MEDIA. NVOX september 2007 BOEKRECENSIES. Relativiteit gevisualiseerd. Atlas van de fysiologie. Milieuwoordenboek

MEDIA

BOEKRECENSIES Relativiteit gevisualiseerd Sander Bais. De sublieme eenvoud van relativiteit: een visuele inleiding. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007. 120 p. gebonden, ill. kleur. ISBN 978-90-5356-992-4. € 33,50.

het boek. Tijdens het lezen wordt de lezer ook uitgenodigd om zelf na te denken over opgenomen vragen onder de aanduiding: ‘Nu jij’. Hierbij zal ruitjespapier en een lineaal vaak uitkomst bieden. Dit boek is een prachtig voorbeeld van hoe goede didactiek ertoe kan leiden dat een ingewikkeld probleem voor iemand inzichtelijk wordt. Het mag dan ook niet ontbreken in de schoolbibliotheek en het kan een welkome ondersteuning vormen voor de lessen natuurkunde. ■ Willem Vis

342

De schrijver van de bestseller De natuurwetten: iconen van onze kennis is er ook nu weer in geslaagd een prettig leesbaar en verhelderend boek te schrijven over Einstein’s relativiteitstheorie. Bij het openen en doorbladeren van dit boek wordt de lezer verrast met tekst op de linkerpagina met gele achtergrondkleur en grafieken op groengekleurd roosterpapier op de rechterpagina’s. Dit geeft het boek een mooie uitstraling die uitnodigt tot lezen. Als je gaat lezen kom je al snel tot de ontdekking dat hier een prachtig beeldverhaal is weergegeven. De toelichting met de ruimte-tijddiagrammen maakt de theorie zichtbaar. Aan ingewikkelde formules gaat de schrijver voorbij, immers die zijn lastig te onthouden. In een achttal hoofdstukken maakt de lezer kennis met: Ruimte + tijd= ruimtetijd; relativiteit van de gelijktijdigheid; optellen van snelheden; rek en krimp; een meetkundig intermezzo; energie en impuls; de behoudswetten en voorbij de speciale relativiteitstheorie. Het nawoord, de literatuur en het register complementeren

NVOX

Milieuwoordenboek Chris Park. Dictionary of Environment and Conservation. Oxford: Oxford University Press. 497 p. ISBN 978-0-19-860995-7. £ 19,99.

Het woordenboek over milieu en natuurbehoud heeft meer dan 8000 termen op het gebied van ecologie, recht, geografie en natuurwetenschappen met 10 bijlagen onder andere over Internationale milieuverdragen en een schema van alle landen die de verdragen hebben geratificeerd. Verder de schalen van Beaufort, Richter en Fujita (voor tornado’s), de geologische tijdstabel en links

september 2007

naar veel websites. Het boek is handzaam, compact door de formulering en vanwege de diverse disciplines behoorlijk volledig. De meeste lemma’s zijn in zo’n 20 tot 40 woorden beschreven. Woorden die in het boek elders staan zijn met een asterisk in de tekst opgenomen. Belangrijke onderwerpen zoals atmosfeer, biogeochemische cyclus, duurzaam ontwikkelen, Gaia hypothese, koolstofcyclus, ozonafname, stikstofcyclus, tropisch regenwoud, UNCED beslaan een halve of hele pagina. Het aantal illustraties is gering. Ik kon het niet laten de chemische verwijzingen kritisch door te nemen. Je kunt merken dat Park geen chemicus is, want bijvoorbeeld bij broom wordt het idee gewekt dat broom in zeewater voorkomt. Ook bij andere elementen wordt element en verbinding door elkaar gehaald. Nu gebeurt dat in de krant heel regelmatig, maar in een woordenboek zou dat niet zo moeten zijn. Soms zijn verwijzingen wat gedateerd, bijvoorbeeld het voorkomen van een broomadditief in benzine (volgens Wikipedia dibroomethaan als toevoeging aan loodhoudende brandstof), maar zoveel loodhoudende benzine wordt er niet meer verkocht. Een katalysator is een anorganische stof (geen organische stof?) die een reactie versnelt, gaschromatografie is gebaseerd op adsorptie- en niet op verdelingschromatografie, de pH-schaal loopt van 1 – 14, nitriet en nitraat hebben geen lading en valentie is het aantal waterstofatomen dat aan een atoom wordt gebonden. Maar volmaakte boeken worden niet geschreven, die bestaan alleen in het hoofd van de recensent. Van aa (vulkanische lava-

steen) tot zygote (bevruchte eicel), voor een geïnteresseerde in milieu en natuurbehoud een goed naslagwerk. ■ Jan de Gruijter

Atlas van de fysiologie S. Silbernagel en A. Despopoulos. Sesam Atlas van de fysiologie. Baarn: Sesam/HB Uitgevers, 2007. 394 p. paperback, ill. kleur. ISBN 978-90-5574-566-1. € 33,50.

Dit is de Nederlandse uitgave van de door Georg Thieme Verlag te Stuttgart uitgegeven Taschenatlas der Physiologie. Van deze compacte gids is nu de 14e druk verschenen. Het boek beoogt een naslagwerk te zijn dat men snel kan raadplegen op alle deelterreinen van de fysiologie. Het bekende concept, namelijk tekstuele uitleg op de linkerpagina en bijbehorende afbeeldingen in kleur op de rechterpagina, is gehandhaafd. Het feit dat alle fysiologische processen te herleiden zijn tot fysische en chemische processen komt in dit boek tot uiting. Hoewel de ontwikkelingen op het gebied van de moleculaire biologie razendsnel gaan, wordt in het voorwoord bij deze druk aangegeven dat deze uitgave is bijgewerkt naar de recente inzichten op terreinen als

MEDIA

neurofysiologie en cel- en membraanfysiologie. In een twaalftal hoofdstukken komen onder andere zenuwstelsel, bloed, ademhaling, zuur-basehuishouding, hart en bloedsomloop en hormonen aan de orde. Het boek bevat een uitgebreide appendix waarin gebruikte begrippen nader worden toegelicht. In de paragraaf Meetgrootheden en maateenheden bevat ook een uitleg over pH, pK en de buffer. Helaas wordt hier een minder goede toelichting gegeven op het zuur-base-evenwicht. Het definiëren van de evenwichtsconstante, hier dissociatieconstante in plaats van zuurconstante Kz genoemd, laat te wensen over. Ook het werken met molaliteiten (mol.kg-1) in plaats van de gebruikelijke molariteiten in de concentratiebreuk is bevreemdend. Het hanteren van een correcte schrijfwijze voor de eenheden is inconsequent, zo definieert men de oppervlakte als (M.m) = m2. Bij de paragraaf met de normwaarden voor bloed en andere lichaamsstoffen verwijst de atlas ook naar een tweetal tabellen op de pagina’s 186 en 187. Echter u zult vergeefs zoeken. Om snel informatie te verkrijgen is deze atlas prima geschikt, waarbij de duidelijke afbeeldingen een welkome aanvulling vormen. Niet alleen voor studenten geneeskunde, biochemie of farmacie doch ook voor de biologiedocenten een handig naslagwerk ■ Willem Vis

Coming home to Mongolia P.Wit en I. Bouman. The tale of the Przewalski’s horse. Utrecht: KNNV uitgeverij, 2007. 208 p. hardback, full colour. ISBN: 978-90-5011-236-9. € 49,95.

Iedereen is waarschijnlijk wel bekend met de laatste wilde paarden, de przewalskipaarden. Aan het eind van de negentiende eeuw heeft een Poolse onderzoeker (Przewalski), bij een bezoek aan Mongolië deze wilde paarden herontdekt, met als gevolg dat er bij de dierentuinexploitanten over de gehele wereld een run ontstond op de inmiddels przewalskipaard genoemde dieren. In 1969 werd het laatste exemplaar van de takhi (zoals de Mongolen het przewalskipaard noemen) ergens in de Gobi aan de grens van zijn voormalige habitat waargenomen. Vanaf die tijd leefden ze alleen in gevangenschap. Alle nu levende exemplaren zijn terug te voeren tot 14 dieren die in het begin van de twintigste eeuw gevangen zijn genomen. Toen Inge Bouman, auteur van dit boek, op haar huwelijksreis in 1970 in Praag het przewalskipaard achter de troosteloze tralies in de dierentuin zag, besloten zij en haar man hun leven te wijden

aan het terugbrengen van dit prachtige dier naar het wild. Een plan dat dankzij hun liefde en inzet en met steun van het Wereld Natuur Fonds een succes is geworden. Hierbij speelde Nederland een prominente rol. Dit boek vertelt over hoe zij hun doel bereikten, welke barrières zij tegenkwamen, maar ook welke medewerking zij kregen. Het boek is echter veel meer dan een relaas over de ‘ins en outs’ van het przewalskipaard alleen. Het is het verhaal van een fascinerend Mongolië, zijn geschiedenis, zijn natuur en cultuur, zijn nomadische bevolking met zijn eeuwenoude tradities, die de takhi met zoveel warmte weer in hun armen gesloten heeft. De przewalskipaarden zijn geherintroduceerd in het Hustai National Park. Het boek bevat ook uitgebreide beschrijvingen van de flora en fauna. Voor liefhebbers van paarden en wilde natuur aanbevolen. ■ Marijke Domis

Kiezen Read Montague. Waarom kies je dit boek? Hoe we besluiten nemen. Utrecht: Het Spectrum. 350 p. ISBN 978-90-274-4580-3. € 24,95.

Het hele leven bestaat uit het

maken van keuzes. Sommige zijn zeer rationeel, of in ieder geval dat vinden we, andere worden gevoelsmatig gemaakt. Sommige zijn uitermate belangrijk, andere maken we en passant. Sommige blijken achteraf heel juist geweest te zijn, andere hadden we beter niet kunnen nemen. Montague, hoogleraar in de neurowetenschappen, beschrijft in dit boek hoe de mens komt tot het maken van zijn keuzes. Volgens hem is het keuzemechanisme in ons brein te vergelijken met een machine die je uit elkaar kunt halen. Hij beschouwt de hersenen als trage onnauwkeurige computers die in eerste instantie gericht zijn op de keuzes die te maken hebben met eten, drinken en seks. (De instandhouding van de soort, dus.) Vervolgens is er aandacht voor liefde, schoonheid, angst. Ten slotte beschrijft hij het waardesysteem dat verantwoordelijk is voor de regulering van deze concepten waardoor we onze keuzes maken. Wanneer het systeem niet meer naar behoren wekt, kunnen verslavingen ontstaan en aandoeningen zoal de ziekte van Parkinson, dwangneurosen en andere obsessieve stoornissen of verkeerde beslissingen met soms dramatische gevolgen. Dit en meer wordt beschreven in hoofdstukken met intrigerende titels zoals: Haaien gaan niet in hongerstaking en waarom wij dat wel kunnen; De waardemachine en het idee overdosis; Van Pepsi tot terrorisme: hoe neuronen voorkeur genereren. Het boek is gelardeerd met voorbeelden die de grote lijn verduidelijken, voorzien van een zeer uitgebreid notenapparaat en natuurlijk een register. ■ Marianne Offereins

september 2007

NVOX

343

MEDIA

Voor dummies? John T. Moore. Scheikunde voor dummies: dé referentie voor iedereen. Pearson Education Benelux, 2006. 353 p., illustraties. ISBN 90-430-1163-0. € 27,95.

344

Een dummy is een leek, een oningewijd persoon. De titel van het boek suggereert dat iemand die niets van (in ons geval) scheikunde afweet, na lezing van dit boek erover kan meepraten. Er is een hele serie van deze boeken, en toen ik in de bibliotheek Natuurkunde voor dummies aantrof, heb ik de scheikundependant aangevraagd. Het viel me niet mee. Dat scheikunde een vak is waarin je met stoffen omgaat en er proeven mee doet, komt in het stuk niet voor. Het leerboek, populair van toon, behandelt de klassieke scheikunde van zo’n veertig jaar geleden. Allerlei onderwerpen die we in onze examenprogramma’s allang hebben geschrapt staan er in volle glorie in: de wet van Dalton, kookpuntsverhoging en vriespuntsdaling, de wet van Graham, molecuulvergelijkingen en ga zo maar door. Het boek is gebaseerd op het Angelsaksische leerplan met af en toe een concessie aan Nederland. Zo wordt wel de commissie-Van Koten

NVOX

genoemd (maar zonder nadere uitwerking), echter, het principe van Le Chatelier wordt zonder de bij ons gangbare toevoeging ‘Van ’t Hoff’ aangeduid. Vlekkeloos is het niet, als het op vakinhoud aankomt. De wet van Archimedes (jawel, blijkbaar ook scheikunde) houdt volgens Moore in dat het volume van een vaste stof gelijk is aan het volume van het water dat erdoor wordt verplaatst. Van opwaartse kracht wordt niet gerept. De vertaling is slordig. Zo wordt naast tafelzout (keukenzout) ook tafelsuiker aangeduid; het woord staat wel in Van Dale, maar ik heb het nog nooit iemand horen gebruiken. In plaats van ‘grootste gemene deler’ staat ‘algemene deler’, voor ‘kritische massa’ vind je ‘kritieke massa’, en zo kan ik nog wel doorgaan. De toon is vriendelijk, op conversatieniveau. De voorbeelden zijn soms leuk gekozen. Zoals het dynamisch evenwicht dat wordt voorgesteld als een roedel honden die het huis in en uit rennen, maar dan zó dat steeds hetzelfde aantal hondjes binnenshuis respectievelijk buiten is. Maar dat evenwicht dan wordt voorgesteld als een wip die, u raadt het al, in balans moet zijn, daar staat mijn hart even bij stil. Moet ik nu nog melden dat een maatkolf, geheel in Engelse stijl, een ‘volumetrische fles’ wordt genoemd en dat de compaan van Brønsted Lowery wordt genoemd in plaats van Lowry? Ach, laat maar. Als u geen dummy bent en iets van scheikunde afweet, is het wellicht amusante lectuur voor u. ■ Hans Bouma

september 2007

Maak een volgende stap in je vak, kies voor de TOA-opleiding De functie van Technisch Onderwijs Assistent (TOA) wordt steeds belangrijker, maar ook complexer. Er wordt veel gevraagd van een TOA. De TOA-opleiding van VAPRO-OVP speelt hierop in. Maak een volgende stap in uw vak en schrijf u in voor deze opleiding. Het branche-erkend diploma zorgt voor zekerheid en verbreedt uw inzetbaarheid in het werkveld. Als u werkzaam bent als TOA of een functie van TOA ambieert dan is dit de opleiding voor u. De complete opleiding is modulair opgebouwd, beslaat twee jaar en wordt afgerond met een diploma dat mede wordt ondertekend door NVON (Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen). Het is echter ook mogelijk losse modules te volgen en een module met een certificaat af te sluiten. U kunt op ieder moment met de opleiding beginnen. De totale studiebelasting bedraagt 720 uren per studiejaar, bestaande uit zelfstudie aangevuld met practicum en workshops. Voor de theorie zijn er per module examens die zes keer per jaar landelijk worden gehouden. Meer weten? Kijk dan op www.vapro-ovp.com of stuur een e-mail naar [email protected].

Empowe r ing pe ople and in d u st r ies www.vapro-ovp.com

PO Box 93 2260 AB Leidschendam The Netherlands T +31 70 320 93 88 F +31 70 320 51 86 E [email protected]

MEDIA

DIGITAAL Lesmateriaal over Een ongemakkelijke waarheid Leerlingen kunnen hun eigen Al Gore film maken! Al Gore heeft de toon gezet. Zijn boek en film An Inconvenient Truth hebben het denken over duurzame ontwikkeling in een stroomversnelling gebracht. Naar aanleiding van de film heeft het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) lesmateriaal ontwikkeld. Met de film van Al Gore en de ervoor ontwikkelde WebQuest leren jongeren over de klimaatverandering, worden zij zich bewust van duurzame ontwikkeling en maken hun eigen keuzes om bij

te dragen aan een duurzame wereld. U kunt het materiaal voor uw school gratis aanvragen bij http://www.senternovem.nl/ leren_voor_duurzame_ontwik keling/nieuws/webquest_voor_ het_onderwijs_een_ongemak kelijke_waarheid.asp

Nieuwe editie uit van Natuurwetenschap in het nieuws De 33e editie van het krantje Natuurwetenschap in het nieuws is uit met een selectie van het actuele natuurwetenschappelijke nieuws. De onderwerpen passen uitstekend bij anw, maar het krantje heeft ook

zeker de belangstelling van andere bovenbouwleerlingen. Voor wie zich al wil warmlopen voor het nieuwe bètavak is het bijhouden van het nieuws natuurlijk een ‘must’. Het krantje is zodanig opgemaakt dat het gemakkelijk door de school te vermenigvuldigen is, maar het is ook mogelijk om een deel van de inhoud te verspreiden. Alle artikelen zijn ingekort om de leesbaarheid te bevorderen. Volledige artikelen staan ook op de website. Een greep uit de onderwerpen van deze aflevering: Ziekte & Gezondheid: Kinderen uit bevroren eicel, dementie en leefstijl, viagra tegen jetlag

Wetenschap & Onderzoek: Franklinvierkant, spanning met duplo, geheim van fotosynthese, hoger IQ voor oudste DNA, Stamcellen & Klonen: stamcellen uit afval, DNA achter tralies Zonnestelsel & Heelal: Zelf speuren op Mars, superholte, nanoblingbling Klimaat & Evolutie: Rechtoplopende apen, het weer tot 2014, babymammoetje De krant downloaden: www.phys.uu.nl/natunieuws/ Er is ook een archief met alle volledige artikelen van de afgelopen drie jaar, URL: www.xs4all.nl/~khooyman/ archief.htm

WETENSCHAP Helft van de koolstof in zoet water blijkt nooit in de zee aan te komen Zoete wateren blijken geen ‘dode buizen’ te zijn die het ‘koolstofafval’ van het land naar zee vervoeren. Meer dan de helft van de koolstof treft een ander lot dan gedacht en verdwijnt in de bodem van meertjes of in de lucht. Een internationaal onderzoeksteam met Jack Middelburg van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) rekent dit voor in het wetenschappelijke tijdschrift Ecosystems. Het begrip van de wereldwijde koolstofkringloop, en hoe wij mensen die gewijzigd hebben, verbetert door deze nieuwe berekeningen aanzienlijk. Om de wereldwijde koolstofkringloop werkelijk te begrijpen, moeten we weten hoeveel koolstof waar zit: in de bodem, de lucht, de zee of het zoete water. En waar het heen gaat. Koolstof stroomt door de ecosystemen op aarde: van het land in een rivier of van de atmosfeer naar de oceaan bijvoorbeeld. Het zoete water blijkt ondanks zijn geringe oppervlak op aarde – minder dan 1% – een veel grotere

345

invloed te hebben op de koolstofkringloop dan gedacht. Tot tien jaar geleden negeerden onderzoekers de meren en rivieren zelfs helemaal. Stoffen met koolstof erin spoelen echter van het land af het water in. Nu blijkt dat de binnenwateren meer dan de helft van de ‘landkoolstof’ niet naar zee brengen, maar omzetten in een gas zoals CO2 of in de onderwaterbodem begraven. Om precies te zijn: van de enorme hoeveelheid van 1,9 miljard ton koolstof per jaar in het zoete water gaat 40% de lucht in en 12% de (water)bodem. Vooral de bodems van aangelegde en natuurlijke meren zijn belangrijke opslagplaatsen voor ‘organische koolstof’ uit hun omgeving: bijna tweemaal zo belangrijk als de oceanen. De meren en rivieren zijn dus geen passieve afvoerpijpen maar actieve klimaatspelers. Een belangrijke, nog openstaande vraag is in hoeverre het begraven van organische koolstof in meren is toegenomen door menselijk handelen – door eutrofiëring en door de aanleg van stuwmeren voor drinkwater, irrigatiewater en/of energie. ■ Bron: persbericht NIOO 7.6.2007, zie www.nioo.knaw.nl

Nobelprijswinnaar Szent-Györgyi legde basis voor bekroond onderzoek in Groningen Dit najaar is het zeventig jaar geleden dat de Hongaarse biochemicus Albert SzentGyörgyi de Nobelprijs ontving voor Fysiologie en Medicijnen. De basis voor het bekroonde onderzoek legde hij in de periode van 1922 tot 1926 toen hij verbonden was aan de Rijksuniversiteit Groningen. Szent-Györgyi (1893-1986) kreeg de Nobelprijs voor zijn onderzoek naar celademhaling en vitamine C. De studie naar celademhaling, oftewel biologische oxidatie, begon hij in het Fysiologisch Laboratorium aan de Bloemsingel 1 te Groningen. Na een studie geneeskunde in Budapest was Szent-György via Duitsland, waar hij een cursus fysiche chemie volgde, in 1920 in Leiden terecht gekomen. Twee jaar later ging hij naar het laboratorium van prof.dr. H.J. Hamburger in Groningen. In een kelderlaboratorium experimenteerde Szent-Györgyi met dierlijke en

september 2007

NVOX

ACTUEEL

346

plantaardige weefsels, die gemeenschappelijk hebben dat ze bruinkleuring vertonen. Op zijn laboratoriumtafel kwamen verschillende soorten groente en fruit van de Groningse markt terecht, zoals aardappel, suikerbiet, peer en appel. Ook liet hij bijnierschors uit het abattoir komen, omdat bij een bepaalde aandoening daarvan, de ziekte van Addison, de huid bruin verkleurt. Hij experimenteerde ook met planten die juist geen bruinkleuring vertonen, zoals citrusvruchten. In het sap daarvan ontdekte hij een stof die de verkleuring tijdelijk stop kan zetten. Ook bijnierweefsel bleek zo’n verbinding te bevatten. “Groot was de opwinding in mijn kleine kelderkamer in Groningen, toen ik vond dat de bijnierschors een vergelijkbare reducerende stof bevatte in relatief grote hoeveelheden,” vertelde hij in zijn Nobelprijslezing. In 1926 maakte hij de overstap naar Cambridge waar hij erin slaagde om de in Groningen ontdekte stof in zuivere vorm te isoleren. Omdat het een zuur was met zes koolstofatomen gaf hij het de naam hexuronzuur. Later bleek de verbinding identiek aan vitamine C. ■ Bron: Persbericht Universiteit Groningen

Olifantengist verovert energiemarkt Nedalco start met een vergistingstechniek die gebruik maakt van een schimmel, ontdekt in olifantenpoep die in staat is C5-suikers om te zetten in ethanol. Tot nu toe kon alleen bakkersgist C6-suikers in ethanol omzetten. De nieuwe gist kan ook restproducten verwerken, zoals pulp van maïs, graan, suikerbieten en suikerriet. ■ Bron: Delft Integraal 2007-2

Nog meer brandstof Fischer-Tropsch is een oude techniek om uit steenkool alkanen te maken. Maar met FT kan men ook dieselolie maken door vergassing van biomassa. Bij temperaturen van 1200 tot 1400 ºC en onder hoge druk ontstaat synthesegas (CO + H2). Dat reageert met behulp van een katalysator tot lange ketens met 9 tot 25

NVOX

september 2007

C-atomen. Ook FT-benzine is mogelijk, maar vergt een extra kraakstap. Tryson Foods wil een fabriek laten bouwen die per jaar 300 ML (miljoen liter) vloeibare brandstof maakt uit runder-, varkens en kippenvet. Het vet wordt eerst vergast tot CO en H2, dat daarna katalytisch wordt omgezet in alkanen. ■ Bron: Chemisch2weekblad 2 juni en 14 juli 2007

Vermeercentrum in Delft geopend Misschien herinnert een enkele lezer nog mijn (HB) enthousiaste recensie van Vermeers Camera, waarin gereconstrueerd werd hoe Vermeer zijn stukken schilderde met behulp van een camera obscura. Even enthousiast ben ik nu in Delft een Vermeercentrum is geopend, waar al zijn bekende schilderijen in chronologische volgorde te zien zijn. Het toont enerzijds Vermeers wereld met hoogwaardige reproducties op ware grootte, met citaten uit Vermeers beeldwereld, met 17e-eeuwse objecten en met stijlelementen. Anderzijds werkt het centrum met eigentijdse interactieve media. Je wordt geprikkeld om, net als Vermeer en zijn tijdgenoten, te kijken met behulp van 17e-eeuwse lenzen, kijkkasten en een echte camera obscura. De bezoeker doorgrondt vervolgens Vermeers werk met behulp van projecties, touchscreens, webcams en interactieve installaties. Het museum staat op de Voldersgracht 21. ■ Bron: Nederlands Dagblad, 25 mei 2007; zie ook www.vermeerdelft.nl

Bakeliettentoonstelling in Gent Nu dit jaar bakeliet, de uitvinding van de Belg Leo Baekeland (1863-1944) honderd jaar bestaat, houdt het sciencemuseum van de Universiteit Gent een tentoonstelling die zowel chemici als liefhebbers van design uit de twintigste eeuw kan bekoren. Een topstuk is een 78-toeren grammofoonplaat uit 1935 met een toespraak van Baekeland. Pas in 1939 besloot de (tot 1925 Franstalige) universiteit de Vlaming

Baekeland een eredoctoraat te verlenen, maar door de oorlog heeft hij dat nooit kunnen ophalen. De tentoonstelling loopt tot 14 december. ■ Bron: Chemisch2Weekblad 2 juni 2007, zie ook www.sciencemuseum.ugent.be

Run op indium en ruthenium De ontwikkeling van de informatica veroorzaakt verrassende gevolgen op de markt voor bepaalde grondstoffen. Zo hebben bijvoorbeeld mobieltjes het metaal indium, In, nodig. De prijs ervan is vorig jaar explosief gestegen. Gezien de zeldzaamheid van dit metaal moet men bij deze stijgende vraag ermee rekenen dat de wereldreserves aan indium tegen 2012 uitgeput zijn. Iets soortgelijks geldt voor ruthenium, Ru, een onmisbaar onderdeel van harde schijven. In één jaar is de prijs verzevenvoudigd, volgens New Scientist van 10 maart 2007, pag. 25. ■ Bron: c+b 2/07

Een nieuwe bestemming voor wol In Europa is schapenteelt voor de wol niet meer rendabel als gevolg van concurrentie uit derdewereldlanden. Maar wat moet je dan met de wol van al die vachten doen? In Frankrijk is men begonnen te onderzoeken of er kunstmest van kan worden gemaakt. Een firma Lanatural maakt mestkorrels uitgaande van wol. De eerste proeven, uitgevoerd in PoitouCharente, wijzen erop dat deze stikstofmeststof interessante eigenschappen heeft, vooral omdat hij slechts langzaam afbreekt. Daardoor wordt hij niet met regen weggespoeld, zoals dat met de meeste andere stikstofmeststoffen gebeurt. ■ Bron: c+b 2/07

ACTUEEL

SCHOLING Woudschotenconferentie Natuurkunde-Didactiek 2007 De 42e Woudschotenconferentie Natuurkunde-Didactiek wordt gehouden in het conferentiecentrum NH Leeuwenhorst te Noordwijkerhout op vrijdag 14 en zaterdag 15 december 2007. Organisator is de stichting Werkgroep NatuurkundeDidactiek (WND). Programma Het thema van deze WND Conferentie is: Wat Natuurkundigen Doen. Het gaat daarbij om fundamenteel en toegepast onderzoek in de fysica, biofysica, chemische fysica en geofysica – met relevantie voor de vernieuwingen in de tweede fase voor het vak natuurkunde (NiNa) en het nieuwe profielkeuzevak Natuur, Leven en Technologie (NLT). Het programma bestaat uit plenaire lezingen, keuzelezingen, werkgroepen en een markt. De plenaire lezingen worden gehouden door dr. Jean Schleipen (Philips) en prof.dr. Sander Bais (UvA). De keuzelezingen bieden een veelheid aan onderwerpen, zoals: lampen, polymeren, MRI, clusters, biomedische technologie, GIS en klimaatmodellen. Nieuw dit jaar is dat u aan drie werkgroepen kunt deelnemen. Werkgroepen en markt Heeft u vanuit uw eigen lespraktijk een idee voor een werkgroep die past bij het conferentiethema of bij een actuele ontwikkeling in het natuurkundeonderwijs, neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Frank Budding. De markt is onder andere bedoeld als ontmoetingsplaats voor docenten, waar zij hun ideeën over de dagelijkse lespraktijk en hun zelfontwikkelde materialen kunnen uitwisselen. Heeft u iets – een lesopzet, activerende werkvorm, demonstratieexperiment, leerlingenpracticum, praktische opdracht, idee voor een profielwerkstuk enzovoort – dat voor uw collega’s interessant of bruikbaar kan zijn? Of heeft u het afgelopen jaar misschien leerlingen gehad met een interessant experiment in het kader van hun profielwerkstuk, en zijn die leerlingen bereid om dat te komen demonstreren? Neem dan via Wilma van Eijsden contact op met Koos Kortland.

Inschrijving De WND Conferentie wordt gehouden onder auspiciën van het IVLOS van de Universiteit Utrecht. Dit is een erkende nascholingsinstelling. U kunt daarom een beroep doen op het nascholingsbudget van uw school. Opgave voor deze WND Conferentie is mogelijk door het overmaken – vóór 5 november 2007 – van de deelnemersbijdrage op postbankrekening 55 47 57 ten name van WND te Utrecht. Alle gegevens over de deelnemersbijdragen en de codes bij betaling zijn te vinden op http://www.cdbeta.uu.nl/vo/woudschoten natuurkunde onder ‘conferentie 2007’. Nadere informatie: Wilma van Eijsden, tel. 030 253 1179, fax 030 251 7629, e-mail [email protected].

Woudschoten Chemie Conferentie Het thema van de zeventiende Woudschoten Chemie Conferentie is: Chemie: mooi gemaakt! Deze conferentie voor docenten en toa’s scheikunde vindt plaats op 2 en 3 november 2007 in het

fraai gelegen conferentieoord Woudschoten bij Zeist. Het programma start op vrijdagmiddag om 13.00 uur, plenair, met de openingslezing van prof. Sybrand van der Zwaag (TU Delft) en eindigt met een lunch op zaterdag. Er is op vrijdagochtend vanaf 10.00 uur een speciaal voorprogramma voor docentenin-opleiding. Dio’s kunnen aansluitend deelnemen aan de rest van het conferentieprogramma. De conferentie geldt als nascholing. De conferentie wordt afgesloten met … mooie chemie. De onderwijsmarkt bestaat ook dit jaar uit een commercieel en niet-commercieel gedeelte. Het niet-commerciële gedeelte biedt ruimte aan docenten en toa’s die eigen ervaringen en ideeën met collega’s willen delen. Wilt u iets presenteren op deze markt, neemt u dan contact op met Atie Wigmans (scheik.conf.woudschoten @phys.uu.nl of tel. 030 – 2531898). Een uitgebreide programmabeschrijving en het inschrijfformulier vindt u op de website www.cdbeta.uu.nl/chemdid/woud schoten. Aanmelden is mogelijk tot en met 14 oktober.

Het keuzeprogramma van de Woudschoten Chemie Conferentie (vrijdagmiddag, vrijdagavond en zaterdagmorgen) A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z AA BB CC DD

Lezing: De ideale chemische fabriek: klein maar fijn! Prof. Jaap Schouten (TUE) Lezing: Functionele polymeren in actie Ronald Lange (BASF) Sciencedebat: Biobrandstof, oplossing of probleem Diverse deskundigen Lezing: Zevenduizend jaar metallurgie Willem Hornix (Ubbergen) Smart materials Aonne Kerkstra e.a., TU Delft Het geheim van mossellijm Aonne Kerkstra e.a., TU Delft Kennislink, de chemische wetenschap in huis Ronald Smallenburg / Harm Ikink Een chloorindustrie voor Uganda? Jan van Rossum (Ashram College) Communicatie in nieuwe scheikunde Jan Apotheker e.a., RUG Nog nieuwere experimenten voor huis, tuin en keuken Jos van den Broek, Universiteit Leiden Tips & tricks voor brain-based wetenschapseducatie Diana Issidorides, NEMO Technasium Project ‘Drinkwaterzuivering’ Gjalt Prins e.a., UU De nano2 gaschromatograaf en COACH6 Frans Killian / Piet Geerke, ISW DNA-lab ‘Racen op WC-papier’ Vicky Sereti e.a., TU Delft Melkzuur, een jaar later Arne Mast, C3 Een andere benadering Lisette van Rens e.a., VU Pretestsensitisatie Floris Bos, Universiteit Twente Leerlijnen voor havo en vwo met nieuwe scheikunde Frank Seller e.a., SLO Gebruik van concepten en contexten in module ‘Biofuels’ Martin Vos, Fontys Hogeschool Samenhang tussen modules Hanna Westbroek / Arthur Bakker, UU Nieuwe scheikunde in het schoolexamen Heleen Driessen / Emiel de Kleijn, SLO Meisjes en de N-profielen. Naar een meisjesvriendelijke scheikundedidactiek Cristien van Dijk / Kees Grolleman, VHTO Chemische evenwichten: zoeken naar een balans Michiel Vogelezang, Radboud Universiteit Zo doen wij het. Wat vinden jullie ervan? Bertie Spillane e.a., Commenius College Zelfherstellende materialen Jan de Gruijter e.a., Fontys Hogeschool Inventiviteit in het scheikundeonderwijs Harrie Jorna, Almendecollege Slikken of spuiten? Transport van medicijnen Kitty Jansen e.a., SSG Scheldemond Onbreekbaar servies Marijn Meijer, UU Kennisbank Scheikunde, vakinhoud en didactiek Jan de Dobbelaere / Jan Lutgerink, OU Expeditie Broeikaswereld Nicoline Meijer e.a., UU

september 2007

NVOX

347

ACTUEEL

AANVULLINGEN OP NASCHOLINGSBIJLAGE Door een technische storing is een van de nascholingsactiviteiten van de Stichting Theorie uit Experimenten weggevallen. Hierbij plaatsen wij deze alsnog. Verder vindt u hier de nascholingsactiviteiten van de Universiteit van Amsterdam en een nadere beschrijving van de nascholingsactiviteit van Wageningen Universiteit voor NLT-docenten Haal meer uit water.

STICHTING THEORIE UIT EXPERIMENTEN Dieze 29, 5751 XE Deurne • TUE EN NIEUWE SCHEIKUNDE Doelgroep: (Potentiële) gebruikers van havo/vwo-bovenbouwlesmateriaal van de methode Theorie uit Experimenten voor de vakken scheikunde en algemene natuurwetenschappen, waaronder de bovenbouwmodule voor Nieuwe Scheikunde met als titel Ontwikkeling van Wetenschap. Cursusomschrijving: In de cursus wordt aandacht besteed aan de veranderingen in de examenprogramma’s op korte en lange termijn en de consequenties die dat voor het (werken met) TUE-lesmateriaal heeft. 348

Plaats, datum en tijd: Drie bijeenkomsten (voorlopige planning: oktober 2007, januari 2008 en april 2008). Plaats, datum en tijd worden in overleg met de deelnemers vastgesteld en afgestemd op Nieuwe Scheikunde bijeenkomsten. Kosten: € 75,Inlichtingen en aanmelding: Stichting Theorie uit Experimenten Dieze 29, 5751 XE Deurne Mail: [email protected] of via de website: www.theorieuitexperimenten.nl

UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM FACULTEIT DER NATUURWETENSCHAPPEN, WISKUNDE EN INFORMATICA Nieuwe Achtergracht 166, 1018 WV Amsterdam 020 5256233 www.science.uva.nl

nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen en verschillende interpretaties van uw vakgebied te horen. Uitvoerend instituut: Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica, Kruislaan 404, 1098 SM Amsterdam. Data en tijd: Er is een ruim aanbod aan actuele onderwerpen in alle bètavakken gedurende het schooljaar. Kijk voor het overzicht van mastercourses op www.science.uva.nl/mastercourses. Kosten: De kosten bedragen € 150,- per mastercourse. Inlichtingen en aanmelding: Via een digitaal formulier op de website www.science.uva.nl/mastercourses kunt u zich digitaal inschrijven. Neem bij vragen of problemen contact op met Pascale Nukoop, 020-525 7121. e-mail: [email protected].

WAGENINGEN UNIVERSITEIT VWO-campus, Arboretumlaan 4, gebouwnummer 353, 6703 BD Wageningen • HAAL MEER UIT WATER Oms chrijving: De nascholingsdag watertechnologie is een van de nacholingsactiviteiten van Wageningen Universiteit voor de invoering van NLT. Docenten van de afdeling Watertechnologie van Wageningen Universiteit gaan in op moderne waterzuiveringtechnieken. Onderwerpen zijn: hoe zware metalen uit afvalwater te zuiveren en hoe verschillende afvalwaterstromen het beste afgestemd kunnen worden op de volgende gebruiker. Tevens krijgen de deelnemers een rondleiding langs de waterzuiveringsinstallatie van Chemelot. Na het diner volgt een workshop Energiebesparingen en voorkomen van broeikasgassen. De dag sluit af met de ervaring van een vwo-docent die vertelt over de experimenten van zijn leerlingen die gewerkt hebben met energie uit water. Na deze nascholing ontvangt u een nascholingscertificaat van WU. Datum: 1 november 2007 van 13:00 tot 19:20 Locatie: DSM Geleen

• MASTERCOURSES VOOR VWO-DOCENTEN AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM Doelgroep: Docenten op het vwo in de vakken aardrijkskunde, anw, biologie, informatica, natuurkunde, NLT, scheikunde en wiskunde. Cursusomschrijving: Een mastercourse is een cursusdag speciaal georganiseerd voor vwo-docenten. Bij een mastercourse staat de ontmoeting tussen docenten van de universiteit en docenten van het voortgezet onderwijs centraal. U krijgt de mogelijkheid weer in de collegebanken te zitten om

NVOX

september 2007

Prijs: € 25,- voor NVON-leden en € 50,- voor niet-leden (deze prijs is inclusief diner) Meer informatie en aanmelden: www.vwo-campus.net

ACTUEEL

BERICHTEN Een dagje Bèta onder de Dom Alle universiteiten spannen zich in om het aantal bètastudenten te vergroten, en Utrecht vormt daarop geen uitzondering. Op 8 juni 2007 kwamen zo’n tachtig docenten exacte vakken bijeen om workshops te volgen. Ik had ingetekend op een workshop over het International Polar Year, maar die was net als nog enkele andere wegens onvoldoende belangstelling geschrapt. Dus werd ik ingedeeld bij De aarde in beweging, natuur- en scheikunde toegepast op onze dynamische planeet, waaraan zo’n vijftien collega’s deelnamen. Het niveau was hoog, er werd uitstekend gedoceerd, maar er was veel wis- en natuurkunde en weinig scheikunde in het ochtendgedeelte van deze workshop. Het ging over berekeningen aan de temperatuur van de aarde, het bepalen van het epicentrum van een aardbeving aan de hand van de waargenomen tijdsverschillen in seismische centra op diverse afstanden, en zo meer. Computers, passers en linialen in voldoende mate aanwezig. Als dit het niveau van NLT wordt, dan krijgen wie dat kiezen een flinke kluif! Geen angst voor niveaudaling, zoals het er daar uitzag. In de middagpauze was een infomarkt georganiseerd, waar allerlei enthousiaste mensen belangstelling probeerden te wekken voor de lerarenopleiding, grensoverschrijdend doceren, rekenen en wiskundeonderwijs, het Boswell-instituut voor bijscholing bij onvoldoende vakkenpakket en wat je meer op zo’n markt kunt verwachten. In tegenstelling tot wat ik wel eens op andere infomarkten heb ervaren, sprong hier de mededeelzaamheid en de behulpzaamheid eraf. In de middag heb ik nog twee andere workshops met een bezoek vereerd. Ook daar goed docentschap, afwisseling in aanbiedingsvormen en een hoog niveau, zowel bij Complexe getallen: eindpunt en beginpunt als bij Dynamische systemen (over toepassingen van de chaostheorie). Omdat slecht weer dreigde en ik met de fiets naar de universiteit was gegaan, heb ik de borrel na afloop niet afgewacht. Het was een goede bijeenkomst. Het belang dat de faculteit eraan hechtte werd onderstreept door een begroetingswoord van de decaan, prof. Van Koten (ja, die

van de commissie) en een inleiding door prof. Eijkelhof over alle goeds dat de universiteit voor bètaleerlingen deed. Jammer dat het in deze kring alleen gaat om de bèta’s van het vwo. Algemene belangstelling voor exacte vakken, ook in lagere klassen en op lagere niveaus, kweek je er niet mee. Maar de leraren die hebben meegedaan aan dit dagje zullen er beslist geen spijt van hebben gehad. Hans Bouma

Eerste NLT-modules gecertificeerd Op donderdag 21 juni zijn de eerste NLTmodules gecertificeerd. Op KSG De Breul in Zeist ontvingen auteurs van deze modules een certificaat uit handen van Harrie Eijkelhof, voorzitter van de Stuurgroep NLT.

wikkeld. De eerste golf modules, veertien in totaal, is getest op een kleine dertig scholen. Het Landelijk Ontwikkelpunt NLT, de Stuurgroep NLT en externe experts hebben ze beoordeeld op inhoud en didactiek. De modules die op 21 juni 2007 zijn gecertificeerd, zijn: Aërosolen en Vuile Lucht (havo), Wat zeg je? Een kwestie van horen en spreken (havo), Digitale techniek (havo), Sportprestatie (havo), Nul Energie Huis (havo), Forensisch onderzoek. Every contact leaves a trace (havo) en Rijden onder invloed (vwo). De modules van de tweede golf worden in het najaar getest. In september start de derde ontwikkelgolf, voorjaar 2008 de vierde. In 2010 zijn er naar schatting vijftig landelijk gecertificeerde modules.

150e school van start met NLT Nijmeegse Scholengemeenschap Groenewoud was de 150e school die zich had aangemeld als ‘NLT-invoerschool’. Het Landelijk Ontwikkelpunt NLT trakteerde op een mooie taart. Voor rector Jan van den Broek was de start van NLT een feestelijk moment: “Het mooie van het vak is dat het leerlingen de mogelijkheid biedt om afhankelijk van hun interesses in actuele thema’s te duiken. Het zal een motiverend vak zijn; leerlingen zullen meer het besef krijgen hoezeer exact ertoe doet voor allerlei ontwikkelingen.”

Eenderde van de havo/vwo-scholen (171) start aankomend schooljaar met het nieuwe bètavak Natuur, Leven en Technologie (NLT). Het vak bestaat uit een aantal domeinen, zoals voor havo Taal van de natuurwetenschap, Bedreiging en behoud van de leeromgeving, Opsporen en beschermen, en voor vwo Fundament van wetenschap en technologie, Aarde en klimaat, Biofysica, biochemie en bioinformatie. Dit profielkeuzevak is modulair opgebouwd. Havo-leerlingen volgen maximaal acht modules (320 slu), vwo-leerlingen maximaal elf (440 slu). Scholen kunnen binnen zekere grenzen kiezen welke modules ze leerlingen zullen aanbieden. Tientallen scholen, alle universiteiten met bètaopleidingen en een aantal hogescholen en kennisinstituten werken aan de modules. In vier golven worden ze ont-

De school start in 2007 met NLT op het vwo; volgend jaar begint de havo. “Een aantal van onze docenten natuurkunde, scheikunde, biologie en wiskunde is al intensief bezig met de invoering van het vak”, zegt de rector. “Zo zijn er enkelen betrokken bij de ontwikkeling van de modules kosmische straling en farmacologie. Verder werken we samen met de Radboud Universiteit en vijf andere Nijmeegse scholen aan de oprichting van een NLT-netwerk. De bedoeling van het netwerk is dat leerlingen een deel van de lessen op de universiteit gaan volgen, waarbij ze gebruik kunnen maken van geavanceerde apparatuur. Deze lessen worden verzorgd door docenten van de verschillende scholen èn medewerkers van de universiteit. Door de samenwer-

september 2007

NVOX

349

ACTUEEL

omgaan met water: welk beleid heeft Nederland nodig? Zie voor een uitgebreider programma de website www.nioo.knaw.nl. U kunt zich daar ook aanmelden. Deelname is gratis, maar aanmelden vooraf is noodzakelijk.

Biologie Olympiade

Rector Jan van den Broek (links) en het team NLT-docenten en onderwijsassistenten met de grote taart van het Landelijk Ontwikkelpunt NLT (rechts Jan Wagemakers en Berenice Michels).

king met de RU blijven docenten zich ontwikkelen in hun vakgebied. Ik verwacht dan ook dat NLT niet alleen voor leerlingen, maar ook voor docenten heel stimulerend zal zijn.” 350

Wat(er) is het probleem? Wat(er) is de oplossing? Ecologie, beheer en beleid van het water van de toekomst Omdat de waterecologie dit jaar 50 wordt, zet het NIOO deze tak van wetenschap speciaal in het zonnetje. Tijdens een eendaags symposium op 27 september bij Fort Voordorp in Groenekan (vlakbij Utrecht) bespreken onderzoekers, beleidsmakers en beheerders de problemen en oplossingen rond het Nederlandse water. De ecologie van het water van de toekomst! De lezingen en discussies betreffen onder andere: - Beheer van onze kustwateren in de toekomst. - Een zee in verandering: wat(er) in 2057? - Ruimte voor rivieren: strategische keuzes en hun consequenties. - Stellen micro-organismen grenzen aan natuurlijke uiterwaarden? - Restauratie van meren: biologisch inzicht en leemtes in onze kennis. - Waterkwaliteitsbeheer van meren en plassen: doelen, maatregelen en het benutten van kennis. Jacqueline Cramer, minister VROM verzorgt de slotlezing over: Verstandig

NVOX

september 2007

De Biologie Olympiade (die door de NVON wordt gesponsord) is een wedstrijd voor ambitieuze leerlingen, die pittige theoretische en praktische biologieproblemen oplossen, waarvoor inzet, inventiviteit en creativiteit nodig is. De Olympiade biedt een uitdaging aan scholieren om hun beste beentje voor te zetten. Het aantal leerlingen dat jaarlijks meedoet stijgt sterk. Aan de nationale voorronde in maart deden meer dan 5000 leerlingen vanuit het gehele land mee. Inmiddels zijn er meer dan 200 deelnemende vwo-scholen. Dit schooljaar was het Lorentz Casimir College in Eindhoven de winnaar van het scholenklassement, waarvoor de school een fraaie Leica-microscoop ontving. Tijdens de eindronde van 6 tot en met 13 juni 2007 kregen de twintig finalisten door hoogleraren van Nijmegen (RU) en Wageningen een uitgekiend leerprogramma voorgeschoteld met aandacht voor biologische thema’s, waaronder DNAtechnieken. De groep bezocht een modern biotechnologisch bedrijf (Keygene), terwijl de finalisten ook veldwerk deden in natuurreservaat de Blauwe Kamer. Daar werd het verschil in biodiversiteit aan planten tussen een droge en een natte locatie in kaart gebracht. De 5e klassers onder de olympisten krijgen dit najaar aan Wageningen Universiteit een masterclass moleculaire ecologie aangeboden. Dat zal hun kansen om volgend jaar tot de winnaars te behoren aanmerkelijk verhogen. De masterclass zal plaatsvinden op donderdag 4 oktober. De eindronde is dit jaar gewonnen door Hilje Doekes van de Regionale Scholen Gemeenschap Pantarijn in Wageningen; docent: N. Fros. Op plaats 2 eindigde Oskar van Veen van ISW Tiendweg in

Het team en de begeleiders vlak na de prijsuitreiking. Van links naar rechts: Ange Taminiau, Anna, Hans Morélis, Hilje, Beshmi (de gids van het Nederlandse team), Oskar, Jort, Eva Deinum, Paula van Kranenburg. Hilje draagt Geertruide van Scheveningen, de mascotte.

Naaldwijk; docent hr. Herbschleb. Derde was Jort Bosman van het Gymnasium Celeanum in Zwolle (docent mw. Van Vliet) en vierde Anna Freudenreich, Murmellius Gymnasium in Alkmaar (docent mw. Van Oeveren). Deze vier leerlingen vertegenwoordigden Nederland tussen toptalenten uit ruim vijftig landen in het Canadese Saskatoon. Zij keerden terug met twee zilveren en twee bronzen medailles. Daarmee eindigde Nederland als tweede van Europa. Zo’n goed resultaat was nog nooit eerder bereikt. Het zilver was voor Hilje en Oskar, brons was voor Jort en Anna. De eerste plaats was voor een leerling uit Thailand. Het goud is ieder jaar weggelegd voor ijverige Aziaten, die zich volledig toeleggen op uitgebreid leerwerk. Dat is niet alleen een mentaliteitskwestie, maar ook het gevolg van het beleid van landen als China, Taiwan. Korea en Thailand. Een gouden medaille bij een olympiade is in die landen goed voor uitgebreide aandacht in de pers, vette beurzen, privileges en een studieplek op een prominente universiteit. Situaties die voor ons land ondenkbaar zijn. Meer informatie over de Biologie Olympiade is te vinden op http://www.biologieolympiade.nl.

Vreemde vogel vliegt naar Parijs De inzending ‘Vreemde Vogel’ van Scholengemeenschap De Breul uit Zeist

ACTUEEL

heeft de Shell Young Technical Award gewonnen tijdens de finale op 20 juni 2007 in science center NEMO. Het team versloeg tien andere teams uit heel Nederland met hun inzending voor de creatieve techniekwedstrijd. De originaliteitprijs ging naar het Driestar College uit Leiden. Twee teams van het Heliomare uit Wijk aan Zee namen de spontaan in het leven geroepen prijs voor Stijl en Techniek mee naar huis. Dit jaar werd voor het eerst een Docentenprijs uitgereikt om het enthousiasme van de docenten te belonen. Deze prijs ging naar de heer Schuit van het Willem de Zwijger College uit Hardinxveld - Giessendam. Het winnende kunstwerk is een vogel met een tennisbal als hoofd en een lijf van blik. De jury koos voor dit kunstwerk omdat er veel verschillende technieken zijn gebruikt voor de beweging. Naast het fraaie uiterlijk van de vogel was de presentatie tot in de puntjes verzorgd. Het team wint een studiereis naar la Cité des

Het team van Scholengemeenschap De Breul uit Zeist wint de Shell Young Technical Award met hun inzending ‘Vreemde Vogel’ tijdens de finale in science center NEMO.

Sciences in Parijs. De originaliteitprijs was voor het team uit Leiden met de ‘Second Life Chicken’. De jury vond de naam en het ontwerp zeer verrassend. Het team gaat naar het Museum Jean Tinguely in Basel. De wedstrijd is een samenwerking tussen Shell Nederland en science center NEMO, waarbij leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs worden uitgedaagd uit oude apparaten een bewegend, technisch kunstwerk te maken. Voor meer info: www.shellyoungtechnicalaward.nl.

Jongeren kiezen de toekomst Aan de slag met klimaatverandering In het schooljaar 2007/2008 is het weer mogelijk om mee te doen aan een klimaatproject voor het voortgezet onderwijsproject Kies de toekomst. Met dit project biedt Jongeren Milieu Actief (JMA) scholieren de mogelijkheid om zelf maatregelen te nemen tegen klimaatverandering. Het project is een samenwerkingsverband tussen JMA, COS (centra voor ontwikkelingssamenwerking) en de Nationale Jeugdraad. Tijdens deelname aan Kies de toekomst gaan jongeren de raadsleden van de gemeente aan de tand voelen over het lokale klimaatbeleid. “Veel lokale politici denken dat het klimaat een nationale verantwoordelijkheid is. Met dit project willen we duidelijk maken dat je ook als lokale partij heel veel kunt doen. Het is een klein begin, maar je moet ergens starten”, aldus een van de deelnemende leerlingen. Voor sommige gemeentes is het inderdaad onbekend wat ze kunnen doen op lokaal niveau. Via dit project kunnen de jongeren de raadsleden laten zien dat zij klimaatverandering een belangrijk probleem vinden. Het gaat tenslotte om de toekomst van de jongeren. Educatieve element Door Kies de toekomst leren jongeren niet alleen meer over klimaatverandering, maar leren ze ook hoe een gemeente

Leerlingen maken een poster in het kader van het klimaatproject.

werkt. Tevens leren ze wat de gemeente kan doen tegen klimaatverandering, wat de relatie is met ontwikkelingslanden en wat zij er zelf tegen kunnen doen, thuis en op school. Daarnaast komt aan de orde hoe je een interview afneemt en hoe je debatteert en presenteert; vaardigheden die je vaak nodig hebt. Kies de toekomst wordt uitgevoerd aan de hand van een speciaal ontwikkeld lespakket dat via internet te gebruiken is. Meedoen? U kunt zich als docent aanmelden via [email protected]. Het project is inpasbaar in meerdere vakken (aardrijkskunde, biologie, maatschappijleer) of tijdens mentoruren. U bepaalt zelf hoeveel tijd u aan het project wilt besteden door te kiezen voor de lange of korte versie. U krijgt ondersteuning via de website www.kiesdetoekomst.nl en van de projectmedewerkers van JMA. Deelname aan het project is gratis. Na aanmelding krijgt u een wachtwoord om bij de antwoorden en uitwerkingen van het digitale lespakket op www.kiesdetoekomst.nl te komen. Voor meer informatie kunt u ook terecht op [email protected].

Meer over JMA JMA, de jongerenorganisatie van Milieudefensie, is een vereniging voor en door jongeren tussen de 12 en 28 jaar die zich inzet voor een beter milieu. JMA laat met creatieve activiteiten en ludieke materialen zien hoe makkelijk het is om hier zelf iets aan te doen. Speciaal voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar en de docenten van de het voortgezet onderwijs heeft JMA het scholierennetwerk ecoNaction. Binnen dit netwerk kun je als individu, klas of groep aan de slag met je eigen milieuonderwerpen. Je krijgt ondersteuning en advies op maat van de scholierenmedewerker bij JMA. Aansluiten bij dit netwerk is gratis en verplicht je tot niets. Je ontvangt in ieder geval vier keer per jaar de nieuwsbrief. Kies de Toekomst is slechts één van de succesvolle projecten van JMA. Kijk voor overige projecten op www.jma.org of bel 020 5507436 voor meer informatie.

september 2007

NVOX

351

Aansteker Courgettes: schimmel in een schilderij Courgettes (zucchini, squash) behoren tot de familie van de Cucurbitaceae. Augurk, meloen, komkommer en pompoenen zijn, naast de courgettes, de voornaamste leden van deze familie. De naam is afgeleid van het Franse courge, dat merg betekent. De plant Cucurbita pepo komt oorspronkelijk uit het zuidelijke deel van NoordAmerika en uit Mexico en werd in de 16e eeuw geïntroduceerd in Europa. Volgens

overlevering plantten Indianen in Amerika de squash tussen suikermaïs om wasberen weg te houden. De courgetteplant is plakkerig en onaangenaam voor wandelaars. Niet goed bevruchte courgettes groeien een beetje – enige hulp met penseel is nuttig als er weinig hommels zijn – en rotten vervolgens aan de punt van de vrucht. De gezonde vruchten kunnen dan aangetast worden door contact met deze zieke vruchten. De schimmelziekte die de vruchten aantast is meestal Botrytis cinera (te herkennen aan het grijze schimmelpluis); hij heet ook wel grauwe schimmel (gray mould) of Botrytis rot. Verrotting treedt sneller op als de celwanden zijn beschadigd. Veel smaak heeft de courgette niet van zichzelf. De kleine courgettes met bloem zijn wel smakelijk. De grote zijn geschikt voor experimenten. Courgettes zijn beschikbaar tot eind oktober in de tuin, en bij de groentezaak. Uitvoering Ik legde een courgette in het vriesvak en

brak deze na enkele uren doormidden. Naast het gebroken bevroren exemplaar plaatste ik een verse courgette in de zomerse openlucht op de werkbank. Leerlingen kunnen aan de slag met courgettes, maar bijna elke vrucht en groente lijkt geschikt. Varieer temperatuur en luchtvochtigheid. Vergelijk soorten met elkaar. In plaats van bevriezen kun je de groente ook blancheren of kort in pekelwater onderdompelen. Na enige tijd ontstaan schitterende abstracte schilderijen Anderhalve maand lang maakte ik dagelijks foto’s en gaf ik mijn ogen de kost. Daarna claimde mijn eega de ruimte tussen de bloempotten en zaaibakjes. Ik hield er een film aan over en enig inzicht in schimmelculturen. Een film met het courgette-experiment op: http://webserv.nhl.nl/~stout/Films.htm Op www.nvon.nl/nvox vindt u een meer uitgebreide beschrijving met extra foto’s. Gerard Stout, [email protected]

352

COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J.T. Boer, H. Bouma, B. Lefeber, M. Metselaar, mw. I. Schreurs. W. Sonneveld, A. Alblas, J. Broertjes, mw. G. Hensbergen, M. Bruinvels. Redactieadres voor alle kopij: Horstlindelaan 102, 7522 JK Enschede. E-mail: [email protected]. Tel. 053 4326814. Fax 053 4326887. Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen

NVOX

september 2007

bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41, 7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail: [email protected]) Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-07 15-12-2006; Nr. 02-07 19-01-2007; Nr. 03-07 09-02-2007; Nr. 04-07 16-03-2007; Nr. 05-07 11-04-2007; Nr. 06-07 18-05-2007; Nr. 07-07 24-08-2007; Nr. 08-07 21-09-2007; Nr. 09-07 19-10-2007; Nr. 10-07 16-11-2007 Verschijningsdata 2007: 22 jan., 19 feb., 12 mrt., 16 apr., 14 mei, 18 jun., 24 sep., 22 okt., 19 nov., 17 dec. Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems Druk: Drukkerij Giethoorn ten Brink, Meppel. Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com) Dagelijks bestuur NVON: H.A.C. Huijsmans, voorzitter ([email protected]), L.A.M. Jansen, secretaris ([email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester ([email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]).

Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde mw. A. Thurlingsvan der Lingen ([email protected]), pabo-p.o. mw. M. v. Graft ([email protected]), scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat (toa-sectie @nvon.nl), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected]) Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen kunt u tot 1 december bij de ledenadministratie. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176, [email protected] NVON-secretariaat: Maandag-donderdag 08.3012.30 uur.Postbus 60047, 9703 BA Groningen, tel. 050 5490205, fax 0842 245324, [email protected] en [email protected] NVON-ledenservice: mw. J.A. Huijsmans-Janssen, Nieuwstraat 12, 5527 AT Hapert, tel 0497-336377. Gironummer 619809, [email protected] en [email protected] Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.

Aansteker

Schimmel in een schilderij

353

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 352 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan [email protected]

Agenda 2007 datum november 2-3 8 december 14-15

doelgroep

organisatie/ onderwerp

plaats/tijd

in nummer

docenten en toa’s scheikunde toa’s

Woudschoten chemieconferentie Toa-dag

Woudschoten

7

docenten en toa’s natuurkunde

Woudschoten natuurkundeconferentie

Noordwijkerhout

docenten en toa’s biologie

biologieconferentie

Driebergen/Zeist

docenten en toa’s natuuren scheikunde

Reehorstconferentie natuur- en scheikunde (APS)

Ede

docenten en toa’s biologie

Ede

ieder

Reehorstconferentie biologie (APS) NVON-congres

docenten anw en NLT

APS-conferentie anw en NLT

Ede

Arnhem 7

2008 januari 18-19 februari 13 maart 12 14 april 23

Heerlen

7

juni 2007

NVOX

en BATECH EEN SOLIDE VERBINDING



…
"BOTQSFLFOE
EPPS
UBBM
FO
WPSNHFWJOH …
6JUEBHFOE
WPPS
JFEFSF
MFFSMJOH …
-FWFOEJH
NFU
WFMF
QSBDUJDB …
7PPSEFMJH
HFQSJKTE …
6JUHFCSFJE
EPDFOUFOCPFL
NFU
JOGPSNBUJF
FO
UPFUTFO





#"/"4



#"5&$)

…
/JFVX
WPPS
5FDIOJFL …
;FMGTUBOEJHF
FO
WPMXBBSEJHF
NFUIPEF …
"MMF
WPPSEFMFO
WBO
#"/"4
nO …
)FU
HSPPUTUF
BBOCPE
WBO
QSBDUJDB

XFSLTUVLLFO
FO
PQESBDIUFO

/"5663
FO
5&$)/*&,

#"5&$)
JT
FFO
[FMGTUBOEJHF
5FDIOJFLNFUIPEF
NBBS
TMVJU
PPL
QFSGFDU
BBO
PQ
#"/"4
5XFF
DPNQPOFOUFO
EJF
FMLBBS
TUFSLFS
NBLFO
EJF
NFFS
[JKO
EBO
EF
TPN
EFS
EFMFO
4BNFO
NFU
IFU
BBOCPE
WBO
WBLPWFSTUJKHFOEF
QSPKFDUFO
LVOU
V
PQUJNBBM
MFTHFWFO
POHFBDIU
EF
NBUF
XBBSJO
V
EF
WBLLFO
XJMU
JOUFHSFSFO
PQ
FFO
NBOJFS
EJF
SFDIU
EPFU
BBO
CFJEF
WBLLFO
#"/"4
FO
#"5&$)
FFO
TPMJEF
WFSCJOEJOH



XXXCBOBTOM



XXXCBUFDIFV





)JFSCJK
XJM
JL
CFPPSEFMJOHTFYFNQMBSFO
BBOWSBHFO
WBO
.FUIPEF

ˆ
#"/"4

ˆ
#"5&$) /JWFBV

ˆ

)"70780

ˆ7.#0
,(5

ˆ

7.#0
# 4DIPPM

 /BBN


 NW &NBJM
 "ESFT

 1$
FO
1MBBUT

 0QTUVSFO
JO
FFO
FOWFMPQ
OBBS
FFO
QPTU[FHFM
JT
OJFU
OPEJH 


uitgeverij "OUXPPSEOVNNFS
 
3$

7PPSTDIPUFO

Educatief