustraties, vormen een welkome aanvulling op het geschrevene. Bekende namen passeren de revue: Thales met zijn vijf stellingen die de basis voor de meetkunde vormden,

NVOX

januari 2007

Euclides met zijn boek Elementen en zijn passer- en liniaalconstructies, Archimedes met zijn heuristische wijze van benadering van problemen, zijn liefde voor de hefboomwet en de basis die hij legde voor de integraalrekening. In de eeuwen na de Middeleeuwen: • Descartes en Fermat op het gebied van de analytische meetkunde; • Newton en Leibniz die de differentiaal- en integraalrekening ontwikkelden en de toepasbaarheid daarvan in astronomie en de mechanica; • Daniel Bernoulli, de in Groningen geboren wiskundige, die in 1738 het boek Hydrodynamica schreef. Ook hier het toepassen van de wiskunde zoals we dat zagen bij Archimedes, Galilei en Newton. Over de Indiase en Arabische wiskunde is in vergelijking tot die in de Griekse oudheid helaas minder geschreven. Wel is er aandacht voor de relatie van de wiskunde met de religie in de Oudheid en Middeleeuwen. In de negentiende eeuw neemt de statistiek een belangrijke plaats in. Betrouwbare sterftetabellen voor levensverzekeringsmaatschappijen en de waarschijnlijkheidsrekening toegepast bij foutenschattingen in waarnemingen krijgen aandacht. Na de Tweede Wereldoorlog zien we dat wiskunde op de meest uiteenlopende terreinen toepasbaar is. Bijvoorbeeld de toepassing van de wiskundig ontwikkelde vierdimensionale ‘tijdruimte’ waarmee Einstein de ruimte kon beschrijven. Het hoofdstuk Wiskunde in de laatste zestig jaar gaat ook in op die onderwerpen, die in de media aandacht hebben gekregen: fractals, Stelling van Fermat, cryptografie, CT-scans en de lineaire algebra in de zoekmachines.

Ik heb dit boek met veel genoegen gelezen. Het is voor natuurwetenschappers een rijke bron van informatie en geeft hen inzicht in het vak dat wiskunde heet. ■ Willem Vis

Leuk cijferwerk Arno van den Essen. Magische vierkanten. De wonderbaarlijke geschiedenis van wiskundige puzzels. Van Lo-Shu tot Sudoku. Diemen:Veen Magazines, 2006. 238 p. Ill. ISBN 10-90857-1052-9.€ 17,50.

Dit is echt een boek voor mensen die graag cijferen. Arno van den Essen is wiskundige aan de Radboud Universiteit en, gestimuleerd door studenten en collega’s, een enthousiast beschrijver van allerlei magische en metamagische vierkanten. Het begint met LoShu: 8 3 4

1 5 9

6 7 2

waarin de getallen van 1 tot en met 9 zo zijn gerangschikt dat de som van alle getallen in iedere rij, kolom en diagonaal steeds hetzelfde is, namelijk 15. Zoals de naam al doet vermoeden ligt de oorsprong in

China, 2800 voor Christus. Op dit thema zijn vele varianten bedacht: vergroting van het vierkant (het eerste zuiver magische vierkant dateert uit 1100 in India), draaiing en andere bewerkingen, woordvierkanten zoals S A T O R

A R E P O

T E N E T

O P E R A

R O T A S

en nog veel meer. Ook met paardensprongen is heel wat interessants te beleven. Van den Essen levert ook bewijzen, en hij heeft ‘en passant’ ook een probleem opgelost dat voor Benjamin Franklin en velen na hem te moeilijk was. Daarmee heb ik al twee van de drie punten aangeduid waarom het boek zo fascinerend is: de terugblikken in de historie. Grote wiskundigen die zich met zulke vierkanten bezighielden worden met aansprekende kenschetsen opgevoerd. Het tweede is wezenlijk voor dit boek: Van den Essen levert glasheldere bewijzen, waardoor het meer is dan alleen maar wat spelen met getallen. En ten derde: in de aanhangsels staan niet alleen oplossingen van problemen, maar ook een literatuurlijst met tal van webpagina’s die je kunt aanroepen. Voeg daarbij nog de prettige persoonlijke stijl. Als u niet van dit soort problemen houdt, moet u er niet aan beginnen. Of misschien toch wel, want de kans is groot dat ze u gaan boeien. En ook pabostudenten met slechte rekenen wiskundetoetsen zullen er weinig mee kunnen aanvangen. Maar voor zoveel anderen: aanbevolen! ■ Hans Bouma

MEDIA

DIGITAAL Libellen bekijken W.Reinboud,T.de Groot.Libellen in Nederland. Utrecht:KNNV-uitgeverij/ Atalanta,2006.Dvd,70 minuten. ISBN:90-5011-231-5.€ 14,95.Verkrijgbaar via www.knnvuitgeverij.nl

De makers van deze dvd zijn libellenspecialisten en ontsluieren de wereld van de libellen. Er zijn 61 libellensoorten op de dvd te bekijken. Dat zijn bijna alle in Nederland voorkomende soorten. De film kan gebruikt worden als introductie tot deze insectengroep, maar ook als hulp bij het leren herkennen van de verschillende soorten. De film, die 70 minuten duurt, begint met een aantal keuzemenu’s. Je kunt kiezen uit verschillende ondertitelmogelijkheden (uitleg en commentaar, alleen Nederlandse namen, Nederlandse en Latijnse namen, quiz; geen namen maar nummers en International version; Latin names only) en vervolgens hoe je de film wilt bekijken (als hele film, eerste helft, tweede helft of per soort en groep verwanten). De beelden zijn prachtig en laten het gracieuze van libellen zien. Er komt ook veel gedrag voor; gedrag dat zonder een filmcamera vaak niet opvalt. De libellensoorten treden

op in volgorde waarin ze in de loop van het jaar verschijnen. Er zijn volgens het bijbehorende boekje ook geluiden te horen in de directe leefomgeving (van andere insecten, vogels, kikkers, koeien, mensen en schapen) omdat je nu eenmaal niet uit de omgeving kunt selecteren. Ze geven trouwens daarbij ook informatie over de leefomgeving evenals de landschapsbeelden die te zien zijn. Er is veel aandacht besteed het geluid omdat gemotoriseerde herrie niet gewenst was. Er is een handig gidsje bij deze dvd. Ik vond één ding jammer: je kunt niet gericht naar een soort zoeken. Je moet via de lijsten een soort vinden. Een mooie manier om te laten zien dat insecten niet alleen maar eng en vies zijn. ■ Marijke Domis

Schooltv-series Scheikunde en Natuurkunde herhaald in februari Dit schooljaar is er een geheel nieuw aanbod Schooltv-series voor scheikunde en natuurkunde voor de klassen 4 en 5 van havo en vwo. Op vlotte wijze leidt presentator Michiel Huisman de leerlingen door de examenstof heen. Centraal in de series staat de boodschap dat scheikunde en natuurkunde geen saaie en suffe vakken zijn, maar dat zij juist spannende en innovatieve aspecten hebben. De nadruk ligt op de betekenis van de chemie en fysica voor de moderne maatschappij, ter oriëntatie op vervolgstudie en beroep. De gekozen onderwerpen zijn gekoppeld aan de examenprogramma’s en sluiten hierdoor goed aan bij de gang-

bare lesmethodes. Om zo goed mogelijk aansluiting te vinden bij de belevingswereld van leerlingen in de leeftijd van ongeveer 16 tot 18 jaar, is gekozen voor een aansprekende presentator. Michiel Huisman is bij scholieren bekend als acteur uit films als Phileine zegt sorry en Zwartboek. Hij blijkt een geïnteresseerde en vakkundige presentator wanneer hij op zoek gaat naar alternatieve brandstoffen of zich verdiept in de nanotechnologie. Het wordt zelfs spannend als via verfonderzoek blijkt dat een bepaald schilderij dat van Rembrandt verondersteld werd, nooit door de grootmeester geschilderd kan zijn! Ook natuurkunde wordt gepresenteerd door Michiel Huisman. Op Schiphol wordt hij gefouilleerd en met de meest moderne scans – die gebruikmaken van terahertzstraling – gecheckt op verboden wapens of middelen. In het ziekenhuis ontdekt Michiel hoe belangrijk diagnosestelling door middel van scans

is, zoals de CT-scan en gammacamera. Hierdoor kunnen afwijkingen en ziektes eerder worden opgespoord en beter worden behandeld. Het wordt bijna science ficiton als Michiel op James Bond-achtige wijze een reactor binnendringt. De kijkers zullen zich geboeid afvragen wat hij hier gaat ontdekken. Animaties koppelen de leerstof aan de onderwerpen. Aan het einde van de scheikundeprogramma’s wordt er met een grapje of knipoog op het onderwerp in de toekomst vooruit gekeken, terwijl Michiel aan het einde van de natuurkundeprogramma’s de leerlingen een prikkelende onderzoeksvraag voorlegt. Op www.eigenwijzer.nl/ scheikunde resp.www.eigen wijzer.nl/natuurkunde vindt u een overzicht van de inhoud van de programma’s. Op deze site kunnen de leerlingen de programma’s nog eens op hun gemak bekijken en extra opdrachten uitvoeren. Bovendien is op de site een column

Presentator Michiel Huisman in de weer met een scheikundeproef.

januari 2007

NVOX

43

MEDIA

van Michiel Huisman te lezen en zijn er prijsvragen te beantwoorden.

44

Blokuitzendingen, handleiding en dvd Om opname op video of dvd te vereenvoudigen worden de series in zogenoemde blokuitzendingen herhaald volgens onderstaand schema: Scheikunde, aflevering 1 t/m 6 op donderdag 8 februari 2007 van 9.30 – 11.00 uur Natuurkunde, aflevering 1 t/m 6 op donderdag 15 februari 2007 van 9.30 – 11.00 uur Alle Schooltv-programma’s voor het v.o. worden uitgezonden op Nederland 2. Elke Schooltv-serie gaat vergezeld van een handleiding. In deze handleiding staan kijkvragen en opdrachten voor de leerlingen en achtergrondinformatie voor de docent. De gedrukte handleidingen kosten € 14,00 en zijn te bestellen via www.schooltv.nl/bestellen. Het artikelnummer voor de handleiding voor Scheikunde is 1492 en dat voor Natuurkunde is 1493. De handleiding voor Natuurkunde kan ook digitaal geleverd worden. De prijs is dan € 9,95 (artikelnummer 1493#DG). Docenten die de uitzendingen gemist hebben en niet willen wachten op de heruitzending volgend schooljaar, kunnen de series op dvd bestellen. Beide dvd’s kosten € 32,50 en zijn eveneens te bestellen via www.schooltv.nl/bestellen. Het artikelnummer voor de dvd voor Scheikunde is 3056 en dat voor Natuurkunde is 3124.

Nieuwsbrief van De Praktijk De redactie ontving de vijfde nieuwsbrief van De Praktijk. Dit is een creatief projectbu-

NVOX

januari 2007

reau dat concepten bedenkt, materiaal ontwikkelt en adviseert rond natuurwetenschappelijk onderwijs en wetenschapscommunicatie. Met deze onregelmatig verschijnende nieuwsbrief wil het projectbureau belangstellenden op de hoogte houden van nieuwe producten, lopende projecten en wilde plannen. Dit jaar bedachten ze dat het grote publiek kennis moest maken met Genes in a Bottle, je eigen DNA in een halskettinkje. Dat bleek een goed idee. Na het debuut op NEMO’s DNAVierdaagse, konden bezoekers in 2006 hun ultiem individuele gadget al laten maken op onder meer Discovery 06, de Museumnacht en de Science & Technology Summit. Het einde is nog niet in zicht. Op p. 153 in NVOX nr. 3 van 2006 zag u al een foto van een decoratief flesje met de genen van toa Dafne de Boer. Zij nam dit toen mee van de conferentie 2006 van de ASE in Reading. Via de site www.praktijk.nu kunt u zich abonneren op de nieuwsbrief en ook op de anwquiz en/of de science-quiz voor uw leerlingen. U kunt ook veel gratis materiaal van deze site halen na (gratis) registratie.

Digitale NLT-nieuwsbrief; startconferentie NLT voor invoerscholen De redactie ontving de eerste digitale NLT-nieuwsbrief (december 2006). Via deze nieuwsbrief houdt het Landelijk Ontwikkelpunt NLT de ontvangers op de hoogte van de ontwikkelingen rond de invoering van het nieuwe bètavak. In deze nieuwsbrief: • NLT: een heel nieuw vak;

• NLT-modules: de eerste testversies komen eraan; • NLT invoeren: wat moet u doen? • Uit de agenda: 13 februari Landelijke Invoer-conferentie NLT; • Uit de veel-gestelde-vragen: Hoe kan het vak verdiepend zijn voor leerlingen in NG, die geen natuurkunde als keuzevak volgen en voor leerlingen in NT, die geen biologie als keuzevak volgen? U kunt zich aanmelden voor de nieuwsbrief op www.beta vak-nlt.nl. Niet alleen in de nieuwsbrief, maar ook op deze site is informatie te vinden over de conferentie voor invoerscholen Met NLT van start. Deze eerste conferentie voor scholen die NLT als vak gaan invoeren vindt plaats op 13 februari 2007 van 09.30 - 16.30 uur in De Eenhoorn in Amersfoort.

Leren in samenhang: themapakketten voor het voortgezet onderwijs Er is steeds meer aandacht voor leren in samenhang. Vakdocenten werken in teamverband aan projecten rond een bepaald thema. En leerlingen voeren graag met elkaar zo’n project uit, waardoor ze meer verband zien in de leerstof. Het Cito heeft gemerkt dat er belangstelling is voor vakoverstijgend en themagericht onderwijs. Daarom maakt Cito voor het voortgezet onderwijs al enkele jaren materiaal dat aansluit bij actuele thema’s. De opdrachten sluiten aan bij de nieuwe leergebieden die geformuleerd zijn door de Taakgroep Vernieuwing Basisvorming. U kunt ze gebruiken in vakoverstijgende projecten,

waardoor de samenhang tussen de verschillende vakken duidelijk wordt. U kunt de opdrachten uit de pakketten echter ook prima gebruiken bij de afzonderlijke vakken. Wilt u de inhoud van een themapakket aanvullen met onderdelen uit uw leermethode of zelfgemaakt materiaal? Ook dat kan. De themapakketten van Cito zijn alle tot stand gekomen in samenwerking met anderen: • Schiphol: Wereldluchthaven, voor de onderbouw van havo/vwo, is gemaakt in opdracht van Schiphol ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan van de luchthaven. • Nederland leeft met Water, voor de onderbouw van havo/vwo en vmbo, hebben wij ontwikkeld met de gezamenlijke waterbeheerders Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen. • Actieve leefstijl, voor onderen bovenbouw van vmbo, staat in het teken van Bewegen en Actief zijn, het motto van de campagne Fl@sh van het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Sport. • Kauwgom, voor de onderbouw van vmbo en havo/vwo, past in de campagne tegen Zwerfafval van Nederland Schoon. Wilt u meer weten over deze en de andere themapakketten kijk dan op www.cito.nl bij voortgezet onderwijs.

ACTUEEL

WETENSCHAP ’s Werelds grootste supergeleidende magneet in bedrijf De grootste supergeleidende magneet ter wereld is begin november met succes op volle sterkte getest. De magneet, de ‘barreltoroïde’ genaamd, wekt een zeer sterk magneetveld op in het Atlasexperiment. De Atlasdeeltjesdetector is in aanbouw bij de Large Hadron Collider op CERN, de ondergrondse deeltjesversneller die in 2007 in bedrijf zal gaan en waaraan Nederland een belangrijke bijdrage levert. Hoe komen deeltjes aan hun massa? Waaruit bestaat de onbekende 96% van de massa van het heelal? Waarom bestaan wij uit materie en niet uit antimaterie? Dat zijn de vragen waar het Atlasexperiment zich op richt. Ruim 1800 wetenschappers uit 165 universiteiten en laboratoria, waaronder het Nederlands instituut voor subatomaire fysica Nikhef, bouwen gezamenlijk de Atlasdetector. Het grote magneetveld is nodig om geproduceerde muonen af te buigen die worden geregistreerd in de muonkamers die mede op het Nikhef gebouwd zijn. Geproduceerde muonen zijn een aanwijzing voor het Higgs-deeltje, waarnaar wetenschappers op zoek zijn en dat verklaart waarom deeltjes massa hebben, een van de grote vragen in de natuurkunde op dit moment.

Een van de acht spoelen van meer dan honderd ton op transport om af te dalen naar zijn plek in de detector.

De Atlasbarreltoroïde bestaat uit acht supergeleidende spoelen, ieder 5 meter breed en 25 meter lang, opgesteld in een cirkel met een doorsnee van 22 meter. Iedere spoel heeft een massa van meer dan 100 ton, en is in het experiment geplaatst met een precisie van een milli-

De magneet in de Atlasdetector in aanbouw op CERN, Genève. Vanwege zijn vorm wordt deze de barreltoroïde genoemd. Foto: CERN.

meter. De spoelen leveren een magneetveld van gemiddeld 0.5 tesla in het hele volume. Samen met andere magneetsystemen, waaronder de twee endcap-toroïdes van Atlas die mede door de Nederlandse industrie gemaakt zijn, zal de barreltoroïde de geladen deeltjes afbuigen, die zijn geproduceerd in de botsingen van de LHC-versneller. Hierdoor kan de snelheid en de richting van de deeltjes worden gemeten. Op het Nikhef zijn ook de magneetveldsensoren gemaakt die op honderden posities de grootte van het magneetveld meten. De Atlasbarreltoroïde is gedurende zes weken afgekoeld tot –269 °C. Vervolgens is de stroom door de spoelen aangezet, tot er in totaal 21 000 A doorheen ging. Daarna is de stroom stopgezet en is de opgeslagen magnetische energie van 1,1 GJ, vergelijkbaar met de energie van een TGV-trein op topsnelheid, veilig weggeleid. Voor meer informatie zie www.nikhef.nl of www.cern.ch.

Heelalchemie Radiotelescopen ontdekken steeds nieuwe moleculen in de ruimte. Allang is bekend dat daar hydroxylradicalen OH, water- en ammoniakmoleculen en CO voorkomen. Ook allerlei organische moleculen zijn er aangetoond. Kortgeleden heeft het Max-Planck-instituut in Bonn glycol, HOCH2-CH2OH, aangetoond. Het door Taiwan geclaimde aminozuur glycine, H2CNH2-COOH, konden ze niet bevestigen. Maar waarschijnlijk vonden ze wel amino-acetonitril, NH2CH2CN, een voorfase van glycine. Omdat in de ruimte de dichtheid 107 deeltjes per cm3 bedraagt (in lucht is dat 1019/cm3) is het uiterst onwaarschijnlijk dat organische moleculen worden gevormd uit onderlinge botsingen. Misschien gebeurt dat wel op het oppervlak van stofdeeltjes. ■ Bron: CHEMKON 2006, Nr. 4. Zie ook Th. Bürke, All-Chemie mit dem Radioteleskop, Max Planck Forschung 4(2005), 34-39. Hans Bouma

januari 2007

NVOX

45

ACTUEEL

BERICHTEN Negentig procent van Nijmeegse scholieren bezorgd om klimaatverandering

46

Uit onderzoek van het Milieu Educatie Centrum (MEC) in Nijmegen blijkt dat 90% van de jongeren tussen 15 en 20 jaar zich zorgen maakt over de effecten van klimaatverandering. Begin december zagen totaal 1500 leerlingen van de bovenbouw de spectaculaire film An inconvenient truth van Al Gore. De gemeente Nijmegen heeft op initiatief van GroenLinks ervoor gezorgd dat alle bovenbouwleerlingen van havo en vwo gratis naar deze film konden gaan. Door een actieve benadering van scholen en een goede samenwerking tussen MEC en filmhuis LUX en medewerking van veel docenten hebben 9 van de 11 scholen mee kunnen doen. De leerlingen kwamen grotendeels in vrije tijd, en de film draaide veertien dagen lang iedere middag na school. Uit enquêtes die voor en na de film zijn afgenomen, blijkt dat veel leerlingen zich zorgen maken over de effecten van klimaatverandering. Ook de meegekomen docenten zijn onder de indruk. Meer dan 97% van de leerlingen vindt na het zien van de film dat Nederland meer aandacht moet besteden aan de effecten van klimaatverandering. Iets meer dan 1/3 van de leerlingen denkt dat de gemeente meer kan doen om de effecten van klimaatverandering te verminderen. Tachtig procent van de scholieren zeggen

Wethouder Jan van der Meer opent de eerste voorstelling voor scholieren in het Lux theater.

dat ze hierin zelf een steentje kunnnen bijdragen. Maar nu de belangrijkste boodschap voor ons, docenten. Die is dat volgens 60% van de leerlingen op school te weinig tijd besteed wordt aan dit grote mondiale thema. Zij maken zich grote zorgen, willen er meer van weten en willen zoeken naar oplossingen voor de te verwachte enorme effecten. Er is dus een flinke taak weggelegd voor ons, onderwijsgevenden. Dat kan in lessen anw, maar waarom niet in andere lessen natuurwetenschappen? Ook milieuorganisaties en overheid zullen zich moeten inspannen, het Nijmeegse voorbeeld kan om te beginnen overal worden nagevolgd. ■ Annerie Rutenfrans

Docent anw Liemerscollege/MEC Nijmegen

Groener biologieonderwijs op havo en vwo

Wat er van Nederland overblijft als de zee 6 meter zou stijgen.

NVOX

januari 2007

Op uitnodiging van de Groene Kenniscoöperatie en het Nederlands Instituut voor Biologie heeft op 16.11.06 een gemêleerde groep van 50 personen enthousiast aanzetten voor zeven lessenseries voor havo en vwo gemaakt. Het gaat om contexten, om leefwerelden, in het groene domein die een belangrijke functie kunnen vervullen binnen het nieuwe biologieonderwijs op havo/vwo. Onderzoekers van Wageningen UR, docenten van de HAS en AOC gingen op zoek naar beroepscontexten uit het groe-

ne domein, samen met docenten biologie uit het voortgezet onderwijs die actief zijn in het vernieuwingsproces. Ook beleidsmedewerkers van LNV en enkele vertegenwoordigers vanuit veld deden mee. Centraal stonden concepten die een belangrijke rol spelen in groene contexten: afweer, DNA, ecologie, gedrag, groei, homeostase en metabolisme. Bij DNA is bijvoorbeeld een aanzet gemaakt om de activiteiten van een plantenveredelaar te vertalen in werkvormen voor het biologieonderwijs. Een tweetal voorbeelden dienden als inspiratie: • gedrag: wat doet je huisdier nu en waarom? • ecosystemen: welke vragen moet de beheerder van de Oostvaardersplassen oplossen? Dat het een geslaagde bijeenkomst was, blijkt wel uit de reacties van enkele deelnemers: “een informatieve middag”, “leuk om mensen van verschillende organisaties bij elkaar te hebben en daar iets heel nuttigs mee te doen” en “dit soort bijeenkomsten zijn de krenten in de pap”. Aan het eind van de workshop concludeerde George Beers dat hier een belangrijke opgave en kans ligt voor de deelnemers van de Groene Kennis Coöperatie: groene kennis breder tot waarde brengen en eigen zichtbaarheid van het groene onderwijs vergroten. Een aantal van de aanwezigen gaat de uitdaging aan om op korte termijn de aanzetten verder uit te werken tot bruikbare lessenseries. Tijdens de NIBI-conferentie op 19 januari 2007 worden ze dan aan een brede doelgroep getoond. Voor de AOC’s (Agrarische Opleidingscentra) biedt deze aanpak kansen om in de regio een verbinding te maken met het voortgezet onderwijs en zo een belangrijke rol te spelen in het nieuwe biologieonderwijs voor havo/vwo. De HAS (Hogere Agrarische School) kan de AOC hierbij ondersteunen, terwijl Wageningen UR een rol kan spelen bij de formulering van de contexten, het aanleveren van up-todate wetenschappelijke kennis en het toegankelijk maken van kennisbronnen. ■ Wim Hanekamp

ACTUEEL

André van der Hoeven (TULO, TU Delft) wint de 2006 DBK-wedstrijd Prijsuitreiking tijdens de jaarlijkse Natuurkunde Didactiek Conferentie

Op basis van plaatjes eigenschappen afleiden van materialen. Omschrijven wat je ziet zonder dat je ter plaatse iets hebt kunnen aanraken. Dat gebeurt bij Remote Sensing. Dat gebeurt je ook in het lesmateriaal dat André van der Hoeven, docent in opleiding van de TU Delft, heeft ontwikkeld en ter beoordeling aanbood bij de jury van de landelijke DBK- wedstrijd voor natuurkunde-dio’s. Hij wint met zijn webbased lesmateriaal de eerste prijs. Zijn wintersportvakantie is hiermee veilig gesteld. Zijn materiaal op het gebied van ‘remote sensing’ wordt als vernieuwend en veelzijdig gekwalificeerd. De jury merkt op dat op het gebied van remote sensing nog weinig lesmateriaal is. Deze inzending vormt een goede aanzet om dit eigentijdse onderwerp dichterbij de leerlingen te brengen. Zij kunnen al snel en net als echte wetenschappers satelliet foto’s analyseren, alleen gebruik makend van principes uit de schoolstof. Ze kunnen dan gefundeerde uitspraken doen over ontwikkelingen op onze planeet. André is ingenieur lucht- en ruimtevaart. Hij geeft natuurkunde en anw op het Emmaus College te Rotterdam en volgt de lerarenopleiding aan de TU Delft. Zijn les-

materiaal is web-based en maakt gebruik maakt van heel wat ICT-mogelijkheden: filmpjes, muziek, simulaties, modellen en foto’). De try-out is door zijn leerlingen en door zijn collega’s al met interesse ontvangen! U kunt binnenkort een artikel over zijn praktijkervaringen van in dit blad tegemoet zien. De tweede prijs van de DBK wedstrijd is gewonnen door Robert Kerst (ICLON) met een verfrissende aanpak van een klassiek probleem op het gebied van stabiliteit. De derde prijs ging naar Wouter Limburg (Fontys), die ‘crocodile clips’ gebruikt bij het uitleggen van serie- en parallel schakelingen. ■ Ineke Frederik

Wereldnatuurfonds Bultrugwalvissen Tijdens het afgelopen broedseizoen van juni tot november zijn zeven – meest jonge – dode bultrugwalvissen gevonden aan de Colombiaanse kust van de Stille Oceaan. Deze verdubbeling ten opzichte van voorgaande jaren kan van invloed zijn op de gehele populatie bultrugwalvissen. Gemiddeld stierven vanaf 1998 maar twee tot vier bultrugwalvissen per jaar in de Colombiaanse wateren. Wetenschappers zijn bezorgd en op zoek naar de mogelijke oorzaken. Jaarlijks komen er tussen de 470 en 1200 bultrugwalvissen naar de baai van Malaga. Dit is een kwart van de hele populatie in de zuidoostelijke Stille Oceaan. De baai van

Rechts André van der Hoeven, winnaar van de 2006 DBK-prijs; links Ton Ellermeijer, grondlegger van DBK.

Malaga staat dan ook bekend als één van de gebieden met de hoogste geboortecijfers voor bedreigde bultrugwalvissen.

Grensoverschrijdend natuurgebied Vijf landen in zuidelijk Afrika hebben onlangs een overeenkomst getekend om gezamenlijk het grootste, grensoverschrijdende beschermde natuurgebied ter wereld tot stand te brengen. Het gaat om een gebied dat delen van Namibië, Angola, Botswana, Zambia en Zimbabwe beslaat en bijna 300.000 km2 groot is, zeven keer zo groot als Nederland. De overeenkomst is tot stand gekomen met steun van de Peace Parks Foundation en het Wereld Natuur Fonds. De totstandkoming van het KavangoZambezi Grensoverschrijdend Natuurgebied, kortweg KAZA genoemd, betekent dat 36 bestaande natuurgebieden en wildreservaten met elkaar worden verbonden. Het gebied omvat onder meer de Caprivi Strip in Namibië, Chobe Nationaal Park, de Okavango Delta in Botswana en de Victoria Falls op de grens van Zimbabwe en Zambia. Belemmerende hekken worden weggehaald. Het park belooft een belangrijke bestemming te worden voor ecotoerisme met de grootste populatie olifanten (ongeveer 250.000) in heel Afrika. Het park moet in 2010 een feit zijn. Toeristen kunnen zich dan vrijelijk door het gebied bewegen, zonder steeds grensposten te moeten passeren. Peace Parks verwacht dat het park dankzij de combinatie van natuurbescherming en toerisme een motor van socio-economische ontwikkeling en stabiliteit in de regio zal zijn. Ook voor grote groepen olifanten is de totstandkoming van het park een belangrijke mijlpaal. Met name in Botswana heeft de groeiende olifantenpopulatie te weinig ruimte, waardoor olifanten in toenemende mate zich in het leefgebied van mensen begeven en akkers vertrappen. De corridor moet de dieren de gelegenheid geven naar andere gebieden te trekken die nu nog nauwelijks olifanten herbergen, zoals het Kafue National Park in Zambia, waar momenteel ‘slechts’ 10.000 olifanten leven. Als de corridor er eenmaal is kunnen olifanten makkelijker van het ene land naar het andere trekken. De druk om de groeiende populatie oli-

januari 2007

NVOX

47

ACTUEEL

fanten in Botswana in toom te houden door het afschieten van dieren, zal dan afnemen. www.peaceparks.org.

48

Ruim vijftig nieuwe dieren en planten dit jaar ontdekt op Borneo Minstens 52 nieuwe dieren en planten zijn in het afgelopen jaar ontdekt op het eiland Borneo, zo blijkt uit een nieuw rapport van het Wereld Natuur Fonds. Het gaat om 30 vissoorten, 2 soorten boomkikkers, 16 gemberplanten, drie boomsoorten en een plantensoort met grote bladeren. Het Wereld Natuur Fonds stelt dat deze bevindingen opnieuw aantonen waarom het belangrijk is om de natuur op ’s werelds op twee-na-grootste eiland beter te beschermen. Bij de nieuwe ontdekkingen zitten een mini-vis van nog geen centimeter lang – hiermee is de vis ’s werelds op een-nakleinste gewervelde dier. Dit visje is aangetroffen in de zwarte wateren van de veenmoerassen van het eiland, die gekenmerkt worden door een zeer hoge zuurgraad. Andere nieuwe ontdekkingen zijn zes Siamese kempvissen, inclusief een soort met een opvallende blauwgroene tekening, een meerval met uitstekende tanden en een soort zelfklevende buik waarmee deze vis zichzelf letterlijk aan rotsen kan vastplakken en een boomkikker met knalgroene ogen. Een aantal van de nieuwe soorten is ontdekt in het zogenoemde ‘Hart van Borneo’, een 220.000 km2 groot bergachtig gebied, nog grotendeels bedekt met regenwoud, in het midden van het eiland. Maar dit gebied staat onder grote druk door oprukkende en massale houtkap en palmolie-exploitatie. Sinds 1996 is de ontbossing in Indonesië toegenomen tot gemiddeld 2 miljoen hectare per jaar en vandaag resteert slechts de helft van de bossen die Borneo oorspronkelijk bedekten. Het beschermen van de bossen van Borneo is niet alleen van belang vanwege hun rijke biodiversiteit. Ze vormen ook de bron van het merendeel van Borneo’s grote rivieren en spelen dus een belangrijke rol in de zoetwaterhuishouding van het eiland. De bossen in het hart van Borneo fungeren bovendien als een natuurlijke ‘brandbuffer’ tegen de bos-

NVOX

januari 2007

branden die de laaglanden van Borneo de laatste jaren hebben geteisterd. De soortenrijkdom van Borneo is ook om meerdere redenen belangrijk, zo profiteert de bevolking van Borneo van de vele bosproducten en diensten die zo’n rijk bosgebied levert, bijvoorbeeld via duurzaam toerisme. www.panda.org/heart_of_borneo/ publications.

Wijn: rood, wit of rosé? Chemische feitelijkheid over wijn

Er bestaan vele duizenden wijnsoorten en geen enkele daarvan is hetzelfde. Het enige overzichtelijke lijkt de kleur. Je hebt witte wijn, rode wijn en rosé. Maar zelfs witte wijn kan in kleur variëren van goudgeel tot lichtgroen, en rode wijn van lichtrood tot fonkelend dieppurper. Rosé zit ergens tussen rood en wit in. Wat alle wijnen wél gemeen hebben is hun grondstof: de druif. Wanneer suikers uit de druiven worden omgezet in alcohol, verandert druivensap in wijn met een alcoholpercentage van 10 tot 14%.

Deze zogeheten fermentatie vindt plaats onder invloed van gist. Al duizenden jaren geleden ontdekten pioniers dit proces toen zij erin slaagden een roeswekkende en geestverrijkende drank te brouwen uit natuurlijk plantenmateriaal. Tegenwoordig wordt het aloude gistingsproces nog steeds gebruikt, maar de magie rond de wijnbereiding – in jargon vinificatie – heeft plaatsgemaakt voor kennis. Hierdoor hebben de hedendaagse wijnmakers veel meer vat op de kwaliteit en eigenschappen van hun wijnen.

In deze Chemische Feitelijkheid: 1. De context: feiten en fabels Wijn is rood, wit of iets daartussenin. Dat spreekt haast voor zich. Ingewikkelder is de smaak: wat is vies of juist lekker, en waarom? Wijnkenners ruiken en proeven, wetenschappers proberen geur en smaak te vangen in wetten. Hoe je witte wijn kunt maken van blauwe druiven en hoe je de smaak van wijn kunt meten. 2. De basis: de kunst van het wijnmaken Wijn is vergist druivensap. Niet meer, niet minder. Maar de weg van druif tot wijn kent duizenden varianten. Het gist-

Vragen 1. Kun je ook wijn maken van andere vruchten dan wijn? En waarom (niet)? 2. Een persoon (A) van 78 kg drinkt een glaasje port als aperitief en drie glazen witte wijn tijdens het etentje dat twee uur duurt. De partner (B), die net een maand een rijbewijs heeft en 62 kg weegt, drinkt een biertje vooraf en een glas rode wijn bij het eten. Een half uur na het laatste glas gaan ze naar huis. Wie is de bob? Of moeten ze een taxi bellen? (toegestaan alcoholpromillage voor A is 0,5‰ en voor B is dat 0,2‰). 3. Hoe krijg je bubbels in de champagne? 4. Port en cognac zijn twee alcoholische dranken die ook van druiven worden gemaakt. Wat is/zijn de verschillen met het wijnprocédé? 5. Wat zijn anti-oxidantia en waarom zijn ze gezond? 6. De gezondheid zou gebaat zijn bij matig wijngebruik. Noem vijf of meer variabelen die een rol kunnen spelen bij de gezondheid van wijndrinkers. Welke conclusies trek je? 7. Sulfiet in wijn wordt gemakkelijk geoxideerd. Het onttrekt zuurstof en andere oxidatoren aan de wijn. Geef de halfreacties van sulfiet (in zure wijn) en van zuurstof. Hoe luidt de totale redoxvergelijking? 8. Anthocyanine is een natuurlijke kleurstof die in basisch milieu blauw kleurt en in zuur milieu rood. Laat zien hoe door verwijdering/toevoeging van een proton (H+) het geconjugeerde pi-systeem en daarmee de kleur wordt beïnvloed. 9. Reservatrol is en effectieve radicaalvanger. Het zuurstofdiradicaal ‘steelt’ een waterstof van een OH-groep. Het ontstane reservatrolradicaal is mesomeer gestabiliseerd. Geef structuurformules van mesomeer gestabiliseerde radicalen. 10.1,2,3-trichlooranisol (TCA) veroorzaakt de kurksmaak in wijn. Hoe ontstaat deze stof?

ACTUEEL

procédé verschilt per wijn en elke producent heeft zijn eigen manier om het beste uit de druif te halen. Hoe wordt druivensap wijn, wat doet sulfiet en waarom heeft wijn soms ‘kurk’? 3. De diepte: santé!? “Op de gezondheid!”, zo klinkt het steevast als mensen samen het glas heffen. Volgens epidemiologische studies werkt matige consumptie van (rode) wijn inderdaad positief op de gezondheid. Maar over het hoe en waarom tast de wetenschap nog in het duister. Wat doet wijn met de gezondheid? Is er een verklaring voor de ‘Franse paradox’? Wijn is Chemische Feitelijkheid nr 223; zie www.chemischefeitelijkheden.nl.

Impuls voor natuuronderwijs en sterrenkunde op de basisschool Er komt meer geld voor natuuronderwijs en sterrenkunde op de basisschool om de onderzoekende belangstelling en de verwondering van kinderen voor natuur en technologie verder te stimuleren. Minister Van der Hoeven van OCW heeft 750.000 euro ter beschikking gesteld voor de projecten Verandering en Universe Awareness. De projecten zijn initiatieven van wetenschappers uit verschillende disciplines en zullen in het kader van het Programma VTB op basisscholen worden

geïntroduceerd. Dit Programmabureau heeft eind 2004 van het ministerie van OCW en de technische branches de opdracht gekregen om techniek een stevige positie in het basisonderwijs te geven. Beide projecten sluiten aan bij de doelstelling van het ministerie om wetenschap en techniek een vaste plek te geven in het basisonderwijs. Ook de TweedeKamerleden Mirjam Sterk (CDA), Nebahat Albayrak (PvdA) en Eske van Egerschot (VVD) bepleitten dat tijdens de bètatop Vliegende Hollanders in Amsterdam medio december. Zij vinden dat wetenschap & techniek de derde pijler in het basisonderwijs moet worden, naast taal en rekenen.

januari 2007

NVOX

ADRESSEN

BESTUUR NVON DAGELIJKS BESTUUR Wnd. voorzitter F.L. Gravenberch,Timmermansstraat 23, 3401 XS IJsselstein (030) 2341406 [email protected] Secretaris L.A.M. Jansen, Koudekerkseweg 148, 4382 EM Vlissingen (0118) 414264 [email protected] Penningmeester J.Chr. Nolthenius, Hemweg 1, 1608 HL Wijdenes (0229) 503050 [email protected] Algemeen lid J. Bette, Luchiesweg 6, 7917 TL Geesbrug (0524) 291691 [email protected] Bestuursmedewerker mw. L. Pors, p/a KNCV, Postbus 249, 2260 AE Leidschendam (070) 3378798 [email protected]

REDACTIE Hoofdredacteur Hr. W.T.W. Vis Ernst Casimirstraat 30 2713 BG Zoetermeer tel. (079) 3165569 fax: (079) 3160674 E-mail: [email protected]

ALGEMEEN BESTUUR Het Algemeen Bestuur wordt gevormd door het Dagelijks Bestuur en de voorzitters van de sectiebesturen.

Adjunct-hoofdredacteur Mw. H. Kramers-Pals Horstlindelaan 102 7522 JK Enschede tel. (053) 4326814 fax: (053) 4326887 E-mail: [email protected]

SECTIEBESTUREN SECTIE BIOLOGIE

50

Voorzitter Jos van Koppen, Molukkenstraat 12, 2612 EC Delft, (015) 2135001 [email protected] secretaris Jan Willem Noordenbos, Spijkert 25, 5641 NH Eindhoven, (040) 2908299 [email protected] Coördinator reg. kringen havo/vwo Agnes Storm, Lambertushof 6, 2311 KP Leiden tel. 071-5131736 [email protected] Coördinator reg. kringen vmbo vacature Leden vacature SECTIE NATUURKUNDE Voorzitter a.i. Mw. A. Thurlings-van der Lingen, Stadhouderslaan 15, 3583 JB Utrecht, (030) 2546184, [email protected] Secretaris: Mw. A. Cottaar, Onyxdijk 1, 4706 LN Roosendaal, (0165) 530627, [email protected] Coördinator reg. kringen vwo/havo Hr. D.J. van de Poppe, Paulus Potterstraat 13, 7462 BC Rijssen, (0548) 521557, [email protected] Coördinator reg. kringen vmbo vacant Leden Hr. R.C. Martens, Pelikaan 11, 4822 RM Breda, (076) 5498250, [email protected] Hr. J.J. Dekker, Slakkenveen 271, 3205 GK Spijkenisse, (0181) 634931, [email protected] SECTIE PABO-PO i.o. Voorzitter M. van Graft, Bolhaarslaan 9, 7522 CT Enschede, [email protected] Penningmeester T. Richter, Frans Snijderslaan 19, 5642 AM Eindhoven, [email protected] Leden Frank van Herwaarden, Van der Mondestraat 89, 3515 BD Utrecht Petra Jansen, Postadres: Het Woldhuis 11, 7325 WN Apeldoorn Gert Olthof, Persingenstraat 6, 6575 JB Persingen Anica Schilperoord, Mierikswortelstraat 58, 3544 CP Utrecht Gert Talens, Grevelingen 7, 8251 MN Dronten José Thijssen, Heydenrijckstraat 29, 6521 LL Nijmegen SECTIE SCHEIKUNDE Voorzitter Hr. L. Donk, Bovenkerkseweg 38, 3381 KB Giessenburg, (0184) 651723, [email protected] Secretaris Hr. A. Niënkemper, Olieslager 40, 7463 AD Rijssen, (0548) 517511, [email protected] Coördinator reg. kringen vwo/havo Hr. J.A.S. Maas, Elandhof 34, 9675 JH Winschoten. (0597) 670200, fax (0597) 670209 (Dollard College), [email protected] Coördinator reg. kringen vmbo vacant Leden Mw. G.M. Tiemersma. Smientlaan 1, 1343 AT Almere-Hout, [email protected] Hr. J.H. van Drooge, Lagedijk 300, 1544 BN Zaandijk, (075) 6288639, [email protected] Hr. H.G. Slender, Bergenboulevard 126, 3825 AB Amersfoort, (033) 4790954, [email protected] SECTIE TOA Voorzitter Hr. A.P. Soldaat, Briljantstraat 187, 9743 NG Groningen, (050) 5774155, [email protected] Secretaris Mw. P. Ketelaar-van Gaalen, (055) 5789101 Leden Mw. L. Huge-Oostinjen, (033) 4950561, [email protected] Dhr. A. van Essen, (0418) 515219, [email protected] Hr. H. Molendijk, (010) 5216031, [email protected] Mw. D. de Boer, (0172) 477986, [email protected] Hr. G. Bossenga, tel. (050) 5411911, [email protected] Hr. H. Kleinhout, tel. 0318-417479, [email protected] SECTIE VMBO i.o. Voorzitter J. Baas, Dwarsvaartweg 78, 8388 MN Oosterstreek, tel. 056-1433122, [email protected] secretaris vacature leden vacature

BESTUURSCOMMISSIES anw voorzitter vacature secretaris mw. H.P.W. Driessen [email protected] bovenbouw voorzitter E.J. Hendriks [email protected]

communicatie & pr voorzitter vacature contactpersoon L.A.M. Jansen [email protected] NLT voorzitter H. van Bergen [email protected]

onderbouw voorzitter A. Niënkemper [email protected]

NVON-ledenadministratie

mw. M. Worst, Postbus 41, 7940 AA Meppel (0522) 855175, fax (0522) 855176 [email protected] NVON-secretariaat mw. B. Lobo, Postbus 60047, 9703 BA Groningen (050) 5490205, fax 0842 245324 [email protected] NVON-artikelen kunt u bestellen bij de ledenservice, mw. J.A. Huijsmans-Janssen, door overmaking van het bedrag o.v.v. het artikelnummer en uw adres. Gironummer 619809 t.n.v. NVON-ledenservice, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, [email protected]

Indien u problemen hebt met het invullen van het declaratieformulier of met de uitvoering van uw declaratie kunt u bellen op ma-vr van 19.00-20.00 uur naar (0343) 513848

januari 2007

redacteur Mw. I. Schreurs tel. (024) 3784053 E-mail: [email protected] Redacteur Hr. B. Lefeber tel. (030) 2871435 E-mail: [email protected] Biologie Eindredacteur Mw. M. Domis-Hoos Tobias Asserlaan 104 5056 VD Berkel-Enschot tel. (013) 5332926 E-mail: [email protected] Scheikunde Eindredacteur Hr. J. de Gruijter Oosterwijklaan 2 5171 HD Kaatsheuvel tel. (0416) 274108 E-mail: [email protected] Natuurkunde Eindredacteur a.i. Mw. J.E. Frederik Van der Kamlaan 59 2625 KN Delft tel. (015) 2855551 E-mail: [email protected] Alg. Natuurwetenschappen Eindredacteur Hr. A. Pollmann, Ruisdaelstraat 42, 6521 LE Nijmegen, tel. (024) 3222942 E-mail: [email protected] Arbo/technologische vorming/ warenkennis/NME/natuuronderwijs Eindredacteur Mw. M.I.C. Offereins Jodichemdreef 40, 3984 JT Odijk tel./fax (030) 6562989 E-mail: [email protected]

verenigingsfinanciën voorzitter vacature lid mw. G. Hensbergen [email protected]

NVON-reeks voorzitter mw. H. Kramers-Pals [email protected]

NVOX

redacteur Hr. H. Bouma tel. (030) 2204496 E-mail: [email protected]

ADRESWIJZIGING LEDENSERVICE NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert. Gironummer 619809, [email protected] en [email protected]

Aansteker Ammoniak uit PoKoN

PoKoN is een bekende kunstmest voor kamerplanten. In de naam van dit product zitten de voorletters van de belangrijkste meststoffen verscholen. De P staat voor fosfor, K voor kalium en N voor stikstof. Voor een evenwichtige groei heeft een plant al deze meststoffen nodig. Fosfor komt voor als kalium- en ammoniumfosfaat, kalium komt voor als kaliumnitraat en stikstof vind je als ammoniumnitraat (NH4NO3) en als ureum in de pot en fles. Op het etiket staan niet de zouten vermeld, maar de grondstoffen waaruit deze worden gemaakt; dat maakt het gemakkelijker om de percentages aan te geven. Zo staat op de fles kaliumoxide (K2O) en fosforzuuranhydride (P2O5). In oplossing reageren deze zouten met elkaar en vormen ze een oplossing van kaliumfosfaat (K3PO4). Uitvoering Met een eenvoudige proef kun je ammoniakgas uit plantenmest tevoorschijn

halen. Dit lukt met elke basische stof. In het keukenkastje kun je de basen soda en gootsteenontstopper vinden. Gootsteenontstopper is bijtend en je kunt er blaren van op je handen krijgen. Doe zo mogelijk huishoudhandschoenen aan. Doe in een kopje een theelepel plantenmest (PoKoN) en een theelepel soda of gootsteenontstopper. Doe er vervolgens een scheutje water bij. Je kunt ook een theelepel soda of gootsteenontstopper bij een scheutje vloeibare plantenmest doen. Voorzichtig roeren of omzwenken. Ruik voorzichtig. Goed ventileren en niet stevig inhaleren. Spoel de stoffen met veel water in de gootsteen weg. Gerard Stout, [email protected]

Op www.nvon.nl/nvox vindt u een meer uitgebreide beschrijving met reactievergelijkingen en extra foto’s. Deze proef stond eerder in het jongerentijdschrift Explore, www.exploremagazine.nl. 51

COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)

Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, B. Lefeber, M. Metselaar, mw. I. Schreurs. W. Sonneveld, A. Alblas, J. Broertjes, mw. G. Hensbergen. Redactieadres voor alle kopij: Horstlindelaan 102, 7522 JK Enschede. E-mail: [email protected]. Tel. 053 4326814. Fax 053 4326887. Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel

gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41, 7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail: [email protected]) Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-07 15-12-2006; Nr. 02-07 19-01-2007; Nr. 03-07 09-02-2007; Nr. 04-07 16-03-2007; Nr. 05-07 11-04-2007; Nr. 06-07 18-05-2007; Nr. 07-07 24-08-2007; Nr. 08-07 21-09-2007; Nr. 09-07 19-10-2007; Nr. 10-07 16-11-2007 Verschijningsdata 2007: 22 jan., 19 feb., 12 mrt., 16 apr., 14 mei, 18 jun., 24 sep., 22 okt., 19 nov., 17 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: F.L. Gravenberch, wnd. voorzitter ([email protected]), L.A.M. Jansen, secretaris ([email protected]),

J.Chr. Nolthenius, penningmeester (penning [email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]). Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen ([email protected]), pabo-p.o. mw. M. v. Graft ([email protected]), scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat (toa-sec [email protected]), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected]) NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176, [email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324, [email protected] en [email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809, [email protected] en [email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie. In het januarinummer vindt u de volledige adreslijst

januari 2007

NVOX

Aansteker Ammoniak uit PoKoN

52

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 51 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan [email protected]

Agenda 2007 datum februari 14, 2007 maart 23, 2007 28, 2007 april 10, 2007 25, 2007

NVOX

doelgroep

organisatie/ onderwerp

plaats/tijd

docenten natuur- en scheikunde

Reehorstconferentie

Ede

allen docenten biologie

NVON-conferentie Reehorstconferentie

Hogeschool Leiden Ede

docenten en toa’s scheikunde docenten anw en NLT

Studiedag Scheikunde anders Nijmegen

januari 2007

9e anw-conferentie èn het nieuwe bètavak

Ede

in nummer

1

10